2013. federatie een superstaat? Lariekoek Wie is de Mol? Logistieke waarde creëer je samen New balls, please!

BASIS

01/2013 ‘Een federatie een superstaat? Lariekoek’ | Wie is de Mol? Logistieke waarde creëer je samen | New balls, please!

TIJDSCHRIFT VOOR BELEIDS- EN MARKTONDERZOEK

www.basis-online.nl

Redactioneel |

Systeemcrisis Systeemcrisis. Ineens zie je het overal. Een kleine greep.

en marktonderzoekers. Goed onderzoek kan laten zien

De graaiende bestuurder Erik Staal van Vestia werd

hoe bestuurders, docenten en artsen zich binnen

symptoom van de systeemcrisis bij woningbouwcorpora-

complexe systemen gedragen. Nog mooier is het als

ties. De plofkip staat symbool voor de systeemcrisis van

onderzoek helpt om perverse prikkels op te sporen en

ons voedsel. Diplomafraude bij InHolland wees ons op de

alternatieven aan te dragen.

systeemcrisis in het hoger onderwijs. En kinderen die massaal het stempel ADHD krijgen, tonen dat ons

Een vragenlijstje hier en een interviewtje daar volstaan

zorgstelsel onhoudbaar is geworden.

dan niet meer. Onderzoek naar beleid, uitvoering en klanttevredenheid moet ook achterliggende mechanis-

Erik Staal, InHolland en het zorgstelsel hebben iets

men blootleggen. Waarom zijn studenten aan deze

gemeen. Wie door zijn oogharen kijkt, ontdekt een

onderwijsinstelling zo ontevreden, ondanks hun hoge

patroon. Goedbedoelde marktwerking en prestatieprik-

cijfers? Hoe komt het dat de kosten in dit ziekenhuis de

kels slaan soms om in corruptie en perversiteit. En we

pan uit rijzen? Het antwoord vereist een verbinding van

ontdekken dat dit niet alleen de marktsector, maar ook

het micro- met het macroperspectief.

de (semi-)publieke sector raakt. Publieke organisaties zijn de afgelopen twintig jaar op afstand gezet en

Wie denkt dat dit soort onderzoeksopdrachten onhaal-

financieel geprikkeld. Dat moest leiden tot betere

baar of academisch zijn, heeft het mis. Het Ministerie van

prestaties. Meer gediplomeerde leerlingen die de

Sociale Zaken en Werkgelegenheid durfde het vorig jaar

hogeschool verlaten. Meer patiënten die met een

aan om zo’n ‘systeemonderzoek’ uit te laten voeren. Een

diagnosebehandelcombinatie het ziekenhuis verlaten.

onderzoek naar de onbedoelde effecten van sociale zekerheids- en re-integratiebeleid. Wie volgt?

Maar prikkels en sturingsinstrumenten leiden op den duur tot complexe systemen met een eigen logica. Daarin

Deze BASIS is de eerste in een nieuwe vorm. De

voeren systeemnormen de boventoon. Publieke organisa-

vernieuwing is resultaat van uw opmerkingen in het

ties verliezen zo hun nutsfunctie uit het oog, omdat de

lezersonderzoek uit 2012 en de ideeën van de redactie.

korte termijnprikkels sterker zijn dan de maatschappe-

Het meest zichtbaar is de opgefriste vormgeving. Maar

lijke doelen. Dat patroon valt nauwelijks te doorbreken.

ook de inhoud is anders. We hopen dat u BASIS ook wat

Binnen het systeem gedragen de bestuurders, artsen en

prikkelender vindt. En we hopen dat u de afwisseling

docenten zich immers volstrekt rationeel. De bonus voor

opmerkt: tussen korte en lange artikelen, tussen nieuws,

de bestuurder stond toch in het prestatiecontract? En

achtergrond en opinie. Maar het hart van BASIS is

met een extra behandeling gaat de patiënt toch gezond

hetzelfde gebleven. BASIS is en blijft een vakblad voor

en tevreden naar huis?

beleids- en marktonderzoek.

Systeemcrises zijn pas op te lossen als we perverse

Lennart de Ruig is hoofdredacteur van BASIS

systeemprikkels durven te veranderen. Dat is een uitdaging voor de Rijksoverheid, maar ook voor beleids-

2 | 2013 | BASIS

| Inhoudsopgave

Interview |

‘Een federatie een superstaat? Lariekoek’

06

Bestuurskundige Leo Klinkers heeft een oneigentijdse mening. In deze

Trends |

Grip op ongewenste effecten van beleid

12

Het kabinet gaat in 2014 4,3 miljard extra bezuinigen. Dat is niet gemak-

Opinie |

Evidence based policy helpt ons niet verder

17

Een nieuwe trend in beleidsland. Ministeries gaan experimenten



tijd van euroscepsis pleit hij voor een Europese Federatie. “Het Europese besturingssysteem is vervallen tot technocratische en bureaucratische uitruil van nationale belangen. Pas als er een gezond staatkundig fundament komt, kan die rommel worden opgeruimd”.



kelijk. Grote beleidswijzigingen kunnen leiden tot ongewenste effecten. Een pleidooi om rekening te houden met ongewenste effecten en de mechanismen die daarachter liggen.



doen voordat ze beleid invoeren. Evidence based policy noemen ze dat. Maar leidt dat ook tot beter beleid? En kunnen politici de onderzoeks­ resultaten goed gebruiken? Tijd voor een sceptische blik en een genuanceerd alternatief.

Redactioneel 2

Onderzoek in beeld Logistieke waarde creëer je samen

10

Actueel Discriminatie in de uitzendbranche een “grijs gebied”



Vacatureonderzoek een stuk gemakkelijker Kunsteducatie innoveert

Column 4

Wie is de Mol?

21

5 30

Trends New balls, please!

22

Wat heb je aan tevreden medewerkers?

26

BASIS | 2013 | 3

Actueel |

Discriminatie in de uitzendbranche een “grijs gebied” Bijna alle uitzendbureaus worden wel eens geconfronteerd met werkgevers die uitzendkrachten vragen met specifieke persoonlijke kenmerken. Het gaat verreweg het vaakste om verzoeken naar leeftijd en geslacht (85% respectievelijk 67%), gevolgd door verzoeken naar etniciteit (35%). Dat blijkt uit het onderzoek ‘Verkoopster gezocht (m/v)’ dat Panteia in opdracht van de Nederlandse Bond van Bemiddelings- en Uitzendonderneming (NBBU) heeft uitgevoerd naar de omvang en aard van discriminatie in de uitzendbranche.

Door Lennart de Ruig Bijna alle respondenten die in hun werk-

gaan, is dat respondenten de vraag van de

onderzoekers groepsgesprekken gehouden

zaamheden klantcontact hebben, ontvingen

opdrachtgever begrijpen. Intercedenten

met medewerkers van uitzendbureaus. De

in 2012 van opdrachtgevers verzoeken om

zien daarbij een “grijs gebied”, waarin

onderzoekers hebben bewust niet gekozen

uitzendkrachten met specifieke persoon-

verschillende verschijningsvormen van

voor mystery calling, een methode waarbij

lijke kenmerken te leveren (83%). Volgens

discriminatie niet als discriminatie worden

onderzoekers zich telefonisch voordoen als

uitzendbureaus zijn er nauwelijks verschil-

beschouwd. Intercedenten vinden het lastig

werkgever. Die methode laat vooral de

len tussen regio’s, sectoren of vaste versus

om onderscheid te maken tussen per-

eerste mondelinge reactie van uitzendbu-

nieuwe opdrachtgevers. Discriminatie is

soonskenmerken die al dan niet relevant

reaus zien. Maar het komt in de praktijk

dus een breed maatschappelijk fenomeen.

zijn voor de functie.

zelden voor dat nieuwe opdrachtgevers zich

Opdrachtgevers stellen specifieke persoon-

Ook economische argumenten spelen een

“Het komt bijna nooit voor dat we opgebeld

lijke eisen omdat ze veelal denken dat

rol. Sommige uitzendbureaus zijn bang een

worden door een onbekende werkgever

uitzendkrachten met die kenmerken het

opdrachtgever te verliezen of gaan in eerste

voor een openstaande vacature. Wanneer

werk beter kunnen uitvoeren. Voor fysiek

instantie altijd mee met het verzoek.

dit dan wel gebeurt, springen we er meteen

zwaar werk wordt bijvoorbeeld een man

Veelzeggend is de volgende uitspraak van

bovenop en willen we hem vasthouden.

gevraagd, of voor een juniorfunctie een jong

een respondent: “In deze moeilijke markt

Natuurlijk zeg ik dan eerst ja en amen.

persoon. Ander voorbeeld: voor een functie

kan ik mij niet veroorloven om direct tegen

Anders belt hij direct een ander bureau.”

binnen een ploeg vrouwelijke Poolstalige

de haren van de opdrachtgever in te

werknemers vraagt de opdrachtgever om

strijken. Bij het eerste gesprek geef ik

een Poolse dame om de homogeniteit

daarom aan dat ik rekening met het

Bouma, Suzanne en de Ruig, Lennart (2013), Verkoop-

binnen het team te bewaren.

verzoek zal houden. Wel stel ik kandidaten

ster gezocht (m/v). Onderzoek naar de aard en omvang

voor die niet aan zijn eisen voldoen, met

van discriminatie in de uitzendbranche. Zoetermeer:

een goede onderbouwing.”

Panteia.

telefonisch melden. Een intercedent zegt:

Bijna alle medewerkers van uitzendbureaus vragen door naar de reden van het verzoek (86%). Uiteindelijk gaat 58% in op het

Voor het onderzoek zijn 152 respondenten

verzoek. Een veelgenoemd argument om op

van bij de NBBU aangesloten uitzendbu-

het verzoek van de opdrachtgever in te

reaus geënquêteerd. Daarnaast hebben de

4 | 2013 | BASIS

| Actueel

Vacatureonderzoek een stuk gemakkelijker Bijna alle vacatures verschijnen op internet. Daardoor is met vacaturespider Jobfeed een goed beeld te krijgen van de arbeidsmarkt. Alleen de functies op het hoogste en laagste niveau komen niet op het web. Dat blijkt uit een recent onderzoek van Panteia voor de Stichting Samenwerking Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB).

Door Douwe Grijpstra* Internet is een goudmijn voor onderzoekers.

regio is. Dat is één van de elementen om vast

Doordat bedrijven tegenwoordig vacatures

te stellen welke beroepsopleidingen per

op internet plaatsen, is het een stuk

regio nodig zijn.

gemakkelijker geworden om arbeidsmarktonderzoek te doen. Maar plaatsen bedrijven

SBB wilde daarom weten of vacatures met

ook echt alle vacatures op internet? En geeft

verwante kwalificaties voldoende zijn

vacaturespider Jobfeed een compleet beeld

opgenomen in Jobfeed. Dat blijkt het geval te

van de arbeidsmarkt? SBB, de koepel van de

zijn. Doordat bijna alle vacatures op internet

kenniscentra beroepsonderwijs bedrijfsle-

verschijnen, geeft Jobfeed een goed en gede-

ven, legde deze vragen neer bij Panteia.

tailleerd beeld van de vraag op de arbeidsmarkt. Een ander sterk punt van Jobfeed is

Het blijkt dat negentig procent van de

het classificeren en ontdubbelen. Andere

vacatures op internet belandt. Alleen de

vergelijkbare instrumenten inventariseren

functies op het hoogste niveau (CEO’s en

ook internetvacatures, maar tellen heel veel

dergelijke) en het laagste niveau (onge-

vacatures verkeerd of dubbel.

schoold werk) komen niet op het web. Ook

Een overzicht van vacatures naar regio, sector, beroep en tijdstip geeft natuurlijk een

agrarische functies belanden daar wat

Onderzoekers zijn de afgelopen jaren

goed beeld van de vraag op de arbeidsmarkt.

minder vaak. Voor de rest zijn de verschillen

ingesprongen op het toenemend gebruik van

Textkernel en Panteia begonnen daarom

klein. Voor het onderzoek zijn de vacatures

internetvacatures. Het bedrijf Textkernel zag

samen met UWV, ECABO, RWI en BZK een

die Jobfeed vindt in een internetenquête

rond 2005 in dat je door de vacatures van het

pilotonderzoek rond Jobfeed. Uit die pilot

voorgelegd aan werkgevers. Het onderzoek

internet te plukken werkzoekenden een goed

kwam onder andere een methode om de

had betrekking op ruim 4.800 vacatures.

overzicht kan geven van hun kansen op de

Jobfeedvacatures zo te wegen en op te

arbeidsmarkt. Textkernel ontwikkelde de

hogen dat ze een volledig beeld geven van de

De test met Jobfeed is relevant voor SBB,

vacaturespider Jobfeed. Jobfeed haalt vrijwel

arbeidsmarkt. Na deze pilot in 2010 krijgen

omdat het vacature-informatie van Jobfeed

alle vacatures van internet, classificeert ze

UWV en de SBB de vacature-informatie uit

gebruikt voor de zogeheten macrodoelmatig-

naar beroep, regio en sector en haalt

Jobfeed aangeleverd.

heid. SBB vertaalt daartoe de functies op de

dubbele meldingen van vacatures eruit. Het

arbeidsmarkt naar de kwalificaties van het

laatste is erg belangrijk omdat sommige

middelbaar beroepsonderwijs. Daarmee is te

vacatures soms wel tien keer op verschil-

bepalen wat de vraag naar kwalificaties per

lende plaatsen op het internet staan.

* Douwe Grijpstra is werkzaam als arbeidsmarktexpert bij Panteia

BASIS | 2013 | 5

Interview |

De Amerikaanse Federalist Papers als best practice voor de Europese toekomst

‘Een federatie een superstaat? Lariekoek’ Bestuurskundige Leo Klinkers heeft een oneigentijdse mening. In deze tijd van euroscepsis pleit hij voor een Europese Federatie. “Het Europese besturingssysteem is vervallen tot technocratische en bureaucratische uitruil van nationale belangen. Pas als er een gezond staatkundig fundament komt, kan die rommel worden opgeruimd”.

Door Hedda Maria Post* Leo Klinkers schreef onlangs samen met jurist Herbert

Raad beslissingen voor alle landen van de EU. Dan krijg

Tombeur de European Federalist Papers. De titel is een

je hiërarchisch doorgedrukte eenheidsworst. Juist dat

subtiele verwijzing naar de grondslagen van de Verenig-

sloopt de eigen identiteit, de soevereiniteit van de

de Staten. Aan het einde van de achttiende eeuw legden

lidstaten. De besluitvorming wordt steeds meer door

James Madison, Alexander Hamilton en John Jay met de

nationale belangen gedomineerd uit een wanhopig

Federalist Papers de basis voor de Amerikaanse

streven de eigen nationaliteit zoveel mogelijk te bescher-

Grondwet en de federale structuur van de Verenigde

men. In een federatie is dat niet nodig. Een federatie

Staten. Met deze Amerikaanse Papers als leidraad

bewaart en bewaakt die eigen soevereiniteit.”

waagden Klinkers en Tombeur zich aan een reeks European Federalist Papers. Zij willen hiermee zoveel

Wat is voor u de essentie van een federatie?

mogelijk Europese burgers bereiken om tegen de

“Een voorbeeld: eigenaren van een appartement in een

huidige negatieve beeldvorming in, uit te leggen wat het

flatgebouw zijn soeverein in de manier waarop ze daar

begrip federatie werkelijk inhoudt. Aanleiding om

hun leven inrichten. Niemand dwingt hen om twee dagen

Klinkers te vragen wat hem bezielt.

per week vegetarisch te eten, elke dag vijf minuten te douchen en een hoogpolig tapijt te kopen. Maar geen van

6 | 2013 | BASIS

Waarom pleit u juist nu voor een Europese Federatie?

hen kan op zijn eentje zorgen voor het onderhoud van het

“Omdat het huidige, zogeheten intergouvernementele

vereniging van eigenaren. Het bestuur daarvan is belast

besturingssysteem van de Europese Unie de landen

met, en bevoegd voor die gemeenschappelijke zorg en

steeds verder uiteendrijft. In dat intergouvernementele

ontvangt daarvoor maandelijks een bijdrage. Maar dat

systeem nemen de regeringsleiders in de Europese

bestuur kan verder geen bevelen geven over de manier

dak, de liften en de trapportalen. Daarom vormen ze een

| Interview

waarop je je tanden moet poetsen. Dat is een federatie: boven de soevereine appartementseigenaren staat een bestuur dat limitatieve bevoegdheden heeft voor de behartiging van wat de eigenaren samen als een gemeenschappelijk belang zien. Dat bestuur kan verder niet hiërarchisch voorschrijven wat je mag doen of moet laten; er is een verticale scheiding van bevoegdheden. In een federatie blijf je jezelf en raak je niets kwijt, je krijgt er juist iets extra’s bij: de behartiging van jouw belangen waar je zelf niet voor kunt zorgen. “

Waarom kleeft aan het begrip federatie de geur van superstaat? “Een federatie betitelen als een superstaat is lariekoek. Er wordt hoofdzakelijk onzin gekletst over federalisering onder aanvoering van Bolkestein en de Leidse jurist Thierry Baudet, die bijvoorbeeld nationalisme beschouwt als iets wat per definitie goed is. Zij richten schade aan die voorlopig niet gerepareerd kan worden. Iemand, ik dacht Marijnissen, heeft in een onbewaakt moment gezegd dat een federatie een superstaat is, vervolgens wordt dat klakkeloos nagepraat. Ook journalisten kennen hun dossier op dit punt niet. Na de mislukte poging om in het Verdrag van Maastricht in 1992 de komst van de euro te baseren op een politieke unie die duidelijk federalistisch bedoeld was, is Nederland niet alleen in zijn federale schulp gekropen, maar is zelfs aanvoerder geworden van de Euroscepsis, met onverantwoorde slogans als ‘Ik wil mijn geld terug’. En geen enkele journalist of wetenschapper die dat ontmaskert, behalve iemand als Maarten van Rossem.” Leo Klinkers

Leo Klinkers (1943) studeerde in 1968 af aan de juridische faculteit te Utrecht. Na enkele jaren gewerkt te hebben bij een gemeente heeft hij van 1971 tot 1983 het onderzoek en onderwijs in de bestuurskunde verzorgd aan diezelfde juridische faculteit. Hij is in 1974 gepromoveerd op het proefschrift Openbaarheid van Bestuur. In de periode 1971-1983 heeft hij een methode voor resultaatgericht en uitvoerbaar beleid en regelgeving ontwikkeld. In 1983 heeft hij de universiteit verlaten om een zelfstandig en politiek onafhankelijk bestuurskundig en juridisch adviesbureau op te richten. Zie voor meer: www.kppc.nl.

Hoe komt het dat het niet gelukt is een Europese federatie te stichten? “Een federatie is vanaf het begin van de Europese samenwerking in 1950 de bedoeling geweest. De geboorteakte, het Schumanplan, beoogde een federaal Europa te maken, maar door een weeffout in dat plan heeft Europa zich ontwikkeld als een intergouvernementeel systeem. Daarna zijn er vele pogingen gedaan om er alsnog een federatie van te maken onder andere bij het Verdrag van Maastricht, maar dat is steeds mislukt. De oorzaak daarvan is dat men al die pogingen kanaliseerde via aanpassingen van het intergouvernementele

BASIS | 2013 | 7

Interview |

systeem. Omdat dit systeem intrinsiek fout in elkaar

crisis. Deels omdat de critici van de Europese Unie

steekt is elke aanpassing daarvan in de richting van

weliswaar gelijk hebben met hun kritiek op het intergou-

een federatie ook intrinsiek fout: een kwestie van

vernementele stelsel, maar fundamenteel ongelijk

‘genetische’ besmetting.”

hebben als ze in één moeite door ook de creatie van een federaal stelsel afwijzen. Omdat er zoveel onzin over

Hoe wilt u dat er nu dan wel een federatie ontstaat?

federalisering wordt gekletst, vonden we het nodig om

“Door precies hetzelfde te doen als de Amerikanen in

alles eens netjes uit te leggen. En omdat de Amerikaan-

1787-1788: geen energie besteden aan het aanpassen van

se Federalist Papers de best practice zijn, volgen we

het bestaande (toen confederale) systeem, maar geheel

zoveel mogelijk die stijl. “

los daarvan een federale Europese Constitutie te maken, zeven artikelen met als belangrijkste kenmerken: a)

Is het met opzet dat de Europese muntunie in jullie papers nauwelijks een rol speelt?

verticale scheiding van bevoegdheden door limitatieve

“Ja. Die muntunie is een van de vele technocratische

federale bevoegdheden, dus geen hiërarchische

bureaucratische uitspattingen van het intergouverne-

bevelsmacht, b) horizontale scheiding van bevoegdheden

mentele systeem. Wij willen daar geen tijd aan besteden.

door de trias politica en c) door een ingenieus stelsel van

Het gaat ons om de creatie van een staatkundig

checks and balances voorkomen dat er iemand de baas

verantwoord besturingssysteem als basis voor besturen

kan worden. Op die manier zijn de Verenigde Staten het

op een Europese schaal. Intergouvernementele be-

machtigste land ter wereld geworden. “

stuurssystemen zijn aan het einde van hun levenscyclus.

geënt op de Amerikaanse. Die constitutie heeft maar

De verwachting is dat de wereld vrij snel gaat bestaan

8 | 2013 | BASIS

Werkt het nog naar behoren? Veel mensen in de Verenigde Staten willen toch af van ‘Washington’ en het federale stelsel?

uit een tiental federaties zoals die van de Verenigde

“Nee. Dit ligt anders. Sinds de New Deal (1933) van

suboptimale besluitvorming voortbestaan. En die leidt

Roosevelt heeft het federale parlement plus regering

steeds tot lapwerk, pappen en nathouden, wheelen en

steeds meer sociale wetgeving en beleid gemaakt.

dealen, met altijd weer winnaars en verliezers. Vroeg of

Onlangs was dit nog aan de orde met de invoering van

laat krijg je dan het zoveelste lapmiddel, de EMU.

de verplichte zorgverzekering. Dat was en is volledig in

Aangezien de verliezers ook eens een keertje moeten

overeenstemming met de federale constitutionele

winnen, omdat ze anders uit de boot dreigen te stappen,

bevoegdheden. Maar burgers van een aantal staten

krijgen ze douceurtjes: de een wat meer landbouwsubsi-

vinden dit toch te bazig en zijn actiegroepachtig in de

dies, de andere een belangrijke Europese post. Het

weer en roepen dat ze uit de federatie willen stappen.

systeem is vervallen tot technocratische en bureaucrati-

Ze willen dat dit bazige vermindert, maar eenzijdig de

sche uitruil van nationale belangen. Pas als er een

federatie verlaten zoals dat één keer, in 1861, gebeurd is,

gezond staatkundig fundament komt kan die rommel

is niet hun bedoeling. “

worden opgeruimd. “

Waarom zijn u en Herbert Tombeur aan de European Federalist Papers begonnen?

Zorgt federalisering voor verdere integratie van Europa?

“Deels omdat we denken dat de tijd rijp is om eenzelfde

“Pas op, het woord ‘integratie’ wordt steeds verkeerd

daad te stellen als de Amerikaanse federalisten eind

gebruikt. Helaas ook door oprechte federalisten. In een

achttiende eeuw. Europa gaat kapot onder het juridische

federaal systeem is het begrip ‘integratie’ alleen van

monster met de naam Verdrag van Lissabon. Dit verdrag

toepassing op het niveau van het federale gezag, dus

uit 2009 biedt met zijn ruim vierhonderd artikelen in twee

daar waar enkele limitatieve bevoegdheden voor de

subverdragen geen oplossing voor de economische

gemeenschappelijke belangenbehartiging worden

Staten. Daarom moet Europa opschieten, anders verliest het de boot. Als je geen federatie hebt, blijft de huidige

| Interview

uitgeoefend. Bijvoorbeeld: defensie, buitenlands beleid,

zeker nu in de vorm van de Europese Raad van rege-

immigratie, sociaaleconomische ontwikkeling. Door de

ringsleiders – vindt dat er iets moet worden vastgesteld

globalisering kunnen nationale staten dergelijke

voor alle landen dan doen ze dat gewoon. Het Verdrag

belangen niet meer zelf met maximaal resultaat

biedt daartoe alle ruimte, maar het zou te ver voeren om

realiseren. Maar ‘onder’ dat federale gezag, dus op het

dit aan de hand van enkele verdragsartikelen uit te

niveau van de lidstaten blijven alle landen hetzelfde:

leggen. Hou dit vast: een constitutioneel en institutioneel

Duitsland blijft Duitsland, Engeland blijft Engeland, als

goed ontworpen federatie heeft geen subsidiariteitsbe-

ze meedoen, Frankrijk blijft Frankrijk. Allemaal met hun

ginsel nodig omdat de zogeheten verticale scheiding van

eigen parlement, regering, rechtbanken en dus met hun

bevoegdheden daar al in voorziet. “

eigen wetten en beleid, met hun eigen taal en cultuur: federaal systeem dus per se geen integratie plaats. Het

Wat moet er gebeuren om al die lariekoek over het federalisme uit de wereld te krijgen?

is juist het huidige intergouvernementele systeem dat op

“Misschien wel zeer basaal beginnen: staatsinrichting

het niveau van de lidstaten integratie doordrukt. En daar

herintroduceren in het onderwijs zou wonderen kunnen

wordt terecht bezwaar tegen gemaakt. “

doen. In Amerika kent iedereen de Constitutie. In het

soevereiniteit in eigen kring. Op dat niveau vindt in een

Nederlandse parlement en in de regering ontbreekt

Hoe werkt in een Europese federatie het subsidiariteitsbeginsel, dat bepaalt onder welke omstandigheden de EU optreedt in plaats van de lidstaten?

steeds meer elementaire staatsrechtelijke kennis. Zo

“Subsidiariteit wil zeggen dat besluiten op een zo laag

‘Pardon? En artikel 50 van het Verdrag dan? Dat biedt

mogelijk niveau genomen worden. Een federaal stelsel is

die mogelijkheid wel degelijk’. Eenvoudige kennis is niet

de gesublimeerde subsidiariteit. Constitutioneel is dan

aanwezig. Dus ik ben het graag eens met herinvoering

vastgelegd welke limitatieve bevoegdheden het federale

van staatsinrichting. Maar voordat dit zover is, mogen

gezag heeft. Alle andere bevoegdheden blijven exclusief

alle leden van het parlement en de regering eerst de

tot de lidstaten behoren. Binnen het Verdrag van

European Federalist Papers lezen.“

heeft Premier Rutte in 2012 een tijd lang beweerd dat een Europese lidstaat (Griekenland) niet eenzijdig uit de EU kan stappen. Geen enkele journalist zei toen:

Lissabon is subsidiariteit, net zoals het geval was in alle vorige EU-verdragen, een loze kreet, een lekkend mandje, een doorgestoken kaart. Als de Europese top –

* Hedda Maria Post is redacteur van BASIS

BASIS | 2013 | 9

Onderzoek in beeld |

Logistieke waarde creëer je samen Tweederde van de verladers en logistiek diensverleners in de transportsector vindt dat partnership leidt tot snellere innovatie. Verladers zijn zij die opdracht geven voor transporten. De logistieke dienstverleners (vervoerders, expediteurs) voeren de opdrachten uit. Partnership betreft de samenwerking van de ene met een andere partij op zowel een commerciële als een niet-commerciële basis om bepaalde doelstellingen gezamenlijk te bereiken.

Percepties van betalingstermijnen

Door Manfred Kindt en Barry Ubbels Perceptie logistiek Partnerships dienstverleners

Perceptie

intensiveren de relatie tussen verlader en verladers

Figuur 1

Verandering in aantal tenders

logistiek dienstverlener en breiden de contracten uit tot Minder dan

30

30-60

dagen

dagen

Logistiek dienstverleners

ontwikkelingscontracten. Een voorwaarde tot een geslaagd partnership is een zelfde kijk op logistiek. In de markt is sprake van verzakelijking en verande-

74% Toegenomen

46%

56% Het groeiende belang van 76%businessrelaties. rende

lagere kosten uit zich bijvoorbeeld in een toename van het gebruik van tenderprocedures. Een meerderheid 60-90

dagen

van zowel verladers als logistieke dienstverleners ziet

13% Neutraal

9%

5%

20%

een toename ervan (Figuur 1) en ziet langere betalingstermijnen (Figuur 2). Logistieke dienstverleners ervaren

90

dagen of meer…

dus oplopende betalingstermijnen. Mede hierdoor richt zich sterk op de korte termijn resultaten van de Oplopende kansen termijnen

Stabiele zoals de strategische veranderingen of het termijnen

bereiken van gezamenlijke doelen. Het gevaar bestaat

ron: Panteia/NEA

dat klantrelaties hierdoor versoberen en dat is juist niet gewenst.

10 | 2013 | BASIS

13% Niet toegenomen

3% verladers en dienstverleners de 0% samenwerking tussen

logistieke dienstverlening en minder op de lange termijn Tendens

Verladers

31%

19%

Bron: Panteia/NEA

33%

| Onderzoek in beeld Figuur 2

Percepties van betalingstermijnen

Perceptie logistiek dienstverleners

Perceptie verladers

Verandering in aantal tenders Logistiek dienstverleners

Minder dan

30

dagen

31%

19%

Toegenomen

30-60

dagen

46%

56%

76%

13% Neutraal

60-90

dagen

20%

9%

5%

13% van De transportsector heeft ambities en het creëren Niet toegenomen

90

dagen of meer…

partnerships biedt potentie. Twee op de drie verladers

3%

0%

en logistieke dienstverleners geven aan dat een

33%

partnership leidt tot Bron: eenPanteia/NEA versnelling in innovatie; Tendens

gezamenlijke innovatie is de beste uiting van een Oplopende termijnen

Stabiele termijnen

geslaagd partnership. Voor bedrijven die samen een belang hebben bij een efficiënte logistieke keten liggen hier de kansen en tegelijkertijd een uitdaging. Investeer

Bron: Panteia/NEA

in de relatie met als doel betere lange termijn samenwerking. Hiervoor wordt aanbevolen meer inhoudelijk over gezamenlijke doelstellingen te communiceren en in te zetten op langdurige partnerships waarbij waardecreatie een belangrijk aandachtspunt is: herken nieuwe markten en optimaliseer processen. Ten slotte zou de verlader moeten overwegen om meer vertrouwen te geven aan de dienstverlener en deze uit te

Verandering in aantal tenders dagen tot vernieuwing. Logistiek dienstverleners

Verladers

Panteia heeft in opdracht van ABN AMRO, TLN en Fenex samen met het bedrijfsleven onderzocht wat er moet veranderen 74% om van een relatie een partnership te maken.

Toegenomen

46%

13% Neutraal

* Manfred Kindt is themamanager Monitoring & Bedrijfsvergelijking bij Panteia. Barry Ubbels is consultant Mobiliteit bij Panteia.

20%

Het volledige rapport is te vinden op www.panteia.nl

13% Niet toegenomen

33%

BASIS | 2013 | 11

Trends |

Nieuwe beleidsnavigatiepunten

Grip op ongewenste effecten van beleid Het kabinet gaat in 2014 4,3 miljard extra bezuinigen. Dat is niet gemakkelijk. Grote beleidswijzigingen kunnen leiden tot ongewenste effecten. Een pleidooi om rekening te houden met ongewenste effecten en de mechanismen die daarachter liggen.

Door Hans Donkers en Natasha Stroeker*

12 | 2013 | BASIS

We hebben beleid nodig dat het gedrag van consumen-

deze niet wordt nagekomen, kan UWV een waarschu-

ten, burgers en bedrijven beïnvloedt in de juiste richting

wing geven of een maatregel of boete opleggen. Bij de

om de gewenste effecten te bereiken. Regelmatig blijkt

huidige krappe arbeidsmarkt en een groeiend aantal

namelijk dat beleid ook ongewenst gedrag oproept,

oudere werklozen, resulteert dit echter in een stort-

ondanks alle goede bedoelingen. Soms zijn effecten van

vloed aan ‘spooksollicitaties’. Die leveren vrijwel nooit

ingevoerde maatregelen niet eens merkbaar.

een baan op.

Ongewenste effecten

Ook van openbare Europese aanbestedingen valt het

Voorbeelden van ongewenste effecten liggen voor het

gewenste effect te betwijfelen. Prorail heeft bijvoor-

oprapen. Een aantal jaren geleden werd voor politie-

beeld besloten zijn inkoopbeleid aan te passen. Prorail

agenten een productieve norm voor het aantal te

zou zich bij aanbestedingen zo sterk door de laagste

schrijven bonnen vastgesteld. Om dit quotum aan

prijs hebben laten leiden dat aannemers zich gedwon-

bonnen schrijven te realiseren, bleken agenten bijvoor-

gen voelden beneden de kostprijs aan te bieden op

beeld op vrijdagmiddag bij het winkelcentrum fietsende

spooronderhoud. Spooraannemers kunnen zich niet

mensen zonder licht te bekeuren. Het gewenste effect

aan de prijzenslag onttrekken omdat ProRail de enige

van het verminderen van de criminaliteit maakte plaats

aanbieder is van treinspooronderhoud in Nederland. De

voor een ongewenst effect: een stijgende ontevreden-

veiligheid op het spoor komt in het geding als de

heid van burgers over de politie.

inkoopprijs het belangrijkste criterium van gunning is.

De groeiende werkloosheid in Nederland is een terecht

Het is niet zo dat dit soort inzichten nieuw zijn. Neem

punt van zorg van de overheid. Om werklozen te

Yellowstone, het eerste nationale park van de Verenig-

stimuleren actief naar een baan te zoeken, geldt een

de Staten. Bij de stichting in 1872 was men van mening

sollicitatieplicht voor iedereen onder de 64 jaar. Indien

dat dit natuurgebied ongeschonden behouden moest

| Trends

blijven voor toekomstige generaties Amerikanen.

plausibele) veronderstelling is dat fraude niet mag

Wolven werden als ongewenst roofdier gezien en

lonen en dat fraude bewust wordt gepleegd met als

daarom intensief bejaagd. Toen de wolven verdwenen

oogmerk persoonlijk gewin. In de praktijk blijkt echter

waren, namen de elanden het park over met als gevolg

dat een groot deel van de veroordeelde uitkeringsfrau-

overbegrazing, erosie en stervende planten. In 1930

deurs zich niet eens bewust is van de overtreding.

kwamen biologen tot het inzicht dat de ecologische

Omdat men niet door heeft dat veranderingen in de

impact van het verdwijnen van de wolf desastreus was

leefsituatie consequenties kunnen hebben voor de

voor het park. Met de beste bedoelingen was het gevolg

uitkering (omissie-effect), worden deze niet doorgege-

van conserveren precies tegengesteld aan wat bereikt

ven. Fraude ontstaat hierdoor als het ware gaandeweg

moest worden. In 1940 begon dan ook een campagne

en onbewust. De pakkans en de boetes verhogen gaan

om de wolf weer terug te brengen in het park.

uitkeringsfraude dan ook niet succesvol tegen.

Deugen mijn veronderstellingen

Het rationele keuzemodel

Of maatregelen de gewenste effecten kunnen hebben,

Beleidsmakers nemen nog vaak het rationele keuze-

start natuurlijk bij de veronderstellingen die aan beleid

en beslissingsmodel als vertrekpunt. De klassieke

ten grondslag liggen. Het huidige kabinet gaat fraude

theorieën op het gebied van gedragsverandering en

met uitkeringen harder aanpakken. Te veel ontvangen

keuzegedrag van groepen mensen is gebaseerd op de

uitkeringen moeten straks helemaal worden terugbe-

economische theorieën, zoals the Theory of Reasoned

taald en de boetes gaan flink omhoog. Dit geldt voor

Action van Fishbein & Ajzen, waarbij de mens wordt

alle uitkeringen en de kinderopvangtoeslag. De wet

gezien als de homo economicus. Het rationele keuze-

geldt sinds 1 januari 2013. De achterliggende (en

model veronderstelt dat mensen zich bij het maken van

BASIS | 2013 | 13

Trends |

keuzes laten leiden door het maximaliseren van de

Zo schatten mensen kansen op risico’s waar ze

eigen opbrengsten, waarbij ze alle beschikbare

gemakkelijk voorbeelden voorhanden hebben structu-

informatie gebruiken en ook in staat zijn deze te

reel hoger in dan kansen op risico’s waar ze zich

verwerken en alternatieven af te wegen. Verder wordt

minder makkelijk iets bij kunnen voorstellen. Dit heet

verondersteld dat mensen hierbij rekening houden met

de beschikbaarheidsheuristiek. Media spelen hierbij

onzekerheden en daarbij zowel de korte als de lange

een belangrijke rol. Kijk bijvoorbeeld naar de ontwikke-

termijn in het oog houden. Emoties spelen geen rol en

ling van het aantal kinderen met stoornissen. Een

voorkeuren zijn stabiel in de tijd.

aantal jaren geleden stond kleurstofallergie bij kinderen ineens sterk in de belangstelling en nam het aantal

Menselijk gedrag is echter lang niet altijd doelgericht

kinderen, dat hier last van had, snel toe. Daarna kwam

en bewust en wordt beïnvloed door de groep en de

ADHD, dyslectie en vervolgens autisme, Asperger en

omgeving waarin we verkeren. Bovendien bestaat een

PPD-NOS. De hoeveelheid media-aandacht voor een

groot deel van ons dagelijks handelen uit gewoontes die

bepaalde stoornis lijkt bijna een rechtevenredig verband

diep zijn ingeslepen in ons brein en waar we ons

te hebben met het aantal gediagnostiseerde kinderen.

nauwelijks van bewust zijn. Wanneer mensen een keuze moeten maken tussen

Tijd voor een alternatief model

verschillende alternatieven, zijn ze gevoelig voor de

In het rapport De menselijke beslisser stelt de Weten-

wijze waarop het probleem en de alternatieven worden

schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid het

gepresenteerd. Dit fenomeen noemen wetenschappers

rationele model als enige vertrekpunt ter discussie.

framing. Denk aan de manier waarop Geert Wilders een

Zowel onbewuste als bewuste processen hebben een

aantal jaar geleden het politieke debat bepaalde.

grote invloed op ons keuzegedrag en kunnen zowel tot rationeel als irrationeel gedrag leiden. In de laatste

Mensen reageren heftig op verlies en kennen aan hun

decennia zijn vanuit diverse wetenschappen (gedrags-

bezit een hogere waarde toe dan aan dingen die niet in

economie, economische en sociale psychologie,

hun bezit zijn. Marketeers zijn dol op dit mechanisme

neuroscience en evolutionaire psychologie) steeds

van verliesvermijding. Een proefabonnement op een

meer aanwijzingen gekomen dat gedrag onbewust

tijdschrift is de eerste maand vaak gratis. De rekening

ontstaat en irrationeel lijkt. Emoties en in de evolutie

komt pas wanneer mensen geen afscheid meer kunnen

ontstane psychologische mechanismen spelen een

nemen.

belangrijke rol. Het bewustzijn komt achteraf in actie: mensen zijn geneigd hun gedrag en handelingen

Rol sociale norm en omgeving

postrationeel te benaderen. Causaliteit, oorzaak en

Mensen staan natuurlijk ook onder invloed van groeps-

gevolg geven ons houvast, maar dus worden achteraf

druk en groepsnormen. Er bestaat een verschil tussen

geconstrueerd.

injunctieve normen die beschrijven wat hoort (de tien geboden) en descriptieve normen die gebaseerd zijn op

Onvoorspelbaar?

wat gebruikelijk is, wat anderen doen. In het wielerpe-

Het rationele keuzemodel mag dan niet altijd de beste

loton is jarenlang op grote schaal door veel renners

weergave zijn van de wijze waarop burgers tot hun

doping gebruikt. Om bij de top te kunnen horen of in

keuzes komen, het gedrag van burgers vertoont wel een

ieder geval met het peloton mee te kunnen, was de

bepaalde systematiek en wordt daarmee deels voor-

descriptieve norm dat dopinggebruik normaal was

spelbaar. Wanneer rekening wordt gehouden met deze

zolang het maar niet openbaar werd.

gedragseconomische mechanismen en denkfouten

14 | 2013 | BASIS

kunnen beleidsmakers meer grip krijgen op ongewenste

Ook de omgeving heeft invloed op de wijze waarop wij

effecten, omdat gedrag deels voorspelbaar wordt.

ons gedragen. In The Tipping Point laat Malcolm

Gladwell zien hoe de negatieve verloederings- en

kers kunnen wat van de scheepvaart leren en ook meer

criminaliteitsspiraal in New York in de jaren negentig

beleidsnavigatiepunten gebruiken. Naast het rationale

werd doorbroken. Het verwijderen en ontmoedigen van

model zijn er steeds meer navigatiepunten voor

graffiti in de metro was hiervoor het omslagpunt. Het

menselijke keuzes en gedrag beschikbaar. Deze

omgekeerde kan ook gebeuren. Nederlandse gemeen-

verdienen een plek in het vooraf doordenken van de

ten hanteren een classificatie van de openbare ruimte

mogelijke effecten van beleidsmaatregelen. In een tijd

lopende van A+ (zeer goed, geen schade) tot D (zeer

waarin we met minder beschikbare middelen funda-

slecht, kapitaalvernietiging, uitlokking van vernieling).

mentele beleidskeuzes moeten maken, kunnen beleids-

Als gevolg van de bezuinigingen verlagen veel gemeen-

makers de opgedane inzichten uit de gedragseconomie,

ten op dit moment het gewenste classificatieniveau.

psychologie en neuroscience niet negeren.

Opmerkelijk genoeg leidt dit nog niet tot meer klachten van burgers en blijft de tevredenheid over de leefomgeving op peil. De vraag is wanneer hier het omslagpunt wordt bereikt.

* Hans Donkers is directeur van Panteia. Natasha Stroeker is themamanager Arbeidsmarkt & Onderwijs bij Panteia

Naar meer beleidsnavigatiepunten In de scheepvaart is het een goed gebruik alle beschikbare navigatiepunten te gebruiken om de positie te bepalen en een koers te kunnen uitzetten. Beleidsma-

BASIS | 2013 | 15

Opinie |

16 | 2013 | BASIS

| Opinie

Waarom een genuanceerde visie op evaluatie nodig is

Evidence based policy helpt ons niet verder Een nieuwe trend in beleidsland. Ministeries gaan experimenten doen voordat ze beleid invoeren. Evidence based policy noemen ze dat. Maar leidt dat ook tot beter beleid? En kunnen politici de onderzoeksresultaten goed gebruiken? Tijd voor een sceptische blik en een genuanceerd alternatief.

Door Lennart de Ruig Mij spreekt het advies van de Algemene

De heilige graal van evidence based policy is

overheid vorig jaar op de vingers. Ministeries

Rekenkamer wat minder aan. Meer experi-

de Randomised Controlled Trail (RCT). Deze

evalueren te weinig. En ze evalueren ook

menteel effectiviteitsonderzoek leidt tot mijn

Gouden Standaard is ontleend aan de

niet goed. In het rapport Effectiviteits­

stellige overtuiging niet tot beter beleid. Het

medische wetenschap. De RCT is een

onderzoek bij de Rijksoverheid beveelt de

heeft geen oog voor het politieke en

experiment waarbij onderzoekers ‘proefper-

Rekenkamer ministeries aan om hun beleid

maatschappelijke krachtenveld waarin

sonen’ op een willekeurige wijze toedelen

vaker op effectiviteit te evalueren. Dat gaat

beleid tot stand komt. Ook leveren experi-

aan een interventiegroep die wordt blootge-

het beste met een experimenteel onder-

menten zelden resultaten op die bruikbaar

steld aan de maatregel en een controle-

zoeksontwerp. Ministeries moeten een

zijn voor de dagelijkse praktijk waarmee

groep. Alleen een RCT kan volgens zijn

vergelijking maken van het effect van een

bijvoorbeeld leraren, agenten en sociale

aanhangers een onomstotelijk causaal

maatregel bij een groep burgers of organi-

diensten te maken hebben. Dat komt door

verband aantonen tussen beleidsinterventies

saties die wel door de beleidsmaatregel

een aantal fundamentele beperkingen van

en effecten.

worden geraakt en een vergelijkbare groep

het experiment. Het is tijd voor een genuan-

die niet door de maatregel wordt geraakt.

ceerde visie op evaluatieonderzoek.

De Algemene Rekenkamer tikte de Rijks-

Evidence based policy krijgt sinds kort ook in Nederland voeten aan de grond. De

Het advies van de Algemene Rekenkamer

Evidence based policy

Algemene Rekenkamer constateert ondanks

om vaker te experimenteren zal veel

Het advies van de Algemene Rekenkamer

het gebrek aan effectiviteitsonderzoek een

onderzoekers en adviseurs aanspreken.

past binnen de bredere beweging van evidence

toenemende aandacht voor het evalueren

Eindelijk komt er hard bewijs voor de

based policy. Die beweging is afkomstig uit het

van de resultaten van beleid. Steeds meer

effectiviteit van overheidsbeleid. Dat komt

Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.

ministeries hebben aparte afdelingen die

de kwaliteit van beleid ten goede, toch? En

Tony Blair vatte het motto van deze beweging

zich bezighouden met kennis en onderzoek.

politici kunnen niet meer selectief shoppen

in 1997 samen met de woorden: “What counts

uit onderzoeksresultaten. Ze moeten hun

is what Works”. Aanhangers van deze

Een paar voorbeelden. Op het Ministerie van

plannen baseren op wetenschappelijk

beweging pleiten voor een wetenschappelijke

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft de

verkregen feiten.

onderbouwing voor effectief beleid.

directie Kennis een standaard ontwikkeld

BASIS | 2013 | 17

Opinie |

voor evaluatieonderzoek. Die schrijft

overschaduwt daardoor andere waarden die

Alle energie gaat dan zitten in het opstellen

onderzoekers voor beleid te evalueren met

een rol spelen bij democratische besluitvor-

van specifieke en meetbare (‘SMART’) doelen,

een effectevaluatie – met het experiment als

ming: vrijheid, rechtvaardigheid, veiligheid.

het toewijzen van burgers aan experimentele- en controlegroepen en het maken van

ideaaltype – en een verklarende evaluatie. Beleidsmedewerkers krijgen het advies om

Neem het onderwijs. We willen het beste

gedetailleerde instructies voor uitvoerders

bij het ontwikkelen van beleidsinstrumenten

onderwijs voor onze kinderen. Voor een adept

over wie wanneer wordt ‘blootgesteld’ aan

al rekening te houden met de evalueerbaar-

van evidence based policy is dan de enige

welk ‘instrument’. Dit leidt ertoe dat we het

heid ervan.

relevante vraag: wat is de meest effectieve

meetbare belangrijk maken, in plaats van het

manier om de leerprestaties zo hoog

belangrijke meetbaar. Doelstellingen die

Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkge-

mogelijk te krijgen? Best mogelijk dat

lastig meetbaar zijn krijgen daardoor

legenheid voert momenteel een experiment

onderzoek aantoont dat straffen en belonen

misschien minder prioriteit. En het grote

uit naar de netto effectiviteit van re-integra-

effectief zijn. Leerlingen die het abc niet

geheel ontbreekt. Waren de beleidsdoelen

tie. In dit experiment krijgt een groep van

kennen, krijgen een tik met de liniaal. Goed

nog wel relevant? Komen andere waarden

uitkeringsgerechtigden een bepaald ‘instru-

presterende leerlingen krijgen snoep. Zie

door de maatregel in het geding?

ment’ aangereikt, terwijl een vergelijkbare

hier het probleem: de meest effectieve optie



groep dit instrument niet krijgt. Gedurende

is niet altijd de meest wenselijke. Beleid vergt

Harde cijfers

drie jaar kijken de onderzoekers naar de

ook een moreel oordeel: we willen niet dat

Aanhangers van evidence based policy

toegevoegde waarde van re-integratie-

onze kinderen geslagen worden en we willen

werpen tegen dat onderzoekers en weten-

instrumenten voor de arbeidsmarktkansen

niet dat onze kinderen zich dik snoepen.

schappers geen besluiten nemen. Zij leveren

van de deelnemers.

enkel bewijzen aan. Je hebt toch op z’n minst Het risico van de fundamentalistische variant

harde cijfers nodig als onderbouwing voor de

Het is toe te juichen dat ministeries goed

van evidence based policy is politieke

effectiviteit van beleid? En de hardste cijfers

nadenken over het evalueren van de

blikvernauwing. Het politieke debat beperkt

en bewijzen levert het gerandomiseerde

resultaten van beleid. In een democratie

zich tot een bespreking van indicatoren en

experiment, is de gedachte.

mag je als burger verwachten dat de

onderzoeksuitkomsten in plaats van doelen

overheid nagaat of beleid iets oplevert.

en waarden. Kijk naar de onderwijsvoorstel-

Maar harde cijfers alleen zijn onvoldoende

Toch overheerst een ongemakkelijk gevoel

len van het eerste kabinet-Rutte. Rutte vroeg

voor goede besluitvorming. Evaluatie

over de experimenteerdrift van de Rijks­

het Centraal Planbureau (CPB) om de

veronderstelt het toekennen van waarde aan

overheid. Dat ongemakkelijke gevoel heeft

resultaten van onderwijsexperimenten op een

cijfers. Is vijftig procent voldoende? Is het

te maken met de beperkingen van de

rij te zetten. Effectief onderwijsbeleid bestaat

goed als een maatregel een kwart van de

heilige graal van evidence based policy,

volgens het CPB ondermeer uit prestatiebe-

bevolking bereikt? Is die maatregel über-

het gerandomiseerde experiment.

loning voor leraren en centrale toetsing in

haupt wel goed? Onderzoekers die beweren

het funderend onderwijs, omdat vooral

een waardevrij antwoord te geven op dit soort

Technocratie

buitenlands onderzoek positieve effecten

vragen, vertellen niet de waarheid.

Bewust of onbewust is het doel van evidence

aantoont. Toen de Tweede Kamer over de

based policy technocratisch: onderzoek en

onderwijsvoorstellen mocht discussiëren,

Onderdeel van dit cijferfetisjisme is ook de

wetenschap verkleinen de ruimte voor

ging het alleen over de voorkeuren van het

pretentie dat de resultaten van gerandomi-

politieke afweging. Onderzoekers en

CPB. Het probleem in een notendop: de

seerde experimenten altijd ‘keihard’ zijn. Dat

wetenschappers leveren onomstotelijke

effectiviteitsvraag verdringt een zorgvuldige

getuigt van een te groot vertrouwen in de

bewijzen die politici een bepaalde richting

afweging van belangen en waarden.

geldigheid van sociale wetenschappen. In de economie, sociologie en onderwijskunde

uitwijzen. Bestuurders hoeven in feite niet meer te kiezen. Wetenschappelijke uitkom-

Deze blikvernauwing dreigt vooral nu

bestaan geen wetmatigheden zoals in de

sten maken de keuze voor hen. De sterke

ministeries beleid vooraf geschikt gaan

natuurkunde en wiskunde. Sociale weten-

nadruk op meetbaarheid en effectiviteit

maken voor gerandomiseerde experimenten.

schappers bestuderen onderwijs, zorg,

18 | 2013 | BASIS

| Opinie

sociale zekerheid en veiligheid en dat zijn –

experiment gereduceerd tot onzichtbare

effect hebben op werkenden. Of tonen

in de woorden van systeemtheoretici – com-

actoren die willoos protocollen moeten

verhalen van mensen dat het positieve effect

plexe, zelflerende systemen. Eenduidige

opvolgen, anders verstoren ze de experimen-

van financiële prikkels op den duur kan

causale relaties zijn in de echte wereld

tele condities. Dat geeft uiteraard geen goed

wegebben omdat de intrinsieke motivatie

zeldzaam. Sociale onderzoeksresultaten zijn

beeld van de werkelijkheid. En belangrijker:

van mensen vermindert.

daarom geldig voor een bepaalde groep,

het beperkt de bruikbaarheid van evaluatie-

binnen een bepaalde tijdsperiode, onder

onderzoek. Juist in de uitvoering zijn sleutels

Bruikbaarheid

bepaalde omstandigheden.

te vinden voor beleidsverbetering.

Al deze beperkingen van de fundamentalis­

Vooral dat laatste vergeten aanhangers van

Ook het werkingsmechanisme is een blinde

zich samenvatten onder de noemer bruik-

evidence based policy vaak. Hun misvatting:

vlek in het gerandomiseerde experiment.

baarheid. Gerandomiseerde experimenten

wat ooit in de Verenigde Staten of Australië is

Experimenteel onderzoek stelt alleen causale

zijn weinig bruikbaar voor zorgvuldige

bewezen, zal zich ook in Nederland bewijzen.

verbanden vast. Het zwijgt over het waarom

politieke besluitvorming. Dat komt door het

Beleidsmaatregelen zijn echter ingebed in

van de causale relatie tussen interventie en

technocratische karakter en de blinde

sociale systemen. Of en hoe mensen hun

effect. Wat ‘werkt’ bewijs je meestal niet met

vlekken van dit type onderzoek. Maar de

gedrag veranderen, hangt mede af van

een vergelijking van effecten bij een experi-

ogenschijnlijke ‘hardheid’ van de resultaten

sociale normen, conjunctuur en organisatie-

mentele- en een controlegroep. Het wer-

overschaduwt deze essentiële tekortkomin-

cultuur. Zo kunnen sollicitatietrainingen in

kingsmechanisme van beleid bevindt zich in

gen. Daarmee eindigen pleitbezorgers van

Australië in 1999 misschien een positief effect

de hoofden van mensen, in de sociale

evidence based policy meestal ook de

gehad hebben op werklozen, maar is het de

contacten tussen mensen onderling en

discussie: heb je een alternatief dat net zulke

vraag of Nederlandse werklozen in 2013

tussen mensen en organisaties. Het is met

harde cijfers oplevert? Nee? Einde discussie.

hiermee geholpen zijn.

andere woorden dynamisch. Daarvoor is vaak

tische variant van evidence based policy laten

Relevante informatie

een ander type onderzoek nodig dan een

Maar dat is niet de juiste vraag. Een discussie

gerandomiseerd experiment.

over evidence based policy moet niet gaan

Misschien wel het belangrijkste bezwaar

over de zogenaamde hardheid van onder-

tegen de fundamentalistische variant van

Doordat experimenten meestal zijn geba-

zoeksmethoden. Het ultieme doel van

evidence based policy is het ontbreken van

seerd op vragenlijsten met vaste antwoord-

beleidsonderzoek is leren. De discussie moet

uiterst relevante informatie over de uitvoe-

categorieën of databestanden met vooraf

daarom gaan over de vraag: waar leren we

ringspraktijk, het werkingsmechanisme en

vastgestelde variabelen, verdwijnen andere

het meeste van? Welk type onderzoek helpt

de onvoorziene effecten.

belangrijke en betekenisvolle beleidsop-

ons beleid te verbeteren? Gerandomiseerde

brengsten volkomen buiten beeld. Hoogle-

experimenten zijn niet geschikt om van

Beleidsonderzoek laat zien dat de beleidsuit-

raar bestuurskunde Mark van Twist maakt

te leren.

voering een cruciale factor is. Sociale

de vergelijking tussen een foto en een film.

diensten, politieagenten en docenten moeten

Statistieken zijn te vergelijken met foto’s.

Onze schaarse tijd en middelen kunnen we

beleidsmaatregelen invoeren en uitvoeren.

Het zijn momentopnamen. Maar de Rijks-

daarom beter steken in evaluatieonderzoek

Vaak gaat het daar mis. Budgetten blijken

overheid introduceert beleidsmaatregelen in

waar we iets van leren. Evaluatieonderzoek

ontoereikend. Professionals kunnen niet met

een veranderende werkelijkheid. Een foto is

dat bruikbaar is voor de praktijk waar

elkaar samenwerken. Er is niet geluisterd

ongeschikt om die bewegingen weer te

burgers en uitvoerende professionals mee te

naar bezwaren van betrokkenen. Maatrege-

geven. Daarvoor is onderzoek nodig dat de

maken krijgen. Dat onderzoek heeft oog voor

len zijn te complex en leiden tot verwarring.

dynamiek van de samenleving toont. Bijvoor-

uitvoeringspraktijk, werkingsmechanisme en

beeld onderzoek naar verhalen van burgers.

onvoorziene effecten.

gerandomiseerd experiment. Sterker nog:

Zo kan een gesprek met burgers laten zien

In zulk onderzoek fungeert de evaluator als

docenten, agenten en artsen zijn in het

dat maatregelen voor werklozen een negatief

de oren en ogen in het veld. Hij tekent

Dit blijft allemaal buiten beeld in een

BASIS | 2013 | 19

Opinie |

verhalen op van burgers, belanghebbenden

wat aan hebben. Zij zijn immers cliënten in

en uitvoerders. Leest met een kritische blik

de zin dat ze de beleidsmaatregel uitvoeren,

Bronnen

literatuur over vergelijkbare situaties en

beheren of ervaren. Zij hebben behoefte aan

– Algemene Rekenkamer (2012), Effectiviteitsonderzoek

maatregelen. Hij heeft oog voor de complexe

informatie en advies om de beleidsmaatregel

sociale werkelijkheid en de vaak onvoorziene

te verbeteren.

effecten van beleid. En daar waar harde

bij de Rijksoverheid, Den Haag. - Biesta, Gert. (2007), ‘Why ‘What Works’ won’t work: evidence based practice and the democratic deficit in

cijfers beschikbaar en bruikbaar zijn,

Deze evaluatievorm doet recht aan de

gebruikt deze evaluator ze met verstand.

complexe werkelijkheid. Mensen van vlees

Met dit brede palet schetst de evaluator

en bloed kunnen zich herkennen in de

feiten, beelden en interpretaties. Ten slotte

onderzoeksresultaten. En politici kunnen

verbindingen tussen kennis en beleid, Den Haag:

trekt hij een afgewogen conclusie die

besluiten baseren op een genuanceerd en

Nederlandse School voor Openbaar Bestuur.

bruikbaar is voor politieke besluitvorming.

breed kennispalet. Inderdaad geeft deze evaluatievorm geen keihard antwoord op de

educational research’, in: Educational Theory, Volume 57, Number 1, 2007. - Rouw, Rien (2011), Gevoel voor bewijs. Naar vloeiende

- Stone, Deborah (2001) Policy Paradox: The Art of Political Decision Making, Revised Edition, New York:

Belangrijker nog is dat deze evaluator

vraag of veranderingen zijn toe te schrijven

voortdurend op zoek is naar verbetermoge-

aan de beleidsmaatregel. Maar nogmaals,

lijkheden. Deze vorm van evalueren lijkt

ook het antwoord van het experiment is zo

daarom op een combinatie van wat de

hard niet. Met deze evaluatievorm verleggen

literatuur dynamic evaluation en client­

we het accent van het achteraf verantwoor-

‘Onvoorziene opbrengsten. Meer dan de tragiek van

centered evaluation noemt. Kern daarvan is

den naar het tijdens de uitvoering verbeteren.

goede bedoelingen’, in: Beleid en Maatschappij, 37,

dat de evaluator als een etnograaf registreert

Wanneer we ons schaarse tijd en geld steken

nummer 4, 2010.

tot welke sociale veranderingen een beleids-

in evaluatieonderzoek waar we wat van leren,

maatregel leidt. Vervolgens vertaalt hij deze

zouden we beleid wel eens een stuk beter

kennis op zo’n manier dat betrokkenen er

kunnen maken.

20 | 2013 | BASIS

W. W. Norton & Company. - Stufflebeam, D. (2001), ‘Evaluation Models’, in: New Directions For Evaluation, no. 89, Spring 2001. - Twist, Mark van en Wouter Jan Verheul (2010),

| Column

Wie is de Mol? Gisteren overkwam het me weer eens: ik fietste op straat en dacht in de fietser voor me een vriendin te herkennen. Ik voerde mijn tempo op en wilde enthousiast haar naam roepen, toen ze zich omdraaide om af te slaan – het was mijn vriendin helemaal niet. Ik hoop dat iemand snel een uitvinding doet die voor­

dat hij geen mensen ontmoet die graag bij hem willen

taan dit soort situaties voorkomt. Ik voel me namelijk

werken, maar dat niet kunnen. De werkgever sprak dus

erg dom na zo’n vergissing. Die situatie maakt pijnlijk

wel de waarheid, maar het is zíjn waarheid, gebaseerd

duidelijk dat ik niet altijd goed genoeg op details let.

op onvolledige informatie.

Daar wil ik wat aan doen, en om mezelf te trainen kijk ik fanatiek naar Wie is de Mol. Dat programma gaat zo

De manier van redeneren van deze werkgever komt va-

ongeveer over tunnelvisies, en ook ik trap steeds in de

ker voor dan je denkt. Bijvoorbeeld: “In onze stad neemt

val. Ik weet steeds héél zeker wie de Mol is en vind daar

het aantal Antillianen toe. Onder Antillianen komen

dan héél veel bevestigend bewijs voor, maar toch krijgt

soa’s meer voor dan onder andere bevolkingsgroepen.

mijn Mol elke week weer een rood scherm.

Dus moeten we een preventiecampagne gaan beginnen.” Of, een beroemde: “Ik heb nog nooit een

Het troost me een beetje dat ik niet de enige ben met

zwarte zwaan gezien, dus er bestaan alleen maar

dit manco. Iets vergelijkbaars gebeurde tijdens een

witte zwanen.”

presentatie die ik een poosje geleden gaf tijdens een seminar van een brancheorganisatie. De daar aanwezige

Er zijn een paar bezwaren tegen deze redeneringen.

werkgevers dachten samen na over hun mogelijkheden

Allereerst: dat we zelf de uitzonderingen niet kennen,

om banen te creëren voor mensen met een arbeids-

wil niet zeggen dat ze niet bestaan. Maar er kan ook

beperking. Na een verhitte discussie zei een van de

een onbekende invloedsfactor zijn die je theorie sterk

werkgevers: “Voor iedereen die kan en wil werken maak

beïnvloedt zonder dat je het weet. Een verschijnsel

ik een plek in mijn organisatie. En ik heb nog nooit een

staat zelden op zichzelf, omdat de werkelijkheid haast

werknemer gezien die wel wilde, maar niet kon.”

per definitie complex is. Het leukste aspect van onderzoek vind ik: dat het als onderzoeker je taak is om die

Er klonk applaus, de discussie was voorbij. Dat was nog

onverwachte, onvermoede invloedsfactoren boven tafel

eens een mooie oplossing. Maar ik was niet zo tevreden.

te krijgen. Misschien is dus de beste strategie voor

Ik dacht: klopt dat wel? De redenering van de werkgever

een nieuw seizoen Wie is de Mol: geen strategie. Geen

is aanlokkelijk, want als het waar is hebben we meteen

hypotheses opstellen, maar alles wat belangrijk kan zijn

een probleem opgelost. Maar wie even doordenkt merkt

inventariseren. Wie weet, zit ik dan een keer goed.

dat het niet klopt. Het is heel goed mogelijk dat de afdeling P&O van bovengenoemde werkgever ervoor zorgt

Martine van Ommeren is senior onderzoeker bij Panteia

BASIS | 2013 | 21

Trends |

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

New balls, please! Voor het Midden- en Kleinbedrijf is krediet van levensbelang. Maar banken zijn sinds de kredietcrisis veel voorzichtiger met de verstrekking ervan aan MKB-bedrijven. Dat schept ruimte voor nieuwe financieringsvormen. Een kijkje in de wereld van bedrijfsfinanciering.

Door Lia Smit* Het Nederlandse MKB en banken vormen niet altijd

Wat bleek? Sinds 2007 zijn de kredietvoorwaarden

een gelukkig team. Sinds de kredietcrisis komen

door banken steeds aangescherpt. Oorzaken

MKB-ondernemers veel lastiger aan bedrijfsfinan-

hiervoor zijn negatieve verwachtingen van banken

ciering. Uit de Financieringsmonitor 2012 blijkt dat

over de economische ontwikkelingen, slechtere voor-

ongeveer twintig procent van hen behoefte had aan

uitzichten voor bedrijfstakken en toegenomen

financiering. Slechts 48 procent van het kleinbedrijf

risico’s voor het onderpand van de leningen (onder

en 72 procent van het middenbedrijf kreeg het

andere vastgoed). Ook blijken banken meer te letten

volledige bedrag dat men zocht. Ter vergelijking: het

op eigen balansposities. Dit laatste hangt samen met

grootbedrijf zag de aanvragen slechts in vier procent

de invoering van Basel lll-wetgeving, die tot doel

van de gevallen niet gehonoreerd. Small is dus niet

heeft het weerstandsvermogen van banken te

altijd beautifull. Als verklaring voor de teruglopende

versterken. De steeds scherpere kredietvoorwaarden

kredietverlening voeren banken aan, dat de krediet-

hebben uiteindelijk tot gevolg dat de zakelijke

crisis leidde tot vraaguitval. Bedrijven krijgen in een

kredietgroei sinds 2009 tussen de twee tot vier

economische recessie te kampen met een daling van

procent per jaar ligt, ruim onder het langjarig

de vraag, stellen hun productieniveaus naar beneden

gemiddelde van zeven procent.

bij en hieruit resulteert een lagere kredietvraag. Maar dat is niet het hele verhaal.

Vooral het MKB wordt getroffen door de beperking van het kredietverleningvolume. Banken schatten het

22 | 2013 | BASIS

Business angels

risico van leningen aan het MKB in als hoog. Ook is

Koen van der Veer, econoom bij de De Nederland-

het MKB in Nederland vergeleken met deze onder-

sche Bank (DNB), liet onlangs zien dat er meer aan

nemingen in andere landen zeer afhankelijk van

de hand is. Hij voerde een econometrische analyse

financiering met bancair krediet. In andere Europese

uit op de resultaten van de Bank Lending Survey.

landen en de Verenigde Staten maakt het Midden- en

| Trends

Hoger dan 1.000.000 500.000 – 1.000.000

450.000 - 500.000 400.000 - 450.000 350.000 - 400.000 300.000 - 350.000 250.000 - 300.000 200.000 - 250.000 150.000 - 200.000 100.000 - 150.000 50.000 - 100.000 0 - 50.000 Inves-

Investor-

Krediet-

terings-

match

unies

NMF

NPEX

plein

MKB-

Crowd

crowd-

About

funding

now

Trefi

Nieuwe financieringsvormen De verschillende initiatieven richten zich op verschillende marktsegmenten. De kredietbedragen die worden verstrekt, verschillen namelijk fors. Zo richten kredietunies zich vooral op bedragen tot 250.000 en NPEX, de beurs voor onderhandse aandelenverhandeling, richt zich op de groep daarboven.

Kleinbedrijf bijvoorbeeld veel vaker gebruik van

nieuwe initiatieven ontstaan om het MKB te helpen

financiering met eigen vermogen door investeerders

bij de toegang tot bedrijfsfinanciering. Het rapport

en business angels. Business angels zijn investeer-

‘Nieuwe financieringsvormen voor het MKB’ schetst

ders die geld beschikbaar stellen aanbedrijven in ruil

de creatieve constructies die ontstaan: kredietunies,

voor zeggenschap; meestal gaat het dan om lagere

crowdfunding, matchmaking-organisaties tussen

bedragen.

kapitaalzoekers en aanbieders, achtergestelde leningen, leasing en factoring, een beurs voor

Nieuwe financieringsorganisaties

onderhandse aandelenverhandeling via internet en

De positie van het MKB bij kredietverlening krijgt

bootstrapping. Zie het kader voor een toelichting op

veel media–aandacht. Mede daardoor is een aantal

deze financieringsvormen.

BASIS | 2013 | 23

Trends |

Kredietunies

Leasing

Een kredietunie is een coöperatie van ondernemers die

Naast nieuwe initiatieven zijn er ook mogelijkheden die al

opereren in dezelfde regio of dezelfde branche. De

veel langer bestaan, maar tot nu toe nog weinig worden

ondernemers leggen gelden in en vanuit de gezamenlijke

gebruikt door MKB-bedrijven. Een van die mogelijkheden

inleg worden leden van de kredietunie gefinancierd. De

is leasing. Bij leasing is het onderpand voor de financie-

leden op hun beurt zetten hun expertise in om het risico

ring het te financieren object zelf. Dat houdt in dat een

van de financieringsaanvraag te beoordelen en de

onderneming geen onderpand in de vorm van vastgoed,

gefinancierde ondernemer te coachen. Zo is er voldoen-

debiteuren of voorraden hoeft te geven. Als een bedrijf

de kennis en toezicht beschikbaar en wordt het risico op

bancair krediet heeft vormen deze posten met elkaar

faillissementen verkleind. De kredietunies hebben geen

vaak het onderpand. Een krediet aanvragen bij een

winstoogmerk. Over het toezicht op kredietunies is

andere bank lukt om die reden dan al vaak niet: er is een

discussie. De AFM heeft geoordeeld dat kredietunies niet

’tekort’ aan onderpand. Bij leasing heeft een onderne-

vergunningsplichtig zijn omdat zij werken met middelen

ming echter geen last van die onderpandkwestie: het te

die niet-terugvorderbaar zijn. Discussies met de DNB

leasen object is het onderpand. Leasing heeft bij

over het kunnen aantrekken van spaargelden lopen nog.

ondernemers de naam een dure oplossing te zijn, maar met de huidige rentepercentages op bancair krediet

NPEX

loont het de moeite eens te bezien of dit daadwerkelijk

De Nederlandse Participatie Exchange is een online

zo is.

beurs voor beleggers in MKB-aandelen. Het voordeel is dat bedrijven hierdoor relatief eenvoudig aan eigen of

Factoring

vreemd vermogen kunnen komen en dat investeerders

Factoring is eigenlijk geen financieringsvorm, maar een

door de verhandelbaarheid van de niet-genoteerde

manier om snel liquide middelen te ontvangen. Bij

effecten op elk moment kunnen uitstappen en hun geld

factoring verkoopt of verpandt een bedrijf zijn vorderin-

ergens anders kunnen beleggen. NPEX is nu ruim een

gen aan een factoringmaatschappij. De factoringmaat-

jaar actief. Steeds meer bedrijven weten de weg naar

schappij licht dan wel eerst de portefeuille grondig door

deze nieuwe organisatie te vinden.

op de risico’s. Meestal is een deel van de portefeuille te risicovol. Dat deel kan niet worden verpand of verkocht.

Datingsites

Het voordeel van de verkoop van vorderingen is, dat het

Datingsites zijn een populaire, nieuwe manier om

geld niet meer ’vast’ zit in voorfinanciering van facturen

bedrijven te financieren. Hoe werkt het? Ondernemers

en de ondernemer deze middelen kan inzetten voor

plaatsen hun plan tegen een geringe vergoeding op

werkkapitaal of investeringen.

datingsites voor investeerders. Investeerders zoeken in de database naar een bedrijf dat hun het gewenste

Factoring heeft een slecht imago. Ondernemers zien de

rendement oplevert. Vervolgens wordt contact gelegd

inzet van dit middel als een laatste kans om het bedrijf

tussen de twee partijen. Daarna stopt de bemoeienis van

uit de financiële problemen te halen. Immers zo kande

de datingsite of er volgt tegen extra begeleidingstraject

indruk gewekt worden niet meer financieel gezond te

door deskundigen, die zich inzetten om de deal rond te

zijn. Toch zijn ondernemers die gebruik maken van

krijgen. Op Investeringsplein – één van de huidige

factoring hierover vaak enthousiast. Factoring is echter

initiatieven – is alleen al ruim € 815 miljoen beschikbaar.

nog niet voor alle MKB-bedrijven beschikbaar. Nu is

De beschikbaarheid ervan geeft echter geen garantie dat

factoring slechts mogelijk bij een debiteurenportefeuille

er voor dit bedrag ook deals worden gesloten. Soms

met een omvang van € vijf miljoen of meer. Een groot

vraagt de investeerder een te hoog rendement en/of

deel van het MKB kan daarom geen gebruik maken van

ondernemers bieden te weinig. En dan gaat de potentiële

deze dienstverlening.

financieringsdeal niet door.

24 | 2013 | BASIS

| Trends

partijen nodig. En elke partij zal leiderschap moeten tonen om in het veranderde financieringsklimaat het juiste spel te spelen. Banken moeten gaan samenwerken met nieuwe initiatieven en klanten gericht doorverwijzen. Daarmee bewijzen ze overigens niet alleen hun klant een dienst. Ze werken ook mee aan innovaties in hun eigen bedrijf: meer focus op grotere financieringen kunnen de efficiency en daardoor de winstgevendheid van de eigen organisatie vergroten.

Veel dynamiek

Nieuwe initiatieven moeten ook met elkaar samenwerken

In het veld van nieuwe financieringsvormen is er veel

en door ondernemersgerichte service ervoor zorgen dat

dynamiek. Dit is ook logisch: de vooruitzichten voor het

MKB-ondernemers de weg vinden naar de juiste partij

versoepelen van de acceptatiecriteria door banken zijn

voor hun kredietvraag. Ook ondernemers zullen moeten

niet zonnig volgens DNB. Dus nieuwe initiatieven dienen

wennen aan de nieuwe mogelijkheden. Het zoeken en

zich aan. Zo verscheen onlangs in Het Financieele

vinden van financiering wordt een integraal onderdeel van

Dagblad een initiatief van beursbedrijf NYSE Euronext.

ondernemen in tijden van beperkte kredietverstrekking

Met een aantal partners uit de financiële en bancaire

door banken. Het gebruik maken van verschillende

wereld en een pensioenfonds wil NYSE Euronext een

financieringsbronnen voor de totale kapitaalsbehoefte

fonds voor MKB-obligaties lanceren. Dat gaat het NL

– patchworkfinanciering – wordt de nieuwe realiteit.

Ondernemersfonds heten. Ook verzekeraars hebben een plan ontworpen om te investeren in het Nederlandse

Rol brancheorganisaties

MKB. Gezien de beperkte kredietverstrekking door

Brancheorganisaties en hun koepels kunnen de MKB-

banken is er voorlopig geen rust te verwachten aan het

achterban een dienst bewijzen door intensivering van de

front van de nieuwe financieringsvormen. En dat is maar

services op het terrein van bedrijfsfinanciering. Maximale

goed ook. Zonder mogelijkheden tot krediet of aanvulling

promotie van de Ondernemerskredietdesk, inzet van

van eigen vermogen kan geen enkel MKB-bedrijf

E-learningmodules en luisterboeken voor in de auto

continueren en groeien.

kunnen ondernemers op de hoogte stellen van de nieuwe mogelijkheden voor bedrijfsfinanciering. Het is even

Patchworkfinanciering

wennen, maar de wereld van kredietverstrekking zal

Het MKB heeft echter wel geduld nodig. Niet alle

veelzijdiger worden en ondernemers krijgen meer keuzes

initiatieven zijn op korte termijn inzetbaar. Nieuwe

om de financieringsmix te optimaliseren.

organisaties moeten geschikt personeel vinden, hun marketing op orde krijgen, bedrijfsruimte zoeken en last but not least hun eigen financiering rond krijgen. Banken

Bronnen

zijn nog huiverig voor doorverwijzing naar deze jonge

– Braaksma, Ro en Lia Smit (2012), Nieuwe financieringsvormen voor

organisaties. Sommige banken zien nieuwe financieringsvormen zelfs als een bedreiging. En ook ondernemers

het MKB, Verslag van een microconferentie, Panteia: Zoetermeer. - Braaksma, Ro, Wim Verhoeven en Lia Smit (2012), Financieringsmoni-

moeten wennen aan bedrijfsfinanciering die niet meer

tor 2012-2, Onderzoek naar de financiering van het Nederlandse

verkrijgbaar is via de one-stop-shop: de bank.

bedrijfsleven, Zoetermeer: Panteia. - Veer, Koen van der (2013), ‘Banken beperken zakelijke kredietverle-

Om de huidige financieringssituatie voor het MKB te

ning’, in: ESB, Jaargang 98 (4651), 11 Januari 2013.

verbeteren en onevenwichtigheden effectief het hoofd te bieden, is samenwerking tussen veel verschillende

* Lia Smit is accountmanager Bedrijfslevenbeleid bij Panteia.

BASIS | 2013 | 25

Trends |

Medewerkerstevredenheidsonderzoek nieuwe stijl

Wat heb je aan tevreden medewerkers? Medewerkerstevredenheidsonderzoek is in veel organisaties een ingeburgerd fenomeen. Maar zulk onderzoek gaat nauwelijks over wat mensen echt motiveert in hun werk. Met het nieuwe instrument Goed Bezig kunnen werknemers en werkgevers bekijken in welke omstandigheden ze goed bezig zijn. Dat sluit aan bij de nieuwste inzichten over tevreden werknemers.

Door René Vogels*

26 | 2013 | BASIS

Organisaties stellen na een medewerkerstevreden-

‘gewoon’ goed zijn, liefst een beetje beter dan gemid-

heidsonderzoek regelmatig de vraag: “wat moeten we

deld, om goede mensen te trekken en te houden. Maar

nu doen om de tevredenheid met een punt te verho-

je hoeft salarissen niet aan te vullen met bonusregelin-

gen?”. Wie in de details duikt, merkt dat er grote

gen. Een goede werkgever wil mensen die vooral

verschillen bestaan tussen teams of afdelingen in

worden aangesproken door het werk en niet door de

organisaties. Er zijn altijd teams of afdelingen waar de

bonus. Mensen die werk doen dat een beroep doet op

tevredenheid hoog is, en er is altijd wel ergens een

denkvermogen en creativiteit, gaan niet harder of beter

groep met evidente problemen. Veel maatregelen die

werken als ze een bonus krijgen. Bonussen werken

werkgevers naar aanleiding van medewerkerstevreden-

eigenlijk alleen bij stuksproductie: aardbeien plukken,

heidsonderzoek nemen, hebben betrekking op voorzie-

garnalen pellen… dat soort werk. Daniel Pink beschrijft

ningen of regelingen. En vakbonden kijken vaak naar de

in zijn boek Drive dat zelfs apen niet te motiveren zijn

ervaren werkdruk. Maar zijn dat nu ook de zaken die er

met bonussen als het om denkwerk gaat. Apen stopten

echt toe doen als je streeft naar betrokken, gemotiveer-

met een puzzel op het moment dat ze een beloning

de en creatieve medewerkers? Is tevreden wel genoeg?

ontvingen wanneer ze de oplossing goed hadden. En het

De vraag stellen is hem beantwoorden: voor tevreden

voetbalelftal met de duurste trainer is vaak niet het

medewerkers is iets anders nodig.

team dat kampioen wordt.

Is tevreden wel genoeg?

Vaak wordt vergeten dat veel mensen hun werk eigenlijk

Wat zijn nu de zaken die mensen echt motiveren in het

best leuk vinden. Ze willen er vaak ook goed in worden of

werk? Zaken die ervoor zorgen dat een team goed

zich erin verbeteren. En werkgevers moeten niet zeggen

draait. Excellente voorzieningen en regelingen blijken

hoe het werk moet gebeuren, maar de omstandigheden

niet meer te zijn dan hygiënefactoren: pas als ze niet

scheppen, en vooral de ruimte geven waarin ze dat ook

deugen gaan ze een rol spelen. Een salaris moet

kunnen. Dit inzicht is overigens niet nieuw. William

| Trends

McKnight, tussen 1930 en 1940 directeur van technolo-

expect it will make us happy”. Csikszentmihaly bedacht

giebedrijf 3M, had al als credo “hire good people, and

de term flow: een staat waarin we verkeren wanneer we

leave them alone”. Hij gaf mensen zelfs de ruimte om

ons gelukkig voelen. Mensen krijgen energie wanneer zij

vijftien procent van hun tijd te besteden aan dingen die ze

dingen doen die ze leuk, boeiend, fascinerend, spannend

zelf wilden doen. In die tijd was dit volstrekt tegen de

vinden. In die flow zijn ze effectiever, creatiever en

trend. 3M staat nog altijd te boek als een zeer innovatief

productiever. Dat is ook met sporters zo. Yvonne van

en succesvol bedrijf. Google gaat nu een stap verder en

Gennip won haar gouden medailles na een lange periode

laat de medewerkers twintig procent van hun tijd naar

van blessures. Ze zat op dat moment zo goed in haar vel

eigen goeddunken invullen. Vertaalservice Google

en had zo weinig stress dat alles lukte. Wat kon haar

Translate en e-maildienst Gmail zijn in die twintig

immers gebeuren, niemand had hoge verwachtingen.

procent tijd bedacht en ontwikkeld.

Bij sporters spreken we dan van ‘in vorm zijn’. Alles lijkt zonder moeite te lukken.

Geluk! In de oudheid had Aristoteles al ontdekt dat mensen

Flow is een situatie waarin de belasting uitdagend is en

boven alles geluk nastreven. In 1961 kwam psycholoog

het beroep op vakmanschap of vaardigheden groot;

Mihaly Csikszentmihaly tot de stelling: “While happiness

hard werken of druk is dan niet per definitie ‘verboden’.

itself is sought for its own sake, every other goal - he-

Zonder hoge druk ontstaan geen diamanten. Die hoge

alth, beauty, money or power – is valued only because we

druk mag alleen niet te lang duren. BASIS | 2013 | 27

Trends |

High

Anxiety

Arousel

Flow

Hoe kom ik in een flow? Wat kun je nu doen om in een flow terecht te komen of

Challenge level

erin terug te komen? Wat helpt, is inzicht hebben in wat mensen echt leuk vinden en goed kunnen. Sporters die uit vorm zijn hebben vaak de reflex om harder te gaan Worry

Control

trainen. Het resultaat is contraproductief. Ze krijgen blessures en het kost steeds meer moeite om de trainingsinzet op te brengen. Beter is, mensen die uit vorm zijn te laten trainen op zaken die ze echt leuk vinden en die ze van nature goed kunnen. Een tennisser met een voorkeur voor een enkelhandige backhand, krijg

Apathy

Boredom

Relaxation

Low Bron is wikipedia

je niet in vorm met een extra training gericht op het verbeteren van de forehand.

Low

Skill level

High

Goed Bezig Maar hoe gaat dat nu bij bedrijven of organisaties? Hoe weet men daar wat mensen echt leuk vinden? En weten die mensen dat zelf wel? Dat is de uitdaging waaraan onderzoekers van Panteia samen met MarketConcern Van Spaendonck hebben gewerkt. Ze hebben een instrument ontwikkeld waarmee werknemers kunnen analyseren wat de zaken in het werk zijn die hen stimuleren of hinderen. In welke omstandigheden is iemand ‘Goed Bezig’, want zo is het instrument gedoopt. Goed Bezig in de zin dat het werken productief is, maar dat het ook met plezier, creativiteit en zonder gevaar op overbelasting gebeurt. Het instrument bestaat uit een korte vragenlijst. Regelmatig of zelfs dagelijks wordt gevraagd de dag te beoordelen, en te omschrijven welke zaken het oordeel het meest beïnvloeden. Iedere deelnemer kan op die manier een eigen dagboekje bijhouden. Na verloop van tijd kun je met een woordwolk laten zien welke zaken een rol spelen op goede dagen en wat er speelt op minder goede dagen. Het dagelijks of regelmatig terugkijken op de werkdag is een goede gewoonte. Het heeft namelijk als bijkomend effect dat mensen zelf grip krijgen op hun werk en op het plezier dat ze in hun werk ervaren. Het geeft ook aanknopingspunten om mindere dagen om te buigen door juist de leuke dingen op te zoeken.

28 | 2013 | BASIS

| Trends

Om regelmatige deelname te bevorderen, krijgt iedereen

dat ze het instrument goed inbedden in hun organisaties.

een eigen dashboard met voortgangsinformatie en

Het is namelijk geen instrument dat je even van de een

vergelijkingen met het eigen team en de organisatie als

op de andere dag kunt inzetten. Er komen al snel vragen

geheel. Op basis van de persoonlijke scores worden ook

over de vertrouwelijkheid van de data en over welk

adviezen gegeven.

detailniveau de directie te zien krijgt. Bovendien is het belangrijk, dat het streven mensen in te zetten in dingen

Ook voor de werkgever is het een nuttig instrument. Met

waarin ze goed zijn en waaraan ze plezier beleven, ook

Goed Bezig is er constant een ‘thermometer’ in de

aansluit bij de acties in de praktijk. Goed Bezig is slechts

organisatie. Je kunt direct volgen wat de impact van

een instrument om mensen en daarmee organisaties te

belangrijke gebeurtenissen is voor de organisatie.

helpen effectief, creatief, gemotiveerd te blijven of te worden. Uiteindelijk moet men het nog altijd zelf doen.

Daarnaast zijn er in Goed Bezig aanvullende instrumenten ingebouwd waarmee wordt gemeten of de organisa-

Aan tevreden medewerkers heb je dus niet zoveel.

tie zorgt voor het gewenste klimaat. Hierbij staan vijf

Gemotiveerde medewerkers die ruimte krijgen om hun

dimensies centraal:

werk te doen in een stimulerende omgeving, daar heb je wat aan. En daar moet je als medewerker en als

1. Perspectief: waar willen we heen

organisatie iedere dag aan werken.

2. Verbinding: hoe werken we samen 3. Autonomie: vrijheid in het eigen werk 4. Groei: uitdaging steeds te blijven groeien

Bronnen

5. Condities: praktische randvoorwaarden

– Pink, Daniel H. (2009), Drive: The Surprising Truth About What Motivates Us, London: Penguin Group. De essentie van het boek is ook

Goed Bezig in de praktijk

uitstekend samengevat in een presentatie van Daniel Pink op de site

Tot nu toe is Goed Bezig alleen toegepast in een test-

van RSA.org. Kijk naar het volgende filmpje van 10 minuten en het

groep, waaronder Panteia en Van Spaendonck en enkele

verhaal is meteen duidelijk:

andere organisaties. Op basis van de ervaringen tot nu

http://www.thersa.org/events/rsaanimate/animate/rsa-animate-drive

toe gaan in april enkele grotere organisaties van start. Deze launching customers krijgen intensieve begeleiding van de adviseurs en onderzoekers om ervoor te zorgen

* René Vogels is themamanager Marketingonderzoek bij Panteia.

BASIS | 2013 | 29

Actueel |

Kunsteducatie innoveert Instellingen en medewerkers in de sector kunsteducatie zullen zelf moeten gaan innoveren. Dat is de conclusie van ‘Sterk in je Werk!’, een project dat in 2009 startte en onlangs afgesloten werd. Sterk in je werk had als doel de sector kunsteducatie te versterken in een tijd dat er minder subsidies vanuit gemeenten beschikbaar zijn.

Door Lennart de Ruig “Wat is de overeenkomst tussen tennisster Kim

ken. Gemeenten hebben minder geld voor subsidie van

Clijsters en een muziekschool?” Sportcoach en trainer

muziek- en toneellessen. De sociale fondsen SFKV en

Koen Gonnissen stelt de vraag aan in de zaal aanwezige

A+O fonds Gemeenten zijn het project gestart met als

met directeuren van muziekscholen en andere instel-

doel instellingen en medewerkers in de sector innova-

lingen voor kunsteducatie. Zijn antwoord luidt dat Kim

tiever en ondernemender te maken. Met het projectgeld

zichzelf als tennisster heeft heruitgevonden toen ze in

zijn innovatieworkshops betaald, cursussen gegeven en

2009 een succesvolle comeback maakte. Muziekscho-

werknemers geschoold.

len moeten nu hetzelfde doen. Alleen dan overleven ze de bezuinigingen die gemeenten hun opleggen.

“Vandaag is het officiële einde”, zegt projectmanager Ruth Slob tegen de zaal. Het congres eindigt met het

30 | 2013 | BASIS

De directeuren zijn samengekomen voor het afsluitend

uitdelen van het evaluatierapport aan de deelnemers. Dat

congres van het project Sterk in je Werk. Dat project is

rapport maakt de balans op na vier jaar Sterk in je Werk.

in 2009 gestart om de sector kunsteducatie te verster-

Wat is er gebeurd en wat heeft het project opgeleverd?

Colofon Uitgever BASIS, tijdschrift voor beleidsonderzoek, wordt uitgegeven door Panteia B.V. Oplage: 6.000 Website: www.basis-online.nl © Panteia B.V. www.panteia.nl Hoofdredacteur Lennart de Ruig Redactie Bram van der Linden, Hedda Maria Post, Wilma van Rijt, Natasha Stroeker, Judith Zweers

Allereerst het goede nieuws. Ongeveer de helft van de sector nam deel aan het project. En de deelnemers zijn overwegend positief. Ze vertellen enthousiaste verhalen over instellingen die het roer omgooiden. Zoals

Redactieadres Postbus 7001 2701 AA Zoetermeer E-mail: [email protected]

Kunstencentrum Jerusalem uit Venray. Dat is gaan samenwerken met Spring Kinderopvang. Spring biedt buitenschoolse opvang voor kinderen

LayOut

op de locatie van het Kunstencentrum. En het Kunstencentrum geeft kinderen

Buro Eigen, Delfgauw

kunst- en cultuurles. De lessen zitten nu weer vol. Dan het slechte nieuws. De andere helft van de sector is niet bereikt. Instellingen hebben geen tijd, geen geld of geen zin om mee te doen. Ze zijn vooral

Abonnement Een abonnement op BASIS is kosteloos. Indien u BASIS wilt ontvangen kunt u een abonnement aanvragen op de website: www.basis-online.nl

bezig het hoofd boven water te houden. Een directeur vertelt: “Naast directeur

Indien u wijzigingen wilt doorgeven of BASIS juist

ben ik ook nog muziekdocent. Ik mag zeven uren per week voor directietaken

wilt opzeggen, kunt u een email sturen naar

gebruiken en daar vallen ook de vergaderingen met de gemeente en gesprek-

[email protected] onder vermelding

ken met docenten onder. Er blijft dus weinig tijd over om aan dit soort projecten deel te nemen.”

van het abonneenummer op de adressticker. Archief Voorafgaande nummers van en meer informatie

Het geld in de sector is nu op. Het evaluatierapport schetst mogelijkheden om

over BASIS kunt u vinden op de website

het project voort te zetten, maar concludeert vooral dat instellingen en

www.basis-online.nl

medewerkers nu zelf aan zet zijn. Die boodschap lijkt ook bij de deelnemers aan het congres aangekomen. Tijdens de workshops wisselen de deelnemers informatie uit over succesvolle instellingen en innovatieve dienstverlening. Een van de belangrijkste innovatielessen is: leer van wat andere mensen en organisaties doen.

* Bouma, Suzanne en de Ruig, Lennart (2013), Sterk in je Werk! Evaluatie- en borgingsonderzoek. Zoetermeer: Panteia.