-7 1aB. in de. schaal RELIGIE EN GEWELD

-7 1aB

in de

schaal

RELIGIE EN GEWELD

25u

INHOUD 3 5 6 9 11 1-l 17 19 22 23 27 29 30 3l 32

EvertJan de Wijer: Meditatie (Zorg, Matteiis 6:24-3.1) At Polhuis:'Het probleem is niet de religie, rnaar het rnisbruik van de religie'? San Janse: Religie en geweld zitten dicht bij elkaar Herman Noordegraaf: Spelen met vuur Lucien van Liere: Geweld als godsdienstig probleem? Wouter Klourven: Het'gelijk'van de religie Theo dc Boer: Bezinning op lsradl Rochus Zuurmond:Jezus Christus (Over het Apostolicun, 5) A.A. Spijkerboer: C)ver de rechtsstaat en de democratic Wessel ten Boorn:About sex

M.G.L. den l3oer: Dr.J;rn Koopnran (1905-19,15) Koopmans over Nederland C. Balk: Beaumont Wtb: Commentaar (Hier die asbak!) Van de redactie

In de Waagschaal, tijdschrift voor theologie, cuttuur en politiek! voortzetting van het in 19{5 door K. H. Miskotre opgcrichte gelijknamige blad. ISSN 00t9-316 X

REI)A(ll

lU: S l-. S(hoch (voorzitrer), M. C. L. dcn Boer,WH. ten t oor1. C. (inrsrrndsc. U.(;.M. I)oedcrrs. W. KlouNcn.T. (;. \'aD (lcr I r d.n. M.w de Mik-vm derWaal,A. Pohun, C.J. S'n,t, EStlrk. A. A. SpUkerbocr, PA.Vcrbatrn. Al )MINISTRATIE: H.J. l{un. Larn van Vollcn}ove 26.11.37or) HM Zenr. tct 030 6962767 (adre$ijziginscn allcen schriftelijk).

RII)SECRETARIAAT: L.A. KopDrels,Arrhur lrn Schcndclplcin 1t2.262.{ CS l)cm, tel.0t 5-f6t l -35, enrril: rens.kopn:[email protected]. (AXe kopr.l naer dit adrcs. Kopil dielt als Rsel uit nier Dreer drn 1.5t,o woorden rc bes*rn. Dc rcd*oc behoudt zich het rccht voor langerc artikelcn niet tc plartsen) MEDEWERXEIIS:Ad dcn B$tcn. K. Bt i.Th. dc Boer. P HijDlIr, H.YJ de Kniiti. C. \: d. K(r)i, (;.C. d. xruiji H. H. Miskotte, Mcvr. L. Rlcdljk-Boersnrr. Mevr. L.W van l\e}and.r Fllcek,J.lt van Santen.J.\an derWiel,

EJ.d.wUe.. DRUK: I)rukkerij Kcrckebos{h,Julianalat'n 67,37(|8 BD Zcist, tel. 030-6i)2144,1i

VEI\SCHUNIN(;:

17 nual perJaar.

ABONNEMENTSPI\US:pcrjaar €.15,(l(). steunabonn.Dtnten € 50.00, (indien gewenst € 3l).(xr).Abonncs ont\"ngrnJaarlijks ecD rcccprgirokaan. Postrekening 262051(,, t.n.v. pcnnitrg,nec(er ,.ln deWrrgschaal", Zc'sr. Een abonnement blijft autorrritisch hest2an als hct niet v66r 1 deccnrber, voor:rfgarnd an een nieu* kalendcr jaar, rvordt opgczegd. Lorse numnrcr kunnen worden bcsteld door € 3, ovcr re makcr op bovengenocrlde rckrning. ntet vermelding !an het gc$rnste nunnner.

Dr.ndl(l(n lxtl Id\U

z1n

ool te rir cn,,1, $.b.it.: \\\,k.trlbanl).Dl

159

ZORG Matteiis 6:24-34 gedeelte van de Bergrede warrin ogenschijnlijk opgeroeperr Tr,'ordt tot zorqcloosheid, wordt rcl de (ialileesc idvlle genoemd. En als het *'eer een beele meer',erkt. heef't het

l)it

ook een onmiddellijke zeggingskr:rcht die nrogelijk ook ontspanncnd u,erkt. Zo is hct eigenlijk ook, als de zon schijnt.Jc ziet de vogels in de tuin. De vlinders fladderen. Er zijn duizend tinren uroen.je ruikt de fiisse gcuren en je denkt:.1a, het leven is verrukkelijk. Het leven lacht ons toe. Mooi. hoe onze zorgen gerelativeerd wordcn tor mulzenisscn bij het zien van de vogelen dcs hcurels en de leliin des velds.Wie spint daar? Wie nraait daar en vergaart in schuren? En is het inderdaad niet rvaer dat zelfs Salomo niet in hun schoonheid gekJeed ging? [)e Heer slaat mct ruralc evidentie de spijker op zijn kop.We geven ons graag gc\lonnen: elke dag heeli genoeg aan zijn eigen kwaad en heeft d.ranrm Jezus niet gelijk die blijkbaar aansluiting zoekt bij het abude adagiuru elke dag te plukken?

De vraag is everrrvel ofdit niet allee'n *aar is voor wie het gras groen is maar sprcekt deze r!'kst ook tot het hart van diegene die nreent dat het gras bruin is, ook al leven wii middenirr een bruisende lente.l)e Heer laadt hier de verdenking oP zich de co[crete zorgen en noden van de menscn en balFtelle te nemen en niet wezenlijk serieus.

Eerlijk gezegd, wordt er in de geschiedenis van de exegese nogal rvat kritiek op deze uitspraken van Jezus €iegeven en ik voel daar wel in rnec.Volgens de tilosoofErnst Bloch zou hier opnieuw het econonisch onbenul vln het Esangelie uit spreken en elders worden deze uitspraken uitgelegd als rvpisch ies voor eenjonge vrijgezel met zijn vrienden in een arcadisch landschap waaruit geen enkele verantwoordelijkheid voor harde bestaan van het leven van alledag spreekt.Jezus lijkt de mensen ecn s<)oit Zwitserlevengevoel r.n te prijzen maar ik rveet niet zeker ofallc nenselijke problemen opgelost worden met een kever cabrio en hier en daar een kreefi. lk denk ten diepsre niet. Niet voor rvic het gras bruin is en de dag van morgen oozeker. Wat ons echter io deze kritiek aan het aarzelen zou kunnen brengen, is het feit dar de Heer in geen enkel opzicht nalef is- Zowel niet in zijn beschouwing van de natuur als in zijn zien van de nrens, Erqens las ik dat elke vcrhongerde mus dir verhaal van Jezus weersprcekt De natuur is vcrre van idyllisch. Dat is een harde srrijd om het voortbest.an en de Hecr weet dat. Hij u,eet zowel van de moeizane strijd in de natuur als het moeizame qevecht r"an zijn gehoor om het hoofd enigszins bovcn water te houden en die twee zaken probeert hij uret elkaar te verbinden. Zijn denken en spreken is mijlcnver veru'ijderd van onze moderne ronrantisering van het landleven en de natuur want clke romantiek en rust ontbreekt ook bij zijn eehoor.Tot hem zijn geen gestreste, wufte sradionlers gekomen, voor wie de oproep tor ontspanling en zorgeloosheid mogelijk

l(n

I

ciri!! doel zou kunnel treffen nalr dcze klcinen hebbcn zich op hun laatste bencn nlar henr toe gesleept in de rvrnkele hoop op zc'gen. En zij droegcn hrrn ziekcn en urrsteklen rlct zich n1r'c. De Heer spret'kt niet tot toerister). Nienrand wordt hier afgescheept rnet een vals Zrvitserlevengevoel nraar prccies cle hardheicl en dc onbcrekcnbaerheid van het dagelijkse bestaan w'ordt als uitgangppunt genomen. De Heer spreekt tot dc'hlve-nots en drop-otrts van de s:unenleving. Zij ztyt dc pari:ri, door Rorneinse qrondqrondbezittcrs verdrevcn van enig bezit. Zij zrjn de rverkers op het plcin die ntaar Dtoc'ten .rfqlchtel of ienland die dag hun diensren nodig zal hebben en zij rveten werkclijk niet of zij cr morqen nog zullen zijn.l)e Heer biedt hen gcen goedkope troost maar hlj rcenrt nujtrirr hun breekbare s,c'rkelijkheid tot uitg:rngspunt. Elders \r'eet Marteiis clrt op dc merkt trvce mussen cen duit doen en dat het gras Drorgen diemt doer lls brandsrofin de oven.Wat Jezus nu juist nret zijn voorbeelden rvil aangeven. is dat het lcven onzekcr en ks.ctsbaar is. Is dat her grls dan rveer qroen. dao weer bruin is en rijp voor de oven. Er wr:rrdt hier geen idylle gevierd m:r.rr het Icveu zelf-. in alle krvetsbaarheid en srilligheid, rvordr hie,r zondcr onrhaal en uitersr nuchter gctekerrd- l)it betoog staat ver van elk str>icisrne en nerqcrrs klinkt cic oproep tr>t zorgelooshcid alsofdat een bijbels beerip is rvrnt dat is het helerrual niet. Zorgeloosheid heeft zclfs iers slordigs cn irrunoreels en gaar in icder qcvil roorbij aen de concrete vragen eD noden van de nlaste. Zij zijn inlmers vol zorgen en vragc[. Hoe nroct hcr norr? Hoe moct hct nou l'erder? Zullt'n rve cr nog rvel zijn moraen? Of zal het ons vt'rgaln als dc vogels en het gras? Morgen pcr twee v()or cen schanrele duit rrrkocltt. oi.tlr \tr,, In ,l( ovr't) \'cr{.urr7

De Heer gaat heen en weer tusseu de rverkelijkhcid v.rn daq tot drg, tlic hij in llle wccrb;rrstigheid laar staan. Een rverkelijkheid dic hij nict *.il vc'rbloenren en hcr r'olle pond wil sevcn: Zo zi.t het eruit- Zo gaat het leven en zo is de ruens em.n t()c. Er is qciuk. Zeker. M.rar rlet is f-ragicl en rvij uercrr het. Morgen kan het helemaal mis zljn.Wat zee ik? Gisteren ging hct nris en de voqels fluiterr verqcefi cn hcr srrs is niet nrcer groer:. Maar de Heer gaar heen en rveer. Hij scet, zoals (;od $eet, \.an onze rverkclijkhcid. Mrer binnen deze werkelijkheid zoekt lrij ons vertrouwen te geven. Her is zo. l)e werkelijk heid is grillig en de dood lijkt rvcrkelijk hcr laatste rvoord re spreken, rvclke dadcn vrn liefde, welkc' zoetc rvot>rden rvij daar ook tegenin proberen te lluisteren. Maar binnen dc'ze rvcrkelijkheid zoekt de Heer te getuigen van zijn lielile, vrn zijn mededogen, van zijn €irotc zorq voor ons. Dat hij onze nrmen qeschrevcn houdt in de palnr van zijn h:rnd en ons nooit vergeet. Hij stelt allcen het een niet bovcn het ander Hij ncemt zorvel de zotq, de concretc nood om het voortbcstaan en dc grilligheid van het leven serieus ils de onvoorwaardelijke liefde van God. En zo rvordt het allenraal toch nct evcn anders. Zo vintlen rvij uitsprlken over hct Koninkrijk vrn (;od c'r dirt men dat cerst rroet zoekcn en dat rlle arrdere dingen jc dan gegeven wordcn nllst dc nuchtere er u'elh.ist door Prediker getoonzctre vlststelling dat elke dag wcl voor ziclrzelf zorgJt en genoeg hcefi aan zijn eigen krr'aad- I)e Hccr docr hier een poging onr ons tot vertrouwcn, tot qeloof op te rvekken. Het leven is grillig. Melr laten rvij dalrbinncn dan zocken naar tekcnen

l(r

I

van Gods Koninkrijk. Dat gccft cen viteliteit en eeo veerkracht tcr$ ijl tcgeli.jkcrtijd onze dagen in hear teerb:rrstigheid el in al ons verrlrier hun rcchr krijgen. Zo is her.Venda:rg zijn we iets en morgen niets. Maar dc Heer fluistert ons toe om ons daarbinnen niet over te geven ian de fitaliteit r?n onze dagc'rr. Onr tc rcrtrourveu op dc lielac van (]od en op zijn trou\'. Dat hij ran ons houdt en ons niet verqeet. l)at zijn zorg groor is cn dat u.ellicht rvij ons daaronr niet zoveel zorgen hoc'\'en nraken. Het gras is uiteindelijk toch groen. Nict dar r.ij dat zien rnaar ondat rvij datTvillen gelovc'n.

Evert Jan de Wijer

.HET PROBLEEM IS NIET DE RELIGIE.MAAR HET MISBRUIK VAN DE RELIGIE?' ln dit nunrmer rvordt dc stclling besproke'n. dic door dc regerint! en anderen in het religiedebrt betrokken rvordt. l)eze stelling is: ,,Het problecm is niet religie, nu:rr het misbruik van religie om haat en intolerantie te verspreiden." Een ntooie stclling, omdat als die waar is, de Islam, nraar ook het Ohristendom zelfprettig buiten schot blijven. Het probleem zit dus nier in de religie naar in mensen die er misbruik van neken. Geweld is nrisbruik ran de religie. In de redactie ran In de Waappchaal sPtaken we over deze stelling. Het lijkt ons de moeite u'aard deze stelling te beproeven. Klopt de stelling ofdient zij gefalsiliceerd te worden. De vraag naar het geweld,juist ook in ons religieuze denken, nx>et telkens opnieuw gesteld worden. Dan liaat het niet alleen otn dc vraag of er openlijk ofverborgen over geu'eld gesproken wordt. C)ok als er verheven over de mens gesprokel rvordt, kan geweld op de achtergrond meespelen. Hccft rcligieus spre'ken niet per def-rnitie gerveld in zich? Om deze vragen gaet in dit numnrer. Aan de arrleurs die in dit numrner reageren is gevraagd of zij het met deze stelling eens

ofoneens zljn. Een korte introductie van de auteurs en de reden waaroln zij gevraagd zljn. Salr

/arr-rc is

predikant.

Hcrnat \oorlergnaf

Ht

schrecfcen boek over het geueld in Christendom en IslaIn.

is hoogleraar diakonaat:ran de Protestantsc Universiteit.

Hij is be-

trokken bij Kerk enVrede, Ltrien uan Lirlc is geProrroveerd op een studie 'Gerveld, gelradc' en oordeel'. Hij hceft

in Indonesi6 gerverkt. Il irrtcr Klorrrt,t'rt

is

predikant. Hij is gepromoveerd op o-a. de theologie van Karl Barth. Hli

is lid van de redacrie van

IdW At I'olhuis

l6l

RELIGIE EN GE\)TELD ZITTEN DICHT BU ELKAAR 'Her problecm is nier religie. rru.rr het nrisbruik van rcliqic or)r h.ret cn iltole'rirntic tc rersprt'iden'. Kkrpt dezc stclling er kurr er cnise zin ren rvorden seger.en? lk dcnk bij intoleren lic niat ran dc $'iurhcidsvraeq rneer aln r'crbul elr tysick gcxeld. In dcze stelling rvonlt de rc'lig1e ond:st cn als hct inbcEJrip ran hc't gocde. het \irrr cn het schonc gezien. Hiut en iltolerirntic horcn &rar /,.r r/cliartr'c nict blj. M:rari,r'r dt /iritr is er hecl recl m<>gelijk. In dic zirr is ook lret conllllnlisrnr' nict eeueldclrdig. Mmr rurt zc!,t zob uispnuk? MrkcD de alnhlngen lan de Venchillcndc religres het zich rnet dezc uitspraek nir:t erg nnkkchlk? lk zic nvee rnogclijkhedcn orn dc bovcngclocnrclc stellins tc rerdedigcn.ln de eente pluts !'aouit eer eescculariscerd concept Nxilrin religie staat voor nredenrcnsclljkhcid. \.emn6\'()or dclijkheict en naastenlieliic, r.ln rrtioniliteit ook, ecn conccpt viln ecn spirituecl huuranismc tht ook in dc scculierc s'cstene slnrenleving iccepmbcl is. Nier hartst()cht cn ovcr$lve stiaD hier centraal, mur openhcid, reciclijkhcid en tolerxntic. lD dezc li&'rol rheologic sordcn de Doti!'s viln uit!'erkiezing (odcnciorrr) cn r:rissie (christcndorn, islanr) als intolerant lritgezuircrd. [k konr nog tcnrg op de vraag ofdezc herdefiniiring var het begrip gesla.rgd is. Iu de nrecde pla:rts km ik de bolenst:uncle stelling duiden ds perfirrnrirtiei te:rlgcbruik. Het begrip 'pertbrnr:tir''c' zag ik c'rgens onrschrevcn ds'achievcment oriented'. Het onr tael Epat

dic nict .ur.rlvscen. bcschrijli. detinir'crt. rn.:u op()ept. bc\\erkt. tcs'ec1$rengt. Het zijn de u,oorden vall doop- en trcuu.fbnnules die rvur DukcD \mt ze zcgiqen, doord:rt ze uit{esprokcn r,"'orden. Dc rhcologie kcnde clcze sprcekrvijze el irr de rechnalrdigin.e5lecr voor her begrip bestond: cle zon(ir.rr \\-ordt rechnurdig vc'rkhlrd niet krachtcils ccn :rnirhti\ch rnaar een s)nthetisch oordcel. lets deryelljk zou ook in de politicke discussie ran hcr ruonrent kunner spelcn. Polinci nrcpen o:u hct harclrt clu het gc'weld nict zit in de islmr op zich nraar rn hct lusbruik drt tinaricke islanricen en'ln rrukcn.lJush cn ll. Lcnende. hcb ik dir rneer
M.ur het g.r.rt ook niet otn ccn :ulil\'\e. hcr gi:tt oll ecl uitspraek dic de qenhedcren rlrn (lc buirelstalnden tot bc'chren bn,ngt cn cle ntrslins irr het genratiqcle kutrp gecn sturlichoolil rvas.

til

lrrenqen ofl]oudel. Ecl s(x)n rcchna.lrdigine lan clc eoddcloze. oinrcer tcr zlke: ccn paciticatic ren de gete,lderuurr rilclt hicr phas.juist drxrrdar deze soonlcn uiteesprokcn w.orclen. I)at kan zijn qoe.lrccht h,:bbcn.lk shrit nict uit dar zoiers rond rlc filrn renWildcrs is qebcurd.

l)oordat politici verklaarrlen dat de islem irr rlc:or nict gcrvelddadig is. reutcerdcn Nederge*clcllurs op clc- fihn. Itrrarns dic orcr Ayaan Hirshi Ali nou cloocl

lendsc ntrslirns bche'crst r.n

cn verdcft h.rdden alircroepen, re.rgcerden nu luconiek. Toch kan pc'rt'irrlurieftaaliqebruik nooit het cnigc uitclrukkirrsnri
zondur die irr cle opoek lan dc rechrer zonciaar ir. k.rrr qc,.-chtva.rnligl u,onlen.lhtr ligr dc noodza;rk var ec'n schcrpc ln.rlrse. cn tlcze sljst in cen .udcr.- richrirre thn dc stelling. rle

Historisch t1czien lrccfi cic srclling qeen sterkc'papicrcn. Hoe\ccl iDtoler.rnt ge\\eld is er qcvlr IsreEls (itrl. r',ur Jczus. r'an Allah? (ilat hc hicr ster'cls oru abcrnties. ontalrdingerr vnr ecn <>orspnrnkclljk goede crr zuivc'rc, gcu,elclloze rclliteit? lht hat zich plecgd irr dc' naalr

l6.l historisch nic't rvaarmlken. N.tuurlijk ktrnrren rvc'her beqrip religic hrnre'rel :rls eer kriosch

begrip det.rls ideeal ftijbelscr: als nrpingl dc kleinrnensclljke *trkclijklrcirl \?n \\'nag()ge. kerk c'rt nxrskee orersri.jgt. M:ur ecn deryelijk kritisch rcligrebegrip k.ur nooir berloeld zijn orn de enrpirische relicieuze' s'erkelijkheid te vrij*:rn'n voor kritick. En dat qebetrrt nujuist te pgnrakl:clijk els rre zeggen ci:rt hct probleenr niet in de religie zt'lfzit. nraar in het rusbruik erval. Hct ideale' christcndorn is zozecr zonder zontle dat er qccn stcen op ees.orpen kan uon'lcn.llij het enrpirische christendorrr liE
seld rnet het Mozarsche conccpt ven rcligie gegevcn is en <'laar heeli hij ccn punt. (1) Pi nech;rs (Nunr.25) en Eli.r (lKon.l13) onsteken in ijver voor de HEEII. cn nrcnen d1t Gods hcilir:heid het vr.rlgt onr altodendiena.ars orn tc'brengcn. Zodn IsraEls rcligic op het tonccl van cle geschiedcnis venchijnr. is hc't met lur.;rt, intolerantic en gcrveld verbonden. En tegclijk nlet he! \'isioen \"n Yrl'cle en gerechtigheid. Ook in de islanr is ges,eld ranaf het bcqin ecn nliddc, ottr religicuze doelen tc realiseren. I)c htere tekten rln dc konn. de tradities ran Mohantnccl in de /rarlitlr cn de s/rana in zijn vcrschillencle uinrerkirrgen bcvestigen cLrt. De islam kcnt rvel nritigerende tendensen die hct geNcld intornen, Dr&1r kent, ook in de bloeitijd van zijn religieuzc tolerantie, geen gelijkwa:rrdige positie voor niet-rrroslinrs.I)e rllrrirrrr:status gafnrindcrhedcn *'el molplijkhedc'n ont te overleven, maar alles op vooNaarden door de islanitische ol'crheener gestclcl. (2) l)e gebodcu stelling ntukt hcr aanh:rngen rtn de religSrei vc'el te rtukkclijk. roept te rvelrrig op tot zelfkritiek en pcilt orl'oldocnde het rvezen van de religie. Religie vcrsm ik in zijn

o,'eryalc aan !'en Ander. i:rn een rerkellkheid die snrter is dan ikzelfben: mn Otto. Relisie hech nret een totrle beschikbaarhcid te maken die gc*'ekt s.ordt door het besefd.rt rnjn be;tran in zijn diepste kcrn door de Ander genakt is: vcrlost, rechtgedaan, geduid, uitl;cdaagd. Dalrop wil ik lntrTrorden met dles *ar ir ruij is. nrct lijf en socd. nru lichum cn secst. Her rrakt mijn hsieke bestaen evenzecr als nrtn diepste kern

hct

eLs

trLtneudum .1. /;yirftr,r-r

geestclijke cxistcrrrie.l )cze qr:reakthcid en overgilve R)ept enthousiasnrc (van tiro-$. gedrevenheid cn h;rrrstochr mer zich nrc'e. In bijbelr,ral: qlr'alr, :rl/o.. Zou ik niet rrnr dcze (iod die nrij zozecr in bcslag ne'enlt. ieder rnenscDhart cn nrensenleven.je de hele rvereld rrpei.t,ni Malr lunstocht is lclensgerl.rrlijk. Hct g,rat l.rlg; dc nnd ran dc atlnrnd en sonls e()\'er. l)arrorl is dcjc'u{d zo'n eer'.r.rrlijkc leeliijd. ()ok dejcugd ren dc religics. Hoo*liecl zeet v:rn de lrlrtstocht: 'h.nr vlanunerr zijn rrrunlrnruen, een ruuryloed des Hcren" (8.Q. Met het laatste $'oord \\'()rdt r11r!'r dc intcnsitcit d.ln de vroonrhcicl ran dcze h.rrrstocht bcpaald. Van religieuze hlrstocht nur religieuze intoler.rntic cn rcliqierrs gcseld is cen kleine stap. Het ir mijn rakvcbied nict. rruar hcr lijkr tne d.rt al dcze scvoelcns in herzelfde hencngcbied zetelcn.'H;r.rt is ecn rrrrord trit dc bijbelsc rraclitie.ln het ()udeTestament wordt opgcroepcn rle zonde cn de zonda.rr (Ps.l39:21) te hirreD. \\'anr ook (i(d h;r.rr de zondc en tlc zonclear (Hos.9: 15). lk h:rar hen met ecD volkonten ha;lt' zest [,s. ] 39:22. We zullen de hlrtitoch( nier rerachren Js prinritiefcn hanr ook niet uir het ut'loof probenn

26.1

uit te bannen. l)at lcidt tot de bloedeloze rcligre van veel liberalc theolosie. Allecl, er rnoer ies nrer de lrxrtstocht lFbeurtn. Er rnoet llzl.rJrerrl bijkonten. $ijsheid die met schtdc en schande ontdckt d1t de tphoorzliu*rc'id cn tocwijding un dezc (itxl nier aftc- dwinqen is. Er Droet (x)k nytnnnr{r bijkomen, narnelljk cLrt mljn naaste in geloofen orrgeloofin Gods I'undcn is.Zo moct de ljver voor (kxl zonder verstand (l\om.10:2) ccn ijrer nrit vc'ntand *'ordcn. [n de zendinl5opdracht van hct NieuNe lbstnrent is deze u4/rirl verdisconteerd (Mat.l0:1.1 ,/,/ Luk.l0:l l). In cle bijbelsc' tschatologpe heeli dir lrrtrorrrrtr op Gods uireindelijk oordeel vornr tekreppn. Dc oudrescrnrenticus Erich Zerger heeft op de srelling van Assnrann gereageenl. (3) Hij ontkent diens ge[jk nie!. nu.r \rljst emp dat hct gerveld in dc gcschiedenis ran lsradl, in een Lrne proces, rrrcer en nlccr uitqezuiverd is.Van deze rendensen kunnen wc deJczusbr.weginq ran cle eenle eeu* en hcr rabbijnse jodendonr als represc.rrtantcn zien. Mcrrsen zljn tcnrepcn onr bij te lercn en af tc lcrcn. ook vrn G<)ds$ege.Wij moeten leren orn dc zonde tc hirten. rrraar de zorrdaar liefte hebben. I)it gczich$punt is in lirradr niet elivezig, nuar krljgt pas:rllt'enrecht in dc Eranseliin en de Brieverr.l)aar loopt dit leerpnres uit in de oproep onr de vijand liefte hcbben. I )a:rrnree stutjczu tmuwens niet tegenovcr her contenrporaine jodendonr, rrra.r er niddenin. Een paar .'cuvven hrer vinden rvc bij de nbbijnen een vcnqntc leveishouding en lcverrslecr die teruggaat op tijdtnotcn \uD Jezus (b1r: Hillcl)Een religie is dus geen stltische gnrothcid is, nraar kan zich onnv.ikkelen. tsepaalde bescflen kunne[ uitsezuiverd Norden, bepai de noties kunnen uitqcu,'erkt \ordel. In hetjodendom en in het chri\tend()n is dat gcbeurd. l)it u,crk is trouwens nooit lfen er staan altijd rvecr nerrsen op alsYig.rl A,nrir. dc Jood dic in l995Yitzhek Rabin doodschoor en &. Paul Hill die in 199.1dc arts-fohn tsritton bij diens aborrusklinick rernrtxrrdclc. Ze kutrrren zich be,rocpen op dc oervornl l?n de "nrozeiiche religpc , op Pinechas cn Elie. Het lijkt me dat ook de islanr geen statische sn)oth('id is en de rnotelijkhcid rtn rcr.rnr.lerinq in zich hccli. Tigc)ijk n duideli.jk dat de voonaarden voor ecn dergclijk venrldcrim.ip()ccs onuunstie z!in.l)e islem is iD zijn \\-czeD c-cn dteocratische religre:Allahi getx)d nloer n+evolgd rvorden in het openbare lcven, goedrchik ofk*udschiks. In dic richting rrjst de kor:rn. maar necr Iloq het cxerrplarische lc'ven l,an Mohalrmed, dc. r,rr>egc gecanonisceftlc geschiedenis rm de islarn (aJ chn niet historisch vcrdcdigbaar) en de -rlrana in zljn verschillendt scholcn- Hier wordt een pir)cipic'cl intoleranr conccpt gcboden, nicr alleen aLs hct gaat onr (h w.erheid$,'r&rq, nuar ook als hct [F:rt orrr de orlcniDg \Bn het publickc levcrr. Er rnoet nog een snijd sertredcn worden, cn hopclijk cen gocde strijcl. voorciat'de ljver zondcr vcntand' hicr uitlf'bamcn is. SlrrrJanse

I

()a. in: Moscs rhc Egr?tian. The Memory of Egpt in Western Monotheism (Cambridge MA, 1997).

llatYebrThe I)hiu)nn,Jcws rnd Christi:)ns under Islanr (Ilutherford. NJ enz.,

1985);

oonpronkclijk

nr hct FrJns (l,l'njs, 198{)). ()nder:rnderc l)er Mosaische Monotheisnus im Spamun$tfi'ld von Gewalririgkeit und (ie\vrlh.rzicht. Ein(' I\(Tlik .rufJ:rn Assrrr.rnn", in PWalter (red.), Das Ge\\rltpotcnoal d.r Monorhcis

in

n)us und

dff

dreieirrc Gott (Frciburg cnz..2()(l5) 39-73-

165

SPELEN METVUUR Van de oude Romeirrse eod Janus s-ordt verteld dat hij tuet' gezichtcn hitd. Niet .lllecn clezc god. nraar ook rcligics hebben ecn januskop: zij kunncn zich lnrncrs urrcn in grootse drden vln lic'fde cn inzet Nror de rnedenrcns en in de nrce'st vcrschrikkelijke daden van qerveld en onderdrukking cn alles \at ('r tusscn liqt. MouderTcresie cn tcr rorisren nraken beiden cleel uit ven de gcschicdenis van her chrisrendom. De vra:rq is dan naruurlijk *'ear dczejanuskop vandaan komt.l)aar zijn sociologische c'n sociaal-psvchokrgische tictoren \'()or :lan te rvijzcn: religie kln in dienst qenorlerl vin de nrcest uireenlopende bel:rngen en deze lcgitirrreren cn versterkcn. slnt i6n van de kenrnerken van rcligie is dar zij nrotieven knchtiqcr mlrkt en Dlelrscr aarlvuurt rot llrcer dan het ges'one. f)it gcldr op individucel cn collec[icf niveau. Rcligie speelt cen rol in de identiteirsbc'paline. Als dit op een rvijze gebeurt die anderen uitsluit, krijgt religie gervclcldadige trekken. Een voorbceld is de verbinding russen religic en tcrvent nrtionalisrrre. lleligie rvordt dan nicr bewust ofonbewust rrrisbrttikt. l )t' 'schuld' liqt in clit geval niet bij de religie, maar bij degerren dic haar gebruikerr. Een volgende firctor is dat clk denken clat ecn claint op absoluuthcid legt daardoor c'c'n geweldspotenticcl in zich draagt.l)ie cl.rim krn nanrelSk ihnarisrne bevordcren en dc rvil vcr\t.rken om tle absolute rvarrheid aan anderen, desnoods gervelddadig, op te leggen. Dit is een poteotieel dat onder specifieke onrstandighedc'n zich kan verwerkelijken. I)at is dus geen loodzakelijkheid. Men hoede zich cr dus voor onr dit algentene inzicht op zich tot ecn algemeen empirisch elegeven tc verklarcn. Men zal goed moeten bczien of die onrstandighcden en die feitelijkheid zich voordoet. Echterjuist orndat dit potentieel er is, is het nodig orn zich er goed van bewust te zijn om ontsporing in dic richting tegen te gaan. lk denk dat sil mcrr theologisclr naclenken otcr rcligic en geweld een'nuchrere'

onderdecl noct zijn van de reilcctie. Nog een stap verder: bevat het christelijk geloofin zich elementen die gerveld srimuleren oilegitimeren en kan nren zich daarbij terecht op de bijbel beroepen? Binnen de chris telijkc'trrditie vinden \\'e schetsnlrtig n.'eryezet drie ethische benadcringcn, nlnrclijk de leer virn de heilige oorlog (ccn oorlog die mer een religieus doel gevoerd wordt. zo:rls de kruistochtcn), de leer van de rechtvaardige rnrlog en het christen-pacifisnle. l)c leer \en de rechtvalrdige oorlog is tot op vandaag aan de d.rg de overhcenende ethische benadering. Het is goed om te onderkennen dat deze rict bedoeld u,as en is or1 dc oo ()s te stirnuleren. naar integcndeel juist om dcze in te danrmeo door henr aan zcer \tringen!e critcria tc binder. zoals evenredigheid tussen docl en rniddcl, goc'de intenric. wertige anal,vse

overheid enzovoort. Augpsrinus en anderen n.r henr zagen de tegenstrijdigheid tussen de christelijkc liefiie en het gcrveld en darrnm waren oorlog en gcweld juist een probleenr voor hen, ook en zelli als deze voor een gtred doel gebruikr werden. Er bleef ook dan een ongelukkig bervustzijn. Het christcn prcifisrDe \\as de hootiistroming in het vrcege christendonr cn vindt in de Ilanken van het christcndonr in de vrcdeskcrkerr Js de Quakers, doopsgezinden cn als strorrring binnen de qevestigde kerkcn zrjn bedding. In Nederland is Kcrk cn Vrede de

f (r6

1i)

organisatie vrn hct christen-pacifisnre en lls zodanig de oudste r)oq bc'staande vred!'sbeweging (opgcricht in 192.1). I)c discussie tussen de clrristen-pacifistcn en dc:ranhangc'rs van dc leer van dc rechnaardiSJe oorlog ging over dc' vraag of in zo ja, ondcr s'elkc om standigheden het gebruik van geweld geoorloofil was.Wat lls er sprakc wrs van een tiran? 'Wat lls ecn volk bcdreigd s,crd door een onderdrukkende nracht? Er is dus gecn sprake van dat in dezc discussie op zich het gebruik van gervcld gestinruleerd werd. Wc'l is het narurrrlijk zo dat waar in een specifiek concrer't gevrl gewcld seoorlootd rvordt llcacht daarvan een legitirrratie vanuit gaar die al snel een eigen leven gaat lciden en dat dc barriEres om het gebruik daarven in tc perkcn al spoedie porcus rvordcn, zo niet rvegvallen. De Twcede Wereldoorlog met zijn bombardernenten op burgerbevolking (irr strijd met de criterie van de rechwaardige oorlog) geelt d.rarvan vtxrrbe'elden. Het gcbruik van gervelcl blijfi daarom ook voor hen die dit in uiterste gevallen gc<xrrloofil :rchten uiterst precair: het is. onr hcr eufenristisch trit te drukken, spelen ilet vu!!r. Zij die het christcn-p:rcifismc voontean. nloeten zich verhoudcn rrret de volgende ktvestie. De bijbel kent vele passages ll:rrin gervekl voorkonrt en het gebruik d.mrvan door God rvordt soedqekeurd of waarin deze cr zelli opdr:rcht voor seeft. Zo is nitgezocht dat er in hct Oudc Testanrent 6(X) moorden en volkerenntoordcn voorkotrren, dirt op 100(lplaatscn gesproken wordt ovcr de roorn van God die menscn en volkeren mct de dood strali of daarnee dreiqt en in ruiru 101) gevallen vinden lve een bevel van God orr rDenscu te dodcn. (iJ. Heering. oprichter van Kerk en Vrede cn jarenlang I'oorzitter. de thcoloog ran lrcr chrisrcn-p:rcifisme in de ccrste helli vln dc nvinrigptc ceu\\', qaJr

in ziju invloedrijke bock D, --orrr/r.r,rrl un het cllrr,shrtdom (1928) uitdrukkelijk op deze kwestie in. Hij crkent tcn vollc dlt irr her Oudc Tlstenrent het gcbruik vro geu,'eld nret God verbonden wordt. Dat hceft ertoe bijgedragen dat kerken ceus.enhnq zo onkririsch tcgenover de oorlos hebben gestaan. [n zijn Schriftbeschouwing ziet hij cchter de Schrifi niet lls ecn statischc ecrlheid. lr1:rer.rls een organische eenheid rvaarin een voortgaande en stecds vollere openbarinq van (lods rvczcn te virtlcn is, die hrrr hoogte- cn rustpunt inJezus Ohristus vindt.Al in het C)uden'stamcnt vinden rve. aldus Her:rins. ()\.erigcns al cen protitische lijn dic de gcweldsqerlachten bekritiseert. In latere beschouwrngerr vrrr christen-pacifistische zijde is srerkcr de nadruk gelegd op de contextu:rliteit en dus dc specificke orrrstandigheden wrarin de verhalen over geweld zijn ontstaan, bijvoorbeeld van ccn onderdrukt klein volk dat zich rrroesr handhaven te€fenover de militair supe rieure stcdelijke heersen. Als rnen de gcrveldstckstcn los nraakt van dc context cn er algenrene rcgels van maakt, vcnvorden ze tot een theologische rechtvrerdiging van het gebruik van gcweld in heel anderc omstandigheden en ontstrat er het explosieve mengsel van gerveld en rcligie. Zonder tot cen ufteronde leer ten aanzicn van vragcn van oorlo!! en geweld te kunnen komen en tot pasklere antwoorden ligt nrijns inziens de slc'utel voor ecn adequatc' vredesethiek in de conrbinatie van contextuecl bijbellczen en de boodschap var licfde die rvc in Oude en Nieus'r: T!\ta[lent vinden. Dc'ze maken drt rvc het gebruik ran gewcld nooit als vanzeltiprekcnd nloge[ zien en dat we wcrken lan het tegcngaan van de oorzaken daarvan (scheppen virr rcchtvaardige sociale r,rrhoudingcn, het opzctten

lt

26

t-

van dialoog lussen sroepcn die vij.rndig regenovcr elkaar staan) err ean cle onrrvikkeling v:lrr alternatieven in dc vorm van de bevordering van internationaal rechr en geweldloze

strijdmethoden.

nijn mcning alle reden kritisch re kijken naar de irnpulsen die rc'ligies, irrclusicfhet christelijk geloof, uitgaan naar het gebruik van geseld en de legitinrerirrg daarvan. Deze hebben re nraken met de omgang met de claim viln absoluut hcid van religies en rnet sociologische en sociaal-psychologischc facroren warrbij bijbelse verhaletr bcNnst of onbcwust 'gebruikt' s'orden. Deze tendens wordt versterkt als bij een bcpaaldc wijze van lezen van de bijbel de gerveldsteksten uit hun context wordcn gelicht en die rvelke getuigen van Gods lietiie als grondslag voor lietde tussen rrlensen Conclrrderend. er is naar

vlnuit

onvoldoende recht $orden gedaan. In dezc zin blijft religiekritiek onnrisbaar en moet de ontplooing van het gerveldspotentieel do<>r misbruik vln rcligie te€iengegaan worden. Ook van deze religiekritiek moet cchter gezegd sorden dat deze contextucel toegePist iroet worden.Juist door in algemene ternlen een verband te poneren russen rcligie en gerveld bevordert men stereoqpen. Ze is tc weinig precies. Nos los van de inhoudelijke orrjuistheid en onnauwkcurigheden moet gesteld rvorden dat r-eel hedendaagse spraaknr.rkende religiekritiek zich daaraan schuldig maakt en daarmee bijdraalS aan versrerking lrn hJat en het opzetten van bevolkingpgroepen tegenover elkaar. [n naanr vrn bestrij-

ding van geweld wordt dit bevorderd. Hernran Noordegrrlf

GEWELD ALS GODSDIENSTIG PROBLEEM? In dit rrtikel zal ik de stelling verdedigeu dar het onmogelijk is te beweren dat godsdiensten in principe geweldloos zijn en dat het geweld dat in naan l'an godsdiensten wordt gepleegd berust op een fout gebruik van dic godsdienst. Na de aanslagerr op I I septenrber 2001 is her rhenra van her religieuze geweld sterk onder de aandacht gekomen van Westene media. l)e rcl van de godsdiensten, nret nane die van de islanr,leek overduidelijk. l)e aanslagen op de Trvin Torvers en oP het Pentapion !!?rcn inrmers geinspireerd door 'de' islam. Go&dienstige overuegingen hadden deze nrensen ertoe aangezet orn deze grurvelijke aanslagen te plegen, Vervolgens werd beweerd dat

vanwege grote urigrantenstronten de lslarrr alleen lnaar aan klacht zou toeneuen en uiteindelijk wel eens de democratische rechtstaat met democratische middelen te gronde zou kunnen richten. De islanr terd beoordeeld aln de hand van haar meest radicale uitspattingen en ook 'hct' evangelicale christendom kreeg.l'ooral in deVerenigde Staten, veel aandacht van media. Maar veel kerken en moskee€n hielden zich stil. Zodoende hadden media haast de vrije hand in het interprereren van het gewelddadige gehalte van de islam en van andere godsdiensten. I I scptember 2001 was een blauwdruk voor cen toekomstig sccnario, zo deden mcdia vc'rmoeden. De angst deed haar intredc en handiqe politici gebruikten juist deze anfFt orr macht naar zich toe te trekken.

168

t2

is hir'rvan ccn producr. I )e tiltn contbineert beclden geweld de Koran. De lrguntcttaric lijkt als volgt tc zijn: kijk nou hoe van rrrc't teksten rrit rcliqicuze tcksten leidcn tot terrcur. Zie nLr hoczeer lcvensbronncn dic'vreenld zijn aJn 'de'Westcrse le'r,'cnsbeschourvinq, 'onze' cultuur kapot nlaken. Dc filnr rvas eclectisch en rveinig subticl. Hc't ishnrofobc karaktcr ervln rvas dernrate pregnarrr allrvezig dat dc filnr iIrrpcr serielrs \:erd geDorllen en absoluut niet het bt'ooqdc' effect had. Maar op een ander nivc.ru hc'cti Wilclers eerl purlt \!?:rrian vrlk voorbij rvordt gegaan: dit punt is het problccnl van dc aldcr ofde indersgelovigc in rcligieuze tradities.l)ezc lnder ir niet alleen een problcr'rn itt religieuze tekstcn van dc Islltn. mlrr ook in dic ven het joderrdonr en christcndonr. Dc andcrseelovige is nict allecn eer objectieve weerspraak voor de eigen godsdienst. mixr \vordt tcvens beschouwd als een coDcrcte bcdreiging voor dc zuivcrheid val de cigen gemccnschap. Deze ander dient dalronr tc Norden vcrmeclcn ofbekecrd. Hij lijkt u'elhlasr besmcrtelijk te zijn. Aan de andere kant kan overiqens ool niet worder) beu,ccrd dlt dc vreenrdeling allecn negatiefwordt beschourvd. Zorvel in dc Islanr als irr het Joder:tlrru bcvintlrn zich tradities s'rarbij tle vreenrdeling ccn uitzondcrlijkc plalts innecmt. Ileidc tradities, tlic u'r.rrin dc entlcr nroct rvorden vernreclen :rls de pest. dicnt te rvorclcn bekeerd ofgedood, en dic rvaarir dc rrrdcr rnocr wordcn vcrwelkornd als eregast. zijn ranrvezig irr dc nronorheiitisch schrifttrldities. Voor zorer'cle antler'voor hr.rst alle godstliensrcn, nrur ook voor haast alle ideologicEn, cen pnrblet'rrr r.ornrt. is Wilders'filnr 'nl.rr'. nurrr clen niet llleeo roor de Islanr. I)e filnr Schisrre lic'r dan rxrk als reactic op Wilders'tllnr zien hoe rcksten uit de bijbel pasten irr dc legitirnering r,:rn ge,r,clddrclige (Westersc) activiteiten. lharlarst zou je ook eerr fihrr kunnen makcn or,'er hoc .luist .rllerh;rnde Vcrlichrrugsidcologicln hcbbeu qcleicl tot rvcer qlloos en vaak crtcgorisch qc'u'eld tcsen irndersdenkeDden en andcrslevcndcn. Aangczien ge*'cld dus nict k.rrr uorden gcrescneerd voor'de Ishrn'of r.oor'de sodsdienst .lllccn. rnaar vcel brcder als fc'r)orlc'cn \erschijit ten qcvolqe van allerhande ovcrtuisingcrr en levensbeschourvingen kln eigenlijk rvel rvorden scsrelcl rlar niet zozccr de godsdicnst r>fde ideologic hct probleenr rrrrnrt nraar rteleer de overtuiging ofrrrenirg ran grocpcrr rnenserr die knchtens hun traditie gec'rr ruinrtc latcn voor andere ovc'rtuigingcn ofnrerrurgcn. In deze context is de stclling dat nicr de godsdienst het probleen is mlur het vcrkeerdc' gebruik van clie goclsdicrrst uiternutc curicLls. l)e stelling verondcrstelt narnelijk dat cr zoiets bestaut als een zuivcre godsdienst die geheel vanuit zic h zelf criter il heeft ontrvikkeld voor wlt wcl en wat ger'lr qoc.de intcrprerlde vln de trlditie is. Mrur bestaat godsdienst niet jnist uit nrvolging? Bestlat ecrr godsdienst niet juist uit een gcnleenschappclijkc refercnrie aan teksten. crvarirrgen cn geschiecienissen die van betekcnis rvorden llcacht voor de nunier van levcn? Met andere rvoordcn: is godsdienst rlerkelijk nreer clen interprctatie? l)e stelling dar niet dc godsdienst nrrar hmr gebruik (.rls nrisbruik) het problt'cm vormt inrplicecrt dat nict de godsdienst rllar dc rnersen hct probleenr zijn. Echter, zontler dczc mensen is er gten godsdicnst. Ecn wrre. zuivere godsdienst is uaar cn zuiver onrdat rrlensen tlat rlcloven cn als zoderrig a:rn hun religicuze inspi ticbronrleo refcrercn. Dc stellin!i zor.r lntlrrs uroeten luiden om corrcct te zrjn, nanlelijk: kr:rchtens de trlditie \rn dc overgrote rrreerdcrheid van de godsdienst is hct aanrvcnden vrn rcli-

l)c filn 'Fitnah' r'an Gccrt Wilders

1-l

l(,9

qieuze tckstcrl om het eigen ge\eld te le'gitimercn veruerpellk. Op dezt rvijze is godsdienst nersens gekoppcld ean zuiverheid ofrvaarheid. uraar aan interpretatie-

Nu de'stelling grotendeels is gecorrigec'rd en lc,ens is geconstatcerd dat rve nrct nreniugen t'n interprctatics tc Duken Irebben err niet met zuiverc gestelten vrn openbaring, dient de volgende vnag !e s'ordcn gesteld en beantrvoord: is er *el zoiets als geweld dat. of terreur die louter en dleen door godsdienstige nrotieven rvordt vu)rtgebracht en gelcgitrrrteerd? Het annvoord op deze vraag is eenloudig: nee. Zo conrplcx als dat de mens is. zo complcx zijn dc nrotievcn die hcur of haar aanzctten tot het plegen vln gcwelcl. De godsdienst kln rvel cen atlirmaricle corrtext vorlllcn rvaardoor de socilllpsychologischc motieven om gerveld te Plegen tellcD dc andcr s'orden gckanaliseerd, tall gegeven cn soms ook object: deze bcsnrerrelijke ander. deze onbekeerde heiden, dezc Anrerikaan, deze islamier ctc. is degenc dic onze ellendc behartigt en dient te worden bestrcdcn. Maar ook rvanneer de so&dicnst het ()bjcct van agressie levert. kull jc nog Iricr sprek!'n lan zuiver godsdienstig eerveld.Anderc factoren. (ecorromischc positie. culturele idcntiteit, socialc geschiedenis. nationaliteit en etniciteit) zijn ninstc'ns cvcn belangrijk. Gerveldpleging bestaat v:lak uit een clirster van de'rgelijkc tictoren l'aarbtj 66n aspect dc 'trigger'r'ornrt. tenvijl andc're fictoren cen nrinstens even grote rol spelen. Het ctnische conllicr op de llalkan was ook een religieus en cconolnisch conflict; het religieuze cottllicr in Pakistan heeft een historische, ecooomische en etnische kant; dc'aanslag op 11 scptember 2001 heeft n:r:rst een religietlze, ook een culturele. econolnische en politicke oorzaak.

Alhoewel ge*eldpleging dus nrcestal t'ordt veroorzlakt door een cluster vin factorcn, kuu je, c'ven voorbijgaande ain deze fictoren, nog dieper gra!'en naar de oorzaken van gcweld en deze zoeken in sociaal-psychologische motieven als anppt, haat,lic'fde' veilig heid, identiteit, euforie, kick of nracht. Deze motieven kunnen onder bepaaldc omstandigheden, in een zekcre context. leiden tot gerveldpleging. I)e contest rr.r.trin zt1 vcrkeren is altijd econoorisch. sociaal. ctnisch, religieus etc. Andenolr bcstrlr) c.,)llolllit. godsdicnst. cultuur, hcrinnering ctc. trit ecu clustcr van dergelijke sociaal-psvchokrgische nrotietcn. saar:ran beelden. tckten. herinncringen, get'oonten en rituelen \\orden tocqevocgd. Zo kan alscureen menselijke rnlpr voor hct verlies vln het eigen leven of voor chr van geliefden rr'ordctr ingevuld door historisch gegenereerde vijandbeelden die levend s'orden gehouden in een culntut of godsdienst. I)c' cultuur of godsdienst biedt drn objecten aan wturrdoor de anllt waeraxll men lijkt tc zijn overgeleverd (gevoel van onmacht die bijvoorbeeld teer het gcvolg kan zijn van een cconomische crisis) wordt onrgezet in haat. Het ob-je'ct hoeft niet samen te lallen nlet degenen die in het verledc'n een bedreiging vornrden ofmct degenen die in de religieuze tekst worden bedoeld, rnaar dir object dient deze vijand rvel te rcpresenteren. l)it object is de besrnettelijkc ander die als probleenr of bedreiging rvordt erl?ren in haast alle religieuzc tradities. Het is de ander bovendien, die in de verbeelding van de agrcssor slcchts als karikaturrr bestaat en

ll

27tt

iedcre kcer wccr opniettw wordt vernroord rvanneer de agrcssor denkt toc te rloetcn slaau. Dcze ander is bovcndien degene die door dt- culruur ofgodsdierrst *'ordt beticht vaD ir[ire\sie. gewc'ld en ccn buiterlqcwoon ku,ade rvil. De godsdienst als geheel is dus niet zozeer lret probleem, nraar de bcclden \.aD de besnl(ttelijkc of esressieve ander die cen godsdienstige traditie in een bep:rxlde contc\t kan voorbrcngen. En rvcllicht zi.jn ook dic beeldcrr [og nier ccns zo p()blenlatisch, mrirr \.eelcer dc rnanier wlarop nlct dr'zc br'cldeD \,'ordt onreeg;un en hor'dezc vordcn qcbrrrikt our hc'rgeen elgenreen nrensclijk is te k.nirliserctl tot rcwelddaclig gcdr:tg. Zo zei een oudcre nr:rn op Anrbon dat hij nroslims doodde'voor onzc, lieve Jezus'. Het bccld d.rt deze nran gcbruikte als le'gitiruering voor, en lls troosr bij zijn servcldchden. is liet cen 'verkeerd' gebruik v.rn Jezus. Alsofherjuisre gcbruik voorhanden zou zijn. Dcze nun gebruikre hc't beeld van een lijdendc Jezus die aarr het kruis stierf orndat uroslinrs henr darraan hltlden cespijkerd. Dcze intcrpretatie is ecn christelijke; cle nriu is cen christen. Het is oljuist te bcs crerl dat dc intcrprctaric' \,an dcze nran ilrgaar tegen de vrcdclic!'ende intenties van de zuivere chrisrclijkc gotlsdic'rrst. Wcl n;ll{ \{.orden bewecrd dat deze nnn cen gel'aarlijkc inrcrpret.ttie hecft van de lijdcnde Jczus. dic \.enolsens vanutr zijr) Jpe.r fieke cultuur. geschicdenis en maatschappelijke positie dient te rvorden bcgrcpen. cven:rls rnijn inrcrpretetie vrn de lijdendc Jezus, narrrclijk dat Jezus juist urijn gewclddadigheid toont, dient tc worden bcgrcpen tegerr tle achtergrond ran nrijn specifieke cultuur, geschied.'ris el (veiligc) m;tltschlppelijkc positic. Beiden volgen wijJezus en staan zo naast clkur zonder dat dc cen een conccpt \..rr zuirer chrisrcndom in handt'n houdt. En toch verschillcrl onze perspectievcn.jrrist or tiat lieldc cn h.lat. ilngst cn vrcdc ,,1 ollzc vcrschillendc contc'titen ecrr verschillcld gcbruik m.rken v.ln de becl(lcn clie,.rr:ze gcrneeuschappelijke codsdicnst ranbiedt. Het is cen ti:rk \'()or dc verkondigins cn (tlus) rrror de thcologic onr dc'zc verschillen in navolging ter sprakc tc brcngen en zo de contcxtbepaaltlheirl van godsdiensr iiberhaupt tc'l:rren zien. Het qaat immers niet om het ponercn of vcrdecligen van ccn zuiver. gewcldloos christerrclom t>f ccn zuivere, geu,'eldlozc islanr, mlar orD her conllnu[iccren van de nunier \\,":lrop bij dc godsriicnstige rr.rc]itic u,ortlt aangeslotcn eD $clkc sociaal-psvchologische factoren hierbij van trelang zijr.

Lucicn r'.rn Licrc

HET 'GELUK'VAN l)E I\ELIGIE Hoort ucs eltl bij rclicic? Je zou het denkcn. I )c christelijke grrdsdicnst heeft cen scs elcldacligc gcschiedenrs. Het is nict te onrkct) en. En ook dc islaru hecft zich nicr onbctuigd ilcleten. Sterkcr. het zijn.jtrisr de reccnte ontl ikktiinsen roncl dc islanr. z<>als de opkonrst varl rrx)slirlrfurdarrrcrrtllivnc cn -tcrreur. dic heblrcn gclcid tot het huidigc m:l:ttsclt:rl) pelijk deblt over de vrJ.lg ol. cn zo ja hoc religie crr seweld n1e! clkr.r sanlcnhrnscn. Mllr ook zontler d.rt: hoe \'r:rk heb ik nict cic Ier\c oorl()g tu\seD prot!'\t:rntcn eD kitholickerr als het ultienrc bervr.ls vln hct

ni.t deuqen vur qodsdicnst

irr het alsenreen cn

vin

t5

27t

het christcndom in her bijzonder voor de t'oeten ge\\orpen gekreeen. Je .rnt\loord dat aan dcze hele religieuze nvist op zijn ninst noq dc anderc'kant zit dat de relilde gebruikt wordt voor een toch allereers! sociaal-historisch en politiek probleern (dat overigens rvel dcgelijk ook via de grenzen van de religie loopt). r'ermag niet te overtuigen dat religie in zichzelfniers mer gerr.cld te rnaken hoeft re hebben. Det laltstc is nrruurlijk ook rnAxr dc vraag.

In pluts van dat *'e nu de criticasters venvijten cen karikaturael beeld van de religie tc hebben, en in plaats van dat rre het gcs'eld besterrrpelen als slechts 'onqeu'cnste urtwasseD' v.ln een \'oor hct overiqe toch zo mooi verschijnscl als religie, zullen we toch eerder dc vraag moeten stellen of gelveld nict inderdaad bij religie hoort, en hoc &ni ()f onr het zo te zcgqen: de clrechisanr dic nrij Noord lerl:rnd voor dc'r'ocien rverpt. om durnlce de !'er$'erpelijkheid van godsdienst zijn donrinee io te pcperen,lepl op zijn nrinst zijn vinger op de zere plek.lk kan dc godsdienst in deze oorlog nict vrijPleiten en rcchtvaardigen door het gerveld aan historische. sociale en politieke omslindighcdc'n tc wijten. hoezecr dirir ook de kern van het lerse probleem mlg ligqen. [k gl tlan aan hct cigenlijke. door dc catechisant in zijn boosaardigheicl bcvroccle punt voorbij. I)e religie der vredestichten blijkt ongegeneerd een pact te kunnen sluiten waarbij in alle oprechte vroonrheitl scmcend wordt det gerveld gercchwaardigd is. rvat ons (de catechisant en nrii) bii de vraag brengt ofhet dan niet inderdaad zo is dat gerveld bij religie hoort? In de religie verhoudt de nrens zich tot het absolute, en *cl in de vorm van dc voorstelling (Hegel). Het gaat in relige onr de absolute waarheid. Die u'ordt traditioneel religieus voorgesteld nret het begrip'God'. l)e absolute saarheid kan ook op e'en triet direct religieuze rn'ijze voorgesteld worden in de ideologie. Het gaat dan niet om'(lod'. mxir onl bijvoorbceld de heilstaat. In zekere zin is ecn dergelijke absolute rvaarheid ook religieus van karakter, al €pat het niet onr '(;od'. I)e nrcns verhoudt zich in zijn rcligie rot dat absolute,'God'. l)ie verhouding vertaalt zich in dienstbaarhcid en overgave. God is voor henr het hoogpte gezilg' Dc mens is nict buiten die verhouding. Hij kan daar niet buiten trc'den, \\ant God is geen keuze voor hem, maar eerste en laltste rvcrkelijkheid anders $as (iod niet absoluut. Darronr hecft de mens nret zijn (iod ook altijd gelijk. Irnnrcrs. zou hij nlet zijn God geen gelijk hebbeu. drn is zijn religie niet Nat zij pretendeert te zijn.lntusscn ze[igen C]od en de rrtenselijke rcligie allcs over de mcns die met die voontellirrg leefi.Aan zijn (iod kent men de tncns, zou je kunnen zeggen. I)e rcligie heeft inzoverre cen blindc kant. dat alles gezet rvordt op een generzijds (een (lod, ide.ral of iets'), nraar dat drarbij niet verdiscontcerd \\'ordt dat het de nens zelfis die dit absolute, het hcm overstljgendc zich voorstelt. en daarin zichzelfels in een tegeno!€r uitdrukt. l)e religie nloet die blindc kant ook rvel hebben. andcrs heft zij zichzelfop (tht rrroet zij overigens bij Hegel doen.) Naar mijn idee is juist dit karaktcr van dc religie (en de ideologie). nantelijk de absoItrte ranspraak en het zich verhouden tor het absolurc', het'gelijk', rvat de religie tot een wezenlijk gewelddadig iets maakt. War eerste cn laatste ranspra:rk ntaakt, rvat hoolFle insmnrie is, rechwaardigt alles rvat a:rn dit hoogrste dienstbaar is. Ziedaar dt kienr van het

212

lrr

gcweld in dc relieie. l)it hoefi overiqens nict te bctekcnen dat het ook tot-/i,sill uerveld korDt. Fysieke gervelddadigheid is niet nreer dan clc uitersre consequentic van ecD in hct 'svsteenr'r'rn de religie recds besloten gerreltldadieheicl. Het'gclijk'van de relieie trit zich iD de qchoorzaanrheid: lret docn vlrr de gcbodc'rr (ororaal). de ()verqive AAn Iret absolute. het ondcrgeschikt nrilken !':rn allt'ideci'n t'n principcs eerr her enc Goede. l)at (loedc bc'staat in dc rescl uit de nrccst verhcven idellen. tls,jirrr,el!, cerl'eldkroshcid, r'rcde.liefclc. gehlkheid etc. Het nraxkt de religie tor zoic'ts dubbelzinnil5. Want zij k:rn de schoonrte idc'alen hebben, nraar zrl hecfi clesond:rr:ks clic blinde vlt'k van haar gclijk vlo (;od, r,r'at nicts dln haar eigeo |nenselijk) gelijk is. I)et nraakt hair ook ro:rarlijk. Zij is als een rvolfirr schlapskledercn.Totale overqavc rvordt eevlaalgd. voor dc gocde God ofv()or de

g()cd( z.tJk. Welbcrchourvd is hc'r marr gocd dlt rvc in onze rcligic zo'vrijzinnig'zijn. in de zin vln 'inconsr'qucnt', z<:ru,cl links als rechts.Wint consequentie leidt ons lear c{c hel. De vr;rag of ge*'cld bij rc'ligie hoort, oidat dc relisie voor ande're dan reliqieuze docleinden nrisbruikt rvordt. legt eigcrrlijk cei rookqordiin. Alsof drt de kTvestie zou zijn. tseidc is irnrners u'lar. Dc pleitbezr>rgers ran de relisie, dic de relicic uit de rvind $ illcn houden door tc zeqqen d:rt het de rarliralr, religie is dic' zich r.an dersclijkc radicalc middelen bedienr. garl nrrjnr inzicns te gcnrakkelijk voorbij een dc rvnre rrrd van alle rcligie. Clervc'ld hoort bij religie, irtzoverre s'c in tle rcligic mer rbsolutc ianspraken tc nuken lrebb.n. Fvsiek ge.rvcld.lls gezcgd, is dc uitcrste conscqueDtie daarvan. en is niet meer d.rn ecn ,ili,r{ un wilt i,r dc religie als haar rvczcn besloten ligt. Het anderc'. nanrclijk dat religie rnisbnrikt lr.ordt, is ook \\'aar. Een bcerje politicrrs irlnlers zll trachtcn zijn bcdoelingen te rechtvaardigen nrct ecn bcroep op de hoogite instanric, oirlrt norr'(iocl'. de heilige oorlog, deVcrlichtirrg (nrct een hootdlctter. .rls u.ls het cen ecntluicliqe z.r.rk). of d.rt hct nrr de'rr.csterse delrocratische rr.lardcn'zijn. Zij recht!'urdigen elk, voor uie cr in qcl(Dft, dc ultierlc greep. Nu bc'n ik vln ntcning clrr hcr getuigenis v:rn dc Schrift ons cen clcrgelijkc rrecp juist verbiedt. Hct is trolentlien de vraas ofse in de Schrili tc makcn hcbben lIrcr hct ib\()lutc. met een'(]od'.j.r. ofhct in de Schrift eitenli.jk rve'l onr relisie grat? l)e Schritt ri,onir religie, \\,?nneer wij ()Ds daarcp n)cDerl te rloetcn bcroepen lls lalrste iustantic, rv.r.rrin 'het seschrcterr staat (ook ccn'ec'lijk'). Maar juist de Schrifi l.ut zich als een dcreelijke lalrste irrstarrrie liet'pakkcn . Hct zou opnicuw ccn gcwel(.ldadiqe srcep zijn. eD bcvestisinq r.in dc eervcldclldigheid ook ven de bijbel. Maer lercn u.c nier juisr dat her Woonl vrij is? l)ar Nij hct nooit in de vinsers hebben? Nerqenr kunnen llsrzetten? I)at hct lartsre gezag ligt. rriet bij ccn '(iod'ofcen uekrvig principe, rnaar bij de vrijrnachtiuc God, dic ons hct'eelijk'nier in handcn ccefr, om vindiilruir dit gclijk anclcren op tc leqscn en de rvereld c'rrnee tc vcrovcren. Draar dic' oDs in ons onseliik qclrlk gecti br1 Hcm.l)at li!.t nooit bij ons, nraar rltijd rllccn bij Henr. En dat het gcJijk bij Hem allecr liqt. en nooit ons geltk kan s'<:rden. nrlukr het ons onmogelijk nrer dit telijk tc qrljpen. oudltl r,r r.l !.liik nlk'c hthfun door hrt nkt tL hihe . L)at is hei evrDgclie van dr' rechtvaardiqirrs \.:rD de gocldeftrzc. l)it cvangclie sluit dc \\,eq rf [aar een cewelddrdiqc qreep. Het onthu]t

t1 de rcligie',.juist ook onze christelijke religJie!. als ongcloof (Banh), onthult haar

273

'geljk' rls

ongelijk, haar pretentie als'goddeloos'. Uit dat hele prcblenratischc' vcld van rcligie etr geucld, die cirkel saar de reliqieuze Drcns op eigen kracht nooit uit kan brekctr. uit dat veld wordt hij bcvrijd door het vrijc Wooid van de vtije God.

Wic bij de Schrift zijn oor te luisteren leg. zal daar niet ondenvezeu torden iIl het menselijk religieus gelijk. Goden zijn retlc. maer dubbelzinnigc grootheden. Zij hebben een lnond, nraar spreken niet. hebben oren. rrlaar horen niet (Ps. 115).Z5 zcligelr wxr Ti zeggen, en zij verlangen \an ons \\?t tt,lf verlangen. Maar de Schrift spreekr van E6n die ons bepaalt bij ons'ongelijk'. En in &t ongelijk. u';rar de'Cod'ran Israil zich ophoudt, vestilat Hij zijn'gelijk', In de dor>d van de MessiasJczus. Een greep naar de lartste dingen is uitgesloten. Mcn krn het Koninkrijk ()ods niet eigenruachrig vestigen. Men kan hetVrederijk niet atifivingen. Het zou zelfopnieuw een gervelddadige greep zijn. De' christclijke qemeente kan niet anders dan in r
BEZINNING OP ISRAEL Wat mij in artikelen ran neoconscrvaticven vaak is opgevallen. is dat hun .rr!:rlltlcl)(atic die van de tegenstlnder spiegeh. I)e inhoud venchilt maal de nlanier r"rn dcnken is hetzelfde. President Bush is hen daarin voorgegaan met de oproeP de tegenstandcr met dezeltie meedogenloosheid te bestrijden \\'aarvan htj zelfblijk gaf. Het konrt er op neer dat IJin Laden ons voorbeeld is. Ik heb daar een paar keer inTrcul op gervezen (1) Hetzelfde trof mij in de bijdrage vrn Schoch aan het vorige nurnnler van ln de Waappchaal (17 nrei 20{)8). Hij heeh dit 'Gebcd' uitgeschrcven wat ik als dankbart' leerling v.rr ds. Koningpbcrger toejuich Hij leerdc mij op het Herrornrd Lvceunr dat de predikant wel rrrocht inrproviseren in de preek uraer nooit in het sebed. Hct opschrijvcn dwingt tot zorgvuldig formulercn en geeft de gerneente houvast bij het vornren ran een eigen oordeel. (Wlaronr de schrijver zijn gedachten door enjambelnent en \\'e€laten van de interptttrctic ecn dichterlijke .rankleding heeti gegeven r ect ik niet. Een deel van \\"t hij zegt aan her eincl rvordt er onverstaanbaar door.)

2/-1

1S

6a'n passagc: 'inaatstivc tr als goed cn sleclrt/ leqgen nrecr gewicht darr een god die blijft vlsthoudcn/ aln ecn eennlaal geqeven \\'oord'. Dit wordt als een zonde vrn ons beleden.

Ik rvil iets zegeen over

in dc'sch:ral/

Ik herken hierin cle islanistische gcdachtegang dar een uitspraak vrn God belangrijker is chn de nliatstaven l.an mensell. Het is de t'eusiqe rcrleiding van de religie, zekcr ook irr het Christcndonr: God te willcn dicnen tcn koste ran de nredemens- Wat is dat'eennual gegeven rvoord'? Volgens de IsraClischc kolonisten is het dc belofte van het land dat zij dus nrosen bezettcn ongcacht 'nrensclijke nlaarstaven van goed cn slecht'bijr,oorbeeld de nrenscnrcchten.lk denk dat president lreres dichte'r bij de rraarheid.was toen hij onlangs dc tien geboden de gcestelijke erfenis ran Isreijl noc'nrde. l)ie rnoetcn bekencl rvorderr orlder de volkcren. Ven Lcvinas heb ik gcleerd dat de tien gebode[ zo ()pgeschrcven nlocten wordcn dat

tlc ccrste vijf correL'ren nret de trveedc, vijf. Dc eerste vijf betreffen de rclltic tot (iod, de rweede de conscquenties daarvan voor de relatie tot de rnedeutens. "lk ben de Heer uw God" houdt in, dat rvil zcgsen, herekenr: "(iij zult niet doden". I)e plek N:rar dat gebcurt is een vindplaats van God. Zo \\1)rdr her eerste gebod uitgclegd door het zesde. Andersom krijet het zesde gebod door het eerste cen vcnrnkerinq. l)it kan verdcr uitgewerkt u'orden voor de andere geboden maar dat zal ik hier niet doen.

Ik schrijfdit stuk onldar \\.e iD een inrpasse terecht komen in ons ethische en politiekc denken als we ons in de firik vrn het fundlrnentalistische denken bege\,'cn. Ilcrkhof heeft in zijn boek (lhristus de zin dcr gcschicdenis uir lg5u zich ecn eindrr,.cegs in clie richting bewoger nraar is er later op teruggekouren. ln ecn zellkritische beschorlrving zcgr hij dan dat hct ecD corrbinatic \\'ls r,;rn biblicisme en speculatic. (2) Zoiets vertroebelt ons denken. Sterker.lrct vcrbicdt te dcnken. De gevolger dearvln zic'rr l e ook in het stuk vln Micluel Bource.llies M.C.L. den Boer. in hetzeltde nurrDrer waar hij rner instemnlinq Melanie Philip citeerr: "lf rhe tft)nr line in lsrrel were to go down, rhe Wesr would be nexr". Betekent dit, nct als bij Schoch, d.rt Isradl niet de veroverdc gebicden nrag lfitaln omdat Gr>d die airn het volk Isratl beloofd heeft en er dus gc'en lcr.ensvatbare Palestijnse stmt nrag konrerr? Zoncler naderc specificatie is die lpocalvprische rvaarschuwitg qevlarlijke clent:reouie. M6t die spccificaties is het opnicus de combimtic vin specularie en biblicisnre uler l-lcrkhof bij nadc,re bezinning voor uaarschtrrvde.

Thco tlc Iioer

I

l

lk rchrerfer over in 'rir,r/rr'\'in 5--1-200f. 2.1-.1 2(x){ en l: 11-t(x)5. Zic E.ll Mcijerrrg. Hrl lrik$ Ikrkhol' I t t) t 1- 199 5 ), cttt ltfil,,.qi:tltt l,iq{4rc.

K

Dpcn. 1997. 87

114

l9

JEZUS CHRISTUS (OVER HET APOSTOLICUM, 5) Christus

Het grootste dccl vrn de Apostolische (ieloofsbelijdenis gnt overJezus Christus. ()p het eersre gczichr zr'ru rrren kunnen dcnken dlr her'Oudc Testanrcnt tia:rrin niet v<)orkotttt. l)rt is ecn nrisvcrstrnd- Er is een onmiskenbare venvrjzing naat her'()udc Te\tanlent'in her soord'Christus,'ecn ritcl die reselrechr komr uir dat'Oude Testarncut. (lhristus'is dc'gangbarc (iriekre r'cneling r.an Hcbreeu\\,s MEsIItA(rtI. in her Ncderlands 'Messias' floh. 1:.11). Letterlijk betekencn bcide soorden'(iezalfde.'Zalving is in de bijbcl svlnbolische toerusting tot e'en invloedrrlk en vcrirntN'oordelijk ambt, nreestal een koning, nraar ook dc (hoge)priester (bijr'. Ler'.6:22) en ecn enkelc keer cen bclangrijke l'rctiet (1Kon. l9:16, Sir. -ltt:8). Als aanduiding ran cen toekonrstiseVerlosser vindcn rvij de titel 'Mes'i.rs in het ()rrdc Tcrt.rrtrent c(h(tr rlrct. 'Wat noeten rvij ons in dc eeuN loorat-laand a.rn dc {aeboorte van Jczr.rs voorstellen bij hct woord (lhristus? l)c gehele menselljke geschiedenis kenr u'cl ecn nrin oi rrrcer \agc verwachting van de komst van beterc tijdcn. EcIr voorbeeld is een passagc uit de Vierde Ecloga van Vergilitrs (t -t{t vChr.). die soms rverd uitgelegd als voorspelling larr de sc'boorte van Jezus. Ook in her Jodendom vinden wij dergelijke venvachtingen, bijvoorbeeld bij dcjoodse filosoof/theoloog Philo van AlexandriE, een tijdgenoot vao Jczus. l)ic venvachting is echter niet direct verbonden nret een als Messiaanse Verlosser gepresenteerde peisoon. l)at is in de rvereld van het'Nieuwe Testanrent' niet afivezig. lllrar vrij zeldzaam.Wij vinden iets dergelijks in enkele joodse pseudepigrafen en il Qummn. l)c pcnoonlijke 'Messias' die rvij d:rar aantreflc'n is cchter van een geheel ander r]-pe dan die van het 'Nieuwe Testanrent.' vccl e{clusiever politiek en trlilitair georientterd. Concluderend is het duidclijk dat h*'Nieus'e Testlmcnt het begrip 'Messias'afleidt uit het'C)udc Test:rment. ma.rr het is cven duidelijk dat hct'Nieuwe Testanterrt'dit. rnct het oog op Jezus. doet op cen geheel eigcn rvijzc. Een kennrerkend verschil is tiar van de profLticin over Jezus in het'Nicurve Testanlent' wordt getekend lls dcVervttller de'Lijdcnde Knecht vrn JHWH'in l)cutero-Jc\aja. Mrar ook andert' noties. dic in het 'Oude Testlmclrt' niet dircct zijn verbonden mct een '(iezalfdc" rvordcn op Jezus 'Zllignraker'). overgedragen, zoals 'Zoon van Gt>d'. 'Heer'. 'Redder' (Statenvertaling: en'Verlosser.'

Jezus

Christus" tlf.fczus de (lhristus', of 'ChristusJczus.'L)us loortdurend iD lrrblnd nret de tttessianiteit lanJezus. ()ok de Kerk heeti dat altijd gedaan. Pas in dc achtticndc en ncgcnriendc ecut'duikt cen nieu\\'pmblecru op:'de historische Jezus.' Natuurlijk is in de vooraftaande eeuwen ook gesproken over Jezus ;rls'historische'figuur, tnlar dat rvcrd altrjd volledig satncn gedacht lnct de 'Nieute Testan)ent teqenroet treedr. Jezus zoals ons die in hct Men kan dat 'rraief historisch' nocmen. zolanq *ij tenminste 'nrrief' nict krvalif-tceren als gcbreklig. !7ie 'historisch' denkr besefi dlt onder dat'naitve'een anderc. nlaar Diet Het 'Nieurve Testatuent' sPreekt orer Jczus

als Jezus

27

('

llr

pcr dclidtic infLricure. pcrccptie van de rverkclijkheid ligt .Wij hebbel dc neiging de 'hisrorirchc Jezrrs' voor de rvcrkelijke Jezlrs te houden cn bijbelsr'Jezrrs voor ccn (ererc) intcrprctatie. Maar na;rr bijbels besef is ric 'Trcrkelijke Jczus een qcsralrc trn Jczus rlit' rechr doet uen zijn firnctie en zijn betckenis voor qencraties na Hcm.Wat s ij lls extrl infornratie zoudc-n tocvocgen aan een 'hisrorische' beschrijving ueenrr een bijbelsc' teksr iD die beschrijvint zelfop. Duidclijk fbrrrrulcert dat cle evangelist Jolrannes in 20:31 : "1)ezc dirrgen zijn qeschrrven opcht gij gelooft datJezus is rle (lhristus, dt' Zoon ven (lod, en opdat gij selovende hc't le'vcn hcbt in zijn naanr-" I)e'historische Jezus'is dus ecn nrodern probleel)l en het is scen rvondcr dlt rvij in dat r,'ertrencl op lllerle'i vrlgen aan dic rekst ecen duicleli.jk lntwoorrl krijgen.Wanneer wij de bijbclse rekstcn rcchr rvillen doen zullcn wij zc nloetcn verstitan in hcr verb;rncl van hun cigrIr historischc en culturele conte\r cr1 ze niet kritiekloos ondcnvcrpen t;lll onze r)onllt'lr \ir) hirroricitcit.'l)at $ij op die nranier overJczus Ileer te \.eten zouden konleD is een illusic. I )c !r('rchicdenis vnr de 'lristorischeJezus'in de hatste andcrhalvc ecu\\' bewijst tlat. Hij lijkt nrcestai verdrelrr rr'cl op het ideurlbr:eld van zijn beschrijvcrs. Hoc mecr rvij echter het historisclre klr:rkrer van dc brjbelse scschritic'n .lls c'\r{ctcn scncu\ nenren, hoc mcer rvij ook oog krijgcn voor de bcperkinger \..ur ()nzc eiqcn'hisrorischc'situatic. des te mindcr zil!-(tl rlordt ecn historiscrende interprctiltie r,an de btbelsc teksten. Op dat purrr hceft de historische kritiek'op de bijbel r,'an de hirtsre ceurven de orthodo\ic [()/a,-r \r)lens ecn goedc dictrst bc'rvczcn.

l)e lcctlrur ran dc bijbel vcrpl.retst on\ nil:lr cen \\'ercld dic niet de ooze is er die \ij roch binnen de horizor \'.rrr onzc ciqetr sert'ld nroetcn \.cr\til.rn. l)litr ljqt ecn (herrucneutisclt) problcen). dlt zll nienrand olrkenncn. Maer Nii moeren niet olerdrijvcn. Wij lczen toch die tekstcn en begrijperr zc'zell.s ook nog nrin ofnrccr. Zorr clc r,.er$,'orrdcring ovc'r hc't feit dut wii blijken re kunnen conlmuniccren tuct nlcnsen die al t*r'c nrillennia oinrcer dood zijn dan oier kririsch nroetcn voorafq:lan ilan een door on5 ()pgcworpen theoretisch problcrnt?

Het 'Oude tstament' IsJczus in het'()utlcTestanrent voorspcld? D.rr kln ,len z() oDgerruilnceard nict zeg{eD_ ()m tc beqinnen plst ons idce viln '\'oorspclling niet toecl in de bijbelsc nunrcr r'.rrr rprekcn oi'er dt toekonrst. M:l.lr nog allezien diarvan \trcokt dc tDlilicr \v:urrop hct.Nieu\\.c, Testarnent' het'()ucle Ti'stanreDt' openljjk of srilzwijeend uitle'gr l:urq Dier irlrijd nrct orlze

rnoderre excsetische ilzichten. f)e 'uroeclc'rbelolic' in (ien.3:15 bchoett bijr,.oorbcclcl nier op Jezus tc sla:rn nraar karr terecht heel proznisclr rvorden oprrcvnt ;rls beschrijvine

\'in de cont'ro

t.rrie va|r lncnsen mct slanqcn. Maar ook al zullcn rvij bep.ralde tekstcn antlers uitleggcn d:rn de ,uteurs v:rn hct.Nicuu.e Ti'staurent' crr rlc vnreqc Kerk, dat rreernt nict rveg dat hct'Oude Tl'stinler)r'. zijn be*rip pen eD zijD (irrrplicietc) rlrcolosie. bepalend blijl-t voor het 'Nieurvc Tlsramcnr.' Allcen is de crcgctischc irguntcnlittic verschoven. De antickc ercgeet zlq uoordcn prirrrair als nrvstieke yenl'ijzingcn trJar cer) dicper qelcqen rvlarheid, voor onr is rnet nanre het vcrbancl mct andere rvoorclen bepelcncl. l)earrm zullen r,\'ij vcel toorzichtiscr zijn rnet het

1

271

liebruik van typologie en allegorie. maar aan de ;rndcre kant nreer daD de nlecrre anrickc' e\cqctcn lettcn op sanlcnhilnqen in rhenrr\ cn nroticven. lyalr hcr op .rankonrt is tl.rt clc verbinding 'Jezus Messi.rs' of'Messils Jczus' ons cr aan blijft herirrneren dlr je nicr ovcr Jczus kunt spreken zonder uitgcbrcid hcr'()ude Tlstament'tcr sprake tc brenscn. Her'Nieuue Testarnent' kondigt oret ecn beroep op het'Ourle Testanrent aln dlt Jczus de 'Messias'is. Hct'NieuTve Testament' qebruikt daarvoor de terlt 'vcrvullinq.' Wij ntoetcn d.rarbij dus niet onmiddellijk aan'voorspelling'denken, nurr cerder aln het beeld van een vat dat gaandervcg nlct \\'iter rvordt gevuld cn tcnslotre rrrl'is. L)p dic nranicr rvordt ook een zinr,rrlle geschitdenis (Hebr. oaural,'r'oord') 'ven,uld', gccompleteerd cn beslotcn. l)at geldt lan de 'geschiedenis' van hct verbond van JHWH r et lsraal. Dat verbonrl Tvordt niet vcrbrokcn. nraar !rcedt in een nien,vc fasc als in de d:tsen van de Messias ook niet-Joden (govirn) daarin lorden betrokken.JHWH is dus niet alleen de stanrgod van cen antiek volkje ergens in hct Midden-Oostcn (dat ook!). nraar tenslotte. in de Messilansc tud, n HU de god van alle volken. I)at is theoloeisch het voorn:ranrste ondenverp in her 'Nieuwe TLstanrent'. Wii lezc'n cr slak rx'er heen en zien niet eoed het theologische bellng. rerliseren ons niet dlt hct bijzondere van dc Cod van lsraEl blijft bcstaen. ook rl is zijn rctu.rliteir in de dagcn vau de Messias openlijk rrnivcrsecl. Expliciet s ordr het rhema'lsra€l cn de (iovim'uitgebreid behandeld irr bi.jna alle brieven vanPaulus.bijv.inRorn.9-11er,Efez.2:11-22.Maarookinrplicietrvaarclechristelijkc traditic hct nier direct zoekt, zoals in de gelijkenis van de'Verlorcn Zoon'(Luk. l5:1132) Uiteraard zijn er praktische consequenties. Hoe zit het dan nret de idldl/rd. dejood\c lecfregels? Moct ecn heidcn eerstjood rvorden voordat hij of zij christeo kan zijn? Drt zijn de vragen waarop o.a. Paulus een antwoord zoekt.Volgens henr ontslaar de Messiaansc vrijheid ons l'an zulke verplichtingen. Hi.l zicr rcrechr dat het hier tenslotte over bijzaken gaat en vindt allcs goed. zoleng wij onze mening maar niet hardnekkig arn lnderen opleggen.

Jesulatrie Dc concentratie op Jezus heeft in dc christelijke kcrken

sonts gcleid tor Jesr,rlrtric'. dc verering van Jezus als'historisch persoon-'In de prorestantse kerken van landaag zien wij dat hier en daar opnieurv gebeuren. Niet zonder reden heeft de KerkJczus Christus beleden als de trvecde gestalte in de l)rie-Eenheid. niet als een loslopende godheid.Wie 'Jezus'zcgt, zcgt ook'Messias' en slalt vervolgens nict allcen het'Nieuwe'maar ook het '()ude Tesranrent' op. Wrnncer dat 'moeilijk'is, is dat tcrecht. Zondcr ru'ijfel verkoopr 'Jezus'op zijn eentjc beter.Wie echter - rraar de bekcnde uitspraak van Breukelman - hct 'Nieu',ve Testament' nict consequent uitlegt in het k:rder van het '()ude Testament' zal het

uitleggen in het kader van de vigerende wereld- en levensbeschouwing. Als Jezus' voor onze religieuze of politiekc of noralistische kar rvordr laespannen kan nren Hem maar beter vergeten en het 'Nieurve Testarnent' dicht houdcn.

I\ochrts Zuurnrold

lTlr

tl

OVER DE RECHTSSTAAT EN DE DEMOCRATIE Toerr rvij op Walchercn in novenrber l9-l.l bevrijd rvarco kregen rvc rnercen re nukcn nrct hct Militeir (;czat. (l)at Militair Gczrg \as door onze rcgcring in Londcn ingestc,ld voor dc overqangstljd tusset het vertrck van de l)uitsers cn hcr herstel varr onze bcschldigdc overlrcidsinstellineen.) I)e kranten rvaren flinterdrrn door sebrek aarr p.rpicr. rrr.rar er warcn wel aanplakbiljetten. Ik stond ecn kcer van die atnplakbiljettcn tc lezcn cn zrq dat de ene scctie v:rn het Milirrir Cez.rg cle lntle're voor cle rcchtcr had ecsleept.lk dacht: ah:r, zo is dat dtrs nu, de or'erheid staat ondcr het recht, ondcr de \r'ct, cn nu ken ik zien dat figuren die zich voor overhcici uitqevcn cn het rccht aan hrrn l:rlrs l:rppen liet\ ltccr o\:er ons tc zeggen hebben. Ik zes dit r)nr mereen duidelijk tc nraken waar ik hec.n rvil: dc rechtsstalt is cen hoog goecl, err d,rt lroee sol'd rvil ik bcu,'arcn. l)e rechtsstltt sta.r tegcnover de poliriestalt. In de politiestrar krn tlc (r-:.rk ucheirnc) politie, al tlan nier in opdracht van de rnaclrthcbbers. met de nrenscn dr>en wat ze s rl. In rlc rccht\stait h()udt de or.erheid zich ;ran cle rr'et en.ls zc dat niet doet krijgt zc nret dc rechter te rl.rkcn. f)et hct ondcrsclreid tussen de rechtsstilat cn ric politicstaat nict iedercen duidelijk is bleek eeu aantal.j.ucn geletlen. de jarcn vln hct'gedogen', in de tijd varr Van Agr. Hct z.rg er evcn nllr uit dar dc politie eens icts zou qaun tloen, meirVan Ast zei clar hij dalr reqen tr.as. onrdat hij eeen'politicstlat' * ilclc. Voor .rlle zckerhcid vocs ik char noq evrn nrl toe dar cer) politiergent die ten llinke klap rnet zijn \v:rpensk)k gecti niet pcr dt'finitie'ccn tiscist'is. Wanneerje rechtssteat zegr is hct wel nodig detjc iets over cle irrhoud van her reclrt zcgt. Als bijvoorbeelcl dc shlril hier ingcvocrcl zou wordrn er dus dc kc'rk err dr.svrr.rgoge uir hct openbare leven weggedrukt zoudcn worden, zouderr rvij nrijns inziens geen rechts staat nrccr zijrr. Rccht betckent voor mij dat alle qodsdicnsten hun gang kunnel galn, 'bc'houdens iedcrs verrnts oordc'lijkheicl r.oor de s.et'. Bij de rechtsstaat horen ook de vrijlreid van mcniD$uitinq. cJe vrijheid vln vcrrludc'rirrq cn clc vrijheid ran drtrkpers. l-lij mijn rvcten zijn deze vrijheden oorspronkelijk bcdocld onr openblre kritiek op dc overheid mogelijk rc nr.rkel.Jc kunt er drrs een atspiceelirrg van tle rvoorden vln dt, profetcn in de bijbel in zien; in iedcr qflal zijn ze dus nier bcdoeld onl maar r:rak re belccligen. I)e inhoud van htt rccht in onze rechtsstaat is stcrk bc'irrvloed do<>r de'Verklaring vu de rechtcn van de nrens en de burser'uit de Franse l{evolutie.Wanneer ienrand zeqt dat cleze vcrklrring de rvcg vrijgeuraakt heeft voor het kapitalisme sprcck ik drt niet teqeu. lk konl daxrop terug.

l)e rechtsstelr is e'crt voonvaardc voor de deruocrltic. Eind vorigjaar is de dirccteur van de rvinkel van het Palestijnse llijbelgenootschap in cle Ciazastrook (dus het Outle cn hct Nieurve Tbstanrent in hct Arabisch) r'errnoord. Er is nos oiet vcrnonlen clat de politie van het Hamasbervind dalr ijveriu op zoek is nlar tlc nroorrlen:rar(s). Wanneer darr ecn Kanrerlid bewr:crt dat dat H.rmasbewind dan toch nralr'democr.rtisch'is zcgt rrrij dar hclernaal niets.

C)nzc Nederlandse dcmocratie bicdt ons de nrorclijkheid rrree .r'erlntt oordc'lijkheid tc

t.1

219

clragcn voor rvat de st.t.tt cloer en l.rat. l)oor op de hoogte te blijvcn van s'.rr rcllerinq cn k:rmer doc'n, en door clcel te ncmcn lrn de verkiezinger. Montcsquieu. die rtist rr l.rrtx cr hij her hld slnncer hct over de politiek gins. zei dat de dlrrgd het grondbeginsel vln de dcmocratic' is.Je licgl nier en je houdt rekcning rrrct de belangen van urdcrc nrcnscn. Ons goudeerlijke kiesstelscl nreakr hcr nodig clat partjco door conrpnrrlisren te sluiten s:rn1en cen kxbinet vormcn. Er zijn nu tNee p.rfiijeD dicje buitcn zulkc kabinerten nroct houden:Trots op Nerlerlaud van I{itaVerdonk en rle I'VV varr (iecrtWilders. Ueidc p.rrrijen speculert'n op gevoele'ns v:rn.rngst en qaall ervan uit clat de kiezer zijn verstantl nict gebruikt. Beirle partlen zrjn dc za.rk T-:rn i'6n pcrs()on cn in iedcr qcsal bij Verdonk is dc linanciering orrdoorzichtig. Beide prrujcn ztn in oprrrars en beide zijn eel gevaar voor

onze denrocmtie. ((i()te reser!'es lrcb ik ook ren opzichte van dc Socialistische l)artlj verr prrtij qeraden te docn wat Mrrijrissen zegt en hij heeft zijn progrirmrna zo vlak gcsijzigd datje nlJar rnort ltivachten rlar hij doet als hij nracht krijgt.) Tln tijde van hct rersre kabinet Balkenende is her land door de LPF onrcgeerbur qemiukt cD rve r oeten Yoorkonlen dat zoiets nog eens qebeurt. Ik kies voor de l'vdA. Op hct ogenblik zijn Wouter Uos. (iuuslc tcr Horrt cn l\onald Plasterk goede ministc'rs: EllaVogcll.rr cnJ.rcqueliue Ciranrer hcbbcn gcen goede rcputatie rrraar ik bcrrvijlil in hoge rrr.rte ofze dat verdienen. De l)vdA nroct zich nu ren nicurv proticl gcven en dat lijkt me niet eens zo rnoeilijk. Tin tijde van de paarse kabinettcD heeli de partrj het geloof in de nrarktwerking beleden en ingestenrd rnet de privirtisering van bedrijvcn die in handen van dc staat Naren: ontstellend en onbegrijpelijk. f)e partij zou nu de schade die door de privatisering is aangcricht uroeten hersrellcn. Neent brlvoorbceld de privatisering van de post: dic zou in het belarrg van dc cortsuntenr zilrt. TNT begon rleteen naar met het afschaflen van de goedkopc taricvcrt lror drukrverk en brie&aarten: dit sas d:rn dit. Maar nu koort het:TNT houdt zijn werknenters voor dat zc s'el irr dienst kunnen bli.jvcn nraar dat zc dao rvel tuinder gean verdienen! Icderc socialist hoorr nu op zijn achterstc benen te staan. Enige bestaanszckerheid is zo bclingrijk! Daarom is het ook goed dar de PvdA niet zoIrliar rneegaat met de phnnen larl l)onner om het ontslagrccht te vcrsocpelen. l)e [)vdA dicnt het vierkanr op t!'ncmen voor DrenseD dic door het kapitalisnrc zNlk stiun en dan ook nog eens ill de knel ko-

Jan Marijrrissen: het isle irr dezc

Ilten.

Ik kom terug op de rechtssta.rt. I)ie is in hogc mate gebaat bij een gocde. sociale dcmocratie. Dic rcchtsstaat rvil ik noot mecr k\r'ijt. - Zodoende! A.A. Spiiketboel

l.{

180

AI]OUT SEX 'frgu ht dndc &r

riidcn bclcgde fu kttk tun Jc ! ()hriJtus e.u oltr..nbtn s)roit ovtr it scksntlitti.'1 he,,1,,,(n ra dtur t .fdiu hrycu htnnnrts ut hidtlut yhunnordt ltctr{ett oler het ttryoul w dit itrinddiik! hrnmun dat u ltddr ecu! roorc.,(d ufi ltut dtbltel:iutipL' stLtf nn uuu't,ttoudc d,i{ljlif,rJa s li ittit,drdl.,l L)trtdddu tt\)est pt) e , ot sprdkt' htJolltwtul Ltwr hn li{ir,.I(ofic ca iroorile-r venltn door urktb -llarol[a,rasr' r/,rrrrrs lcrrriq rcr:orll. 's .{t'o ils, na de pktuirt aittit.{, lrcldt:tt dL, nrrtste uannctt trttg L't,ctt rct l u uolu' ofi lt kl& ldl t een doorhatk uns hueikt it r 'itttiu c(uu,tfi ahfisk\tdnfi o ittlitrnr'crtin un l! tl titsitttlti( Anducn, r,rh zoniler trolrrl/i,(, --,1.,

R\ d( lnr dkadr nml in k dti kea hieldu ( lofln'l op dt 1)rru.rtlr'.r. .-(.lrdr(,/o.{it ol-lun wrl,,rn licldc. Ecn u*diq stloot iraa-viq i, :if,, r.g. f,/r

tit diq i d.

lrr

lrr7r rr,,1

ocht

i

cyo it,stad

h... Hii

bleck

ls

k\,rc . Eet -r/,,tlr,rt/arrrrg ku'an hdms tln- t,i hypostdrie h,r C/rrirtr-i.

k'

yol.genfu

niet

nl

de

o(ht.td d( n$t nuthterL bi.j,lragc !tufid yanu'ttc oncnilhcid otcr dt

In dc *rrigejaargarrg vln ons bled zijn Aart van den Dool en I{ens Kopurcls c'cn tliscussie be$rnnrn ovcr seksltaliteit. cn \'rcege[ onl ccn \\,ceNoord. l)at is er tot nu rr)e niet van {e korrren. Inmiddels rverkt Kopnlcls gcritl.lg vcrdcr aan eclr hcuse dogrnatische ondernenring nlet betrckking tot 'voorzicnigheid' el 'schepping'. rvaarirr enkele zeltdc lijnen rvorden

\'oorlqezet. Ik rvaarclee'r de poging \?n Kopnrels orn dc poort van de henrel nier op slot rc gooien voor \\'a! ols schepsclcn .len \\'clclaad is geschonken. cn onr tlit explicietcr tlln lJarth te benoenren. Zo bij',nze seksualiteit verlosr zullen uorcJen rian dat rvij haar (eindelijk vrij!) zullen consumeren. herzij injaren zcstis-, hetzij in nrohrnrrncdaanse gest. te. Marr geldt .lit cigerrlijk nict voor de hele schc'pping? Ik pak graag de handschoeu op, en beperk nr in dit lrtikel rot dc seksualiteit, onr latcr op de verdere stukken in re gian. Het laat zierr hcr kinderen van de'theologrsche tloorbraak'vlrr dc 20e ccurr.inuridclels cigetr pJden bervandelen.... cn elkaar toch in ln de Waegschaal teqcikonren.

I)e rrrikeler r'.an Van den Dool en Kopnrels zijn, kort gezegd, een pleidooi onr dc lncrl sclijke seksuelitcit een plaats te geven in hct konirrkrijk vrn (iocl.Val] den [)ool zier in de h.rrtstochtclijkc liefilesnretafoor russeu de Hccr cn lsradl zoals bij Hosca rn66r dln cen rtretafoor alleen. Her la.rt als het rvlre zien hoc hcr eoddclijkc en hc't mcnselijke hccht zijn verenigcl in de lieti'lc, en drt heefi zljn repcrussics v<>or de rnenselijke seksudircit. Koprnels zict in de seksullire'it als gocde schepping niet nritrdcr d:ur rlc bclof-te van hct ecurvig leven, l:rt drn ook zijn bestcnuring is. Bciden, cle i'6n rlcer in cle tud van Miskotte. dc' antler rneer in de ilal \':rn Barth, st:ran daermcc duidclijk in tle lijn vln een

l5

I8I

cJvinistische verbon&theologie *'aarbij de exclusiviteit en s'ederkerigheid van Israils God het patroon vornlt voor dc lieide tusserr nnn cn vroutl. Maar beiden kennen ook een soort valr'surPlus': deze lich:rnrelrjke en geestelijke hefile rvordt doorgetrokken naar de herrrel. Dat is minder revolutionarr d;rn nrct namc Van den L)ool rvil doen geloven' oraar het is zeker een correctie oP de klassieke (oods-)christelijke antropologie' dus hun punt is duidelijk: Eros in de hemel! Marr over rvelke eros gaat het. en \2t is eros eigenlijk Ios varr ons bestaan op aarde? tk krceg de indruk dat *aar beide orannen het over selcsualireit hebben' zrj eigenllk fi1ne seks bedoelen. Dat is inderdaad een groot goed cn hoort thuis in de rntrupologie, en ik 'henrcls' te noemen Zoals ook een heb et geen bcz,vaar tegen om ccu dergelijke ervaring rua.rltijd met veel wijn, gcspreklen cn vrienden iers hemels kan hebben' of een prachtig boek, of verstoppertje met je kindererr op een rakantiedag rvaarbij je sarlrcn onvenvacht

stuit op een ntooic bloem. Of her ophalen van herinncringen in een zlveenr dlt dit alles niet voor niets is gerveest. ()ok herje tot inje laatste vezel aanvaard cu bellrind en begeerd u,'eten, zo ook zelfbetninnt'n en je &lrio orroonaardeLlk schenken, en dar ondertussen als een 'geestclijke bruiloti' c'rvaren, heeti icts heel Prerdgs. Maar' zo zegp mijn ervaring: het zijn allcurarl turjn rvoordetr, het is miln verlangen, het is mijn berrediging - en ook mijn cenzaamheid. Ken ik het verlangen haar ogen leeg te drirrken' zij slarr haar ogen Iiever neer Fiine sek: is het niet vooml rnijn eigen tintasie die ik botvier. rret cen mooi verhaal erbij. tenvijl haar verhaal cigenlijk toch nct icts andcn is ('zij rnaakt het venchil')? Hoe kln het .rndcn. geschapen als rve zijn als ttran 6n vrou* ? l)us heb ik hiir lief, of eigenlijk de zocte liefde zclli Het Hooglied is prachtig, nraar ofdc gelielden elka,rr vinden' anders dan in hun rvederzijds uitgesproken verlangen. is excgerisch zeer de vraag. Ik mis in dezc bljdragen dan

ook het besef en dc ervaring dat niemand van ons, ook in zijn meest intieme verlangens. over zijn eigen schaduw heen kan springen. En is die'blinde vlek'eerlijk gezegd niet iets rypisch mannelijk, vanuit het verlangen lan de sekualiteit bczit te neureni Nog ecn en'aring: vandaag vindt ze nier rrreer lijn rvar ze gisteren nog rvel fijn vond, tenvijl het voor orij eigenlijk herzelide is. Fijne sek is bepaeld niet iets uat je in de h.rnd hebr' en de vraag is zelli ofje wel herzelfile ervurt. \)yat nraakt het dan roch voor beiden fijn? Daar spelen veel me.r fictoren cetr rol dan de sek zelf, en de cigenlijke beslissing zou rvcl eens veel mecr kunnen vallen in de ruimte ven het'voor en naspel'dan in het sublienre urorlent, ils al niet in de veilige bedding die wordt gevonden (ofjuist wordt gcmist). Ik procfzeker bij van den Dool het verlangen naar een onbekommerde seksbelel'ilg als zou die 1<>s kunnen *'orden gezien en vcrkregeo van het hele levenwcld van intermenselijke betrekkingen nret zijn liefiie's- en machtsverhoudingen, hoe mooi (en nrisschien ecuwig) de retoriek van bruid en bruidcgom ook is- l)e vraag rnoet rvorden gesteld' lijkt me. of juist fijne seks (denk aan Salomo en onze huidige'feel good-rndustrie') nier rtruiso een enornr rnlchtsinstrurnent is ran de zittende, al dan niet gehuwde ofvrijbuitende klasse our dezc rvereld te bcheersen. Eros heeli natuurlijk ook iets denronisch' niet alleen omdat hij r>phitst tot de andcr, uraar ook onrdat hij blind maakt voor dc nood van andere zaken die zoveel :rgapc lcrlanqen. Het is dus zeker betcr te hurven dan te br.rnden' trnr nrct Paulus te spreken, ntaar wc rnoercn ook beseffcn dat een erotischt'hemel voor velen een hel is,

2ul

l6

cn dtls herrs rrict allccn r'er\\'cse die eroriek zclt-.Alsfur lrltr nrc( zljn zusTlrulr rril shpen probccn zij henr vergeefs van clczc sch.rndehjke rlrlaasheicl'af tc Irouden. En ik, rvalrhccn zorr ik met rrrijtr scha de g-aan ?' Maar AtrrDol1 oDrecrt en vcrkracht h:ur. \\aarlla hij c,eD zccr srolc .lflecr ,"ltn haar krijet,'grotcr dan de lieftle \\.iurnlcc hij haar h:rd licf.ichld'en zcndt haur rveg. Huar

courllrcntur:'Mij

\\r'eg rc zenden is crger clun hct andere \\,ar gij mij .r.rrrgehutl roorTirrrar uroctcn buiqcn cn zijn verantr,,oordelijklreid ruoetcn ncr:rcn. l)lt rres liefile cn goedc schepping teuccst, cn de beteugeling ran zijn cros. Mier teleurgestcld in zijn c.igen verkrachring begon hij haar tc hlten en liet haar bilrsten (2 Sirrn. 1.1). ()m opnicurv rc clronrerr ven een qrenzenkrze sekullitcit. rnclt dc daarbij behorcnde

dlln hebt.'Anrnon

Wic ove'r lictde en seksualircir spreekt. ziLl het ook orcr deze leksren rnoeren hcbben. En rvat re tleuken van 'lk zeg u. in dic nlcht zullen er twee iu 66tr bcd zijn, dc een zrl arngenonlcn, de .rnder zal achtergclaterr sordcn'? (Luc. 17:3J) Lietile en scksualiteir zijn, nct lls het ler.crr. ongcts iji.:ld cerr brou vln gelrrk cn e,e,n bron virr vcrdriet. Zij zijn als het rvlre de 'cschata' wltrian wij bepnreven wat het is oln als (zelt)h.rat?

rlcrs tc Noftlen gekct)d. t()t ons recht tc konren en te blocic'n. lnlar ook dood tt zijn c'Ir re torderr itte\\'ezcn.Ik ben het nlcr de Jchrrven eens dat otrs lichaanr daaronr een gnrot gocd is, en ons he'il nicr onlichlurelijk rr.rs \\'or.dcn eeclilcht. Ook ons licharnl sircht de belofte lln zijn xrlrooiing- Mlar rv:rt is bijbels ge'splokcn een lirh.rem? Ecn nlukr, r,crglrkclijk \tLrk vlc!'s, nret de dood beclrcigd, dlr nloer plocteren ondcr rlc zon; zick, onree(1, gcvie'rcndeelcl, doorqeza.lsd, orrthoold, gekruisigd. (iezllfd, geheeld, genezel vcrkliird. \\'edeR)pccrichr - rot in zijn kle'ir)c teen gerechc,aardiqd. ls dir licha.urr nu zo nlct scks bezie, alsofhct d.i.'rrtoe is geschapen? Dar zit natuurlijk veel nreer tusseD de oren. Wie het over ccrl lichurr heel-t. hccft het over zrvcetluchr cD snurkcn. spxrrdcrcn

clr \'crschr)n)pelen.le trorsten: o.r'er hoolilpijrr rlic nooit scaearr. sl:rpelooslrcid. trillcndc hlrrclcn c'n knikkencle knie!n;oieen gccst dic vcrduistert. rnlar cl.rn ueer toch een icmpel vrn dc (iccst kan zijn. lsaric werd blind, Hizkie u,errl zick, Paulus hacl zijn doorn clie clk uonrc'r)t prikte... Wclk licheem zal rrordcn geheiligd? Ik denk roch: rlit lichaanr, clat iilnge\\'ez!r) is op onrti'rnrinq. cn als zocllnig u'ordt opgericht. Cioecle schepprng vJn nl.rn ett vrourv betckcnt thn ook ecror dckcns nier lnc'cr wlrnl tc krijllen \\.rs op zijn oudc dag, troost r'ond bij ecn \altollc lcrzorgslcr. zonder noq qemecnschap nret lr.r.rr r.'hehberr (l Kol. l:l J).\\i.rnt Jc zr.hrltocdisc zll de aanle lrciirr.en. lVlrsschicn trr,,ct ie ,rrrLl..ler d.tgen zick cn zet zijn, onr te begrijpen dat hct zrrrqerr r.rn Cocls lofin zijn'grore huisgczin'een gnrtere vrcugde is dan die enc rnelrs bellliIrrte11 van rvic 1c zrelsvccl houclr. \)Vant rxrk dat ziclsr.eel houdcn r,.an is bijbt'ls eesprokcu vcrre' r'.rn onproblcnrltisch. ED dc ervirit:rr leerr dar e't'cnccns, dJa \\'etcr1 nttr) cn vrotr$. f)oqnrl, tisch betekerrt tlat dcnk ik cer) rrrcrrgc discipliocring vtn ons : oudc verhrrrren nailr de 'Necleroprichrinq ellcr dinge . W.rnr clirt Nat nict stert-i. zll lrooir ktrnnen opstaan. Maar lr ic is opeesr.r.rn, blijii ook voorsoed qcsk)r\.en. Wesrcl ten lJoonr

Itt.l

27

l)R. JAN KC.)OI'MANS (l 905-

I 9-+5)

G-C. den Hertog & G.V. Neven (red-'t,Jan Kooprnont, thcoloog bij dc tijd, Kzrnpen 2008,

ISBN 978 90 435 1499 6,e 22,50 Jan Koopmens -. een theoloog die veel hecft ge€lcven en !'aD wie nog veel wt'rd verwacht, d!' schrijver van de illegale brochure'Bijna te lirat'. ecn'vlJmmend Protest bij de cerstc nrllrregelen tegen de .;odcn. iIr okrober 1()-10' en van de Posril/err die indertijd de prediking van vcle predikanten hectt bcinvloed. Alleen al door de brochure en de Postillen is rvaar sat de rcdactie r.an bovensenoemd boek ze13: Kenmerkend voor henr was de betroklenheid van dc theokrgic op dc praktijk van de kerk in de slmenleving'. Nog geen .l0 jaar oud sriert hij. geveld door een l)uitse kogel. enkele weken voor de martclaarsdood van l)ierrich Bonhoeflcr. ran wiens lrerk Koopmans oP dt hoogte \\ts cn die hij nrisschien heeft onmroet op cen !?n de samenk.lnsten vin hervorltldetr cn vertegenwoordige$ van de Bekcmende Kirche. Aan Koopmans en zijn theologic rlls cen studicdag gt'rvijd, gchouden lan de Theologische Univcrsircit Apeldoorn op nraandag 27 januari 2007. I)eze studiedag rvas georganiseerd door dc lfdelrrrgen slstenutische theologic van de Pnrtestantse Ther>logischc Universiteit te Kanrpen, de Thcologische Univeniteit Apeldoorlr en de Theologischc Universiteit Karrrpetr (Broedenveg). De lezingcn van hooglerarcn en doccnten vln dc drie universiteiten, naast bijdr:tgen van de chr. geref. predikant Niels den Hcrtog, de Lcidse t'nreritus hoogleraar Marrten den Dulk cn de Beekbcrgeose predikerrt (i-W Marchal. zijn nu in boekvornr verschenen. f)e dag toen en het boek nu hebben de bedocling 'Koopmans'stenr te ([aten) horcu. nret hc'm in gesprek tc gaan, cn zo zijn denken op de actualiteit ervan te beproevcn in de discussie van onze trd'. Na de Inleiding is er'een biogratische schets'ran (1.W. Marchal, die zich bervust is van de grenzen van de biografie. In 19115 venchc'en ran hcm cen boek ovet KooPnuns.il, Koopt .t s, Dio lnr h1t dc oog-v. Zijn schers eindiE met enkele veelzeggende citatcn uit dt' bricfdie K.H. Miskotte schreefaan () Noordmans. cen ontroercnd documcll! \'Jn Itlrcn\

verdriet c'n diepe verbondenheid'. Wic het hecft ovcr een theoltx){ en zijn theologie. moet hct ook hebben ovcr ntcnsen die van betekenis zijn gervcest in zrjn leven. Zo schrljft Akke van der Kooi over de rclatic van Koopnrans en Noordmans. Koopnrans heeft herhuldelijk te kennen gegcven hocveel hij tc d;rnkcn had lan zijn 'leerlneester' Noordnrans. NauNgezct qaat ze n:r hoc de verhouding is ge$'eest en haar is riet ontgaan dat er ook verschillen zijn. ln concludcrende opmerkingen zegt zrj:'De gerichtheid ran N()oordnr,rns theologie is door Koopnlans onlgezet in daadkracht. Noordmans heeft met zi.jn kritische theologie L'en \Poor gewezeIr wat Koopruans mcer dan Noordnrans zeli verraalt naar daden in verschillende levensdomcinen.' IUnse Reeling Brouwer schrijft over dr: verhouding Kurprrrans-K.H. IVliskorte. Beiden trokken met elkaar op in Anrsterdarn. Na zijn dood redigeerdc Miskotte dc Laarstc Pos-

t8l

I8

tillc en r<xrrzeq dczc burdel r,'an cen prachtigc' inle'icline. Miskotte e^()er KoopDrens als zijrt nrcerclcre en Kooprnus schrcefecns ovcr Miskotte dat deze'ecn n)inier v.lD Nerkcrl (hceft) zrli onr!?ttencl en tndrirrecnd, ztl6 nuar allc zijden r,erlnnr.oonl, d.rr dlarbij vrijNel ieclcreen ccn lcek wordt'. Er r,r'atert rtcrg lndcren die vln bctekcnis zijn ges,ccst voor Kooprnans. bijr.oorbeeld Aueustinus. ( lJlvijn ('n Krrl llerth. B. Kantphuis. dic Kooputaui' dissertltie be\pr.'ek!. noc'n1r hcrtr'L'erlins ven Celvijn'. K:rmphuis laat het actuclc bc'lxns van de disrertarie zien en hij roernt cle 'rhcologischc orisiraliteit en cle raalbchecrsinc. Ovcr dc rrill van Koopnl:rns gait hr't ii verschcidcnc refemtenA.llaars. die schrijti over enkele aspccten van Ko()pn)ans' hornilctisch werk. zcE dat dc t:ral dic Koopnrans hlntcert uitcrst sobcr en cenvoudiq is. nnar'teeclijkcrrijd liut er itr ziin tealscbruik een narrrvclijks verhulde elocd en een trorc dicpzinnithcitl'. l)e par.rrr.r.ri rr:rrrin hij d.rt schrijli heeli als opschrif-t 'l )o<>rgloeidc soberhcicl . Als h.rrt ven Koopntans' prcdiking lto(r1tt hij tle vcrqeving t-n dc toekonrt. De eschatologische con centratie van Koopmlns wordt il1 hcr boek nteertnalcn qenoentd. Niels dcn Hertog schrijft ovcr Koopmels'bock or.er cle Nedcrlarrclsc Gcloolibclijdcnis cn heeft het clan vo()ral o\rr hct leirtstc artikcl (37) d.rt saat over dc eschatolosie. l)e opst.rnriinq cD cle ver\\,ach[c rvederkonrst bepllcn het hele zijn van de kerk op aarde. Dic verwlchring verkt uir in hct leven. Het is rre opqcvellerl dat bi1 el het sprekcl ovcr clc ercherologie bij Koopnrans door nienrar:d de lranr yaD J.H. Gunrrir:u jr. Nordt senoenld. renvijl juist hicr dc inr,loctl van deze negentieDde c'curlsc throl()oq onr)liskcnbittr is- Mcermalen neellt Koopmilns forrnulerirrltn van C;unning over. (Nu cle naerl vln (iunninq is eenoerud wil ik hicr cle.tenclacht vestigcn op ecn reeks gcschriften ondcr dc nl:rnt Kl:rssiek Lichr die u,rrrdt tritq(sc\cr LlLror hs6 l\661afl21;1s l)agblad. Het ecrste gcschrift is v.rn Thonras I Kenrpis, nu.tr tl.ut volqt r.l) (;unrril)g Hr.r Krrris dcsVerlossers uit 11i61 cn De prediking van cle tockonlst dcs Hercrr rrir lltllfi. inqcleid cloor Albcrt dc L.rnsc cn Lco Mictus.l)e scrie en de cnkelc delcr zijn :rlleen verkrrjubrar bij het Nedcrlands I)aublacl.) Ci.Wi Nevor heeft lrer ovcr'dc dood als nrorrrenl in ccn ethiek ran hoop'. Hct e:rt! over een 'ars rnoriendi'bij Kooprnlns clic tlan juist een houvest blijkr tc zijn onr in h!,t levrn tc sraarl en tc gaan. Nclen ll.rt de lczer kennis rrnken nret Ko()plllens' arlrropologisahc

kerrthcrla. G.(1. dcn Herk)g. de vader vrn Niels. g.rat na \rat de \.isic vin Koopnuns op Isradl is ge\\'cest. Hij srclt ilrdrilrgendc vr:lsen. witnt cr zijn ecn a:lnr;rl rritlati[ten van Koopnrlns die verrvoDderinq rvekken. Hij eincligt zijn;rrrikel nler een cir:t:lr vaIr de nratr die opk*.trn voor de'Jodcn en zich fil \,erzcttc'tegcn hct lntiscnritisrrre: 'l);urorn gclo.r,etr s.ij. tht het .rntisenritisnre. in rvelkc rorm ook. zonde tc{en (}otl is. cen zondc, \\.i.rrtegcn de

Kerk van (lhristus niet nadrukkelijk senoes kan se'ruise'n. l)at betckerrt tceelijk. drt zij bchoort te cloett wltt in hear vernroqor liqt om cle vcrdruktcn en ve rja.tgdeLDettcrda:rd ce hclpcn- Wf,Dt dr' Kerk ,irlar in cle nlr.olging v:rn hlar Her'r nulsr herr. die in rle, rr.ercld lijden cn verdrukt worden.' In het artikel'Koopmans'inspraak in de liturgie'laat Maarten den Drrlk zien dat zr ln

185

betekenis in dc liturgische dircussie niet zozeer ligt in theorievorming als rvcl in dc praktische aanwijzingen. Het gpat dan vooral over de liturgische ruimtc. de Politicke :lltitude'

het kerke'lijk jaar. over de liturgische handeling, over doop en avondmaal. Hij eindigt aldus:'We zijn nog niet vao hem af'. In de liturgische discussie zal er altljd rvel iemand zijn die herirrnert aan zijn inspraak. Als dat gebc'un. rrrbeeld ik me. hoe Jan Koopmans zelf zonraar ineens voorbij komt, met fladderende jaspanden. tenvijl hij een snelle' ver ontrustende blik werpt op onzc liturgische nliniereD. Hrj zal. r'oor rvie het horcn x'il' zijn messcherpe comnlentarr nict onahouden. Ik denk dat hij er vooral op zal lcrten of de gemeente in haar bedrijvigheid een plalrs rveet open te houden, waar God geen poduct is ran haar verbeelding, maar Naar hct onnlogelijke gebeun dat de verborgcn (iod zelfhaar tegemoet treedt.Want daaraan hangt dc liturgie.'Uit dit citaat blijkr het rctueel belang van Koopntans' rverk. Bij het lezen van de artikelen beleefde ik opnieurv die dag verleden jaar in Apeldoorn. Met die dag en wat daar gebeurde in met dit boek rvordt met klem gewezen op de rijke berekenis van het werk van Koopmans' M.G.L. dcn tsoer

KOOPMANS OVER NEDERLAND 'Erasnrus en Calvijn hebben aan ons volk zijn dubbele traditie gegeven. (...) Persoonlijk ben ik van overruigins dar het tot ecn keus tussen Erasmus en Calvijn zal moeten komen. Een heel eind kunnen zij samengaan. Zij steunen elkander bijvo<>rbeeld in de gesignl Ieerde tempering ran het heidendom. Maar het calvinisrne kan dlarmee nict tcvreden zijn. Het heeft iets van Abrahanr aan zich. ziende in her gebod, blind voor de toekomst.' J. Kooprrrans

in

19.11

in: lTht

:c.qr

fu lliihcl?

2lJ('

jll

BEAUMONT vln dc rinu. Hij rvas aflromsris uir Haal5e nriliairc en cliplouratieke krin Noch op het een ooch op her andcr llct ht zich voorsrun. Hij verrrou\yde nrij eens E!cn. toe dat rvijlen zijn vrder alsjonge knaap bellinreid bij de Koninllijke Militaire Acederrrie nog htd geschoten rltct het Bcaumdrt gcweer. Hct \\ras cen onvcnvoestbter 6('nschots-[irpcn kalibcr 9 urillinreter. sela(ien rler z\urt kruir. rrctleker ror br.1ne 2 kikrntercr Dc slaeoin werd anneedrr'ven, Diet door cen spirarlvcet nlalr door cenV-vecr, opgcslotel in cle holte ran het handvrt v:rn de srendel.l)ie koo dus nooit zoekraken- Het ontnrerde' mij,ltlezicn Hi_j was clc nestor

van dc nrensclijke cllendc aarr de anderc kant van de vuurlijn. Hij uas orngehurvd geblcverr. Een lichre rurisrische uitstralinq rvas henr niet vreeurd. M:rlr \\'ij icccptccrdcD dit lan henr. er stond illrnlcrs zo l'ccl tcgenoi,er. Hoe pirpklein ziir qentc'enre ook wls, tner hoevecl ongelettcrden ook des Zondlgs in dc creclienst. hij srond cr op onl de tc\t r.<xrr dc prrdiking in de ocrtaal te hc'bben gelezcn. Grieks bijhouden is peanuts, Draar Helrreeurvs is toch ven ecrl andere orde. l)e notulen

tijdens dc vergadering, door hern verzorgd, lc\.crclcr l)il.rri\.he ltolt)cntcn op. Hij h.rd de {e\\,oonte onr:rfcn toe e'crr re1;clqje Latijn toe tc voegen.Vrocg dJlt ecD r)icr t(, a[.rte collcga:'Wat betekcnt dlr?'- dan rvas steel'ast zijn repliek:'Voor godsdienstondcru,ijzcrs vert:rald betc'kcnt dit: zu\ en zo . Latcr krvunr cr eeD qodsdiensk)ndcnvijzer il de ring. Het was gedJan rtrer dc !(Iap.. W.rs hij op r,'ac:rntic sc\\cesr bij ccn brocr il buitcnlanrlse diplonrltieke die,rrsr, dln brachr hij irnnrer gcschcnkjes nree r.oor cle vn)u\\'cr viln dc collcqae. Nog liqt in mijD Nerkkarner een miniatuur v:lrrr ccn nllunntic, zcq 15 cnr lirng, ccnralkt tarr het slib uir rlc Nijldelta (hct, zellile slib rvaar de kindcren IsraEls bijna naar dc trlikseru qingen. \\'.rre rriet Mozes uit hurr rllirltlerr opecst.rln). Toe we henl be&nkten was zijn antlvoord: Je kunt er eieenlijk ltiet rorrr bcd:rnken. het heeli mij c'lc tegenlalrde van drie centel gekost.' Mct henr konje otcl. krrnsr en cultuur pntcn. Gcschiedenis cn rvljsbc'gccrtc u,aren dc tcrreiDcn \an het le!'cn rraar hij thuis tas. Hlj kon ook ahald nenlen \,?n her hosere' bourgeois-uilicu *'a.:rr hij uit voortluanr. Tirco zljn lnoeder op stcnen las. zo lcnel& hij, zei zij:'Kindcren. ik gp n;rar dc Hecl nra;rr ik g.r ec'rst even n*u het toilet.' Een Kaflcr-achtige ven'rec.rrrdiuq var de dichtregels ran Martinus Nijholf'EIr \\at zij zong htrrrde ik dar Psahrcn t.rren/ rch rhchr ik, ach dat da:r nijn noeder stond/ Prijs God zong zij, zijn hmd al U bcrvaren.' Zijn emeritaat naderde. Hij vertrok narr de l\andstad, Wc voerdcn gec'r) corrcspondentic, gezien z!n kamktc,r.Vricnden uit e'cn naburiqc Geureentc bezochten heur trou.rv Hij ging achteruit.

Op een vrije dlg lopen \ve in Oostcnde eo zien bij cen autiquair het Beauiror)t-gc\\ cer in de etalagc liggcn.Thuisgekonrcn kri.jgen rve hct bericht:Winr is dood. ()p c'xrcto het uur dat rvij voor de etahgc stonden. Dit voodaar zagcn we op een kijkdlg voor een veiling het Be,rumont-gcrveer lk rrrocht het cven vnsthouder. Het w:rs e'cn vcrre qroet uir dc'tijd dat sonrnrige predikantcn noe hercn warcn.Van stand. ( l. lJ.rlk

I87

-11

COMMENTAAR Hier die

asbak!

Roken is heerlijk. Tiren eind jaren vecrtig de ualries bij Sirnon Vcstdijk begonnen birrnen te s[onren kon hr.; ovenrappen ran sigarerteo op sigpren. Ecn tijdjc later volgdc dc grooste inhoudclijkc onrslas in zijn s'crk: die van eerr 'l)iony sische' n;r,rr een 'Apollinisclrc' kunstopvatting. Natuurlrlk is de sip;aar rtteer dltt cen kankencruekkende stotl het is het crcCrcn va[ c'en geestelijkc ruirnte via de rtreest prinitieve vatt al ottze zinruigen, als de <>lic' vln Alron. Ik herinner r j nog goed hoe ik \ avonrls voor cen Franse hooiberg nrljn laatste tabaksvczeltjei in een vloeitjc lirt 31lijden, de hens erin srak en diep inhalcerde in de illusie dar dit nrijn laaLste siSpret zou zijn. Ik genoot lan de ntst cn het tritzicht trtet een itttensitett rra.lnJrl (crl niet-roker voor altijd ventoken blijli. Nrruurlijk 5'aar het b1 cen siq.rrct ont nteer dan slechs hc't nroeten bc'rredigen r,'an je venlavrng (.rndc'n zou dic v'erslaving niet verslavend zijn). Htt lppelleen a.rn de diepe trehoelic een gewrjd leven te leiden. Zorrdcr sipgretten hadderr rvc bljvoortreeld geen (ierit Kouweruar En zonder opium gcen Bilderdijk. Vanaf l juli zal het in de horeca verboden zijtr re roken. L)at heeli naruurlijk zijn goede kanten, want roken is nogal ongezond.T
blng is on ongezond re zijn.I)e nrens die dc'*ereld als in rvczcn vijandig beschourvt en dalrtegenorer zijn ei13en irrrcgriteir plaatst,.rls ongerepte natuur dic hij angwallig nroet besaken. Het is dezelfde mens die in een hendomdraai eeut\cn van landschapsculruur vernietigt onr die'aan de Natuur terus te gelen'. l)ar er risjes bocrelr zelfiloord plegen of natuurlijk hrin keuze. l)e naruur heeft gcgeven, de natuur heeft ()ngezond is zal vanzelf vcrg:ran. Bah, wat een steriliteit, en wat ceo anEst, He! is de gesecularisccrde venie van de pl.ratjes vln deJehovai- geruigen over Adarn cn Evl oret een zoonlc etr eeu dochte{e in het paradijs, rvat zo oneevcc'r hct omgekeerde is virD Natjohannet zae op Pamros. Alsof dc nrcns n;rar Crnada emigreren, is

genonen, en

wlt

die niet rookt een strccpje voor heeli ur het Koninkrijk.

Sin& een kleine rrvc'ej.rar ben ik een venrokt rokc'r. en binne'nkor! sroP ik voorgocd, cn nu gaat het me lukken. Mnar ik w'eet t'lar dalrruee onherrcepelijk icrs vc-rlorc'n 1pat. Maur jr, hoe maakje d.rr duidelijk aan iernand dic vc'nhatil is aan hct idcc van zljn gezondheid? \f,'r

ll

IrJr't

.ll

VAN DE REDACTIE ()nzc rcdactcur Kees ran der Kooi hccfi dc rvcns te kennen gegeven \'.ln dc rcdrctic ovcrgcplaatst te \\,orden naar het collegc vin nrcdewcrke$. Er zat voor oDs nic'ts xnders ()p dan zijn wens in vervulling re doen g;ran.'We welen hoe druk hij het hcct-t aan cicVrije Universiteit, en bij het werk arn de vertaling vln Barths Rotrcr|rilfll in het Ncdcrllnds kon ik van nabij gadeslaan hoeveel hij ook voor dir prqecr deed. Ook hij krn nict allcs tegelijk. Maar we kennen Kees voldoende on1 rc weten dat hij ook medewcrkcr l-s s hij bereicl is medewerker genoenrd tc worden. Hij is benoemd tot hooglcnilr Westerse Systenratische Theologie en hoopr zijn lnrbt te aanvaarden op donderdag 3 juli Ls. om I 5..15 uur precies in de aula van dc' univcrsitcit, Boclelaan 1 105, met cen orlric ovcr (jocr/ gtnrdschalt naakt het vetsthil. l{cligic cn gc*eld staat er op de omslag van dit uurmrrer.ls het z6 crg? Mocr rcliqic nretccn dc associatic aan gcs'clci oproepen? Het hangt er maar vanafwaar qerveld bcgint cn *'aar het eindip;tl Er is ook geesrelijk gervcltl. r'ln nrensen die anderen rvillen bekcren tot hun standpunt e'n dat gerveld kan helernral verb.r.rl blijvcn. Bij nrijn weren heeftJrcques Ellul eens sezesd dat ook een baby dic ligr tc krijsen geveld uitoettnt. (lk scct wcl zckcr clrrr Ellul ccn dernonstratie tegen het beleid van deVS inVietnam verliet wrnneer d.r.lr 'Johnson rnoordenaar' geschreeuu d werd, onrclnt hij zo'n demonstratie dan gervelddadig voncl.) Ja, cn als je nu eens t()t geloofgenrepen wordt en je ontdekt datje tegcnovei God rltijd in het ongelijk bent en datjc orrdcr dc nrenscn nooit helernaal gelijk kunt hebhcn? ()ver rl deze dingen gaat het van bl.rdzij 3- 17. (Om het maar even moeilijk te r:r.rkcn: Als ik toegeefdat ik ongclijk hcb, heb ik gelijk, nrarr clan heb ik neteen rveer ongclijk!) ()p al dczc artikelen volgt Theo dc lJocrs reactie op het gebed in nr. 7 r,an dc voorzittcr viln de redactie naar aanleiding van het zestig;arig besraan van de staat Isradl en over het arrikcl van Michael Bourcc in hetzelfde nummer over dit jubileunr. l)c Boer vindr dlt hct, zoals zij her zeggen, niet kin, Zuurmond zet zijn reeks artikelen over het Aposrolicunr voort, kort en bondig, zoals irr zijn eerdere lnikelen over dit ondenverp. I)ln ccn artikcl lrn nljn hand over de rechrsstaar en de dernocratie, geschreven voordat Vcrdonk problenren krcc'g rrret Sinkc en Marijnissen plaatsnam op de reserveb;rnk. Wessel ten lloonr over sex: noet die echt de henrel in geprezen worden? Er zitten in iecler geval donkere, h66l donkere kanren iran.Vrn de l)ool en Koprnels zullen anrwoorden. l)cn lloer ovcr cc'n bundel over Koopnrans, plus een citaat van Kooplrtns zclf'. Hcbt u $,cl ccns nret Beaurnont-geweer gcschoten? Ik moet bekennen dat ik het niet !.erder gebrucht heb dan een Lee Enfield. Ilalk, errreritus. kende een colleqa die wel nrct zo'rr {crlccr qcschoten had en vc'rtclt ovcr hcrn ccn ontrocrcnd I'erhaal. A.A. Sprjkerboer