\6qw DE RIJNTAKKEN VAN DE BOVENRIVIEREN SEDERT 1600 OX; door ir. K.vanTil

OX;

DE RIJNTAKKEN VAN DE BOVENRIVIEREN SEDERT 1600

door ir. K.vanTil

\6qw

Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Directie Oost-Nederland

Postbus 9070 6800 ED Arnhem Tel. 026 - 3688355

Bibliotheek naam

afd.

retour

paraaf

• —

S.V.P. TIJDIG VERLENGEN

RWS Dir. Oost-Nederland Rijkswaterstaat Directie

Bovenrivieren

De R i j n t a k k e n

van de B o v e n r i v i e r e n sedert

1600

door i r . K.van T i l .

Arnhem, oktober 1979

Inhoud biz. 1. I n l e i d i n g

1

2. Het s p l i t s i n g s p u n t Schenkenschans t o t b i j n a

1710.

Enkele opmerkingen v o o r a f .

2

De maatregelen

3

genomen b i j de Schenkenschans.

3. Het ontstaan van het Pannerdensch De a a n l e g van het retranchement

Kanaal.

5

b i j Pannerden (1710).

Het uitbouwen van de retranchementsgracht Kanaal (1707).

t o t het

5

Pannerdensch

Enkele opmerkingen b i j het o n t s t a a n van het Pannerdensch

k.

2

5 Kanaal.

6

De o n t w i k k e l i n g t o t 1750.

7

De a f v o e r v e r d e l i n g b i j laagwater na het o n t s t a a n van het Pannerdensch Kanaal.

7

De a f v o e r v e r d e l i n g b i j hoogwater na het o n t s t a a n van het Pannerdensch Kanaal.'

8

De o n t w i k k e l i n g i n H o l l a n d .

8

De c o n f e r e n t i e s van 1 7 ^ en 17*+5-

9

De S p i j k s e Conventie van 23 September 17^5«

1

0

De Conventie van 28 augustus

1

0

17^5*

5. Het o n t s t a a n van het B i j l a n d s e Kanaal.

11

De o n t w i k k e l i n g b i j Schenkenschans sedert 1710.

11

V o o r g e s c h i e d e n i s van de Conventie van 1771.

12

De Conventie van k j u l i

1771.

De u i t v o e r i n g der werken.

6. Het s p l i t s i n g s p u n t b i j Pannerden.

1

2

13

1

1*

biz. 7. De a f s p l i t s i n g van de I J s s e l .

15

8. De toestand van het s p l i t s i n g s g e b i e d

i n 1790.

16

9. Gevolgen voor het beheer der R i j n t a k k e n van de overgang naar het K o n i n k r i j k der Nederlanden.

17

De p o l i t i e k e o n t w i k k e l i n g .

17

Het g r e n s t r a c t a a t van K l e e f (1816).

18

De R i j n v a a r t a c t e (1832, 1868).

18

10. De l e h e l f t van de I9e eeuw: het maken van plannen. De plannen van Brunings. Plannen van het C o m i t e - C e n t r a l du

18 18

Waterstaat.

19

Plannen van de commissie van 1821.

20

Plannen van de commissie van 1828.

22

Plannen van de Inspecteurs van de Waterstaat.

22

11. De 2e h e l f t van de I9e eeuw: het u i t v o e r e n van werken.

23

Het n o r m a l i s e r e n der R i j n t a k k e n .

23

De nieuwe Merwede.

2k

De s c h e i d i n g van Maas en Waal.

26

De v e r b e t e r i n g der IJsselmonden b i j Kampen.

26

12. De 20e eeuw t o t de 2e w e r e l d o o r l o g .

27

Nadere n o r m a l i s a t i e der R i j n t a k k e n .

27

Aanleg van s c h e e p v a a r t v e r b i n d i n g e n met de R i j n .

28

De w i j z i g i n g der IJsselmonden b i j Kampen.

30

D a l i n g van de laagwaterstanden i n de R i j n t a k k e n .

31

13. De 20e eeuw na de 2e w e r e l d o o r l o g .

33

biz. Sluiting

van

Verruiming

de Baakse o v e r l a a t .

van het Pannerdensch Kanaal en s l u i t i n g van

33 de

Lobithse o v e r l a a t .

33

De R i j n k a n a l i s a t i e .

33

De S c h e l d e - R i j n v e r b i n d i n g .

3^

De stroomgeleidingswerken De v e r b e t e r i n g van

langs de I J s s e l .

de r i v i e r d i j k e n .

35 35

De R i j n t a k k e n van de B o v e n r i v i e r e n sedert 1.

16OO.

Inleiding. Het z i j n m i l i t a i r e redenen geweest die het e e r s t a a n l e i d i n g hebben gegeven i n het v e r l o o p van de R i j n t a k k e n i n te g r i j p e n . Kort na het begin van onze j a a r t e l l i n g zou Drusus, een romeins bevelhebber, gepoogd hebben door het graven van de z.g. Drususgracht z i j n troepen over de r i v i e r i n n o o r d e l i j k e r i c h t i n g te kunnen v e r p l a a t s e n om de Germanen i n de rug te kunnen a a n v a l l e n . H i j h e e f t ook nog een of meer dammen op z i j n naam s t a a n . Hiermede zou h i j g e t r a c h t hebben z i j n bondgenoten de Bataven i n de Betuwe een b e t e r e f l a n k d e k k i n g te geven tegen de i n v a l l e n van de Germanen. Door de dammen wilden de Romeinen het aandeel van de Waal i n de a f v o e r van de R i j n beperken ten gunste van de Neder-Rijn en de I J s s e l . De Neder-Rijn met i n het verlengde Kromme R i j n en de Oude R i j n t o t diens uitmonding i n zee b i j Katwijk zou d e s t i j d s de b e l a n g r i j k s t e R i j n t a k geweest z i j n . Drusus i s n i e t de l a a t s t e geweest die om m i l i t a i r e redenen i n het v e r l o o p der R i j n t a k h e e f t ingegrepen. Dat z a l s t r a k s b l i j k e n . De scheepvaart was ook eeuwenlang b e l a n g r i j k . U i t het f e i t d i t de Noormannen o.m. Dorestad plunderden b l i j k t dat er toen a l een belangr i j k e stad aan een R i j n t a k l a g en er een b e l a n g r i j k e h a n d e l s v a a r t over de R i j n moet hebben bestaan. Een paar eeuwen l a t e r , k o r t na het j a a r 1000, i s de h a n d e l s v a a r t weer b e l a n g r i j k genoeg om g r a a f D i r k I I I e r t o e te brengen een t o l i n te stellen. L a t e r wordt de s t r i j d tegen de w a t e r o v e r l a s t de b e l a n g r i j k s t e reden om i n het winterbed i n te g r i j p e n . Door de o p r i c h t i n g van waterschappen, voor het e e r s t i n de 12e en 13e eeuw o n t s t a a n , g i n g de mens z i c h i n g r o t e r verband g e o r g a n i s e e r d tegen de w a t e r o v e r l a s t verdedigen door het opwerpen van d i j k e n door d i e i n goede s t a a t te houden. Daarna komen de scheepvaartbelangen weer naar voren. In de 1^+e en 15e eeuw hadden de I J s s e l s t e d e n een b e l a n g r i j k e handelsv a a r t op N o o r d - D u i t s l a n d en op de landen langs de Oostzee. Toen bestond het machtige Hanseverbond. Doch i n de l o o p van de 15e eeuw o n t s t a a t door het t e r u g l o p e n van de bevaarbaarheid van de I J s s e l een zodanig v e r v a l van de s c h e e p v a a r t dat b.v. Deventer h a l v e r wege de l 6 e eeuw z i j n O o s t z e e v a a r t v i a Amsterdam moest I a t e n l o p e n , waarvan de Amsterdamse k o o p l i e d e n , u i t e r a a r d ten k o s t e van hun Deventerse c o l l e g a ' s , danig p r o f i t e e r d e n . Over het t e r u g l o p e n van de b e v a a r b a a r h e i d van de I J s s e l s c h r e e f h e r t o g Johan van C l e e f i n 1^85 aan Deventer dat de oorzaak daarvan gezocht moest worden"in d i e o v e r h e l l i n g van den Boven-Rhijn naar de z i j d e der Waal, welke z i c h i n 1^85 z o o v e e l d r e i g e n d e r dan t e v o r e n openbaarde". Hoewel de I J s s e l steden het met deze z i e n s w i j z e eens waren, was door o n d e r l i n g e n a i j v e r t u s s e n Zutphen en Zwolle e n e r z i j d s en Deventer en Kampen a n d e r z i j d s , a l l e e n Deventer b e r e i d de u i t n o d i g i n g van de h e r t o g van C l e e f te aanvaarden om met hem te komen o v e r l e g g e n . Van d i t o v e r l e g i s dan ook n i e t s t e r e c h t gekomen ( l i t . 3 ) . D i t i s de e e r s t e maal geweest dat men g e t r a c h t h e e f t door middel van o v e r l e g , i n t e r n a t i o n a a l nog wel, tussen v e r s c h i l l e n d e belanghebbenden i e t s aan het s p l i t s i n g s g e b i e d t e n behoeve van de scheepvaart te doen. Het zou nog een eeuw duren, voordat een d e r g e l i j k o v e r l e g inderdaad t o t stand kwam. Dat het zo l a n g moest duren i s o v e r i g e n s wel b e g r i j p e l i j k . De v e l e o n l u s t e n i n de l6e eeuw stonden d i t i n de weg. Pas toen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden g e s t a l t e kreeg i s het t o t een o v e r l e g gekomen. Het o n t s t a a n van de Republiek h e e f t e c h t e r e e r s t t o t een i n g r e e p i n het s p l i t s i n g s g e b i e d g e l e i d , d i e om m i l i t a i r e redenen werd v e r r i c h t .

- 2 -

- 2 -

In 1586 h e e f t Schenk, van afkomst g e l d e r s edelman en van beroep m i l i t a i r , a l s o f f i c i e r van L e i c e s t e r op het toenmalige s p l i t s i n g s p u n t van Boven-Rijn, Waal en N e d e r - R i j n b i j L o b i t h een naar hem genoemde schans gebouwd. Deze Schenkenschans h e e f t ruim een eeuw l a n g d i t s p l i t s i n g s p u n t b e h e e r s t . Thans i s Schenkenschans een boerendorp ver i n de l i n k e r , d u i t s e u i t e r w a a r d tegenover Lobith-Tolkamer. 2

*

Het

s p l i t s i n g s p u n t Schenkenschans t o t b i j n a 1710

Enkele

opmerkingen

(figuur

1).

vooraf.

Voordat r i v i e r k u n d i g e k r i t i e k op de maatregelen b i j Schenkenschans wordt g e l e v e r d wordt opgemerkt dat het l e v e r e n van k r i t i e k a c h t e r a f meestal het m o e i l i j k s t e n i e t i s , v o o r a l n i e t a l s er enkele eeuwen l i g g e n tussen de genomen maatregelen en de b e o o r d e l i n g daarvan. In die t u s s e n t i j d z i j n zowel de rivierk.unde a l s de r i v i e r t e c h n i e k s t e r k vooruitgegaan. Zo g e b r u i k t e men i n d i e t i j d nog geen natuursteen i n de v e r d e d i g i n g s c o n s t r u c t i e s van stroomgeleidingswerken of oevers, t e r w i j l a l l e moderne hulpmiddelen b i j de u i t v o e r i n g onbekend waren, a l l e e n van de t r e k k r a c h t van het paard maakte men v e e l g e b r u i k . Men moet daarom grote bewondering hebben voor wat i n d i e t i j d werd gepresteerd. Vele f i g u r e n en i n l i c h t i n g e n z i j n a f k o m s t i g van het z e e r m t e r e s s a n t e p r o e f s c h r i f t van Dr. G.P. van de Ven: "Aan de wieg van R i j k s w a t e r s t a a t . Wordingsgeschiedenis van het Pannerdens Kanaal", i n 1976 verschenen b i j de Walburg Pers te Zutphen. Voor u i t g e b r e i d e r e i n l i c h t i n g e n wordt naar d i t meer dan 350 b i z . t e l l e n d e p r o e f s c h r i f t verwezen ( l i t . 2 ) . U i t d i t boek b l i j k t dat v e r s c h i l l e n i n belangen tussen steden of l a n d s delen de b e s l u i t v o r m i n g hebben b e m o e i l i j k t . J u i s t door de f e d e r a l e staatsvorm van d i e t i j d kon door deze v e r s c h i l l e n de b e s l u i t v o r m i n g voor j a r e n worden geblokkeerd. Ook het v e r l o o p van de i n t e r n a t i o n a l e grens i n het s p l i t s i n g s g e b i e d h e e f t de b e s l u i t v o r m i n g b e m o e i l i j k t . U i t f i g u u r 1 b l i j k t dat de grens tussen G e l d e r l a n d , dat t o t de Republiek behoorde, en K l e e f , waar s e d e r t 161^ de k e u r v o r s t van Brandenburg regeerde, e r g g r i l l i g was. Het gebied van K l e e f , i n de f i g u u r n i e t g e t i n t , drong d i e p i n G e l d e r l a n d , i n de f i g u u r donker g e t i n t , door en r e i k t e z e l f s t o t onder de rook van Arnhem. Men kon v r i j w e l geen i n g r i j p e n d e w i j z i g i n g i n het s p l i t s i n g s gebied aanbrengen zonder dat de medewerking, a l t h a n s de min of meer s t i l z w i j g e n d e instemming van het hertogdom K l e e f werd gegeven. In de b e g i n p e r i o d e van de Republiek l e v e r d e dat geen grote m o e i l i j k h e d e n op. Men handelde a l s o f het K l e e f s e gebied i n het s p l i t s i n g s g e b i e d van de R i j n onder p r o t e c t o r a a t van de Republiek s t o n d . Zo ontstond door de s t i c h t i n g van de Schenkenschans i n 1586 een s t a a t s e ^ e n c l a v e i n het gebied van Kleef-^Hiertegen werd door K l e e f maar zwak g e p r o t e s t e e r d . L a t e r , v o o r a l i n de l8e eeuw, toen de k e u r v o r s t van Brandenburg, die z i c h sedert 1701 koning van P r u i s e n noemde, v e e l machtiger was geworden, werd d i t h e e l wat anders. A l s l a a t s t e opmerking vooraf z i j vermeld dat de R i j n t a k k e n er voor de 2e h e l f t van de v o r i g e eeuw h e e l anders u i t z a g e n dan z i j nu doen. Van s t r e n g genormaliseerde zomerbeddingen z o a l s thans was toen nog geen sprake. Er werden k r i b b e n of andere r i v i e r w e r k e n gemaakt a l s men dat nodig vond om een oever of een d i j k te verdedigen. Het werd a l s normaal aanvaard dat i n de zomerbeddingen zandbanken lagen of dat op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n meer dan een v a a r g e u l aanwezig was. Volgens de h u i d i g e i n z i c h t e n waren de zomerbeddingen toen v e r w i l d e r d , ongeschikt voor een v l o t t e a f v o e r van water, i j s en zand en nauwelijks g e s c h i k t voor de scheepvaart.

- 3 "

De maatregelen

genomen n a b i j de Schenkenschans ( f i g u u r 2 ) .

In 1586 werd op het s p l i t s i n g s p u n t van Boven-Rijn, Waal en NederR i j n de Schenkenschans aangelegd. Ongeveer 10 j a r e n l a t e r beginnen de g e o r g a n i s e e r d e bemoeienissen met het s p l i t s i n g s g e b i e d . In 1595 vond een i n s p e c t i e t o c h t naar d i t gebied p l a a t s op i n i t i a t i e f van de S t a t e n G e n e r a a l . Het gezelschap bestond u i t gecommiteerden van de S t a t e n Generaal en u i t a f g e v a a r d i g d e n van de steden Nijmegen, Dordrecht, Arnhem, U t r e c h t en Deventer. In d i e t i j d kreeg de Waal ruim 95% van de a f v o e r van de Boven-Rijn. Daarom s t e l d e n de N e d e r - R i j n en de I J s s e l a l s f l a n k d e k k i n g tegen a a n v a l l e n u i t het oosten n i e t s voor, hetgeen i n d i e t i j d van de 8 0 - j a r i g e o o r l o g n i e t o n b e l a n g r i j k was. Vandaar dat h,et i n i t i a t i e f van de S t a t e n - G e n e r a a l u i t g i n g . Ook was het met de b e v a a r b a a r h e i d van de N e d e r - R i j n en de I J s s e l d r o e v i g ges t e l d . Daarom werden R i j n - en U s s e l s t e d e n i n het o v e r l e g betrokken, z i j zouden moeten meebetalen. De Waalsteden hadden er alleen handelsbelang b i j dat de t o e s t a n d zou b l i j v e n z o a l s h i j was. Gezien hun b e l a n g konden z i j b i j het o v e r l e g n i e t worden v o o r b i j g e g a a n . Z i j hebben dan ook t i e n t a l l e n j a r e n - e n n i e t zonder s u c c e s - g e s t r e e f d naar handhaving van de t o e s t a n d . U i t f i g u u r 1 b l i j k t een o v e r z i c h t van de toestand i n het s p l i t s i n g s gebied. Weliswaar wordt de t o e s t a n d van 1695 weergegeven, doch d i e i s nagenoeg d e z e l f d e a l s d i e van 1595^ Rechts onderaan het s p l i t s i n g s p u n t Schenkenschans. Het Pannerdensch Kanaal bestond nog n i e t . Het v e r s c h i l i n b e l a n g r i j k h e i d t u s s e n de Waal en de N e d e r - R i j n b l i j k t d u i d e l i j k . De Schenkenschans was met L o b i t h verbonden door een s m a l l e l a n d t o n g , waarop de B o t e r d i j k was aangelegd. Tussen L o b i t h en Herwen l i g t een v e r l a t e n Waalbocht, d i e de Oude Waal werd genoemd. L i n k s bovenaan het toenmalige s p l i t s i n g s punt t u s s e n de N e d e r - R i j n en de I J s s e l . U i t het v e r l o o p van de d i j k e n langs de bovenloop van de I J s s e l b l i j k t dat daar het t o t a l e r i v i e r b e d , zomer- en winterbed tezamen, t a m e l i j k smal was. Wat er n a b i j het s p l i t s i n g s p u n t Schenkenschans i s gebeurd b l i j k t u i t f i g u u r 2. Het e e r s t e p l a a t j e s t e l t de t o e s t a n d van 1595 voor. De b e l a n g r i j k s t e geul van de Boven-Rijn was d i e door het H e l l e g a t . Salmoord was n i e t meer dan een begroeide droogtemidden i n de r i v i e r . De v e r b i n d i n g met L o b i t h i s k e n n e l i j k a l een keer doorgebroken. Geen wonder, z e l f s met moderne middelen zou het m o e i l i j k z i j n een dergel i j k e smalle s c h e i d i n g t u s s e n Waal en Neder-Rijn ongeschonden te handhaven. De bovenmond van de N e d e r - R i j n l a g d u i d e l i j k i n een binnenbocht van de Boven-Rijn. Ongelukkiger kon het a l n i e t . In een binnenbocht van een r i v i e r b e v i n d t z i c h het meeste bodemmateriaal. Daardoor wordt zo n mond s t e r k v e r o n d i e p t en o n g e s c h i k t voor de a f v o e r van water. Een a f s p l i t s i n g moet z i c h b i j voorkeur i n het l a a t s t e g e d e e l t e van een b u i t e n b o c h t bevinden, e i g e n l i j k net i n de overgang naar de v o l gende binnenbocht, de bovenmond van de a f g e s p l i t s t e tak b l i j f t dan zo goed m o g e l i j k v r i j van v e r z a n d i n g . Het s p l i t s i n g s p u n t moet men evenwel

-

k

-

- 4 -

op z i j n p l a a t s houden, want het v e r t o o n t de n e i g i n g z i c h stroomafwaarts te v e r p l a a t s e n . Het z a l dan zover i n de binnenbocht komen dat de bovenmond van de a f g e s p l i t s t e tak verstik't i n het bodemmateriaal en de a f g e s p l i t s t e tak, a l t h a n s b i j k l e i n e r e a f v o e r e n van de h o o f d r i v i e r , nagenoeg o f geheel wordt afgesnoerd en daardoor v r i j w e l geen water meer ontvangt. U i t de o v e r i g e p l a a t j e s van f i g u u r 2 b l i j k t dat men i n p l a a t s van het v e r l e g g e n van het s p l i t s i n g s p u n t i n de I7e eeuw n i e t anders gedaan h e e f t dan t e t r a c h t e n door het aanbrengen van. l e i d k r i b b e n en -damraen a l o f n i e t gecombineerd met het maken van een s c h e p h o o f d - k r i b aan het s p l i t s i n g s p u n t o f door het doorgraven van de banken i n de mond van de N e d e r - R i j n meer water naar d i e R i j n t a k te l e i d e n . D i t moest t o t m i s l u k k i n g l e i d e n . D i t temeer omdat men ook het aangroeien van Salmoord bevorderde en dus ook het a a n t a s t e n van de daar tegenover gelegen r e c h t e r o e v e r van de Boven-Rijn t e r hoogte van S p i j k . De bovenmond van de N e d e r - R i j n kwam daardoor i n een steeds s l e c h t e r e s i t u a t i e . In 1635 veroverden de Spanjaarden de Schenkenschans. In 1636 werd deze weer h e r o v e r d . Een g u n s t i g g e v o l g van d i t gebeuren was dat H o l l a n d b e l a n g s t e l l i n g voor de toestand van het s p l i t s i n g s g e b i e d g i n g k r i j g e n . Bovendien kreeg Amsterdam, dat i n b e l a n g r i j k h e i d s t e r k toenam, meer i n t e r e s s e voor de bevaarbaarheid van de N e d e r - R i j n . Dordrecht, toen de b e l a n g r i j k s t e s t a d van H o l l a n d , werd s t e a d s v e r o n t r u s t e r , men was bang dat het t u s s e n Boven-Rijn en N e d e r - R i j n l a n g s S p i j k t o t een k o r t s l u i t i n g zou komen, waardoor de Waal zou verdrogen. Dordrecht g i n g i n z i j n v e r z e t z e l f s , zover dat h e t onderhandelingen aanknoopte met K l e e f om gronden b i j S p i j k t e kunnen kopen. D i t l e k t e e c h t e r b i j t i j d s u i t , waardoor h e t e r n i e t van i s gekomen. Deze gevreesde k o r t s l u i t i n g i s naderhand door G. Passavant, een g e l d e r s deskundige, v o o r g e s t e l d a l s nieuwe bovenmond i n de N e d e r - R i j n ( f i g u u r 2, toestanden 1659 t/m 1699)« Toen i n 1670 de o o r l o g s d r e i g i n g s t e e d s s t e r k e r werd en de t o e s t a n d a l maar v e r s l e c h t e r d e , de S p i j k s e d i j k was reeds doorgebroken, werd door de S t a t e n - G e n e r a a l een onderzoek naar het s p l i t s i n g s g e b i e d opgedragen. Ook d i t m a a l werd een f o r s e ingreep van de hand gewezen. Door de nieuwe bovenmond zou o.m. de s p l i t s i n g op K l e e f s gebied t e r e c h t komen, t e r w i j l men bang was voor een zeer grote v e r s l e c h t e r i n g van het z a n d t r a n s p o r t boven i n de N e d e r - R i j n . Naar de h u i d i g e i n z i c h t e n had de nieuwe bovenmond inderdaad t o t een goede t o e s t a n d kunnen l e i den. Wel werd toen voor het e e r s t g e s t e l d dat een v e r b e t e r i n g van de bovenmond a l l e e n n i e t voldoende was, de gehele N e d e r - R i j n zou v e r b e t e r d moeten worden, t e r w i j l de I J s s e l g e k a n a l i s e e r d zou moeten worden. Voor d i e t i j d r e v o l u t i o n a i r e g e l u i d e n . Reeds i n 1672 kwam de f r a n s e i n v a l . In aanwezigheid van Lodewijk XIV t r o k het f r a n s e l e g e r door de N e d e r - R i j n b i j L o b i t h , b u i t e n het ber e i k van de kanonnen van Schenkenschans. Ook na het v e r t r e k d e r Fransen komt men n i e t t o t een f o r s e i n g r e e p . Het b l i j f t b i j het opperen van een d o o r s n i j d i n g door het S p i j k ( f i g u u r 2, t o e s t a n d 1699)« Een d o o r s n i j d i n g door Salmoord wordt a l s a l t e r n a t i e f v o o r g e s t e l d . De R i j n z e l f maakt aan a l h e t v r u c h t e l o z e o v e r l e g een einde door i n de e e r s t e j a r e n van de l8e eeuw op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n door de B o t e r d i j k heen t e breken.

- 5 -

- 5 -

Toestand 1703 van f i g u u r 2 g e e f t het r e s u l t a a t . Intussen

was men b e z i g z i c h op andere maatregelen te beramen.

J . Het o n t s t a a n

van het Pannerdensch Kanaal ( f i g u u r 3 ) ,

De a a n l e g van het retranchement b i j Pannerden (1701). In 1701 begon een spaanse s u c c e s s i e o o r l o g , doordat Lodewijk XIV de z u i d e l i j k e Nederlanden b e z e t t e . In de n o o r d e l i j k e Nederlanden vreesde men een h e r h a l i n g van 1672. De S t a t e n - G e n e r a a l beraadden z i c h over maatregelen d i e een goede f l a n k d e k k i n g i n het oosten moesten o p l e v e r e n . Men overwoog: het k a n a l i s e r e n van de I J s s e l ; de a a n l e g van een retranchement tussen Waal en N e d e r - R i j n t e n westen van Pannerden; de a a n l e g van een 2e retranchement t u s s e n de Waal en.de N e d e r - R i j n van Dodewaard naar Opheusden en v e r d e r l a n g s de Grebbe naar Amersfoort. Men b e s l o o t t o t a a n l e g van het 1e retranchement. Aangezien de t i j d drong werd het werk a l s defensiewerk door de Raad van S t a t e reeds i n .1701 aanbesteed en u i t g e v o e r d . U i t de toestanden 1705 en 1706 van f i g u u r 3 b l i j k t dat het werk bestond u i t een v e r d e d i g i n g s w a l met daarvoor aan de o o s t e l i j k e z i j d e een g r a c h t . Die gracht werd c a . ^5 m breed en 2,50 m d i e p en begon op een a f s t a n d van 15 m van de binnenberm van de W a a l d i j k . D i t a c h t t e men voldoende met het oog op de s t a n d z e k e r h e i d van de W a a l d i j k . V o o r t s l i e p de gracht langs de bestaande Betuwse dwarsdijk en g i n g daarna i n n o o r d w e s t e l i j k e r i c h t i n g z o v e e l m o g e l i j k v i a een bestaande w e t e r i n g en een aanwezige S t r a n g naar de Neder-Rijn. Menigeen dacht dat het de b e d o e l i n g was de gracht i n v e r b i n d i n g met de Waal te brengen. Een a f v a a r d i g i n g van Dordrecht kwam a l k o r t na het b e g i n van het werk k i j k e n o f dat n i e t het g e v a l was. In de S t a t e n van H o l l a n d boekte Dordrecht met z i j n o p p o s i t i e geen r e s u l t a a t . Ook l a t e r n i e t , toen het n i e t meer om een m i l i t a i r werk g i n g , doch om een v e r b i n d i n g t u s s e n de Waal en de g r a c h t . Het uitbouwen van de retranchementsgracht tot h e t Pannerdensch Kanaal. Reeds i n 1702 p l e i t t e n de S t a t e n van U t r e c h t voor een d o o r s n i j d i n g naar de Waal. D i t i n i t i a t i e f kwam n i e t van G e l d e r l a n d , daar bestond toen een b e s t u u r l i j k e c r i s i s , t e r w i j l van de 3 g e l d e r s e k w a r t i e r e n het k w a r t i e r Nijmegen v i e r k a n t tegen d i e d o o r s n i j d i n g was. En j u i s t i n het gebied van dat k w a r t i e r l a g het werk. In 1705 s t e l d e U t r e c h t aan G e l d e r l a n d en O v e r i j s s e l voor een c o n f e r e n c e van gecommiteerden te .gaan houden om a l s n o g de d o o r s n i j d i n g t o t stand te brengen. Deze c o n f e r e n t i e kwam a l i n 1705 i n Arnhem b i j e e n . Z i j kwam zeer s p o e d i g , na een gehouden i n s p e c t i e t o c h t , t o t de gemeens c h a p p e l i j k e o p v a t t i n g dat de s i t u a t i e b i j Schenkenschans n i e t meer was te redden. Z i j droeg enkele g e w e s t e l i j k e deskundigen op i n een r a p p o r t v o o r s t e l l e n t o t v e r b e t e r i n g t e doen.

- 6 -

- 6 -

D i t r a p p o r t s t e l d e behalve de v e r r u i m i n g van de gracht t o t een k a n a a l en de d o o r s n i j d i n g naar de Waal ook een v e r b e t e r i n g van de bovenmond van de I J s s e l voor. Deze l a a t s t e v e r b e t e r i n g h e e f t i n de b e s l u i t vorming geen bizondere bezwaren o p g e l e v e r d . Ten a a n z i e n van de doors n i j d i n g b l e v e n e c h t e r i n het k w a r t i e r Nijmegen de Waalsteden Nijmegen en T i e l v i e r k a n t tegen, t e r w i j l de Ridderschap, vertegenwoordiger van het p l a t t e l a n d , e e r s t t o e z e g g i n g verlangde dat l a n g s het k a n a a l goede waterkeringen zouden komen. In O v e r i j s s e l bleek Zwolle tegen t e z i j n , het had k e n n e l i j k het geld er n i e t voor over. In het v o o r j a a r van 1706 maakten Gedeputeerden van U t r e c h t de werken opnieuw aanhangig. In de Gelderse Landdag van 1 mei 1706 was Nijmegen s l e c h t s b e r e i d toestemming te v e r l e n e n a l s o.m. door het nieuwe k a n a a l geen schepen mochten varen. Na hernieuwde aandrang van U t r e c h t b e s l o o t de Gelderse Landdag op 15 j u n i 1706 dat de d o o r s n i j d i n g zonder enige r e s t r i c t i e moest p l a a t s v i n d e n , t e r w i j l een nieuwe c o n f e r e n c e van gecommiteerden n o o d z a k e l i j k werd gevonden. Deze c o n f e r e n t i e vond i n j u l i 1706 p l a a t s . Hoewel tegen de r a p p o r t e n van 1705, d i e opnieuw t e r t a f e l kwamen, geen overwegende bezwaren bestonden werd aan deskundigen een nieuw r a p p o r t gevraagd. E r werd b e s l o t e n dat de werken overeenkomstig d i t r a p p o r t zouden worden u i t gevoerd. D i t b e s l u i t moest evenwel door de S t a t e n worden goedgekeurd. In de S t a t e n van O v e r i j s s e l werd het b e s l u i t met tegenstem van Zwolle goedgekeurd. Deventer en Kampen b e s l o t e n toen de b i j d r a g e van Overi j s s e l voor hun r e k e n i n g te nemen, mits deze b i j d r a g e overeenkomstig het g e n e r a l i t e i t s c o n t i n g e n t zou worden v a s t g e s t e l d . O v e r i j s s e l zou dan b e l a n g r i j k minder moeten b i j d r a g e n dan de r i j k e r e p a r t n e r s Utrecht en G e l d e r l a n d . Hiermede g i n g U t r e c h t accoord, doch i n G e l d e r l a n d werd t o t een h e r nieuwde c o n f e r e n t i e b e s l o t e n , het k w a r t i e r Nijmegen was nog steeds ttjgen. Na t i j d r o v e n d o v e r l e g , de gecommitteerden van O v e r i j s s e l waren reeds naar h u i s gegaan, werd t e n s l o t t e op 7 October 1706 overeenstemming b e r e i k t . Nijmegen h e e f t a l l e e n gedaan gekregen dat het onderhoud van de d i j k e n langs het kanaal voor r e k e n i n g van de d r i e p r o v i n c i e n zou komen. Op 20 October 1706 vond er weer een c o n f e r e n t i e p l a a t s , d i t m a a l om de a a n b e s t e d i n g te houden. Nog i n 1706 werd met de u i t v o e r i n g van het uitbouwen van de m brede gracht t o t het 90ni brede v e r b i n d i n g s k a n a a l tussen Waal en N e d e r - R i j n begonnen. Op 20 augustus 1707i toen de d i j k langs de r e c h t e r , o o s t e l i j k e oever net k l a a r was, stroomde voor het e e r s t water door het k a n a a l en vanaf 14 november 1707 was het Pannerdensch Kanaal een f e i t . Z i e ook t o e s t a n d 1707 van f i g u u r 3. Sedertd i e n wordt de N e d e r - R i j n tussen L o b i t h en Kandia Oude R i j n genoemd. In het n a j a a r van 1708 werden de werken v o l t o o i d . Naderhand werd b i j het nieuwe s p l i t s i n g s p u n t nog een schans gebouwd, d i e de naam S t e r r e s c h a n s kreeg. Enkele opmerkingen b i j het o n t s t a a n van het Pannerdensch

Kanaal.

De b e s l u i t v o r m i n g mag dan i n de Republiek bar m o e i l i j k z i j n geweest, i n v e r r a s s e n d k o r t e t i j d kwam men t o t het b e s l u i t een retranchement

- 7 -

-

7 -

aan te leggen, t e r w i j l met de u i t v o e r i n g van d i t b e s l u i t n i e t werd gea a r z e l d . Ook wekt het v e r b a z i n g dat ondanks a l l e tegenwerking, v o o r a l d i e van Nijmegen en Dordrecht, het Pannerdensch Kanaal binnen enkele j a r e n t o t s t a n d kwam. D u i d e l i j k i s dat het Pannerdensch Kanaal overeenkomstig een p l a n en o p e n l i j k genomen b e s l u i t e n t o t stand i s gekomen. Andere b e r i c h t e n a l s zou er van boos opzet t i j d e n s een hoogwater sprake z i j n geweest b l i j ken n i e t j u i s t te z i j n . De c o n f e r e n t i e van gecomiritieerden, d i e i n 1705 op v o o r s t e l van U t r e c h t werd b i j e e n g e r o e p e n h e e f t i n de e e r s t e h e l f t van de l8e eeuw a l s bes t u u r s c o l l e g e voor het s p l i t s i n g s g e b i e d van de R i j n zeer n u t t i g werk v e r r i c h t . Het c o l l e g e h e e t t e het C o l l e g e t o t B e n e f i c e r i n g van NederR i j n en I J s s e l . Het was een s o o r t gezanten c o n f e r e n t i e , d i e op onger e g e l d e t i j d e n b i j e e n g e r o e p e n werd. E l k e regent werd gaarne naar een d e r g e l i j k e c o n f e r e n t i e a f g e v a a r d i g d . De gecommitteerden werden i n d e r daad a l s gezanten van vreemde mogendheden bejegend. Jammer dat a l vana f 1711 O v e r i j s s e l geen gecommitteerden meer zond. Daarom werd v e r s c h i l lende malen o n m i d d e l l i j k met Deventer en Kampen o v e r l e g gepleegd, z i j v e r s t r e k t e n immers toch a l de o v e r i j s s e l s e b i j d r a g e n . Reeds i n de c o n f e r e n t i e van 20 October 1706, toen het uitbouwen werd aanbesteed, werd de gecommitteerde d i e i n Arnhem v e r b l e e f , dus de gecommitteerde van het k w a r t i e r Veluwe, samen met de s e c r e t a r i s van de c o n f e r e n t i e met het d a g e l i j k s e bestuur b e l a s t . Enige j a r e n l a t e r werd op aandringen van het k w a r t i e r Nijmegen het d a g e l i j k s e b e s t u u r gevormd door de gecommitteerden der 3 gelderse k w a r t i e r e n en de secretaris. *K

De o n t w i k k e l i n g t o t 1750 ( f i g u u r *0 • De a f v o e r v e r d e l i n g b i j laagwater Kanaal.

na het o n t s t a a n van het

Pannerdensch

Zolang de Oude R i j n o n g e w i j z i g d i n v e r b i n d i n g b l e e f met de Boven-Rijn kon worden verwacht dat het a f v o e r a a n d e e l van de Waal b i j laagwater zou verminderen ten behoeve van N e d e r - R i j n en I J s s e l . Nu was dat de b e d o e l i n g van de a a n l e g van het Pannerdensch Kanaal, doch d i e vermind e r i n g mocht n i e t te groot worden. D i t dreigde inderdaad te gebeuren doordat de bovenloop van het Pannerdensch Kanaal g i n g u i t s c h u r e n , oms t r e e k s 17^5 was de u i t s c h u r i n g a l 5 u g r o o t . Geen wonder,de bovenloop had geen winterbed en was h i j hoogwater e r g smal. Onder d i e afvoeromstandigheden werd het water daar erg opgestuwd, waardoor zich in de bovenloop een s t e i l verhang vormde, dus g r o t e s t r o o m s n e l heden en grote u i t s c h u r i n g e n ontstonden. D i t v e r s c h i j n s e l h e e f t de bovenloop 150 j a r e n l a n g v e r t o o n d , t o t een 25 j a r e n geleden de bovenloop werd verruimd. Behalve d i t g r o t e nadeel voor Nijmegen bleek het k a n a a l ook nog v e e l onderhoud n o d i g te hebben, waaraan het k w a r t i e r Nijmegen moest meeb e t a l e n . Hoe groot d i t onderhoud wel was b l i j k t u i t de v e l e k r i b b e n en o e v e r v e r d e d i g i n g e n d i e voor de t o e s t a n d van 1795 i n f i g u u r 3 worden aangegeven. Het behoeft daarom n i e t te verbazen dat e r groot v e r -

- 8 _

- 8 -

s c h i l van mening ontstond tussen Nijmegen en de beide andere g e l d e r s e k w a r t i e r e n Veluwe en Zutphen. Omstreeks 1720 ontstond weer enige t o e n a d e r i n g toen op aandrang van Nijmegen werd bepaald dat het C o l l e g e t o t B e n e f i c e r i n g van N e d e r - R i j n en I J s s e l z i c h a l l e e n maar mocht bezighouden met het onderhoud van het Pannerdensch Kanaal. De houding van Nijmegen werd nog s o e p e l e r , nadat de Gelderse Landdag i n 1728 b e s l o o t op gemeenschappelijke k o s t e n 2 der 3 v e r b i n d i n g s g e u l e n tussen Waal en Maas b i j Heerewaarden t e d i c h t e n . Na de u i t v o e r i n g . i n 1733 b l e e f a l l e e n het gat van S t . A n d r i e s open. De Waal v e r l o o r daardoor minder water aan de Maas, wat de bevaarb a a r h e i d van de Waal ten goede kwam. De a f v o e r v e r d e l i n g b i j hoogwater na het o n t s t a a n van het Pannerdensch, Kanaal. Met de a f v o e r v e r d e l i n g b i j hoogwater g i n g het helemaal de verkeerde kant op. Het a f v o e r a a n d e e l van de Neder-Rijn b i j hoogwater werd n i e t a l l e e n v e r g r o o t door de a a n l e g en de u i t s c h u r i n g van het Pannerdensch Kanaal. B i j hoogwater bezweken h e r h a a l d e l i j k d i j k e n n a b i j L o b i t h , waardoor grote hoeveelheden water naar het gebied van de Oude R i j n stroomden, dus naar de N e d e r - R i j n . V o o r a l de S p i j k s e d i j k begaf Het v e r s c h i l l e n d e .malen. Deze d i j k was bedoeld het S p i j k tegen hoge waterstanden te beschermen en t e voorkomen dat de bovenmond van de N e d e r - R i j n zou d i c h t z a n d e n . Op t o e s t a n d 1629 van f i g u u r 2 v e r s c h i j n t deze d i j k voor het e e r s t . Mede doordat men t e g e l i j k e r t i j d bevorderde dat het Salmoord, tegenover het S p i j k gelegen, zou aanwassen werd de S p i j k s e d i j k door de stroom a a n g e t a s t . Ook de Nieuwe S p i j k s e d i j k van 1682 kon het n i e t houden. In 1703 moest weer een i n l a a g d i j k worden gemaakt, doch d i e brak i n 1711 op 7 p l a a t s e n door. Ook de B o t e r d i j k bezweek b i j dat hoogwater. K l e e f h e r s t e l d e i n 1712 de S p i j k s e d i j k met f i n a n c i e l e hulp van de g e l d e r s e k w a r t i e r e n Veluwe en Zutphen, d i e tevens U t r e c h t en O v e r i j s s e l t o t medebetaling w i s t e n te bewegen; Nijmegen h i e l d z i c h a f z i j d i g . Hulp voor h e r s t e l van de B o t e r d i j k werd geweigerd, deze d i j k werd daarom n i e t meer h e r s t e l d en Salmoord b r e i d d e z i c h g e l e i d e l i j k aan u i t t o t de Schenkenschans. In 1721 was weer h e r s t e l nodig en i n 1729 nogmaals. Van s t a a t s e z i j d e werd toen hulp geweigerd, daarom h e r s t e l d e K l e e f de t o e s t a n d n i e t . In 17^1 beperkte K l e e f z i c h t o t de a a n l e g van een naar het noorden lopende d w a r s d i j k ( f i g u u r k, t o e s t a n d 17^5). De w a t e r o v e r l a s t langs N e d e r - R i j n en I J s s e l werd evenwel zo groot dat i n 1 7 ^ de Gelderse Landdag z i c h t o t H o l l a n d , U t r e c h t en O v e r i j s s e l wendde om een c o n f e r e n t i e te houden over het h e r s t e l b i j S p i j k . De o n t w i k k e l i n g i n H o l l a n d . Ook i n H o l l a n d maakte men z i c h a l geruime t i j d e r n s t i g bezorgd over het voorkomen van doorbraken van de d i j k e n l a n g s de R i j n t a k k e n . V o o r a l een doorbraak van de r e c h t e r , noorder L e k d i j k zou f a t a a l z i j n , omdat daardoor H o l l a n d i n het h a r t zou worden g e t r o f f e n . Voor de gehele Republiek zou het funest z i j n geweest, want H o l l a n d was v e r u i t de rijkste provincie.

-

9

-

-

9

-

De kans op een d e r g e l i j k e doorbraak was n i e t g e r i n g , omdat, z o a l s reeds e e r d e r werd opgemerkt, de zomerbeddingen der r i v i e r e n n i e t i n s t a a t waren de a f v o e r van water, zand en i j s te verwerken, z i j bevonden z i c h i n een- v e r w i l d e r d e t o e s t a n d . Bovendien bevonden z i c h i n de w i n t e r b e d d i n g v e l e h i n d e r n i s s e n voor het stromende water a l s zomerkaden, t e r p e n en b e p l a n t i n g e n . E r ontbrak een w e t t e l i j k e g r o n d s l a g om te kunnen i n g r i j p e n . Z e l f s nog i n 1?68 s c h r e e f C. V e l s e n , h o o g l e r a a r te Franeker, i n z i j n R i v i e r k u n d i g e v e r h a n d e l i n g : " een i e d e r h e e f t met en i n 's Lands R i v i e r e n gehandeld en huisgehouden, naar z i j n welg e v a l l e n ; z i j z i j n genoegzaam geheel zonder t o e z i g t geweest waren ze maar geagt a l s v u i l n i s - g o t e n , waar i n e l k mogt morsen z o a l s het hem behaagde. Daardoor z i j n ze geraakt i n d i e wanschapen t o e s t a n den ". Ook verkeerde menige r i v i e r d i j k i n s l e c h t e s t a a t . H i e r en daar was de g r o n d s l a g v e r r e van i d e a a l . Over grote l e n g t e n had men i n de loop van de t i j d de d i j k e n s t e e d s maar verhoogd, zonder ze voldoende te v e r breden, zodat ze over grote l e n g t e n te smal waren. Wat n i e t kon u i t b l i j v e n gebeurde i n 1726, de r e c h t e r L e k d i j k brak i n de Krimpenerwaard door. Reeds s p o e d i g daarna g i n g z i c h i n H o l l a n d een b e s t u u r over de Waterstaat der grote r i v i e r e n o n t w i k k e l e n . In 1736 werd b e s l i s t dat d i t bestuur z i c h mocht bemoeien met r i v i e r v e r b e t e r i n g e n , o n v e r s c h i l l i g of ze ten behoeve van de a f v o e r van hoog opperwater of ten behoeve van de scheepvaart zouden worden gemaakt. Toen i n 1?kk de Gelderse Landdag z i c h o.m. t o t de S t a t e n van H o l l a n d r i c h t t e met het verzoek mede te werken aan een c o n f e r e n t i e over het s p l i t s i n g s g e b i e d van de R i j n waren de S t a t e n van H o l l a n d h i e r t o e ber e i d . Er moesten a l s toen g e b r u i k e l i j k gecommitteerden worden benoemd. Daarover kon men het i n de S t a t e n n i e t eens worden. Daarom werd i n 17^7 de Stadhouder gevraagd ze te benoemen. W e l l i c h t z i j n z i j h i e r t o e overgegaan, omdat i n 17^7 de r e c h t e r L i j k d i j k b i j Wijk b i j Duurstede doorbrak. Op 20 augustus 17^9 benoemde de Stadhouder de h o l l a n d s e "Gecommitteerden t o t de saaken van het Pannerdensche Canael en de Spijksche d i j k " . L a t e r , op 8 mei 1754, verzekerden de S t a t e n van H o l l a n d z i c h ook van de nodige deskundige hulp door J- Lulofs, h o o g l e r a a r te L e i d e n , t o t i n s p e c t e u r - g e n e r a a l van 's Lands r i v i e r e n te benoemen. H i e r v o o r ontv i n g h i j geen tractement, wel Chr. Brunings, d i e hem n a z i j n dood i n 1769 opvolgde. Brunings b l e e f evenwel " h o o f d o p z i e n e r " i n R i j n l a n d . De S t a t e n van H o l l a n d hebben ook het nodige aan de d i j k e n gedaan. Zo werd na 1764 een groot g e d e e l t e van de r e c h t e r L e k d i j k op hun kosten verhoogd en verzwaard. s

De

c o n f e r e n t i e s van

17^4

en

17^5.

In augustus *\7kk begon de c o n f e r e n t i e tussen G e l d e r l a n d , U t r e c h t en H o l l a n d ; O v e r i j s s e l ontbrak. E r werd afgesproken dat G e l d e r l a n d spoed i g met K l e e f zou gaan c o n f e r e r e n over de a a n l e g van een d i j k , d i e van de d w a r s d i j k , aangelegd door K l e e f i n 17^1, t o t aan de mond van

10 -

-

10

de Oude R i j n zou r'eiken. H o l l a n d wa6 evenwel van mening dat d i t n i e t voldoende was, de bovenmond van het Pannerdensch Kanaal moest worden b e t e u g e l d . A l s v o o r l o p i g compromis b e s l o o t men over te gaan t o t het daar v e r r i c h t e n van metingen. De c o n f e r e n t i e tussen G e l d e r l a n d en K l e e f begon i n a p r i l 1745. Men geraakte het spoedig eens, doch G e l d e r l a n d moest over het r e s u l t a a t o v e r l e g plegen i n de andere c o n f e r e n t i e met U t r e c h t en G e l d e r l a n d , welke c o n f e r e n t i e i n de zomer van 1745 werd h e r v a t . E r kwamen t e n s l o t t e i n 1745 2 c o n v e n t i e s t o t s t a n d . De Spi.jkse Conventie

van

23 September 1745

(lit.

4).

Deze conventie werd g e s l o t e n tussen G e l d e r l a n d en K l e e f . Voor K l e e f tekenden s l e c h t s a f g e v a a r d i g d e n d i e behoorden t o t de K l e e f s e domeinkamer, een orgaan dat r e c h t s t r e e k s onder B e r l i j n r e s s o r t e e r d e . In •de conventie werd o.m. het volgende overeengekomen: Tussen de dwarskade van 1741 en de Oude Rijnmond zou een nieuwe d i j k worden aangelegd, deze werd de Beneden S p i j k s e d i j k genoemd; a l s mond van de Oude R i j n zou een breedte van 70 roeden, ruim 260 m, overblijven; de oever langs de Boven S p i j k s e d i j k , d i e t o t s c h a a r d i j k was geworden, zou worden verdedigd; van de aanlegkosten zou G e l d e r l a n d i b e t a l e n en K l e e f i ; van het normale onderhoud zou K l e e f t\ b e t a l e n en G e l d e r l a n d £; b i j e x t r a onderhoud zou opnieuw over de v e r d e l i n g der k o s t e n worden onderhandeld ( f i g u u r 4, t o e s t a n d 1745).

De Conventie

van 28 augustus

1?45.

Deze c o n v e n t i e werd ondertekend door afgevaardigden van de 3 p r o v i n c i e n G e l d e r l a n d , H o l l a n d en W e s t - F r i e s l a n d en U t r e c h t . Toch wordt O v e r i j s s e l i n de conventie ook a l s p a r t i j genoemd. In de c o n v e n t i e wordt o.m. het volgende bepaald: De d i j k e n i n het S p i j k z u l l e n worden h e r s t e l d overeenkomstig de conv e n t i e g e s l o t e n tussen G e l d e r l a n d en K l e e f ; de aanwezige v e r d e l i n g van de a f v o e r van de Boven-Rijn n l . 2/3 naar de Waal en 1/3 naar de N e d e r - R i j n en I J s s e l moet worden gehandhaafd; de o e v e r v e r d e d i g i n g e n i n de bovenmond van het Pannerdensch Kanaal z u l l e n worden u i t g e b r e i d en i n goede s t a a t onderhouden; het Pannerdensch Kanaal z a l tweemaal per j a a r gemeenschappelijk worden gei'nspecteerd en opgemeten; van de kosten verbonden aan de werken van S p i j k en v o o r z o v e r z i j n i e t voor r e k e n i n g van K l e e f komen en voor de o v e r i g e kosten der werken bet a a l t H o l l a n d 40%, G e l d e r l a n d b i j n a 23%i U t r e c h t ruim 23% en O v e r i j s s e l c a . 14#; de werken komen onder gemeenschappelijk t o e z i c h t . Het i s n i e t d u i d e l i j k waarop de aanwezige a f v o e r v e r d e l i n g werd gebaseerd, v e r m o e d e l i j k z i j n het t r a d i t i o n e l e g e t a l l e n .

11

11

Nijmegen had bezwaar tegen de i n b r e u k op haar s o u v e r e i n i t e i t t e n gev o l g e van de c o n v e n t i e . D i t v e r z e t mocht n i e t baten. O v e r i j s s e l weigerde mee te b e t a l e n aan de k o s t e n besteed aan het Pannerdensch K a n a a l . Van 1755 a f h e e f t O v e r i j s s e l n i e t s meer b e t a a l d . In 1746 g i n g het h u i s Bergh, e i g e n a a r van de h e e r l i j k h e i d M i l l i n g e n , e r toe over i n de M i l l i n g s e Waard, aan de l i n k e r o e v e r van de Waal, een hoge zomerkade aan te l e g g e n , de zg. M i l l i n g s e dam.(Figuur 5X Daardoor werd b i j hoogwater n o g a l wat water naar het Pannerdensch Kanaal gestuwd. Daarom werd i n g e v o l g e de Conventie van augustus 1745 i n 1752 b e s l o t e n , t e r b e p e r k i n g van de a f v o e r van het Pannerdensch Kanaal, dwars door de r e c h t e r u i t e r w a a r d de z g . Z o r g d i j k aan te leggen en 2 k r i b b e n aan de r e c h t e r o e v e r van de bovenmond van d i t k a n a a l . De Z o r g d i j k i s nog s t e e d s aanwezig. 5. Het o n t s t a a n van het B i j l a n d s e Kanaal ( f i g u u r 4 ) . De o n t w i k k e l i n g b i j Schenkenschans s e d e r t

1710.

A l v o r e n s de o n t w i k k e l i n g van het s p l i t s i n g s p u n t b i j Pannerden wordt nagegaan, wordt e e r s t aandacht b e s t e e d aan de o n t w i k k e l i n g van de R i j n t u s s e n d i t s p l i t s i n g s p u n t en het voormalige s p l i t s i n g s p u n t Schenkenschans. D i t R i j n g e d e e l t e wordt i n sommige f i g u r e n Waal, i n andere Boven-Waal genoemd, thans i s het een d e e l van de Boven-Rijn. K o r t na 1700 had de R i j n z i c h t e n noorden van de Schenkenschans een weg gebaand. D i t l e i d d e o.m. t o t maatregelen bovenstrooms van de mond van de Oude R i j n , v o o r z i e n i n de S p i j k s e Conventie van September 1745- Deze maatregelen b l e k e n n i e t afdoende t e z i j n . De B o t e r d i j k werd nog v e r d e r weggespoeld, t e r w i j l ook het benedeneinde van de nieuwe Beneden S p i j k s e d i j k het n i e t kon houden. De mond van de Oude R i j n werd daardoor v e e l p r o t e r dan de 70 roeden, v o o r z i e n i n de S p i j k s e Conventie, waardoor ook de a f v o e r van de N e d e r - R i j n g r o t e r werd. In 1749 opperde G e l d e r l a n d tegenover K l e e f de w e n s e l i j k h e i d de Beneden S p i j k s e d i j k t o t aan de B o t e r d i j k t e v e r l e n g e n , waardoor de Oude Rijnmond geheel zou worden a f g e s l o t e n . Pas i n 1960 kwam het z o v e r . Doch ook benedenstrooms van Schenkenschans ontstonden na 1700 u i t s c h u r i n g e n , met name i n de D u f f e l t en de B i j l a n d op de l i n k e r o e v e r . Men g i n g d i t i n s c h a r e n van de r i v i e r tegen door het aanbrengen van o e v e r v e r d e d i gingen en het opwerpen van i n l a a g d i j k e n en -kaden ( f i g u u r 4, t o e s t a n d 1751} Daardoor werd evenwel de r i v i e r naar de andere oever gedrongen en g i n g de r i v i e r daar u i t s c h u r e n . Het benedengedeelte van de 's Gravenwaard werd weggespoeld, waardoor b i j hoogwater v e e l water over en l a t e r ook door de Ossenwaardse dam naar het Oude R i j n g e b i e d stroomde. Ook de Herwense d i j k werd a a n g e t a s t . Men moest i n l a a g d i j k e n leggen, i n 1757 ten westen van Herwen, i n 1763 t e n oosten daarvan. Het mocht n i e t baten r e e d s i n j a n u a r i 1764 brak de d i j k door en Herwen v i e l aan de r i v i e r ten o f f e r ( f i g u u r 4, t o e s t a n d 1770}

-

12 -

-

Voorgeschiedenis

12 -

van de Conventie

van 1771*

Reeds i n 1751 werd geopperd aan de u i t s c h u r i n g e n een einde t e maken door een bochta'f s n i j d i n g door de B i j l a n d s e waard aan te l e g g e n . H o l l a n d was h i e r v o o r en K l e e f n i e t tegen. Doch van de S t a a t s e deskundigen was a l l e e n L u l o f s voor, de o v e r i g e n voelden meer voor een s t e l s e l van i n l a a g d i j k e n en s l a p e r d i j k e n . Op 9 mei 1760 b e s l o o t e c h t e r de Gelderse Landdag t o t de b o c h t a f s n i j d i n g . Daarna t r a c h t t e n de S t a t e n van Holland, n i e t G e l d e r l a n d , U t r e c h t en O v e r i j s s e l voor een b o c h t a f s n i j d i n g t e winnen. O v e r i j s s e l l i e t n i e t s van z i c h horen. Utrecht was v i e r k a n t tegen, men vreesde dat daardoor het Pannerdensch Kanaal zou gaan verzanden. Wel was U t r e c h t ervoor dat de I J s s e l meer water zou gaan a f v o e r e n . U t r e c h t wilde dat de I J s s e l evenveel water zou gaan verwerken a l s de N e d e r - R i j n . Doch h i e r was G e l d e r l a n d weer tegen. Volgens G e l d e r l a n d , dat i n 1739 2 lange en hoge veerdammen b i j Westervoort door het winterbed van de I J s s e l had I a t e n aanleggen, moest de Neder-Rijn tweemaal z o v e e l a f v o e ren a l s de I J s s e l . Deze c o n t r o v e r s e h e e f t j a r e n l a n g h e t houden van een c o n f e r e n t i e v e r h i n d e r d , t e r w i j l een paar c o n f e r e n t i e s door de Stadhouder i n 1767 i n 's Gravenhage b i j e e n geroepen n i e t meer opleverden dan dat de S t a t e n Generaal een b r i e f aan de koning van P r u i s e n r i c h t t e n . A l s antwoord s t e l d e de koning op 18 maart 1768 voor een c o n f e r e n t i e te houden om gezamenlijk maatregelen te beramen. In een nota suggereerde de koning een d o o r s n i j d i n g van de B i j l a n d en a l s nieuwe mond voor de I J s s e l een d o o r s n i j d i n g van de P l e i j . D i t l a a t s t e was i n G e l d e r l a n d a l e e r d e r , i n de 17e eeuw, geopperd. Toen van S t a a t s e z i j d e een b e s l i s s i n g u i t b l e e f l i e t de k o n i n g van P r u i s e n weten dat e r d i j k e n zouden worden doorgestoken om te voorkomen dat e r op K l e e f s gebied g r o t e r e ongelukken zouden o n t s t a a n . Doch op 28 december I769deed de r i v i e r h e t z e l f a l , op k o r t e a f s t a n d boven Huissen brak de d i j k op K l e e f s gebied door en de gehele Betuwe en het d a a r b i j a a n s l u i t e n d e gebied t o t de D i e f d i j k l i e p e n onder. Op verzoek van de S t a t e n - G e n e r a a l kwam toen op J>0 mei 1770 een c o n f e r e n t i e tussen H o l l a n d , G e l d e r l a n d en K l e e f b i j e e n . U t r e c h t b l e e f tegen. Doch nu bleken de t e g e n s t e l l i n g e n t u s s e n G e l d e r l a n d en K l e e f nog te groot om t o t r e s u l t a a t t e komen. Toen e c h t e r i n december 1770 de band i j k van de Lymers op 2 p l a a t s e n doorbrak en weer een ander gedeelte van G e l d e r l a n d o n d e r l i e p was men e i n d e l i j k b e r e i d aan de K l e e f s e wensen tegemoet t e komen. Op 10 a p r i l 1771 kwam men t e Arnhem b i j e e n en deze c o n f e r e n t i e l e i d d e t o t de c o n v e n t i e van 4 j u l i 1771. Het gebied van Herwen, Aerdt en Pannerden stond toen a l s e d e r t j a n u a r i 1764 blank. s

De Conventie

van 4 j u l i

1771 ( l i t . 4 ) .

Deze conventie werd g e s l o t e n t u s s e n de koning van P r u i s e n en de S t a t e n van H o l l a n d en W e s t - F r i e s l a n d en van G e l d e r l a n d . De voornaamste b e s l u i t e n van de c o n v e n t i e z i j n de volgende:

-

13 -

-

13 -

0 Het benedeneind van de Beneden S p i j k s e d i j k wordt zo g e w i j z i g d dat tot h e t z u i d e l i j k e einde van de B o t e r d i j k de mond van de Oude R i j n 90 roeden ( b i j n a 3*t0 m)breed wordt; i n de mond wordt een r i j z e n berm aangelegd t o t een hoogte van 13 voet . "Arnhemsch p e i l " , zodat de mond ook i n de d i e p t e wordt beteugeld? de voornoemde werken worden beschouwd a l s een u i t v l o e i s e l van de S p i j k s e Conventie van S e p t e m b e r 17^5, zodat daarvoor de k o s t e n v e r d e l i n g van d i e c o n v e n t i e g e l d t (van de aanlegkosten i voor r e k e n i n g van K l e e f en van de onderhoudskosten £0; er wordt een nieuwe B o t e r d i j k aangelegd, die t e n westen van L o b i t h a a n s l u i t b i j de Ossenwaardse dam, welke dam op b a n d i j k h o o g t e b l i j f t , t e r w i j l de 's Gravenwaard door een l a g e zomerdijk beschermd b l i j f t ; de k o s t e n van de a a n l e g van voornoemde werken komen voor S t a a t s e r e k e n i n g , de-kosten van het onderhoud voor de h e l f t , de benodigde aarde mag g r a t i s aan de 's Gravenwaard worden o n t l e e n d ; b i j Herwen wordt een nieuwe i n l a a g d i j k g e m a a k t , t e r w i j l e r enkele k r i b b e n tegen de oever worden aangelegd; de k o s t e n van deze werken voor S t a a t s e rekening; door de B i j l a n d wordt een d o o r s n i j d i n g gemaakt met een breedte van 30 roeden ( b i j n a 115 m) i n de bodem en ten noorden daarvan op een a f stand van 90 roeden ( b i j n a 3^0 m) van de l i n k e r b a n d i j k een hoge l e i d i j k , t e r w i j l de l i n k e r b a n d i j k wordt verzwaard en door 2 aan te leggen k r i b b e n wordt beschermd; a l l e k o s t e n van deze werken, behalve d i e van de 2 k r i b b e n , voor S t a a t s e rekening; door de P l e i j wordt a l s nieuwe bovenmond van de IJssel 'n d o o r s n i j d i n g gemaakt met aan w e e r s z i j d e n 2 l e i d i j k e n a a n s l u i t e n d aan de veerdammen; de l i n k e r l e i d i j k mag pas worden g e s l o t e n a l s de d o o r s n i j d i n g o p e n g e s t e l d i s , t e r w i j l de r e c h t e r l e i d i j k h o o g w a t e r v r i j b i j de b a n d i j k moet worden a a n g e s l o t e n ; • i n d i e n door de a a n l e g van het B i j l a n d s e Kanaal aanzandingen i n h e t Pannerdensch Kanaal of de Waal optreden i s e l k e p a r t i j g e r e c h t i g d voor z i j n e i g e n gebied de aanzandingen t e v e r w i j d e r e n of daartoe werken aan te l e g g e n . Nog i n j u l i 1771 b e r e i k t e n H o l l a n d en G e l d e r l a n d overeenstemming over de o n d e r l i n g e v e r d e l i n g der k o s t e n . Men ging u i t van de v e r d e l i n g van de c o n v e n t i e van augustus 17^5, d a a r i n v o o r z i e n e aandeel van O v e r i j s s e l zouden ze samen b e t a l e n , het aandeel van U t r e c h t nam H o l l a n d t e n s l o t t e voor z i j n r e k e n i n g . De u i t v o e r i n g der werken. h

e

t

Het h e r s t e l der waterkeringen werd met v o o r t v a r e n d h e i d t e r hand genomen. De werken aan de S p i j k s e d i j k werden nog u i t g e b r e i d met enkele k r i b b e n aan de oever voor de d i j k e n . Met de b e t e u g e l i n g van de mond van de Oude R i j n werd gewacht t o t het r e s u l t a a t der o v e r i g e werken bekend zou z i j n . In 1780 werd d i t werk u i t g e v o e r d . Hiermede was de L o b i t h s e o v e r l a a t e e n ' f e i t , welke o v e r l a a t t o t 1960 h e e f t bestaan.

- 14 _

- 14

-

De aankoop der benodigde gronden i n de B i j l a n d g e l u k t e op 12 december 1772 door Hollandse tussenkomst. De gehele u i t v o e r i n g van de d o o r s n i j d i n g werd door G e l d e r l a n d aan H o l l a n d o v e r g e l a t e n , waarna nog i n d e z e l f d e winter de hoge leidam i n de B i j l a n d werd a f g e g r a v e n . Daarna werd de d o o r g r a v i n g gemaakt, 2.50 m diep en op maaiveldhoogte 140 m breed. In november 177** was de d o o r g r a v i n g gereed op de a f s l u i t d a m na. Deze dam bezweek op 7 f e b r u a r i 1775- Deze toestand van 1775 wordt weergegeven i n f i g u u r 4. Het was de b e d o e l i n g , z o a l s i n d i e t i j d g e b r u i k e l i j k was, dat de r i v i e r z e l f de d o o r g r a v i n g op breedte en d i e p t e zou u i t s c h u r e n , doch d i t gebeurde n i e t . Maar e r volgde een strenge winter en op 6 f e b r u a r i 1776 kwam het i j s op de Boven-Rijn i n beweging, waarna de r i v i e r z i c h met groot geweld een weg door de nauwe d o o r g r a v i n g baande. Om d i t te bevorderen had men na het i n v a l l e n van de d o o i , het i j s i n de d o o r g r a v i n g gebroken. Het i s e c h t e r de vraag of d i t v e e l geholpen h e e f t . Hierna vormde de d o o r g r a v i n g de hoofdstroom en h e e f t het B i j l a n d s Kanaal z i c h t o t een goed, r i v i e r v a k gevormd, z i j het dat e r i n de l o o p der j a r e n de nodige o e v e r v e r d e d i g i n g e n moesten worden gemaakt. Toestand 1784 van f i g u u r 4 geeft h i e r v a n een goede i n d r u k . De v e r w e z e n l i j k i n g van het B i j l a n d s Kanaal h e e f t ongeveer /. 700.000,gekost, een groot bedrag voor d i e t i j d . De n a t u u r l i j k e v e r r u i m i n g van de nauwe d o o r g r a v i n g t o t een ruime r i v i e r i s n i e t zonder m o e i l i j k h e d e n v e r l o p e n . Vermoedelijk h e e f t men de doorg r a v i n g te beperkt opgezet. De n a t u u r l i j k e hulp van de i j s b e z e t t i n g en het loskomen daarvan i n de e e r s t e de beste w i n t e r na het gereed komen van de d o o r g r a v i n g was een geluk waarop men n i e t mocht rekenen. Dank z i j de raoderne middelen i s het thans m o g e l i j k en g e b r u i k e l i j k een d o o r g r a v i n g op v o i l e breedte en d i e p t e te maken, waarna a l s l a a t s t e de a f s l u i t d a m v o l l e d i g wordt weggebaggerd. 6. Het

s p l i t s i n g s p u n t b i j Pannerden ( f i g u u r 5 ) .

B i j het maken van het Pannerdensch Kanaal h e e f t men geen b i z o n d e r e z o r g aan de vorm van de bovenmond besteed. B i j het doorgraven van de Waaldijk en het v o o r l a n d daarvan h e e f t men een bestaande k r i b eenvoudigweg a l s een s p l i t s i n g s p u n t I a t e n bestaan ( t o e s t a n d 1707 van f i g u u r 3 ) . A l gauw vormde z i c h om deze k r i b een z a n d p l a a t . ( t o e s t a n d 1750 van f i g u u r 5X Deze zandplaat ontwikkelde z i c h t o t een u i t e r w a a r d , de Nicolaaswaard. De Boven-Waal, z o a l s toen de R i j n t u s s e n Schenkenschans en het Pannerdensch Kanaal wel werd genoemd, g i n g i n de l i n k e r o e v e r van de M i l l i n g s e waard i n s c h a r e n . Dientengevolge vormde z i c h aan de andere r e c h t e r o e v e r een grote z a n d p l a a t . Daardoor werd de toegangsgeul naar het Pannerdensch Kanaal stroomafwaarts verschoven en d r e i g d e a l v e r s c h u i v e n d a f g e s n o e r d te v/orden tussen deze zandplaat en de zandplaat voor de N i c o l a a s w a a r d . Inmiddels had de e i g e n a a r van de M i l l i n g s e waard, het h u i s Bergh, i n 1746 een hoge dam i n deze waard gelegd op enige a f s t a n d van de oever. D i t om b i j hoogwater de stroom u i t d i e waard te weren. Daardoor werd tevens de stroom i n de r i v i e r v e r s t e r k t . Deze dam brak e c h t e r door en de d i e p t e i n de r i v i e r g i n g daardoor weer a c h t e r u i t .

-

15 -

-

15 -

Pas de Conventie van 1771 opende de m o g e l i j k h e i d om te kunnen handelen. Overeenkomstig een p l a n van Brunings werd de M i l l i n g s e dam opnieuw gelegd, t e r w i j l de oever l a n g s deze dam werd v e r d e d i g d . Tevens werd tegen de Nicolaaswaard een punt van s e p a r a t i e gebouwd en de d a a r b i j a a n s l u i t e n d e oevers v e r d e d i g d . E n e r z i j d s komt h i e r b i j het oude idee van een schephoofd naar voren, a n d e r z i j d s was het de b e d o e l i n g t e voorkomen dat het s p l i t s i n g s p u n t en daarmede de v a a r g e u l stroomafwaarts zou v e r s c h u i v e n ( f i g u u r 5, t o e s t a n d 17_80). In augustus 1780 kwam men overeen van de r e c h t e r o e v e r u i t over de zandplaat een grote k r i b te bouwen t o t aan de toegangsgeul naar het Pannerdensch Kanaal om deze g e u l zo diep m o g e l i j k te houden. Een hoogwater i n het einde van 1780 v e r h i n d e r d e de voortgang der werken, waarna i n de e e r s t e maanden van 1781 een f l i n k e i j s g a n g o p t r a d . Toen baande de r i v i e r z i c h met geweld een weg over en door de zandplaat l a n g s de r e c h t e r o e v e r , t e r w i j l de bestaande toegangsgeul nagenoeg werd dichtgedrukt ( f i g u u r 5, t o e s t a n d 1781). T i j d e n s een i n s p e c t i e i n het v o o r j a a r van 1781 zag Brunings de mogel i j k h e i d door de natuur geboden nu b i j d i t s p l i t s i n g s p u n t een s t a b i e l e s i t u a t i e t e v e r w e z e n l i j k e n door over een zandplaat heen een s c h e i d i n g s dam aan te leggen en d i e a c h t e r w a a r t s met 2 v l e u g e l k r i b b e n te v e r l e n g e n . Zodoende zou de door de r i v i e r gevormde geul z o v e e l m o g e l i j k bevoordeeld worden en zou de g e u l b i j het oude s e p a r a t i e p u n t d i c h t z a n d e n en - s l i b b e n . Het g e l u k t e Brunings de H o l l a n d s e en G e l d e r s e gecommitteerden voor z i j n t o t a a l g e w i j z i g d p l a n ( t o e s t a n d 1781 van f i g u u r 5) te winnen. In 1781 werden nieuwe bestekken gemaakt en aanbesteed. In 1782 volgde de u i t v o e r i n g . A l s p o e d i g bleek de nieuwe mond z i c h g u n s t i g te ontwikkelen. Wel vormde z i c h b i j de Nicolaaswaard een z a n d p l a a t i n het Pannerdensch Kanaal, doch door het uitbouwen van een k r i b r e c h t s aan de scheidingsdam g e l u k t e het deze p l a a t door de r i v i e r z e l f te I a t e n opruimen ( f i g u u r 5, t o e s t a n d 1784). Ook b i j deze werken i s de natuur de mens t e h u l p gekomen. Het p l e i t voor het i n z i c h t van Brunings dat h i j de natuur v e r s t o n d en d i e n o v e r eenkomstig z i j n plannen, d i e voor het s p l i t s i n g s p u n t n i e t zo best war e n , g r o n d i g w i j z i g d e . Hoezeer h i j h i e r i n g e l i j k h e e f t gehad wordt wel bewezen door het f e i t dat het s p l i t s i n g s p u n t Pannerden nog steeds nagenoeg op d e z e l f d e p l a a t s l i g t . 7. De a f s p l i t s i n g van de I J s s e l

(figuur 6).

Reeds i n het b e g i n van de I7e eeuw hebben de Stadhouder en de Raad van S t a t e om m i l i t a i r e redenen g e s t r e e f d naar v e r g r o t i n g van de a f voer van de I J s s e l . In december 1626 kwamen ze o.m. met v o o r s t e l l e n ten a a n z i e n van de bovenmond naar voren. Hun v o o r s t e l l e n worden weergegeven i n f i g u u r 6, toestand 1629» U i t d i e t o e s t a n d b l i j k t hoe v e r het v e r s c h u i v i n g s p r o c e s van de bovenmond van de a f g e s p l i t s t e tak a l was gevorderd. De I J s s e l dreigde onder een stompe hoek van de Neder.-Rijn te gaan a f t a k k e n , i n de overmatig brede mond van de I J s s e l z i j n 2 geulen t e onderscheiden. Met de v o o r s t e l l e n voor een schephoofd en een a a n t a l k r i b b e n t r a c h t t e men het s p l i t s i n g s p u n t t e r u g t e d r i n g e n .

- 16 -

- 16 -

Het i s n i e t d u i d e l i j k i n hoeverre deze v o o r s t e l l e n werden v e r w e r k e l i j k t , doch b l i j k e n s f i g u u r 6, t o e s t a n d 16?1, h e e f t men z o v e e l gedaan dat het s p l i t s i n g s p u n t inderdaad stroomopwaarts werd gedrongen. U i t d i t p l a a t je b l i j k t ook dat aan de l i n k e r , K l e e f s e oever van de N e d e r - R i j n k r i b b e n waren aangelegd, waardoor voor de a f v o e r van water en voor de scheepvaart een breedte van n a u w e l i j k s 50 m o v e r b l e e f . Deze zeer ongewenste t o e s t a n d b l i j k t i n 1699 ( f i g u u r 6, t o e s t a n d l6_99) n i e t meer te b e s t a a n . Hoewel Hollandse deskundigen reeds i n i t B o een d o o r s n i j d i n g van de P l e i j v o o r s t e l d e n , welk v o o r s t e l i n 1699 werd h e r h a a l d , beperkte men z i c h t o t het h e r s t e l l e n van het schephoofd en van een paar k r i b b e n / het aanbrengen van een paar k r i b b e n l a n g s de l i n k e r , K l e e f s e oever, het doorgraven van de zandbank i n de mond van • de I J s s e l en d e r g e l i j k e l a p m i d d e l e n . Een en ander wordt aangegeven i n de v e r s c h i l l e n d e toestanden van f i g u u r 6. D u i d e l i j k i s dat de t o e stand n i e t of n a u w e l i j k s v e r b e t e r d e . D i t h e e f t men k e n n e l i j k enige t i e n t a l l e n j a r e n volgehouden. Pas i n de nota b i j de reeds eerder genoemde b r i e f van 18 maart 1768, die de koning van P r u i s e n aan de S t a t e n - G e n e r a a l zond, wordt naar het v o o r s t e l van 1680 om de P l e i j te doorgraven teruggegrepen. Tens l o t t e kwam men i n de Conventie van j u l i 1771 o.m. t o t het b e s l u i t de P l e i j te doorgraven overeenkomstig een p l a n , gemaakt door de g e l derse deskundige F. B e i j e r i n c k . Nadat i n mei 1775 G e l d e r l a n d e i g e n a a r van de benodigde gronden was geworden, werden de werken i n j u l i 1773 aanbesteed. De u i t v o e r i n g der werken gebeurde onder g e l d e r s t o e z i c h t . De d o o r g r a v i n g werd meteen over d e - v o i l e breedte en d i e p t e gemaakt, wat i n d i e t i j d n i e t g e b r u i k e l i j k was. T e g e l i j k werden de leidammen aangelegd. E e r s t nadat de l i n k e r l e i d i j k met v e e l moeite wegens de stroom b i j de veerdam was a a n g e s l o t e n , werd t i j d e n s een laagwaterp e r i o d e het l a a t s t e werk v e r r i c h t n l . het weggraven van de a f s l u i t dam. Op 23 September 1775 was de nieuwe bovenmond een f e i t . ( t o e s t a n d 1777 van f i g u u r S\ . Deze bovenmond, waarin i n de e e r s t e j a r e n nog enige v o o r z i e n i n g e n a l s o e v e r v e r d e d i g i n g e n moesten worden gemaakt, h e e f t b i j e l k a a r een /. 460.000,- gekost een voor d i e t i j d groot bedrag. Dat het een goede o p l o s s i n g i s geweest b l i j k t u i t het f e i t , dat deze bovenmond, a l t h a n s i n grote l i j n e n , nog s t e e d s i n f u n c t i e i s . fl

8. De t o e s t a n d van het s p l i t s i n g s g e b i e d

i n 1790-(figuur

7).

De t o e s t a n d van 1790 wordt weergegeven i n f i g u u r 7. V e r g e l e k e n met de t o e s t a n d van 1595 en 1695 van f i g u u r 1 z i j n er i n g r i j p e n d e v e r anderingen aangebracht i n het s p l i t s i n g s g e b i e d . Z i j a l i e n hebben hun b e s l a g gekregen i n de l8e eeuw. Het v e r l o o p dat aan de R i j n t a k k e n van het s p l i t s i n g s g e b i e d i n deze eeuw werd gegeven, i s thans nog steeds i n g r o t e l i j n e n aanwezig. Nogmaals moet worden g e s t e l d dat men g r o t e bewondering moet hebben voor wat er i n het s p l i t s i n g s g e b i e d van de R i j n i n d i e eeuw werd g e p r e s t e e r d , een eeuw d i e over het algemeen n i e t g u n s t i g bekend s t a a t .

-

17 -

- 17 -

U i t de s t a a t van f i g u u r 8 b l i j k t welke f i n a n c i e l e b i j d r a g e n de k p r o v i n c i e n , d i e b i j de werken betrokken waren, i n de l 8 e eeuw hebben g e l e v e r d . G e l d e r l a n d en H o l l a n d hebben het g r o o t s t e g e d e e l t e der kosten gedragen, hoewel H o l l a n d pas s e d e r t 17kk .op u i t n o d i g i n g van G e l d e r l a n d bemoeienis met de werken kreeg ( l i t . 2, b i z . 363). 9* Gevolgen voor het beheer der R i j n t a k k e n K o n i n k r i j k d e r Nederlanden. De p o l i t i e k e

van de overgang naar het

ontwikkeling.

In 1795 h i e l d de Republiek d e r Zeven Verenigde Nederlanden op t e bestaan en de B a t a a f s e Republiek o n t s t o n d . B i j b e s l u i t van 2k mei 1798 werd een bureau i n g e s t e l d " t o t b e s t i e r i n g van a l hetgeen t o t d e s z e l f s w a t e r s t a a t b e t r e k k e l i j k i s " . Het beheer van de R i j n t a k k e n werd daarmede onder het c e n t r a l e bestuur van de B a t a a f s e Republiek gebracht. Toen i n 1805 een b e s l u i t v a a r d i g eenhoofdig gezag i n de r e p u b l i e k werd ingevoerd kwamen op k o r t e t e r m i j n v e r s c h i l l e n d e b e l a n g r i j k e wetten t o t s t a n d . Een dezer wetten i s d i e van 2k f e b r u a r i 1806, een r i v i e r e n w e t g e h e e l naar f r a n s model en i n de f r a n s e t a a l g e s t e l d . Volgens deze wet i s h e t , behoudens vergunning van de S t a a t , verboden werken aan t e l e g g e n , d i e de v r i j e a f s t r o m i n g van het water der r i v i e r e n tussen de b a n d i j k e n kunnen belemmeren. In'1806 werd de Bataafse Republiek vervangen door het K o n i n k r i j k H o l l a n d . In d a t z e l f d e j a a r werd P r u i s s e n b i j Jena v e r s l a g e n . Nadat i n 1807' Rusland b i j F r i e d l a n d was v e r s l a g e n , werd i n dat j a a r de vrede van T i l s i t g e s l o t e n . B i j deze vrede moest P r u i s s e n v e e l grondgebied a f s t a a n , o.a. werden van voormalig' K l e e f s gebied Huissen, Malburgen en de Lymers b i j het K o n i n k r i j k H o l l a n d gevoegd. B e l a n g r i j k e r i v i e r werken i n het s p l i t s i n g s g e b i e d b l e v e n e c h t e r i n het b u i t e n l a n d l i g g e n . Na grote overstromingen werd i n j a n u a r i 1809 een " C o m i t e - C e n t r a l du W a t e r s t a a t " i n g e s t e l d , dat volgens een i n s t r u c t i e van de Koning een p l a n moest maken t o t v e r b e t e r i n g van de r i v i e r e n , z o d a n i g dat de u i t t e voeren werken nog voor het n a j a a r 1809 gereed konden z i j n . D i t plan l e i d d e t o t het maken van enige o v e r l a t e n , d i e l a t e r t e r sprake komen. Het volgende j a a r 1810 verdween het K o n i n k r i j k H o l l a n d reeds, het werd b i j F r a n k r i j k i n g e l i j f d . Het binnenlandse bestuur werd geheel op f r a n s e l e e s t geschoeid. Na de l a n d i n g op 30 november 1813 aalivaarde de P r i n s van Oranje a l s S o u v e r e i n V o r s t Willem I de r e g e r i n g van het K o n i n k r i j k der Nederlanden, welk r i j k behalve de n o o r d e l i j k e Nederlanden ook de z u i d e l i j k e omvatte. De grondwet d i e toen i n l 8 l 4 werd u i t g e v a a r d i g d bevat een u i t 6 a r t i k e l e n bestaand 7e hoofdstuk "van de W a t e r s t a a t " . H i e r van l u i d d e het 1e a r t i k e l : "De Waterstaat b l i j f t een der e e r s t e n a t i o n a l e belangen en wordt bestuurd door een byzondere a d m i n i s t r a t i e , t e r benoeming en onder t o e z i c h t van den Souvereinen V o r s t " ( l i t . 6 ) . Het beheer der R i j n t a k k e n b l e e f daarmede onder de l a n d s r e g e r i n g r e s s o r t e r e n , z o a l s nu nog s t e e d s het geval i s . De wet van 1806 b l e o f van k r a c h t t o t 1908, toen de h u i d i g e Rivierenwet werd u i t g e v a a r d i g d .

- 18 -

- 18 Het g r e n s t r a c t a a t van K l e e f

( l i t . 4).

Op 7 October 1816 werd met het k o n i n k r i j k P r u i a f n net g r e n s t r a c t a a t van K l e e f g e s l o t e n . Van d i t t r a c t a a t i s voor het beheer der R i j n t a k ken i n het s p l i t s i n g s g e b i e d het volgende van b e l a n g . De grens tussen P r u i s e n en Nederland werd nauwkeurig v a s t g e s t e l d , d a a r b i j werd de Boven-Rijn van S p i j k t o t M i l l i n g e n g r e n s r i v i e r , doch o v e r i g e n s werd het gehele s p l i t s i n g s g e b i e d Nederlands g e b i e d . A l l e b e l a n g r i j k e werken kwamen daarmede onder beheer van de l a n d s r e g e r i n g . In het r i v i e r b e d mogen, m i t s anders a f z o n d e r l i j k wordt overeengekomen, geen verdedigingswerken worden gemaakt, d i e de loop van de r i v i e r zouden kunnen veranderen en daardoor de tegenover gelegen oever zou benadelen. De r i v i e r z a l b i j gemiddelde waterstand 150 roeden ( c a . 560 m) breed z i j n , h i e r i n mag geen enkele h i n d e r (b.v. b e p l a n t i n g e n of v a s t s t a a n d v i s t u i g ) voor de stroom voorkomen. Ondiepten of zandbanken i n de r i v i e r z u l l e n t e n behoeve van de scheepv a a r t i n gemeen o v e r l e g worden voorkomen o f opgeruimd. De mond van de Oude R i j n , dus de L o b i t h s e o v e r l a a t , z a l op een breedte van 90 roeden ( b i j n a 3*»0 m) en op een hoogte van 13 voeten aan p e i l s c h a a l Arnhem moeten worden gehandhaafd. De Conventies van September 17^5 en van j u l i 1771 worden door het tractaat vernietigd. P r u i s e n h e e f t het r e c h t de mond van de Oude R i j n te i n s p e c t e r e n . Met deze b e p a l i n g e n werd de t o e s t a n d van 1815, g e l i j k aan d i e van 1790, i n een i n t e r n a t i o n a l e overeenkomst v a s t g e l e g d . Pas i n 1918 werd dit tractaat gewijzigd. N De

Rijnvaartacte.

Ingevolge de vrede van P a r i j s van 1814 en het congres van Wenen ( l 8 l 4 - l 8 l 5 ) werden ten behoeve van de scheepvaart de i n t e r n a t i o n a l e r i v i e r e n Donau en R i j n onder i n t e r n a t i o n a a l regime g e s t e l d . V o o r de R i j n werd daartoe - na l a n g d u r i g onderhandelen tussen P r u i s e n en Nederland - i n 1832 de Acte van Mainz g e s l o t e n . Deze a c t e werd i n 1868 yervangen door i e A c t e van Mannheim. Volgens deze h e r z i e n e a c t e , die enigszin's g e w i j z i g d nog steeds van k r a c h t i s , wordt het i n t e r n a t i o nale t o e z i c h t op de R i j n u i t g e o e f e n d door de C e n t r a l e Commissie voor de R i j n v a a r t , die s i n d s 1918 te S t r a a t s b u r g z e t e l t .

10. De

1e h e l f t

van de I9e eeuw: het maken van plannen.

De plannen van

Brunings

In het voorgaande kan z i j n gebleken dat de overstromingen l a n g s de r i v i e r een v e e l voorkomend kwaad was. Hoe e r n s t i g de overstromingen i n hun gevolgen wel waren kan men l e z e n i n boeken van S c h a k e l en Van Petersen ( l i t . 8 en 9 ) . Wat men i n de 19e eeuw aan r i v i e r v e r b e t e r i n g e n ontworpen heeft, en soms u i t g e v o e r d , wordt kundig beschreven door C. L e l y i n enkele hoofdstukken i n z i j n boek '.'Rivier en R i v i e r w e r k e n " ( l i t . 1). Vele van de h i e r n a te geven i n l i c h t i n g e n werden aan d i t boek ontleend. In het v e r l e d e n werd a l een paar malen de gedachte g e u i t dat het ontstaan van overstromingen a l l e e n kon worden voorkomen door de r i v i e r e n

- 19 -

- 19 -

g e s c h i k t t e maken voor de a f v o e r van water, zand en i j s . Maar meestal b l e e f men hangen aan de gedachte dat de enig m o g e l i j k e o p l o s s i n g door middel van z i j d e l i n g s e a f l e i d i n g e n kon worden v e r k r e g e n . In i S o l , een j a a r voor z i j n dood, komt Chr. Brunings met v o o r s t e l l e n S t algemene v e r b e t e r i n g d e r r i v i e r e n i n z i j n " C o n s x d e r a t i e n nopens de algemene v e r b e t e r i n g d e r H o o f d r i v i e r e n van 28 maart 1804». H i j s t e f t t e r e c h t dat e l k e r i v i e r d i e w e i n i g v e r v a l h e e f t v a n z e l f gaat v e r w i l d e r e n , t e n z i j d i t door o n o p h o u d e l i j k e en g e r i c h t e maatregelen wordt voorkomen. Wel overwogen w i j k t Brunings a f van de meeste vroegere plannen. N i e t het z i j d e l i n g s a f l e i d e n van hoogwater s t a a t li] hem voorop, doch een s y s t e m a t i s c h e v e r b e t e r i n g van de v e r w i l d e r d e r i v i e r v a k k e n , opdat de stroom zo g e l i j k m a t i g m o g e l i j k wordt en de d w l r s p r o f i e l e n normale breedten en d i e p t e n zouden k r i j g e n , t e r w i j l de r i v i e r e n b i j hoogwater en i j s de g r o o t s t m o g e l i j k e ruimte "ouden . moeten k r i j g e n . "Want l a n g s deze weg z a l het a l l e e n m o g e l i j k z i j n , om de a f v o e r i n l van het w i n t e r w a t e r , zowel b i j open R i v i e r a l s b i j i j s gang en de b e v a a r b a a r h e i d b i j l a g e en middelbare R i v i e r e n t e bevorderen , volgens hem i s een o v e r l a a t "eene a r t i f i c i e l l e d i j k b r e u k en s l u i t dus het denkbeeld i n , dat men z i c h een minder kwaad g e t r o o s t e om ^ c h ^ V r L r n g f r o g ' n i e t geheel l o s van de z i j d e l i n g s e a f l e i d i n g e n , h i i s t e l d e een z e e r beperkt a a n t a l voor, d i e a l l e e n m b i j z o n d e r e g e v a l l e n ! b i j i j s v e r s t o p p i n g e n , en i n u i t e r s t e nood d i e n s t zouden B r u n i n g f w i i d e dus door n o r m a l i s a t i e van de zomerbeddingen en door ruime winterbeddingen de r i v i e r e n g e s c h i k t maken voor de a f v o e r van water, zand en i j s en voor de s c h e e p v a a r t . H i j was hiermede l i j n t i j d v e r v o o r u i t . Hoewel ook z i j n l e e r l i n g en o p v o l g e r i n s p e c t e u r - g e n e r a a l , F.W. Conrad, van Brunings plannen een groot v o o ? s t a n d e r L s , bleven z i j o n u i t g e v o e r d . Pas tegen het einde d e r I9e eeuw werd Brunings i d e a a l g r o t e n d e e l s v e r w e z e n l i j k t . S

Plannen van het C o m i t e - C e n t r a l du W a t e r s t a a t . Na de g r o t e overstromingen i n de w i n t e r van 1808-1809 wordt de aandacht Seer opnieuw g e v e s t i g d op de n o o d z a k e l i j k h e i d yan n v i e r v > b e t e r i n g e n . Reeds eerder werd vermeld dat deze overstromingen de a a n l e i d i n g vormden het "Comite C e n t r a l du W a t e r s t a a t " i n t e s t e l l e n , dat de M i n i s t e r moest a d v i s e r e n . Op 6 f e b r u a r i 1809 ^ B j , t comite van de Koning de i n s t r u c t i e zo s p o e d i g een p l a n t o t v e r b e t e r i n g yan le r i v i e r e n t e maken dat de d a a r t o e behorende werken nog voor het n a i a a r van l809 konden worden u i t g e v o e r d . Een onmogelijke opgave d i e toch wel aangeeft hoe hoog de nood was gestegen doch aan de andere kant aantoont dat men nog w e i n i g door Brunings o T e r t u i g d was van de e i g e n l i j k e oorzaak van de e l l e n d e , de ongjechxkth v a n de r i v i e r voor de a f v o e r van water, zand en i j s . Deze m s t r u c tie l e t d d e dan ook n i e t t o t een g r o n d i g p l a n , wel t o t de a a n l e g van e

d

S e ' L y - e ^ e ' o v e r i a a t b i j Oud-Zevenaar, was 3200 m l a n g en voerde water van de Oude R i j n door de Lymers i n de r i c h t i n g van de Bingerdense • r a Over'deze o v e r l a a t stroomde het water i n de I J s s e l De Lymerse o v e r l a a t werd i n 18 2 weer g e s l o t e n en heeft i n z i j n bestaan s l e c h t s i n 1814, 1820 en 1850 gewerkt. 5

- 20 -

- 20

-

De Bingerdense o v e r l a a t was een v e r l a g i n g over een l e n g t e van 377 m (100 roeden) van de r e c h t e r I J s s e l d i j k n a b i j B i n g e r d e n . Aangezien de Lymerse o v e r l a a t z e l d e n h e e f t gewerkt i s de Bingerdense overl a a t ook z e l d e n i n b e d r i j f geweest. In 1809 kreeg Doesburg de opdracht de Ellekomse o v e r l a a t weer t e v e r l a g e n . Deze o v e r l a a t was een v e r l a a g d g e d e e l t e van de Ellekomse d i j k , gelegen i n de l i n k e r u i t e r w a a r d van de I J s s e l met daarop de weg van D i e r e n naar Doesburg. In 1830 i s de o v e r l a a t opnieuw v e r l a a g d . Tegen 1890 i s de o v e r l a a t vervangen door een d o o r l a a t b r u g over de D i e r e n s e hank. Een d e r g e l i j k e brug i s nog s t e e d s aanwezig. Ook i n de Kanonsdijk werd over een l e n g t e van 1300 m een o v e r l a a t gemaakt. De K a n o n s d i j k i s de l i n k e r I J s s e l d i j k tegenover Zutphen en draagt de weg van Arnhem naar Zutphen. Deze o v e r l a a t had ten d o e l Zutphen v e r m i n d e r i n g van w a t e r o v e r l a s t t e bezorgen. In 1863 werd de o v e r l a a t weer g e s l o t e n . De S n i p p e l i n g s o v e r l a a t werd v e r l a a g d . H i j l a g op de r e c h t e r o e v e r van de I J s s e l , o n m i d d e l l i j k bovenstrooms van Deventer en voerde water van de I J s s e l o o s t e l i j k l a n g s Deventer naar v e r s c h i l l e n d e weteringen, d i e b i j Zwolle i n het Zwarte Water uitmondden. Na enkele verhogingen werd deze o v e r l a a t i n 1864 en 1865 g e s l o t e n . Er l a g langs de I J s s e l nog een o v e r l a a t , de Baakse o v e r l a a t , op de r e c h t e r o e v e r van de I J s s e l k o r t bovenstrooms van Zutphen, met daarop de weg van Baak naar Zutphen. Naar v e r l u i d t werd deze o v e r l a a t aangelegd om water naar de I J s s e l t e voeren a l s de d i j k e n k o r t bovenstrooms van Emmerich mochten bezwijken. In i e d e r g e v a l h e e f t de Baakse o v e r l a a t zo n o o i t gewerkt, h i j voerde water van de I J s s e l o o s t e l i j k langs Zutphen, door doorlaatbruggen i n de weg van Zutphen naar Warnsveld, om het water benedenstrooms van Zutphen weer naar de I J s s e l terug te voeren. Deze o v e r l a a t werd omstreeks 1950 g e s l o t e n , toen de p r o v i n c i e G e l d e r l a n d t u s s e n Doesburg en Zutphen een h o o g w a t e r v r i j e b e d i j k i n g maakte. Van de v o o r s t e l l e n van het comite werden ook nog u i t g e v o e r d een v e r s t e r k i n g van de D i e f d i j k l i n i e , een a f s l u i t i n g van de L i n g e v l a k bovenstrooms van Asperen, tegen de D i e f d i j k l i n i e gelegen, met een waaiers c h u t s l u i s , en het aanleggen van o v e r l a t e n i n de beide L i n g e d i j k e n boven Asperen en i n de r e c h t e r Merwededijk vlak boven Gorinchem. De b e d o e l i n g van het comite was k e n n e l i j k de V i j f Herenlanden en de A l b l a s s e r w a a r d b e t e r t e b e v e i l i g e n b i j overstroming van de Betuwe door het water van een d e r g e l i j k e o v e r s t r o m i n g a f t e l e i d e n naar het z u i d e n , de Merwede. Het comite s t e l d e ook nog voor de L i n g e de m o g e l i j k h e i d te geven op de h u i d i g e Beneden-Merwede a f te wateren. D i t werd pas l a t e r i n 1818 v e r w e z e n l i j k t door de a a n l e g van het Kanaal van Steenenhoek. Het C o m i t e - C e n t r a l zocht z i j n h e i l dus a l s vanouds geheel i n het z i j d e l i n g s a f l e i d e n van water, w a a r b i j g r o t e gebieden aan de e l l e n d e van o v e r s t r o m i n g werd p r i j s gegeven. Plannen van de commissie

van

1821

In 1814, 1819 en 1820 ontstonden er weer v e l e o v e r s t r o m i n g e n . Z i j "waren er de a a n l e i d i n g van dat op 15 maart 1821 b i j K o n i n k l i j k B e s l u i t een commissie werd benoemd t o t onderzoek van de b e s t e r i v i e r a f l e i d i n g e n . Behalve de plannen van Brunings en van het C o m i t e - C e n t r a l kon de comm i s s i e ook gebruik maken van plannen d i e s e d e r t d i e n o.m. door enkele

- 21

-

- 21 -

leden van het C o m i t e - C e n t r a l waren gemaakt. H i e r v a n worden er een paar genoemd. G e n e r a a l Krayenhoff s t e l d e voor om overeenkomstig een ander p l a n van M. B e y e r i n c k , de N e d e r - R i j n en de Lek door.middel van een k a n a l i s a t i e a f t e s l u i t e n en het water v i a een te maken r i v i e r v a k van de Boven-Rijn b i j Pannerden naar de I J s s e l b i j Doesburg a f t e l e i d e n . Geen h a l v e maatregel. Verder s t e l d e h i j voor de Waal en de Maas te s c h e i d e n door a c h t e r e e n volgens het Oude Maasje opnieuw t e openen en de Heerewaardense Overl a t e n en het kanaal van S t . A n d r i e s te s l u i t e n . Op de Waal w i l d e h i j de bocht van Nijmegen a f s n i j d e n . Door b e t e u g e l i n g van de K i l l e n verwachtte h i j dat de Waal haar oude l o o p van voor de S t . E l i z a b e t h ' s v l o e d weer zou hernemen, waardoor de r i v i e r t u s s e n Dordrecht en Den B r i e l z i c h zo zou gaan v e r d i e p e n dat a l het Waalwater zou kunnen worden verwerkt. Daarmede zou het a f v o e r e n d vermogen van het ruime Hollandsche Diep onbenut worden! Van de v o o r s t e l l e n van Blanken moet vermeld worden dat h i j z i j n h e i l geheel zocht i n het z i j d e l i n g s a f l e i d e n van water maar dan door middel van s l u i z e n , d i e pas geopend zouden worden a l s het n i e t anders kon. In z i j n gedachtengang paste het geheel te t r a c h t e n het Waalwater a f te l e i d e n door het graven van een Nieuwe Merwede naar het H o l l a n d s c h e D i e p . De Oude Merwede kon d a n - b i j H a r d i n x v e l d a f g e s l o t e n worden. Dus j u i s t het t e g e n g e s t e l d e van wat K r a y e n h o f f v o o r s t e l d e . De commissie van 1821 moest b i j het o p s t e l l e n van haar plannen r e k e n i n g houden met de g r o t e handelsbelangen, zo w e i n i g m o g e l i j k andere belangen schadenen ervan u i t g a a n dat de werken n i e t ten l a s t e van 's R i j k s s c h a t k i s t zouden komen. Z i j b r a c h t i n S e p t e m b e r 1825 u i t v o e r i g r a p p o r t u i t en s t e l d e o v e r e e n k o m s t i g haar opdracht een s t e l s e l van z i j d e l i n g s e a f l e i d i n g e n voor. Zij wilde zo nodig t e r u g g r i j p e n naar een eeuwenoud p l a n het hoogwater van de N e d e r - R i j n a f t e l e i d e n v i a de G e l d e r s c h e v a l l e i naar de Z u i d e r z e e . Ook i s van deze commissie a f k o m s t i g dat de noorder L e k d i j k steeds \ m hoger moest z i j n dan z u i d e r L e k d i j k . E r rezen tegen de v o o r s t e l l e n z o v e e l bezwaren dat s l e c h t s w e i n i g van de plannen werd u i t g e v o e r d en dat per K.B. van 7 j u l i 1828 door Koning Willem I een nieuwe commissie werd benoemd. N i e t onvermeld mag b l i j v e n dat het v o o r s t e l van de commissie t o t het maken van r i v i e r k a a r t e n werd g e v o l g d . H i e r t o e gaf de m i n i s t e r i n 1829 o p d r a c h t . In 1855 waren de meeste k a a r t e n k l a a r , i n i860 volgden de k a a r t e n van de Merwede, de K i l l e n en de Hollandsche I J s s e l . Ruim 10 j a r e n l a t e r i n 1871 werd b e s l o t e n t o t h e r z i e n i n g van de r i v i e r k a a r t e n . De s c h a a l der h e r z i e n e r i v i e r k a a r t e n van de R i j n t a k k e n i s 1 :10.000. T e n s l o t t e wordt nog opgemerkt dat de commissie de t o e s t a n d der nederl a n d s e r i v i e r e n n i e t a l s i e t s b i j z o n d e r s zag. In a l l e r i v i e r e n komen i n de benedenloop s t r o o m v e r t r a g i n g e n voor, waardoor de beddingen verhogen en de monden verzanden. Doordat i n de n e d e r l a n d s e r i v i e r e n h e r h a a l d e l i j k i j s g a n g o p t r e e d t , worden de n a d e l i g e gevolgen van het v e r l a n d e n i n Nederland v e e l s t e r k e r ondervonden dan e l d e r s . Door d i t i n z i c h t moest de commissie haar h e i l wel zoeken i n een s t e l s e l van z i j d e l i n g s e a f l e i d i n g e n . T e r e c h t merkt L e l y h i e r o v e r op: "De fout der r e d e n e e r i n g van de commissie l i g t e c h t e r h i e r i n , dat z i j vergeten h e e f t , om te overwegen, o f het n i e t m o g e l i j k i s de r i v i e r e n g e s c h i k t t e maken, om i j s a f te voeren, zonder dat d i t z i c h ergens v a s t z e t en een ijsdam v o r m t " ( l i t . 1, b i z . 297).

- 22 -

-

D i t was

j u i s t wat

22 -

Brunings voor ogen s t o n d . *

Plannen van de commissie van

1828

Door v e r s c h i l l e n d e oorzaken maakte de commissie van 1828 geen h a a s t . T i j d e n s haar l a a t s t e v e r g a d e r i n g , pas i n f e b r u a r i 1840, werd haar e i n d r a p p o r t goedgekeurd. Het r a p p o r t werd e c h t e r e e r s t i n 1849 aan de Koning gezonden! Deze commissie keurde een groot g e d e e l t e van de v o o r s t e l l e n van de e e r s t e commissie a f en s t e l d e o.m. voor het maken van de Nieuwe Merwede, het v e r b e t e r e n van de a f v o e r van de I J s s e l , het s l u i t e n van de Oude Rijnmond b i j L o b i t h en het v e r b e t e r e n van v e r s c h i l l e n d e dijken. Plannen van de I n s p e c t e u r s van de Waterstaat Het r a p p o r t van de commissie van 1828 werd om a d v i e s gezonden aan de toenmalige i n s p e c t e u r s van de W a t e r s t a a t : J.H. F e r r a n d en L.J.A. van der Kun. Hun r a p p o r t werd 18 j a n u a r i 1850 ingezonden. D i t r a p p o r t yormde de b a s i s voor de v e r b e t e r i n g der r i v i e r e n d i e s e d e r t 1850 t e r hand i s genomen en voor het b e l e i d dat s e d e r t d i e n ten a a n z i e n van de r i v i e r e n i s gevoerd. De beide i n s p e c t e u r s verwierpen het s t e l s e l van z i j d e l i n g s e a f l e i d i n g e n en s t e l d e n voor het v o o r a l te zoeken i n g e l e i d e l i j k e v e r b e t e r i n g van de r i v i e r e n door •voor e l k e r i v i e r o e v e r l i j n e n vast te s t e l l e n en de r i v i e r e n daartoe langzamerhand te beperken. Voor e l k e r i v i e r o f g e d e e l t e daarvan gaven z i j "normale" breedten b i j de middelbare zomerstand aan. De zomerkaden mochten i n de r e g e l n i e t hoger dan 3 m boven de m i d d e l bare zomerstand z i j n . Z i j stemden i n met de vorming van de Nieuwe Merwede, doch wilden n i e t overgaan t o t a f s l u i t i n g van de Merwede b i j Hardinxveld. In 1850 werd voor het e e r s t g e l d voor r i v i e r v e r b e t e r i n g t o e g e s t a a n , z i j n d e /. 200.000,—. Toen i n 1860-'61 weer geweldige overstromingen optraden h e e f t de M i n i s t e r van Binnenlandse Zaken i n maart 1861 weer een a m b t e l i j k e commissie i n g e s t e l d bestaande u i t de h o o f d i n s p e c t e u r van de Waterstaat Van der Kun en de beide i n s p e c t e u r s Fynje en Conrad. Z i j brachten i n September 1861 een omvangrijk r a p p o r t u i t , waarin a l l e s u i t het toenmalige v e r leden en heden eens op r i j t j e werd g e z e t . Z i j drongen aan op: het met k r a c h t v o o r t z e t t e n ' van de n o r m a l i s e r i n g d e r r i v i e r e n d a a r b i j i n stroomopwaartse r i c h t i n g werkende; het verbeteren van de IJsselmonden beneden Kampen; het u i t v o e r e n van het p l a n t o t doorgraving van de Hoek van H o l l a n d ; het v o o r t z e t t e n van de vorming van de Nieuwe Merwede a l s nieuwe mond van de Waal en de vorming van een n i e u w e mond van de Maas l a n g s het Oude Maasje naar de Amer. Naar hun mening was het i n het belang van een goede w a t e r v e r d e l i n g a l s de mond van de Oude R i j n g e s l o t e n zou worden. Z i j p l e i t t e n v e r d e r voor het verhogen en verzwaren van de r i v i e r d i j k e n , het aanleggen van v l u c h t h e u v e l s en de bouw van 3 nieuwe s l u i z e n b i j Dalem, even bovenstrooms Gorinchem. T e n s l o t t e gaven ze i n overweging 4 stoomboten aan t e s c h a f f e n voor de i j B o p r u i m i n g i n de r i v i e r e n , hoewel ze van mening waren dat daarmede een v o l l e d i g e opruiming van de i j s v e r s t o p p i n g e n n i e t k a n worden v e r kregen. v

- 23 -

Het r a p p o r t stelde, dus voor de r i c h t i n g te v e r v o l g e n d i e men s e d e r t 1850 was i n g e s l a g e n : geen s t e l s e l van z i j d e l i n g s e a f l e i d i n g e n doch s t e l s e l m a t i g e v e r b e t e r i n g van de r i v i e r e n door n o r m a l i s e r i n g , z o a l s Brunings bedoelde. Na d i t r a p p o r t i s er geen nieuw onderzoek meer geweest naar de meest w e n s e l i j k e methode t e r voorkoming van overstromingen. Aan het t w i s t e n gedurende een h a l v e eeuw over dat probleem was een einde gekomen. De 2e h e l f t

van de 19e eeuw: het u i t v o e r e n van werken.

Het n o r m a l i s e r e n der R i j n t a k k e n ( f i g u u r 9 ) . Van de u i t g e v o e r d e werken moet a l l e r e e r s t het n o r m a l i s e r e n van de R i j n t a k k e n worden genoemd. Hiermede i s men i n 185O begonnen. Men h e e f t het i n fasen gedaan. F i g u u r 9i g r o t e n d e e l s aan L e l y ' s boek ( l i t . 1) o n t l e e n d , g e e f t een i n d r u k hoe men t e werk i s gegaan. Toestand 1850 g e e f t de v e r w i l d e r d e Waal weer b i j Ewijk, k o r t boven de h u i d i g e t u i b r u g over de Waal. Er waren reeds enige s t r o o m g e l e i dingswerken aangelegd, enige k r i b b e n , enkele leidammen. Doch s t e l s e l matig was het n i e t gebeurd. Zo was tussen Beuningen en Ewijk het zomerbed voor d i e t i j d v e e l te smal gemaakt ( p l a a t s e l i j k 230 m, t e r w i j l de h u i d i g e normaalbreedte 260 m i s ! ) . N a t u u r l i j k l e v e r d e dat een overmaat aan d i e p t e op, doch niemand had daar i e t s aan. Even l a g e r u i t , beneden Ewijk, was het zomerbed l i e f s t 3 x zo breed. Dat veroorzaakte een f i k s e droogte, d i e gezien de toestanden van 1872 en 1888 n i e t s t a b i e l van l i g g i n g was. Geen wonder, het stromende water had v e e l t e v e e l s p e e l r u i m t e . Men h e e f t s l e c h t s daar stroomg e l e i d i n g s w e r k e n aangelegd, waar d i t voor de bescherming van het eigendom n o d i g was, o n v e r s c h i l l i g welke gevolgen d i t voor anderen, aan de overkant o f l a g e r u i t , zou hebben. T i j d e n s de l e n o r m a l i s a t i e h e e f t men z i c h beperkt t o t het h i e r en daar aanleggen van enige s t r o o m g e l e i d i n g s w e r k e n waar de oevers door de stroom werden a a n g e t a s t , t e r w i j l h i e r en daar nevengeulen werden a f g e s l o t e n . Heel v o o r z i c h t i g h e e f t men g e t r a c h t enige orde i n de chaos aan t e brengen. Men moest zo wel t e werk gaan, om te voorkomen dat t e v e e l zand i n beweging zou komen, dat z i c h weer e l d e r s kon a f z e t t e n , en daar de a f v o e r van water en i j s kon b e m o e i l i j k e n . Men b e s c h i k t e immers nog n i e t over het b a g g e r m a t e r i e e l waarmede men ongewenste z a n d a f z e t t i n g e n kon opruimen. Een n o r m a l i s a t i e kon men deze 1e n o r m a l i s a t i e n a u w e l i j k s noemen. Er werd te w e i n i g een doorgaande normaalbreedte v e r w e z e n l i j k t . Men zou deze f a s e b e t e r een r e g u l a r i s a t i e kunnen noemen. B i j de 2e n o r m a l i s a t i e h e e f t men b l i j k e n s toestand 1888 van f i g u u r 9 d u i d e l i j k g e s t r e e f d naar een doorgaande normaalbreedte . van 36O m De reeds eerder g e s i g n a l e e r d e t e s m a l l e breedte tussen Beuningen en Ewijk werd opgeruimd. De o n d i e p t e v o o r b i j Ewijk h e e f t men door middel van k r i b b e n met de l i n k e r , z u i d e r o e v e r verbonden en daarmede v a s t g e l e g d . Men h e e f t daarmede een v e e l r e g e l m a t i g e r zomerbed gekregen van de Pannerdense Kop t o t Zaltbommel en van daar verwijdende t o t kOO m b i j L o e v e s t e i n . De d i e p t e l i e t e c h t e r nog te wensen over. Hiermede komt een belang naar voren, dat t o t nu toe onvoldoende werd vermeld n . l . het s c h e e p v a a r t b e l a n g . Men zou kunnen zeggen dat b i j een n o r m a l i s a t i e per d e f i n i t i e het s c h e e p v a a r t b e l a n g een g r o t e r o l s p e e l t . Wat i s er i n de t u s s e n t i j d gebeurd?

-

2k -

-

2k

-

In 1861 werd overeenkomstig de Acte van Mainz een i n s p e c t i e r e i s ondernomen om de t e e s t a n d van de stroom met het oog op de scheepv a a r t te onderzoeken. A r t i k e l 31 van de h e r z i e n e R i j n v a a r t a c t e van Mannheim, d i e i n 1868 de Acte van Mainz v e r v i n g , kent deze mogel i j k h e i d nog s t e e d s . Op grond daarvan u i t t e de C e n t r a l e Commissie TOor de R i j n v a a r t de wens dat b i j v e r b e t e r i n g van de r i v i e r e n i n het t r a j e c t Keulen-Rotterdam zou worden g e s t r e e f d naar het v e r k r i j g e n van een v a a r d i e p t e van 3,00 jn b i j een waterstand van 1,50 m aan de p e i l s c h a a l van Keulen, de gemiddelde l a a g s t e stand aan d i e p e i l s c h a a l . Van nederlandse z i j d e werd g e s t e l d dat voor d i e waterstand i n Nederland de gemiddelde s t a n d der zomermaanden moest worden v e r s t a a n . D i t was een te hoge s t a n d , doch men moest nog maar afwachten welke v a a r d i e p t e men door middel van de r i v i e r b e t e r i n g e n kon verkrijgen. In 1885 s t e l d e de C e n t r a l e Commissie voor de R i j n v a a r t op grond van berekeningen voor dat voortaan aan p e i l s c h a a l Nijmegen de stand van 7,60 m + A.P. i . p . v . 8,58 m + zou worden geacht overeen te komen met de stand van 1,50 m aan p e i l s c h a a l Keulen. In 1887 v e r k l a a r d e de vertegenwoordiger van Nederland z i c h h i e r t o e b e r e i d , doch aanvaardde geen v e r p l i c h t i n g de v a a r d i e p t e b i j d i e waterstanden op 3,00 m t e brengen. Deze d i e p t e werd v o o r a l i n ( t e ) r e c h t e vakken van de r i v i e r n i e t g e h a a l d . Men g i n g er toe over deze vakken t o t 320 m h i e r en daar t o t 310 m te v e r s m a l l e n . In k j a r e n t i j d s werden 3£ m i l l i o e n m3 zand geba-ggerd mede t e r voorkoming van de v e r p l a a t s i n g van g r o t e hoeveelheden zand. Behalve het s c h e e p v a a r t b e l a n g was ook de baggertechniek een nieuwe f a c t o r , waarmede b i j het beheer der r i v i e r r e k e n i n g moest worden gehouden. Omstreeks 1890 warende d i j k e n l a n g s de R i j n t a k k e n v e r b e t e r d , h i e r en daar in verloop g e w i j z i g d om a l te s t e r k e i n s n o e r i n g e n van de w i n t e r beddingen weg t e nemen, en waren de zomerbeddingen van de R i j n t a k k e n g e n o r m a l i s e e r d . Op de Waal was daardoor een voor d i e t i j d n i e t onr e d e l i j k e d i e p t e voor de scheepvaart b e r e i k t hoewel de Waal nog n i e t geheel voldeed aan de wensen van_d_e C e n t r a l e Commissie. De t o t a l e kosten van de normaliseringswerken hebben r u i m T T ^ O m i l l i o e n bedragen. De Nieuwe Merwede. Na de n o r m - . l i s e r i n g van de R i j n t a k k e n moet eerste de aandacht worden geve t i g d op de verbeteringswerken, die buiten het e i g e n l i j k e gebied der B o v e n r i v i e r e n werden u i t g e v o e r d doch op de afvoeromstandigheden i n de beneden-Waal z o v e e l i n v l o e d hebben gehad, dat z i j t o c h vermeld moeten worden. A l s e e r s t e van deze werken moet de a a n l e g van de Nieuwe Merwede worden vermeld. Hiermede i s werd i n 1850 begonnen, w a a r b i j de Oude Merwede, thans Beneden-Merwede geheten, met het oog op de scheepvaart l a n g s Dordrecht n i e t werd a f g e s l o t e n . Men koos tussen het E i l a n d van Dordrecht en de B i e s b o s c h een k i l u i t , d i e ruimer moest worden, de o v e r i g e k i l l e n moesten g e l e i d e l i j k aan worden b e t e u g e l d en u i t e i n d e l i j k worden afgedamd. Men g i n g z e e r g e l e i d e l i j k te werk om het stromende water voldoende g e l e g e n h e i d te geven de u i t g e k o z e n k i l te verruimen.

- 25 -

- 25 -

Aangezien n i e t o v e r a l de bodem u i t zand bestond h e e f t men op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n de stroom moeten helpen door het bed kunstmatig te vormen. Het p l a n was een r i v i e r v a k t e vormen d i e een zomerbed van 400 m breedte zou hebben, t e r w i j l tussen de g e l e i d e l i j k aan t e leggen bandijken een breedte van 1000 m zou o n t s t a a n . Toch zouden verhogingen van waterstanden n i e t geheel worden vermeden. D i t heeft tot klachten g e l e i d . Daarop werd b i j K.B. van 29 oktober 1856 een commissie van deskundigen i n g e s t e l d . Deze c o n s t a t e e r d e b i j Steenenhoek, waar de L i n g e u i t waterde, een verhoging van waterstanden van 0,40 m. Z i j b e v a l o.m. het volgende aan: de Nieuwe Merwede zo s p o e d i g m o g e l i j k te v e r w e z e n l i j k e n zo n o d i g met behulp van baggeringen; de l o z i n g s m o g e l i j k h e d e n van de L i n g e te v e r b e t e r e n o.a. door de bouw van een stoomgemaal b i j Steenenhoek. De M i n i s t e r s t e l d e toen op 25 mei 1858 een "Raad van den W a t e r s t a a t " i n , d i e i n z i j n r a p p o r t van 3 augustus 1858 instemde met de voors t e l l e n van de commissie en v o o r a l aanbeval de opruimingen i n de Nieuwe Merwede met k r a c h t v o o r t te z e t t e n . H i e r v o o r werd het n o d i g geacht dat het R i j k een stoombaggermolen i n d i e n s t zou s t e l l e n . In 1863 werden enkele stoombaggermolens i n d i e n s t g e s t e l d . In 1867 traden l a n g d u r i g e hoogwaters op w a a r b i j v e r s c h i l l e n d e a f s l u i t i n g e n van k i l l e n op de l i n k e r o e v e r van de Nieuwe Merwede d i e n i e t h o o g w a t e r v r i j waren u i t g e v o e r d bezweken, waardoor e l d e r s g r o t e schade o n t s t o n d . Men h e e f t daarop de plannen g e w i j z i g d , waardoor l a n g s de l i n k e r o e v e r een h o o g w a t e r v r i j e b e d i j k i n g zou komen en de breedte van het zomerbed zou v e r l o p e n van 500 m b i j de kop van het l a n d t o t 600 m b i j de uitmonding i n het H o l l a n d s c h Diep. De b r e e d t e van de bovenmond werd pas i n 1877 g e w i j z i g d van 400 i n 450 m. D i t hoogwater van 1867 l e i d d e weer t o t k l a c h t e n waarop op verzoek van de Tweede Kamer b i j K.B. van 13 f e b r u a r i 1869 weer een commissie werd i n g e s t e l d . Ook deze commissie c o n s t a t e e r d e i n haar v e r s l a g van j u n i 1870: dat er v e r h o g i n g van waterstanden h e e f t p l a a t s gehad, doch dat deze v e r h o g i n g b i j de hoogste standen n a u w e l i j k s merkbaar was; dat a l voor 1850 op de Beneden-Merwede verhoging van de middelbare ebstand o p t r a d ; dat de v e r h o g i n g s e d e r t i860 aan het afnemen was en nog v e r d e r zou afnemen naar mate de Nieuwe Merwede d i c h t e r b i j de v o l t o o i i n g zou komen. Daarom p l e i t t e de commissie voor een z e e r k r a c h t i g e , spoedige v o o r t z e t t i n g van de werken t e r v e r w e z e n l i j k i n g van de Nieuwe Merwede en voor n o r m a l i s e r i n g van de Boven- en Beneden-Merwede. Ook diende de u i t w a t e r i n g van de L i n g e t e worden v e r b e t e r d , doch d i t zou g r o t e n d e e l s door belanghebbenden met r i j k s s u b s i d i e moeten gebeuren. H i e r t o e werd het o p r i c h t e n van een waterschap n o d i g geacht. Het waterschap voor de L i n g e - u i t w a t e r i n g werd b i j K.B. van 23 oktober 188O ingesteld. Sedert 1870 i s dan ook g e t r a c h t de Nieuwe Merwede zo s p o e d i g m o g e l i j k t e v o l t o o i e n . H i e r b i j werden op p l a a t s e n waar de bodem u i t k l e i o f veen met boomstammen bestond g e b r u i k gemaakt van baggermolens.

-

26 -

- 26 -

In de loop van de t i j d z i j n voornoemde waterstandsverhogingen v e r anderd i n w a t e r s t a n d s v e r l a g i n g e n , t e r w i j l de g e t i j b e w e g i n g s t e r k e r werd. Hierop wordt riog teruggekomen. Men kan s t e l l e n dat de Nieuwe-Merwede tegen 1885 nagenoeg v o l t o o i d was. Het werk h e e f t dan s e d e r t .1850 ruim /. 10 m i l l , gekost. De s c h e i d i n g van Maas en Waal. A l s tweede werk dat op de afvoeromstandigheden van de Beneden-Waal v e e l i n v l o e d h e e f t gehad moet de s c h e i d i n g van Maas en Waal worden genoemd. Het b e l a n g r i j k s t e g e d e e l t e van d i t werk was wel de v e r l e g g i n g van de Maas vanaf Well l a n g s het Oude Maasje naar de Amer t e r hoogte van G e e r t r u i d e n b e r g , het n o r m a l i s e r e n van de Amer en het a f s l u i t e n van de Maas b i j W e l l , door een dam, en b i j Andel, door een dam met een s c h u t s l u i s met waaierdeuren, en het i n open gemeenschap brengen van deze afgedamde Maas met de Nieuwe, Bergsche Maas door graven van het Heusdensche Kanaal en t e n s l o t t e het s l u i t e n van de Heerewaardensche overlaten. H i e r t o e werd op 26 j a n u a r i 1883 een wet aangenomen. In 1885 volgde een wet t o t onteigen.ing. B i j Well zou de Bergsche Maas 160 m breed worden, b i j de overgang i n de Amer 300 m, t e r w i j l de Amer n a b i j z i j n uitmonding h80 m zou moeten z i j n . Gezien de afmetingen van de nieuw te maken r i v i e r moest v o o r a l de t o e s t a n d op de Beneden-Maas en de w a t e r s t a a t s t o e s t a n d i n Noord-Brabant s t e r k door d i t werk worden v e r beterd . De werken kwamen nog voor 1900 gereed en hebben ruim /. 15 m i l l i o e n gekost. De v e r b e t e r i n g der IJsselmonden

b i j Kampen.

De commissie der I n s p e c t e u r s van 1861 h e e f t ook v o o r g e s t e l d de monden van de I J s s e l te v e r b e t e r e n . De a a n l e i d i n g h i e r t o e werd v o o r a l gevormd door het s c h e e p v a a r t b e l a n g verbonden aan de Waterweg van Zwolle naar zee. Met de verbeteringswerken werd i n 1869 begonnen. Het doel was het v e r w e r k e l i j k e n van een v a a r d i e p t e van ca. 3 m. H i e r t o e moest de bodem worden v e r l a a g d , wat men door vermindering van de breedte van de r i v i e r en het wegbaggeren van zand h e e f t verkregen. B i j Katerveer werd de r i v i e r 155 m breed gemaakt verwijdende t o t 170 m b i j Kampen. Het K e t e l diep, de voornaamste mond van de I J s s e l , kreeg een breedte van 150 m, welke breedte z i c h vernauwde t o t 100 m b i j de zee-einden der g e l e i d i n g s dammen. In 1869 werden deze dammen 800 m v e r l e n g d om i n zee voldoende d i e p t e te b e r e i k e n . Voor de mond b l e e f de bodem z i c h evenwel v e r o n d i e p e n . V o o r a l het s l i b door de I J s s e l aangevoerd v l o k t e i n het zoute zeewater uit en z e t t e z i c h voor de mond a f . Men t r a c h t t e d i t te v e r b e t e r e n door de a f v o e r van het K e t e l d i e p te v e r g r o t e n ten k o s t e van de andere monden van de I J s s e l het Ganzendiep en het R e c h t e r d i e p . In 1871 werd het Ganzendiep e n i g s z i n s b e t e u g e l d , daarna kwam i n 187^ een s t e r k e b e t e u g e l i n g van het R e c h t e r d i e p gereed, t e r w i j l de bovenmond van het K e t e l d i e p i n 1875 werd verbreed t o t de voorgenomen 150 m. In 1883 was de waterweg van Zwolle naar zee gereed. De kosten hebben ongeveer /. 1 m i l l i o e n bedragen. 1

I n d i e n wordt o v e r z i e n wat i n de 2e h e l f t van de v o r i g e eeuw i s geprest e e r d moet men h i e r v o o r v e e l r e s p e c t hebben. Geheel v e r w i l d e r d e

-

2? -

- 27 -

r i v i e r e n werden g e n o r m a l i s e e r d en er werden nieuwe r i v i e r m o n d e n gemaakt, t e r w i j l men naar de h u i d i g e maatstaven t e w e i n i g w i s t van de gevolgen. Daarom was het zo v e r s t a n d i g de werken g e l e i d e l i j k aan u i t t e voeren, opdat w i j z i g i n g van de plannen g e m a k k e l i j k u i t voerbaar b l e v e n a l s men i n de natuur zag dat dat gewenst was. Toch pakte men de werken aan zonder dat men a l t h a n s i n het begin van d i e p e r d i o d e b.v. voldoende gereedschappen had voor het benodigde g r o n d v e r z e t . Het kan n i e t worden ontkend dat men het geluk h e e f t gehad dat d i e gereedschappen i n de vorm van baggermolens t e r b e s c h i k k i n g kwamen. Er werden /. 55 a 56 m i l l i o e n aan de werken b e s t e e d . Voor d i e t i j d een z e e r groot bedrag. Doch daarmede wel b e r e i k t dat de h e r h a a l d e overstromingen t o t het v e r l e d e n behoorden. Tevens werd er een aanz i e n l i j k e v e r b e t e r i n g van de b e v a a r b a a r h e i d van de R i j n t a k k e n v e r kregen. De 20e eeuw t o t de

2e w e r e l d o o r l o g .

Nadere n o r m a l i s a t i e van de R i j n t a k k e n . In t e g e n s t e l l i n g t o t de voorafgaande p e r i o d e n , waarin de zorgen over de a f v o e r van hoogwater en i j s de overhand hadden, hebben i n de 1e h e l f t van de h u i d i g e 20e eeuw de scheepvaart-belangen een overheersende r o l g e s p e e l d . De b e v a a r b a a r h e i d van de R i j n t a k k e n l i e t v o o r a l i n droge t i j d e n nog v e e l t e wensen o v e r . En men moest erop rekenen dat e r gemiddeld e l k e 4 j a a r een droge p e r i o d e kon optreden, d i e v o o r a l i n de nazomer en h e r f s t maandenlang kon aanhouden. Bovendien stegen de e i s e n d i e de scheepvaart s t e l d e n i n a a n z i e n l i j k e mate. Mede door de s t o r m a c h t i g e o n t w i k k e l i n g van de d u i t s e i n d u s t r i e gebieden maakte de scheepvaart een s t e r k e o n t w i k k e l i n g door. De v a a r t met i j z e r e n stoomschepen verdrong de v a a r t met houten z e i l s c h e p e n . Daardoor stegen ook de afmetingen der schepen. Was v r o e g e r een s c h i p met een laadvermogen van enkele honderden tonnen z e e r g r o o t , thans kwamen er schepen i n de v a a r t met een laadvermogen van enkele duizenden tonnen. De v a a r t met g r o t e s l e p e n kwam i n zwang: b.v. een enorme r a d e r s l e e p b o o t , d i e 7 a 8 s l e e p s c h e p e n , e l k een 2000 ton g r o o t , s l e e p t e . Een d e r g e l i j k e s l e e p was 1} a 2 km l a n g . Het g r o o t s t e s l e e p s c h i p u i t d i e p e r i o d e was de n e d e r l a n d s e G r o t i u s , een R i j n a a k zonder l u i k e n v e e l g e b r u i k t voor het v e r v o e r van cokes, l a n g 131 m, breed 14,30 m en een diepgang d i e meer dan 3,50 m kon z i j n . A f g e l a d e n vervoerde het s c h i p ruim 4200 t o n . Vlak voor de 1e w e r e l d o o r l o g werden langs Lobith reeds meer dan 25 millioen ton goederen per j a a r v e r v o e r d . In deze p e r i o d e moest o v e r i g e n s de stoomkracht p l a a t s "gaan maken voor de m o t o r k r a c h t . Tegen het einde der j a r e n '30 brachten de Z w i t s e r s enkele s l e e p b o t e n i n de v a a r t , d i e 3 schroeven hadden en voor e l k e s c h r o e f een motor van meer dan 1000pk, t e r w i j l er ook a l motorvrachtschepen waren d i e meer dan 2000 ton konden v e r v o e r e n . Het goederenvervoer b e r e i k t e i n 1926 a l s t o p j a a r een omvang van c a . 40 m i l l i o e n ton per j a a r . Na een diepe i n z i n k i n g i n de c r i s i s j a r e n was deze top i n 1938 weer v r i j w e l b e r e i k t . In de C e n t r a l e Commissie voor de R i j n v a a r t werd men het e r o v e r eens dat op de R i j n beneden Keulen en op de Waal t i j d e n s laagwater een minste g e p e i l d e d i e p t e van 2,50 m i n de v a a r g e u l aanwezig moest z i j n .

- 28 -

- 28 -

Als

maatgevend laagwater voerde men

i n 1908 het zogenaamde G L W

hn arxiifjja aa r^ r de d e ^z.g. r g ^fiZlV V )S K?( i^v i"e r s*t a n d ) en bleek- tnaderhanrf end'™ ™ M(iddelbare

in <,»• £ *

On d e n d , ' * ***** ^ ^ te L ^ d e n o^erschre'de'n. S e z „ eheeft e f ? dde e UntZ V ' ? ' voor ° * > vR( ueze C e n t r a l e^ Commissie het^ e e r s»t i n 1932 a sitvgieesrtsetladn d ) r

e

n

e

g e m i

r

d d e l d

?

i

J

m

i

W

(

1

P

i

l

S

c

h

a

l

e

w

M

B

)

L ( a

e

n

b'ne'de^str^ f ' ™n p e i l s c h a l e n was L o b i t ^ d e ' ? i w g w a t e r s t a n d kan 1* a 2 », a f h a n k e l i j k van het regime, l a g e r l i g g e n dan het M.R. Voor elke l a a t s t e 5 - j a r i g e periode Ten I e " r i r T ; " ^ ^ waterstand v a s t g e s t e l d , h i j S t ' In 1948 h e e f t ^ n ^ T ' * ° onderachreden ^ ^ " " h i e r a a n toegevoegd dat b i j O.L.R. de v a a r g e u l breedte beneden Keulen minimaal 150 m zou moeten z i j n . !! !" o !n i °° s t g e s t e l d ^ t de doorvaarthoogte dr!gen! " ** °° " " a r e waterstand moet be! n S

t e

D e z

1

6

2

6

C

r

a

l

e

i

j

S

V

b

w

r

i

j

e

d

a

g

e

n

n

i

e

t

i s

m e

e

0 ,

i S S

e

h

6

e

f

t

k

v a

p

S g e n

V

a

itjT ^

h

d S

e

e

u

w

w

i

s

s

e

g 8 t e

a

kwam men t o t het i n z i c h t dat op de Waal H ° ; ° t worden u i t g e Hiermede i s men reeds gauw na 1 00 begonnen. D a a r b i j werf de 6

voerd I ;

n

r

a

l

l

S

a

t

i

ling

e

n

a

d

6

r

e

n

r

m

a

l

i

s

a

t

i

e

m

o

e

s

9

terwi 1

6n

" r ^ n

r

m

1

6

a

a

l

l

6

n

i

° J T i TX * Z±Ch .

llll tlntlL It s t e i n Jill II

1

d

n

e

n

a

a

r

™* 3

lL

e

2

« s t e m een breedte van 400 m had. 8

6

W a

0

l

e

het zomerbed v e r k l e i n d ' t o t 260 m, ° ' b l e e f de i ^ verwijden t o t ze b i j Loevef

i

d

r b i J

3

e

l

p

n

1

i

0

e

m

U

W

W a s

g

r

o

O

t

o

k

n

u

e

mo'es^n ^ d ^ ' ^ ^ ? ' ! ° hoeveelheden zand moesten worden gebaggerd en afgevoerd. F i g u u r 9 geeft een indruk wat

T.llTJrt

d

6

r

e

n o r m a l

i s a t i e

g

r , °P ^ Waa l h e e f f b e r e i k U Sp de Waal was het karwei m 1916 g e k l a a r d . Hierna z i j n geen nadere n o r m a l i s a t i e s meer gevolgd. Ook de andere R i j n t a k k e n ondefgingen een nadere n o r m a l i s a t i e . Op de I J s s e l kwam men i n 1928 g e r e e d . V f r n a kwamenTet

H i Jilt\S \ naa

de

^

d e r

R i

- J

n e

n

d

e

^ k aan de b e u r t . H i e r " a s ?!!JS 1! T ? ° gevorderd. Toen werden de normai\ Z f / afgebroken. Men zou overgaan t o t k a n a l i s a t i e i n de I J s s e l , waardoor de laagwaterafvoer van de Neder-Rijn zou wornnr T 7 ^ ^ J* a a r b a a r h e i d v e r b e t e r d , zodat een nadere n o r m a l i s a t i e overbodig werd. W

6

k

2

a

a

m

h

1

e

e

J

O

S

t

e

r

b

e

e

k

n

S I

b e v

m a

Aanleg van scheepvaartverbindingen met de R i j n . Met het toenemen van het belang van de scheepvaart groeide de behoefte de v e r s c h i l l e n d e l a n d s d e l e n i n v e r b i n d i n g met de R i j n te brengen o f T \ S B i J n te v e r b e t e r e n . Doordat de R i j n Nederland van oost naar west doormidden s n i j d t zouden de l a n d s d e l e n daardoor met e l k a a r , met de zeehavens en met de i n d u s t r i e g e b i e d e n i n D u i t s l a n d verbonden worden. B i j de wet van 12 j u n i 1915 „erd b e s l o t e n de Maas door middel van een i a ^ s a t i g g e s c h i k t te maken voor de vaart m l T h e t standaardschip van 2000 ton. H i e r b i j was tevens van belang dat men het mijngebied van Zuid-Limburg i n v e r b i n d i n g met de R i j n wilde brengen. De werken s t r e k t e n z i c h u i t van M a a s t r i c h t , de bovenste stuw zou bin Borgharen komen, t o t Grave, waar de benedenste stuw i n combinatie met een brug i n een r i j k s w e g zou worden gebouwd. Tot de werken behoorden ook de aanleg yan het J u l i a n a k a n a a l tussen Borgharen en Maasbracht a l s l a t e r a a l kanaal van de Maas en de aanleg van het Maas-Waalkanaal, dat op korte a f s t a n d ten westen van Nijmegen de Maas met de Waal zou v e r -

ilttl,

6 1 1

V

e

r

l

n

d

i

n

e

n

m

e

t

d e

S i n ! ; - \-Vl t , S ° n e n , i n 1929 werd de l a a t s t e stuw, d i e b i j Sambeek, i n werking g e s t e l d . l

m

e n

m

e

t

d e

W

6

r

k

e

n

b e

n

- 29 -

- 29

-

B i j de wet van 31 mei 1929 werd bepaald dat de Maas beneden Grave zou worden verbeterd". H i e r v o o r had d r . i r . C.W. L e l y plannen gemaakt. De stuw van L i t h werd gebouwd en de oude s l u i s i n het k a n a a l van S t . A n d r i e s werd vervangen door een voldoend d i e p gelegen s l u i s met hefdeuren. Ook het i n d u s t r i e g e b i e d van Twenthe zou een s c h e e p v a a r t v e r b i n d i n g met de R i j n k r i j g e n , g e s c h i k t voor het s t a n d a a r d s c h i p van 1350 t o n . H i e r t o e werd b i j de wet van k november 1919 b e s l o t e n . E r zou een k a n a a l komen van de R i j n even ten westen van L o b i t h l a n g s Almen naar Enschede. D i t kanaal zou 2 a f t a k k i n g e n k r i j g e n , een van Almen naar de I J s s e l b i j Eefde en een van Delden naar Almelo. In 1930 begon men met de werken, i n 1936 was men gereed met het kanaal van Enschede naar de I J s s e l b i j E e f d e . Het k a n a a l van Almen naar L o b i t h i s n i e t u i t g e voerd, want men zou de I J s s e l gaan k a n a l i s e r e n . De a f t a k k i n g naar Almelo werd na.de 2e w e r e l d o o r l o g gemaakt. Het d o e l van de I J s s e l k a n a l i s a t i e was dat er een n o o r d - z u i d g e r i c h t e s c h e e p v a a r t v e r b i n d i n g i n het oosten des l a n d s zou komen l o o d r e c h t ger i c h t op de voornaamste R i j n t a k k e n , waardoor de daar gelegen l a n d s d e l e n met de R i j n zouden worden verbonden. Aangez i e n een opgestuwde I J s s e l voor de scheepvaart met een g e r i n g e a f v o e r kon v o l s t a a n , zou door de opstuwing water naar de Neder-Rijn en Lek worden teruggestuwd, waardoor deze R i j n t a k een g r o t e r e laagwatera f v o e r zou k r i j g e n en b i j d i e afvceromstandigheden b e t e r bevaarbaar worden. De hoogwaterstanden op de I J s s e l en de Neder-Rijn en Lek mochten evenwel n i e t worden verhoogd. B i j d i e standen zouden de stuwen geheven moeten z i j n . Het ging dus om een l a a g w a t e r k a n a l i s a t i e . De l a a g w a t e r a f v o e r van de I J s s e l zou dus worden verminderd. D i t mocht e c h t e r n i e t l e i d e n t o t een v e r s l e c h t e r i n g van de w a t e r h u i s h o u d i n g van het U s s e l m e e r , dat s e d e r t 1932 bestond. T e n s l o t t e mocht door de k a n a l i s a t i e het evenwicht van de bodems van de I J s s e l en van de N e d e r - R i j n en Lek, d i e evenals de Waal, zand t r a n s p o r t e r e n d e r i v i e r e n z i j n , n i e t i n het gevaar worden g e b r a c h t . A l met a l moest de I J s s e l k a n a l i s a t i e aan t a l van voorwaarden v o l d o e n . De onderzoekingen l e v e r d e n evenwel a l s r e s u l t a a t op dat een dergel i j k e k a n a l i s a t i e m o g e l i j k was. Men begon dan ook met voorbereidende maatregelen. E r werden 3 stuwen ontworpen: b i j Doesburg, b i j G o r s s e l en b i j Windesheim. E r werden modelproeven opgedragen enz. In maart 19^0 werd een wetsontwerp b i j de S t a t e n G e n e r a a l i n g e d i e n d . Door het u i t b r e k e n van de o o r l o g kon d i t w e t s v o o r s t e l n i e t worden behandeld. Toen kreeg de gedachte de overhand of het n i e t b e t e r was de N e d e r - R i j n en Lek te k a n a l i s e r e n , w a a r b i j d e z e l f d e voorwaarden zouden gelden a l s voor de I J s s e l k a n a l i s a t i e . De l a a g w a t e r a f v o e r van de I J s s e l z a l dan v e r g r o o t worden, waarvan de w a t e r h u i s h o u d i n g van het U s s e l m e e r zou p r o f i t e r e n . De v o o r b e r e i d i n g van de I J s s e l k a n a l i s a t i e werd afgebroken en v e r vangen door een v o o r b e r e i d i n g van de R i j n k a n a l i s a t i e . Op de verwezenl i j k i n g van d i t werk na de o o r l o g moest de s c h e e p v a a r t v e r b i n d i n g noordz u i d i n het oosten van het l a n d wachten om een f e i t - t e worden. Bij de wet van 27 maart 1931 werd b e s l o t e n de v e r b i n d i n g van Amsterdam met de R i j n g r o n d i g t e V e r b e t e r e n . Het Merwedekanaal van Amsterdam t o t

- 30

-

- 30 -

b i j U t r e c h t zou worden verruimd om het g e s c h i k t te maken voor de g r o t e R i j n v a a r t . Vandaar zou een nieuw kanaal worden gegraven w e s t e l i j k langs U t r e c h t en Wijk b i j Duurstede, waar de Lek zou worden g e k r u i s t , en v e r v o l g e n s door de Betuwe naar de Waal j u i s t beoosten T i e l . D i t kanaal zou een z i j t a k k r i j g e n van Jutphaas naar de Lek ten oosten van Vreeswijk. Spoedig werd met de a a n l e g begonnen. De z i j t a k naar de Lek was reeds voor de o o r l o g gereed, zodat de v a a r t Amsterdam-Utrecht-Rotterdam reeds van de ruimere v e r b i n d i n g kon p r o f i t e r e n . Na de o o r l o g werd het kanaal v o l t o o i d . In 1952 kon men voor het e e r s t van Amsterdam naar T i e l varen. T e n s l o t t e werd b e s l o t e n ook het noorden des lands met de R i j n te v e r b i n d e n . Zoveel m o g e l i j k zouden bestaande wateren i n Groningen en F r i e s l a n d g e s c h i k t gemaakt worden voor de v a a r t met het s t a n d a a r d s c h i p van 1000 ton, t e r w i j l op v e r r u i m i n g t o t 2000 ton moest worden gerekend. B i j Groningen zou worden a a n g e s l o t e n op het Eemskanaal dat reeds voor 2000 tons schepen g e s c h i k t was, b i j H a r l i n g e n zou de Waddenzee worden b e r e i k t en b i j Lemmer het U s s e l m e e r . Van Lemmer zou dan naar Amsterdam o f naar de benedenmond van de I J s s e l kunnen worden gevaren. Ook deze s c h e e p v a a r t v e r b i n d i n g i s pas na de o o r l o g gereed gekomen. De w i j z i g i n g der IJsselmonden b i j Kampen ( f i g u u r 10)., In de tweede h e l f t van de v o r i g e eeuw werden de IJsselmonden v e r beterd,- w a a r b i j men g e t r a c h t h e e f t een einde t e maken aan de vorming van een bank voor de mond van de K e t e l , de voornaamste mond van de I J s s e l . De werken werden v o o r a l u i t g e v o e r d ten behoeve van de waterweg van Zwolle naar zee. De maatregelen bleken evenwel n i e t voldoende t e z i j n . Voor de mond van de K e t e l vormde z i c h door a f z e t t i n g van z e e r f i j n zand en v o o r a l s l i b weer een bank, waarvan de f l a n k e n a f l i e p e n t o t de algemene l i g g i n g van de bodem van het o o s t e l i j k d e e l van het Zuiderzeebekken. De inhoud. van deze bank bedroeg c a . 1.000.000 m3. Volgens f i g u u r 10, t o e s t a n d 1914, l a g toen de top van de bank op ongeveer 18 dm beneden N.A.P. De schepen moesten hun weg k i e z e n l a n g s de z u i d e l i j k e rand. Voor de Ketelmond moest een k o r t e S-bocht gemaakt worden. D i t was v o o r a l b i j ruw weer een ongemakkelijke en n i e t o n g e v a a r l i j k e manoeuvre met name voor de z e i l v a a r t . Men h e e f t e e r s t enkele malen g e t r a c h t l a n g s de z u i d e l i j k e rand meer ruimte voor de scheepvaart t e baggeren. Hoewel er ruim AOO.OOO was gebaggerd had men i n 1924 ( f i g u u r 10, t o e s t a n d 1924) nog s t e e d s dez e l f d e n a u t i s c h s l e c h t e s i t u a t i e . In 1924 baggerde men 265.000 om een geul door de bank r e c h t voor de mond van de K e t e l t e k r i j g e n ( f i g u u r 10, t o e s t a n d 1925). In twee j a a r t i j d v e r l i e s t deze g e u l 4 dm aan d i e p t e ( f i g u u r 10, t o e s t a n d 1927). Daarna h e e f t men h e t - t e r e c h t opgegeven een geul door de bank i n stand te houden. In de volgende j a r e n wordt weer l a n g s de z u i d e l i j k e rand gebaggerd, welk. baggerwerk v r i j w e l u i t s l u i t e n d door b a g g e r c o n s e s s i o n n a r i s s e n werd v e r r i c h t . Na de a f s l u i t i n g van de Z u i d e r z e e i n 1932 o n t s t o ^ H het z o e t e U s s e l m e e r , waardoor de a f z e t t i n g van s l i b , door u i t v l o k k i n g i n zout water, onm i d d e l l i j k voor de Ketelmond afnam.

_

_

- 31 In de j a r e n 1 9 3 9 - ' 4 1 werden i n verband met de aanleg van de Noordoostp o l d e r het Ganzendiep en het Rechterdiep afgedamd en werd een nieuwe mond - het Kattendiep - gemaakt, t e r w i j l i n het verlengde van d i t diep i n het U s s e l m e e r een geul werd gebaggerd. D a a r b i j h e e f t men o.m. get r a c h t het t r a n s p o r t van zand u i t het voor de scheepvaart b e l a n g r i j k e K e t e l d i e p te weren. H i e r t o e werden u i t v o e r i g e modelproeven v e r r i c h t a l v o r e n s t o t het u i t v o e r e n der werken werd overgegaan. In de i j s w i n t e r s 1 9 4 0 - ' 4 1 en ISkl-'kZ l i e t de a f v o e r van i j s op de benedenloop v e e l te wensen over. Daarom h e e f t men i n de j a r e n ' 5 0 de geul voor het Kattendiep verlengd t o t een g r o t e r e d i e p t e i n het U s s e l meer werd b e r e i k t . T e n s l o t t e i s b i j de aanleg van de r i n g d i j k van het Z u i d e i i j k F l e v o l a n d d i e op k o r t e a f s t a n d van het K e t e l d i e p kwam te l i g g e n , opnieuw een geul door de bank voor het K e t e l d i e p gebaggerd. Deze geul l e v e r t thans geen m o e i l i j k h e d e n meer op. De geul voor het Kattendiep moet door baggerwerk op d i e p t e worden gehouden. D a l i n g van de laagwaterstanden

i n de R i j n t a k k e n ,

In de p e r i o d e d i e i n d i t hoofdstuk aan de orde i s werden de n o r m a l i seringswerkzaamheden b e e i n d i g d . Mede daarom mag d i t hoofdstuk n i e t worden a f g e s l o t e n zonder op een n a d e l i g e nasleep van a l l e ingrepen i n de r i v i e r e n , s e d e r t 1 8 5 0 v e r r i c h t , t e w i j z e n . D i t b e t r e f t de d a l i n g van de laagwaterstanden d i e s i n d s 185O werd g e c o n s t a t e e r d . De M.R. standen, de gemiddelde zomerstanden, z i j n i n de p e r i o d e van 1 8 7 1 - * 8 0 t o t 1 9 5 1 - ' 6 0 g e z a k t . Eerstgenoemde decade i s de oudste waarover voldoende gegevens b e s c h i k b a a r z i j n , t e r w i j l aen laatstgenoemde decade de voorkeur wordt gegeven boven de decade 1 9 * t 1 - ' 5 0 , omdat deze te' droog i s geweest. De c i j f e r s z i j n dus n i e t v r i j van i n v l o e d e n van het regime, z i j kunnen daardoor s l e c h t s een orde van g r o o t t e aangeven . H i t het volgende s t a a t j e b l i j k e n de d a l i n g e n . D a l i n g M.R. s t a n d van l 8 7 1 - ' 8 0 Waal rjp.lschaal Kgulen Lfcith Nijmegen Tiel

I Zfctbommel GBrinchem

•

P.K., Neder-- R i j n , Lek d a l i n g i n dm 9 10 8 12 b i j MV 1 2 * b i j ME 10 b i j MV 15 b i j ME ^ 1 b i j MV ^>1 b i j ME

peilschaal Keulen Lobith Duiven Wijk b i j D. Vreeswijk Krimpen

IJssel

d a l i n g i n dm 9 10 6* 16 17 8 17 -4

tot 1 9 5 1 - ' 6 0

b i j MV b i j ME b i j MV b i j ME b i j MV l i b i j ME

peilschaal

d a l i n g i n dm

Keulen Lobi th Duiven Zutphen

9 10 6* 9

Deven t e r

9

Katerveer

<»*

MV = middelbare v l o e d . ME = middelbare eb. De d a l i n g e n z i j n h i e r en daar zo groot dat z i j bezwaren (kunnen) opl e v e r e n voor de landbouw en voor drempels van s l u i z e n d i e met de R i j n takken i n v e r b i n d i n g s t a a n . Op de d u i t s e N i e d e r r h e i n i s i n 8 0 j a r e n een v e r l a g i n g van de laagwaterstanden van b i j n a 1 0 dm opgetreden. B i j Nijmegen i s de d a l i n g minder, 8 dm, b i j Duiven ( U s s e l k o p ) nog minder, dm

-

32

-

- 32 B i j T i e l en Wijk b i j Duurstede was er i n l871-'80 geen g e t i j , i n 1951-'60 was het er merkbaar; de d a l i n g b i j T i e l bedraagt 12 dm, b i j Wijk b i j Duurstede meer, 16 a 17 dm, b i j Zutphen/Deventer minder, 9 dm. Ook b i j Zaltbommel en Vreeswijk z i j n f o r s e d a l i n g e n opgetreden 10 a 15 dm r e s p e c t i e v e l i j k 8 a 17 dm, t e r w i j l het g e t i j g r o t e r werd; b i j Deventer (en wat l a g e r ) b l i j f t de d a l i n g t o t 9 dm beperkt. B i j Gorinchem i s nagenoeg n i e t s gebeurd, b i j Krimpen i s MV met k dm gestegen, ME met 1| dm gedaald, daar i s dus de g e t i j b e w e g i n g v e r s t e r k t . B i j Katerveer i s de d a l i n g k l e i n e r dan b i j Deventer, 4£ dm i . p . v . 9 dm. Op a l l e R i j n t a k k e n i s de d a l i n g het s t e r k s t op enige a f s t a n d boven hun benedenmonden. U i t u i t v o e r i g e r c i j f e r s b l i j k t dat deze d a l i n g de n e i ging vertoont z i c h stroomopwaarts te v e r p l a a t s e n . Naar a a n l e i d i n g van deze gegevens kan het volgende worden opgemerkt. De aanleg van de Nieuwe Merwede heeft op de laagwaterstanden nagenoeg geen i n v l o e d gehad. De aanleg van de Rotterdamsche Waterweg en de v e r d i e p i n g daarvan en van de Nieuwe Maas wel, v o o r a l door de s t e r k e v e r d i e p i n g kon het g e t i j verder landwaarts binnendringen (Krimpen l i g t op nog geen 12 km van de Rotterdamse Maasbruggen). Nu i s het zo dat elke n o r m a l i s a t i e of nadere n o r m a l i s a t i e i n zandtransporterende r i v i e r e n l e i d t t o t v e r l a g i n g van waterstanden. Hoe d i c h t e r b i j zee e c h t e r hoe s t e r k e r de zeestanden overheersen, hoe g e r i n g e r de i n v l o e d van de n o r m a l i s a t i e s . Doch daarboven brengen n o r m a l i s a t i e s e r o s i e p r o c e s s e n op gang die z i c h stroomopwaarts v e r p l a a t s e n , er onts t a a t een t e r u g s c h r i j d e n d e e r o s i e . D i t z i j n processen d i e h e e l l a n g zaam v e r l o p e n , maar door het beschikbaar komen van baggermolens kon men deze processen i n s t e r k e mate v e r s n e l l e n . D i t g i n g zo goed, de gevolgen ten aanzien van de overstromingen waren zo z e g e n r i j k en bovendien konden zovelen door de winning van zand en de verkoop daarvan een goede boterham verdienen, dat men met het baggeren na het gereedkomen van de n o r m a l i s a t i e s i s voortgegaan. Hierdoor werd er u i t e i n d e l i j k v e e l te v e e l gebaggerd, v o o r a l i n de benedenlopen. Hieraan werd een einde gemaakt. E e r s t werd op de te baggeren hoeveelheden een cont i n g e n t e r i n g s r e g e l i n g ingevoerd, op de Neder-Rijn en Lek en op de I J s s e l reeds voor de o o r l o g en na de o o r l o g op de Merwede en op de Waal. Daarna i n de j a r e n '70 werd de c o n t i n g e n t e r i n g b e e i n d i g d . E r wordt nu a l l e e n nog maar gebaggerd a l s het voor de a f v o e r van water en i j s en voor de scheepvaart nodig i s en dan nog maar mondjesmaat. Het f e i t dat de w a t e r s t a n d s d a l i n g op de Lek g r o t e r i s dan op de Waal komt overeen met het f e i t dat op de Lek verhoudingsgewijs het meest i s gebaggerd. Daar traden de waterstandsdalingen dan ook het e e r s t en het meest aan het l i c h t , daar werden de gebaggerde hoeveelheden dan ook het e e r s t aan c o n t i n g e n t e r i n g onderworpen. N i e t s w i j s t erop dat een k o r t s l u i t i n g van de benedenmond van de Waal naar het Hollandsch Diep een d u i d e l i j k e verlagende i n v l o e d h e e f t gehad. Daarom moet een grote i n v l o e d van de doorbraak t i j d e n s de S t . E l i s a b e t h ' s v l o e d van 1421 op de laagwaterstanden langs de Waal en v o o r a l op de a f v o e r v e r d e l i n g b i j de s p l i t s i n g van Neder-Rijn en Waal worden b e t w i j f e l d . Deze i n v l o e d werd nog wel v e r s t e r k t door de bochta f s n i j d i n g e n die i n de 17e eeuw i n de Waal b i j Zaltbommel en Bemmel hebben p l a a t s gevonden. D e s a l n i e t t e m i n b l i j k t dat het aandeel van Neder-Rijn en I J s s e l i n de laagwaterafvoer van de R i j n van ca. 5 op ca. 30% kon worden gebracht door a l l e e n maar de s i t u a t i e n a b i j het s p l i t s i n g s p u n t tussen Neder-Rijn en Waal te w i j z i g e n .

- 33 -

- 33 -

De 20e eeuw na de 2e w e r e l d o o r l o g . S l u i t i n g van de Baakse o v e r l a a t . Reeds s p o e d i g na de 2e w e r e l d o o r l o g b e s l o t e n de P r o v i n c i a l e S t a t e n van G e l d e r l a n d over t e gaan t o t het maken van een h o o g w a t e r v r i j e b e d i j k i n g t u s s e n Doesburg en Zutphen op de r e c h t e r o e v e r van de I J s s e l . Onderdeel van het werk was het s l u i t e n van de Baakse o v e r l a a t , t e r w i j l door het maken van verruimingen i n het w i n t e r bed van de I J s s e l o n t o e l a a t b a r e verhoging van de hoogwaterstanden zou worden voorkomen. Het werk, u i t g e v o e r d onder l e i d i n g van de P r o v i n c i a l e Waterstaat van G e l d e r l a n d , kwam i n 19^9 gereed. Verruiming overlaat.

van het Pannerdensch Kanaal

en s l u i t i n g

van de L o b i t h s e

Op 29 augustus 1918 werd t u s s e n D u i t s l a n d en Nederland een v e r d r a g g e s l o t e n " b e t r e f f e n d e de ophoging van den Ouden Rijnmond b i j L o b i t h " , t e r w i j l op 5 j u l i 1921 een a a n v u l l e n d p r o t o c o l werd v a s t g e s t e l d . Volgens d i t v e r d r a g kreeg Nederland het r e c h t de mond van de Oude R i j n b i j L o b i t h hoogwatervrij a f te s l u i t e n . Binnen 2 j a r e n na de b e k r a c h t i g i n g van het v e r d r a g moest Nederland de mond van de Oude R i j n t o t 15 m boven N.A.P. ophogen. De hoogwaterv r i j e a f s l u i t i n g mocht op z i j n vroegst 5 j a r e n na de b e k r a c h t i g i n g plaats vinden. Nederland zou voor 1/3 meebetalen aan het a c h t e r u i t l e g g e n van de d i j k bocht b i j Bimmen op d u i t s gebied en op de l i n k e r o e v e r van de R i j n tegenover L o b i t h . Met de v o l t o o i i n g van de ophoging Zouden de a r t i k e l e n 17 en 19 van het G r e n s t r a c t a a t van 7 oktober 1816 v e r v a l l e n . Het v e r d r a g werd i n 1922 b e k r a c h t i g d , d a a r n a h e e f t Nederland i n 1923 de L o b i t h s e o v e r l a a t opgehoogd t o t 15 m + N.A.P. Ruim 25 j a r e n l a t e r werd overgegaan t o t de u i t v o e r i n g van werken Waarvan de s l u i t i n g van de L o b i t h s e o v e r l a a t onderdeel uitmaakt. Immers i n de j a r e n '50 werden de werken u i t g e v o e r d t o t v e r r u i m i n g van het Pannerdensch Kanaal, w a a r b i j een groene r i v i e r werd gevormd en tevens een a k e l i g scherpe bocht, de bocht van Galgendaal, i n g r i j p e n d werd v e r f l a u w d . Ook de scheepvaart h e e f t dus van deze werken geprofiteerd. Het verruimen was n o o d z a k e l i j k om een zwaardere b e l a s t i n g van het nauwe g e d e e l t e van het Pannerdensch Kanaal, aan w e e r s z i j d e n s c h a a r d i j k e n ( d i j k e n zonder v o o r l a n d ) , t e voorkomen. Tevens kon daardoor de v e r hoging van de hoogwaterstanden op de R i j n worden b e p e r k t . Op verzoek van de d u i t s e a u t o r i t e i t e n werd de o v e r l a a t b i j L o b i t h e e r s t over de halve l e n g t e g e s l o t e n , i n 1959 volgde d e l a a t s t e h e l f t en was het karwei v e r r i c h t . Daarna werd door de p r o v i n c i e het Oude-Rijngebied aan de benedenmond h o o g w a t e r v r i j a f g e s l o t e n . Hiermede behoorde de l a a t s t e o v e r l a a t langs de T S j n t a k k e n t o t het verleden. De R i j n k a n a l i s a t i e . ' Reeds eerder werd vermeld dat v l a k voor de o o r l o g de v o o r b e r e i d i n g van de I J s s e l k a n a l i s a t i e werd afgebroken en vervangen door de voorb e r e i d i n g van de R i j n k a n a l i s a t i e .

- 34 -

- 34 -

De b e s l i s s i n g de I J s s e l k a n a l i s a t i e t e vervangen door de R i j n k a n a l i s a t i e v i e l i n 19-41. T i j d e n s de o o r l o g s j a r e n werden de consequenties van de R i j n k a n a l i s a t i e nader b e z i e n . Toen na de o o r l o g het e r g s t e puinruimen gebeurd was, het gebouw van de R i j k s w a t e r s t a a t g i n g t i j d e n s de s l a g om Arnhem i n vlammen op, werd het v o o r b e r e i d e n h e r v a t . In 1954 werd begonnen met de u i t v o e r i n g van het stuwcomplex Hagestein, welk complex i n 1961 gereed kwam. In 1959 werd begonnen met het stuwcomplex Amerongen, het kwam i n 1966 gereed. T e n s l o t t e kwam het stuwcomplex D r i e l gereed i n 1971 en kon de gehele R i j n k a n a l i s a t i e i n b e d r i j f worden g e s t e l d t e g e l i j k met de a f s l u i t i n g van het H a r i n g v l i e t . Ook door de R i j n k a n a l i s a t i e mochten de standen b i j hoogwater n i e t verhoogd worden. E r i s dan ook sprake van een l a a g w a t e r k a n a l i s a t i e van de Neder-Rijn en Lek. Daardoor kon de i n v l o e d op de zandhuishouding beperkt worden, t e r w i j l d i e i n v l o e d v o o r a l p o s i t i e f voor de evenwichtstoestand van de bodem van de Neder-Rijn en Lek en van de I J s s e l l i j k t . Het aandeel van de N e d e r - R i j n i n de a f v o e r van de R i j n b i j laagwater wordt door de k a n a l i s a t i e verminderd, het aandeel van de I J s s e l j u i s t vermeerderd. Nu de R i j n k a n a l i s a t i e enkele j a r e n i n b e d r i j f i s en v e r s c h i l l e n d e afvoeromstandigheden h e e f t doorstaan kan worden gezegd dat z i j aan haar doel beantwoordt. Z i j b l i j k t z e l f s een goede i n v l o e d t e hebben op de k w a l i t e i t van het water van de Neder-Rijn en Lek b i j lage a f v o e r e n van de R i j n . Tot de R i j n k a n a l i s a t i e behoren ook 2 b o c h t a f s n i j d i n g e n van de I J s s e l , 1 b i j Rheden en 1 b i j Doesburg. De l a a t s t e werd v e e l eerder, a l i n 1952, gemaakt i n combinatie met de o p r i t t e n voor de brug b i j Doesburg over de I J s s e l , d i e toen werd gebouwd. De R i j n k a n a l i s a t i e h e e f t rond / . 200 m i l l i o e n g e k o s t . De S c h e l d e - R i j n v e r b i n d i n g . Een goede v e r b i n d i n g van Antwerpen met de R i j n was een eeuwenoude wens. Voor de o o r l o g werd daartoe het Moerdijkkanaal ontworpen. De E e r s t e Kamer der Staten-Generaal weigerde h i e r a a n haar goedkeuring te hechten. D i t was voor de toenmalige M i n i s t e r van B u i t e n l a n d s e Zaken reden om heen t e gaan. Pas na de 2e w e r e l d o o r l o g kon d i t probleem weer goed worden aangepakt. Na de watersnoodramp van 1955 ontstond het D e l t a p l a n . Door d i t p l a n werd het mogelijk voor het kanaal een t r a c e e t e k i e z e n dat voornamelijk b u i t e n d i j k s l a g en op de duur v r i j van het g e t i j zou worden. Daardoor werd het o p o f f e r e n van v e e l landbouwgrond voor de aanleg van het kanaal overbodig. Op 13 mei 1963 s l o t e n B e l g i e en Nederland een verdrag dat op 24 a p r i l 1965 van kracht werd. Het nieuwe kanaal loopt van de havens van Antwerpen door de s c h o r r e n van Woensdrecht en Ossendrecht en door de voormalige Kreekrak naar de Oosterschelde. Daarna v o l g t het kanaal de Eendracht om na een d o o r s n i j ding van de P r i n s Hendrikpolder b i j S i n t P h i l i p s l a n d het Volkerak te b e r e i k e n . Het kanaal i s g e s c h i k t gemaakt voor de grote duwvaart; de s l u i z e n hebben een breedte van 24 m, de bruggen een doorvaarthoogte van 9,10 m, de R i j n v a a r t h o o g t e . Het kanaal werd i n 1975 voor het verkeer o p e n g e s t e l d . Van de aanlegkosten op Nederlands gebied - ruim /. 600 m i l l i o e n heeft B e l g i e ruim /. 540 m i l l i o e n b e t a a l d . - 35 "

- 35 De

stroomgeleidingswerken

l a n g s de

IJssel

Reeds s p o e d i g na de o o r l o g t r a d er e r n s t i g e schade op aan de k r i b b e n l a n g s de I J s s e l . Vele k r i b b e n werden a c h t e r l o o p s d.w.z. dat de k r i b koppen, d i e het s t e r k s t z i j n u i t g e v o e r d , a l s e i l a n d j e s i n de r i v i e r kwamen te s t a a n , waardoor van de stroomgeleidende werking der k r i b b e n maar b i t t e r w e i n i g o v e r b l e e f . E r traden e r n s t i g e v e r w i l d e r i n g s v e r s c h i j n s e l e n op. Het a c h t e r w a a r t s v e r l e n g e n k o s t t e v e e l g e l d , t e r w i j l de oevers tussen de k r i b b e n s t e r k bleven a f k a l v e n , hetgeen voor de eigenaren en geb r u i k e r s van gronden een e r n s t i g v e r l i e s betekende. De oorzaak kan men o.a. zoeken b i j de scheepvaart, z i j nam na de o o r l o g toe zowel i n s n e l h e i d a l s i n afmetingen en a a n t a l van de schepen. Doch ook daar waar geen scheepvaart voorkwam t r a d o e v e r a f k a l v i n g op. Men kan ook denken aan het f e i t dat het onderhoud achterwege b l e e f omdat het v e e l duurder was geworden. Ook h e e f t het k a r a k t e r van de I J s s e l h i e r b i j een r o l s p e e l t . . Hoe d i t ook z i j , mede op aandrahg van de p r o v i n c i a l e besturen werd overgegaan t o t het maken van k r i b v a k v e r d e d i g i n g e n d.w.z. dat de oevers tussen de k r i b b e n van een l i c h t e v e r d e d i g i n g werden v o o r z i e n . H i e r v o o r werd nogal wat onderzoek v e r r i c h t . Men i s t e n s l o t t e t o t 2 m o g e l i j k heden gekomen: of op de g e e g a l i s e e r d e oevers wordt een doek van k u n s t s t o f afgezonken, waaraan wiepen z i j n b e v e s t i g d door uitgeweven l u s s e n , waarna op het doek een l i c h t e b e s t o r t i n g van f i j n e natuursteen, slakken of g r i n d wordt aangebracht. Of op de g e e g a l i s e e r d e oevers wordt door b e s t o r t e n een f i l t e r van steen of s l a k k e n g e s t o r t . Het d o e l i s een g r o n d d i c h t e doch n i e t w a t e r d i c h t e v e r d e d i g i n g te k r i j g e n d i e bestand i s tegen de mechanische aanval van het stromend en ( o f ) golvende water en d i e gemakkelijk kan worden onderhouden. In het begin van de j a r e n '60 i s men met deze werken begonnen. Z i j z i j n v r i j w e l v o l t o o i d , De kosten bedragen ca. /. 35 m i l l i o e n . U i t e r a a r d werden de k r i b b e n h e r s t e l d . De c o n s t r u c t i e daarvan werd gemoderniseerd: op de b e z i n k i n g , ook het zo j u i s t genoemde doek van kunststof, wordt een b e s t o r t i n g van natuursteen aangebracht. Zet- of v l e i w e r k , dat v e e l a r b e i d vraagt, wordt z o v e e l m o g e l i j k vermeden. De

v e r b e t e r i n g van de

rivierdijken.

Na de watersnoodramp van 1953 hebben enkele p r o v i n c i a l e besturen z i c h t o t de M i n i s t e r van Verkeer en Waterstaat gewend met de vraag of voor de bandijken langs de r i v i e r e n op waterstanden moest worden gerekend, die hoger zouden z i j n dan de hoogste bekende waterstanden. Deze l a a t s t e standen, die i n j a n u a r i 1926 waren opgetreden, waren toen de maatgevende waterstanden voor de b a n d i j k e n . Een nader onderzoek toonde aan dat het optreden van hogere waterstanden n i e t denkbeeldig was. Daarom gaf de M i n i s t e r a l s z i j n mening te kennen dat op een a f v o e r van de R i j n b i j L o b i t h van 18.000 m3 per sec. zou moeten worden gerekend. Deze a f v o e r zou een o v e r s c h r i j d i n g s kans van 1 per 3.000 j a a r hebben. Voor deze a f v o e r werden langs de R i j n t a k k e n de maatgevende hoogwaterstand (M.H.W.) berekend.

- 36 -

-

36 -

Door het aanpassen van de d i j k e n aan deze M.H.W. ontstond grote schade aan het m i l i e u . Daardoor ging men z i c h afvragen of n i e t met l a g e r e M.H.W. kon worden v o l s t a a n . H i e r t o e s t e l d e de M i n i s t e r b i j z i j n b e s c h i k k i n g van 2 5 mei 1 9 7 5 de Commissie R i v i e r d i j k e n i n . Deze commissie kwam a l gauw t o t het i n z i c h t dat z i j ook aandacht moest schenken aan de wijze van het ontwerpen van de u i t v o e r i n g van de dijksverbetering. In maart 1 9 7 7 bracht de commissie haar e i n d r a p p o r t u i t . Z i j c o n c l u deerde o.m.: "het r i v i e r e n g e b i e d i s thans onvoldoende b e v e i l i g d tegen het r i s i c o overstromingen; er z i j n v e r s c h i l l e n d e mogelijkheden om de b e v e i l i g i n g op een hoger p l a n te brengen; e l k van deze mogelijkheden r i c h t schade aan i n het gebied. Deze schade kan worden beperkt door de werken t o t verhoging van de v e i l i g h e i d z o r g v u l d i g te ontwerpen en u i t te voeren." De commissie beval o.m. het volgende aan: "verbeteringen aan de r i v i e r d i j k e n te doen u i t v o e r e n zodanig, dat waterstanden kunnen worden gekeerd die behoren b i j een maatgevende R i j n a f v o e r te L o b i t h van 1 6 . 5 O O m3 per sec. Deze a f v o e r wordt overschreden met een f r e q u e n t i e van ongeveer 1 per 1 2 5 0 j a a r . " Verder beval de commissie aan: "de v e r b e t e r i n g waar nodig en verantwoord te doen geschieden volgens " u i t g e k i e n d e " ontwerpen en een z o r g v u l d i g e b e g e l e i d e u i t v o e r i n g " en een " v e r b e t e r i n g van de b e s l u i t v o r m i n g , met i n het bizonder aandacht voor de inspraak en de r e l a t i e met de r u i m t e l i j k e ordening." Voor L o b i t h betekent de aanbeveling van de commissie dat de M.H.W. daar 2 0 cm d a a l t . De aanbeveling van de commissie worden thans gevolgd b i j het ontwerpen en u i t v o e r e n van de v e r b e t e r i n g e n der r i v i e r d i j k e n . Van de ca. 65O km r i v i e r z i j n , behoeven ca 1 0 0 km n i e t v e r s t e r k t te worden en z i j n ca. 100 km v e r s t e r k t overeenkomstig de eerstgenoemde M.H.W.

De

hoofdingenieur-directeur,

K. van T i l .

Literatuur: 1. C. L e l y . R i v i e r e n en R i v i e r w e r k e n . 's-Gravenhage. De Gebroeders Van C l e e f .

189O.

2. G.P. van de Ven. Aan de wieg van R i j k s w a t e r s t a a t . Wordingsgeschiedenis van het Pannerdens Kanaal. Zutphen. De Walburg P e r s . 1976. 3. J . van Doorninck. Welke zou de hoofdoorzaak der bevaarbaarheid van den I J s s e l z i j n ? U i t g e v e r onbekend. 1839?

van het

verval

4. Gedanken iiber die Nothwendigkeit der S c h l i e s s u n g der Miindung des A l t e n Rheines unweit L o b i t h . Emmerich. S. du Puy de Montbrun. 185O. 5. Z.Y. van de Meer. Het opkomen van den Waterstaat a l s taak van het Landsbestuur i n de Republiek der Vereenigde P r o v i n c i e n . D e l f t . Walterman. 19396. W.J.H. Harmsen. Kort o v e r z i c h t van taak en wezen van de Rijkswaterstaatsdienst. •s-Gravenhage. Interne n o t i t i e R i j k s w a t e r s t a a t . 1951* 7. S.J. Fockema Andreae. Aan de wieg van de R i j k s w a t e r s t a a t . Amsterdam. T i j d s c h r i f t K o n i n k l i j k Nederlandsch A a r d r i j k s k u n d i g Genootschap. 1954. 8. M.W. S c h a k e l . De waterwolf Noordeloos. 1954.

slaat toe.

9. J.W. van P e t e r s e n . De waterplaag. Zutphen. De Walburg P e r s . 1978.

L

-a aj lei QJ

cn|

to

cry c

(7T -+— QJ

ZU

De Rijntakken van de Bovenrivieren sedert 1600

oo

r--

a a cz a l/l - a tr

a

CD QJ

JZ CJ

t—

>

Cl

o -t—

cz o QJ

CNI QJ "O OJ t/1

c QJ

I_

QJ ^> t_

CZ QJ > O

CQ QJ TD

CZ

a >

aj cl

cz

ex. 0) Q

Ln m

3

De Rijntakken van de Bovenrivieren sedert 1600

ch

o SO

r--

cz a

>

L

OS

la QJ cn un cn c cu un

o o vO

-a OJ

t/j c ai

cu c: OJ

> o CO QJ

•a c d >

c: QJ

cc OJ

Q

ao

O

(,0

>

QJ TD QJ

o

cu un

cu > o

no o

no

OS

SO

QO

O LTI

v~~ rsi

sO Osl

m

u-i

ao so

rsi

OS

-a

nn

LO

Os

co

OS

oo

ro

LO

CU

rsi > O CQ

•a

m

cz

Os LO

d

< < <

cr

>

ao ro

QJ QJ -t—i > TD 32 QJ

cr

r— o oo ro sO

-4;

cz _g t_ cu 33 cu LD

x— r~~ LfS Os

OS -JsO sO

*

T —

sO

rn

ci

rsi

r—• rsi

«—

LO

m

ro

t —

5un cu

cn > cn £ j n aj m

TD C L - O

;

o cr cu ° d T D cn d ^ . o

QJ

QJ XZ

cz -Q

QJ QJ TD un QJ W cr QJ E TD QJ d d aj QJ N LD

M LU

d

o <_

-i— O TD

a:

> o or

o

QJ JT)

ro -* csj

-4-

d >

oo

Os CO sO

oo

.

JZZ OJ

bi

OS CD

o

TD

CC

O O

o

< < a 55

TD

TD

o> o rsi

LD <

o

un un cu

QJ .

LU

CU

cr cu

QJ

~5 z ZD

c_

13

d QJ Si 5 un QJ.E un

QJ£!

Q_ § QJ

cz -a

ajso > o cr-

>

^

v -9J

o*—
^ cz

II

.Si

P ~ T cr cz -•T ^ O J L O cu,— ^ ^ >J-

cr cr cu d ^_:=r> - a > cu C L cu d QJ cJ j r LO - a > TD > Csj

ro

ro C—

aj

gj

| £_

cr cu o g :s

H d d

0

0

un

Q J ^ Z T D J D

CN

00 QJ

ch

"a 00

"5

e t_ o cr QJ O

>

QJ

CJI CZ QJ

ON

oo

<

e i

co



ZJ <

oo

Os

z:

e

QJ nn

d d

ce o z

<

oo

r— 13

cu

-ZJ

CD

E

E

LTV

CL

o

<

QJ CL QJ "O

cr d > cn cr

E E

cr

E

LO

LU

a

1

I

o £_

cn

O O vO

QJ

-a QJ 00

cr

QJ t_ QJ '> ' £_

cr aj > o DO

QJ

-a cr d > cr cu

z*. j*: d cr

cE cu Q

rs;

a LO

<