Zwartwerk in de horeca

FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID

Zwartwerk in de horeca Een te verantwoorden criminaliteitsfenomeen?

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (20051617) Veraart Sebastian

Academiejaar 2009-2010

Promotor :

Commissarissen :

Prof. Gudrun Vande Walle

Prof. Patrick Hebberecht Prof. Paul Ponsaers

Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende,

[Naam en Voornaam + stamnummer] ...………………………………………………….

geeft hierbij aan derden,

zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,

[de toelating] [geen toelating]

om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.

Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad.

Datum: ……………………………………..

Handtekening: ……………………………

II

Trefwoorden o

Zwartwerk

o

Sociale inspectiediensten

o

Handhavingsbeleid

o

Horeca

o

Afschrikking

III

Woord vooraf Dit werkstuk kwam tot stand in het kader van het behalen van het diplima van Master van de Criminologische wetenschappen.

In de eerste plaats wil ik mijn promotor Prof. Vande Walle bedanken voor het onderwerp, om mij te ondersteunen en de nodige hulp te bieden bij het vervolledigen van dit werkstuk. Ook Prof. Hebberecht en prof. Ponsaers wil ik bedanken voor het lezen van deze thesis.

Vervolgens wil ik Geert Leysen bedanken voor de assistentie en informatie omtrent de thematiek, alsook alle respondenten omwille van hun beschikbaarheid en medewerking.

Tot slot wil ik mijn ouders bedanken om mij de kans te geven dit werk te mogen maken en het nalezen van de verhandeling.

Sebastian Veraart Augustus 2010

IV

Inhoudstafel I. Inleiding ................................................................................................................................. 1 A. Inleiding en probleemstelling ......................................................................................... 1 B. Onderzoeksvragen ........................................................................................................... 2 C. Definitie van zwartwerk.................................................................................................. 4 D. Doelstelling en methodologie .......................................................................................... 5 II. Zwartwerk in de horeca........................................................................................................ 7 A. Inleiding............................................................................................................................ 7 B. Het begrip zwartwerk ..................................................................................................... 7 1. Schijnzelfstandigheid en onderaanneming..................................................................... 7 2. Informele economie........................................................................................................ 8 3. Zwartwerkers.................................................................................................................. 8 C. Strafbaar stellen van zwartwerk?.................................................................................. 9 1. Zwartwerk en inkomsten overheid................................................................................. 9 2. Oneerlijke concurrentie. ............................................................................................... 10 3. Ongelijke machtsrelatie................................................................................................ 10 4. Sociale zekerheid.......................................................................................................... 10 C. Motieven om zwartwerk te hanteren........................................................................... 11 1. Financieel/economisch ................................................................................................. 11 2. Interne organisatie/culturele acceptatie........................................................................ 12 3. De densiteit en complexiteit van overheidsbesluiten ................................................... 13 4. Casus: Plichten van werkgevers aan RSZ om beschuldiging van zwartwerk te vermijden.......................................................................................................................... 13 a. Aangiften .................................................................................................................. 14 a.1. Dimona-aangifte ............................................................................................. 14 a.2. DmfA-kwartaalaangifte .................................................................................. 14 b. Bijdragen .................................................................................................................. 14 c. Besluit....................................................................................................................... 15 D. Besluit ............................................................................................................................. 16 III. De handhaving van zwartwerk in België ......................................................................... 17

V

A. Inleiding.......................................................................................................................... 17 B. De sociale inspectiediensten .......................................................................................... 17 1. De wortel en de stok..................................................................................................... 17 2. Politie ........................................................................................................................... 18 3. Organigram................................................................................................................... 18 a. Sociale inlichtingen –en opsporingsdienst ............................................................... 19 a.1. Protocollen...................................................................................................... 19 b. Inspectiedienst Toezicht van de sociale wetten (TSW) ........................................... 20 c. Inspectiedienst Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA).................................. 20 d. Inspectiedienst Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ)...................................... 21 e. Sociale inspectie ....................................................................................................... 21 f. Besluit ....................................................................................................................... 22 D. Soorten controles ........................................................................................................... 22 1. Aangekondigde versus onaangekondigde .................................................................... 22 2. Zelfstandig versus gemeenschappelijk......................................................................... 23 3. Wanneer optreden?....................................................................................................... 23 E. Concrete bevoegdheden van sociaal inspecteurs bij controles .................................. 23 F. De verplichtingen van sociaal inspecteurs. .................................................................. 24 G. De mogelijke gevolgen van een controle...................................................................... 25 H. Besluit ............................................................................................................................. 26 IV. Methodologie van het empirisch onderzoek..................................................................... 27 A. Inleiding.......................................................................................................................... 27 B. Afbakening populatie .................................................................................................... 27 C. Contact maken............................................................................................................... 27 1. Rurale context .............................................................................................................. 28 2. Stedelijke context ......................................................................................................... 29 3. Besluit........................................................................................................................... 29 D. Weigeringen ................................................................................................................... 30 1. Inleiding ....................................................................................................................... 30 2. Afwijzingen.................................................................................................................. 30

VI

3. Besluit........................................................................................................................... 32 E. Het interview: ervaringen en beperkingen.................................................................. 32 1. Besluit........................................................................................................................... 34 V. Resultaten van het empirisch onderzoek ........................................................................... 35 A. Inleiding.......................................................................................................................... 35 B. De sociale inspectiediensten .......................................................................................... 35 1. De kwantiteit van controles in de horeca ..................................................................... 35 a. Besluit....................................................................................................................... 36 2. Ervaringen van horeca-uitbaters omtrent de controles................................................. 36 a. Beschrijving van controle door de respondenten ..................................................... 37 a.1. Besluit............................................................................................................. 39 b. Meningen en ervaringen van de horeca-uitbaters omtrent controles ....................... 40 a.1. Besluit............................................................................................................. 42 3. Het resultaat van de manier van controleren................................................................ 43 a. Landelijke context .................................................................................................... 43 b. Stedelijke context ..................................................................................................... 46 a.1. Besluit............................................................................................................. 49 C. Hantering van zwartwerk............................................................................................. 50 1. Indrukken en motieven ten opzichte van zwartwerk.................................................... 50 a. Landelijke context .................................................................................................... 50 b. Stedelijke context ..................................................................................................... 55 a.1. Besluit............................................................................................................. 60 2. De perceptie van zwartwerk ......................................................................................... 62 a. Landelijke context .................................................................................................... 62 b. Stedelijke context ..................................................................................................... 64 a.1. Besluit............................................................................................................. 66 VI. Besluit ................................................................................................................................ 67 VII. Bibliografie ...................................................................................................................... 70 A. Boeken ............................................................................................................................ 70 B. Tijdschriften................................................................................................................... 72 C. Wetsartikelen ................................................................................................................. 72

VII

D. Internetbronnen............................................................................................................. 73 E. Grijze literatuur............................................................................................................. 74 VIII. Bijlage............................................................................................................................. 76

VIII

Lijst met afkortingen o

BNP

Bruto Nationaal Product

o

Dimona

Déclaration IMmédiate – ONmiddellijke Aangifte

o

RSZ

(Inspectiedienst) Rijksdienst voor Sociale Zekerheid

o

RVA

(Inspectiedienst) Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening

o

SI

Sociale Inspectie

o

SZ

Sociale Zekerheid

o

SIOD

Sociale Inlichtingen -en Opsporingsdienst

o

TSW

(Inspectiedienst) Toezicht op de sociale wetten

o

WN

Werknemer(s)

IX

I. Inleiding A. Inleiding en probleemstelling Afgelopen jaren zagen we in de media voortdurend berichten omtrent de problematiek van zwartwerk in de horeca. “Crisis doet zwartwerk toenemen”1, “Fraude en zwartwerk in de horeca aangepakt”2, “Strijd tegen zwartwerk wordt opgedreven”3, zijn maar enkele mediabronnen die naar de problematiek verwijzen. Hieruit blijkt dat zwartwerk in de horeca een veelvoorkomende inbreuk is. Zo wordt er volgens deze berichten de mate van informele economie in ons land geschat op 21% van het Bruto Nationaal Product.4 In de horecasector wordt de zwarte omzet zelfs geschat op 30%. Het lijkt zelfs zo dat er bij de sociale inspecties, verantwoordelijk voor de handhaving van het zwartwerk, in 54% van de controles zwartwerk wordt vastgesteld.5 Uit cijfers van de sociale inspecties zelf blijkt dat er concreet in 2007 door de sociale inspecties, 1747 controles in de Belgische horeca verricht zijn. Waarvan er 710 positief waren, wat overeenkomt met 41%. In 2009 zijn er 1908 controles in de horeca verricht.6 Dit is een stijging van 9,2%. Dit wil zeggen dat de sociale inspecties daadwerkelijk steeds meer middelen in de horeca steken, waardoor er nu maar liefst 25% van de controles in de horeca gebeuren.7 Dit kan genuanceerd worden naar 20,7% volgens de cijfers van de sociale inspectie Antwerpen. Volgens de media ligt het vaststellingspercentage in de horeca op 46%. Dit blijkt jaarlijks te schommelen rond de 50%.8

Uit de literatuur bleek ook dat het voor de sociale inspectie geen sinecure is om alle etablissementen, laat staan horecazaken, te controleren. Uit de analyse van Pacolet en Marchal blijkt dat er tussen 1990 en 2004 telkens om en bij de 5% van alle ingeschreven werkgevers gecontroleerd werden.9 1

BOSTEELS, J., Crisis doet zwartwerk toenemen, Het Nieuwsblad, 15 april 2009. SAMYN, S., Fraude en zwartwerk in horeca aangepakt, De Standaard, 4 december 2009. 3 HUBO, B.,[30/11/05] ‘Strijd tegen zwartwerk wordt opgedreven’ [WWW] Brussel Nieuws: http://www.brusselnieuws.be/artikels/economie/strijd-tegen-zwartwerk-wordt-opgedreven [09/02/10]. 4 SCHNEIDER, F., “Shadow economies around the world: What do we really know?”, European Journal of Political Economy, Elsevier, 2005, 598-642. 5 SAMYN, S., o.c. 6 Interne statistiek Sociale inspectie Antwerpen. 7 NEUTRAAL SYNDICAAT VOOR ZELFSTANDIGEN, [17/03/09], ‘Horeca: administratieve ballast en hoge sociale lasten’, [WWW] http://www.nsz.be/nl/pers/algemeen/horeca-administratieve-ballast-en-hoge-socialelasten/,[10/07/10]. 8 Gesprek met G. LEYSEN, Sociaal Inspecteur-Directeur Sociale Inspectie, Antwerpen, februari 2010 9 PACOLET, J. & MARCHAL, A., Sociale fraude in België. Controle- en bestrijdingsmechanismen en omvang, Leuven, HIVA-K.U.Leuven, 2001, 138. 2

1

I. Inleiding Het feit in de horeca is dat er veel beroep wordt gedaan op deeltijdse arbeid en gelegenheidswerkers. Hierdoor is de administratieve rompslomp veel zwaarder dan wanneer men iemand voltijds in dienst heeft. Zo dient men naast een arbeidsovereenkomst ook nog een uurrooster en afwijkingsreglement te maken, bij piekarbeid of extra’s dient men niet alleen een volledige Dimona10 in te vullen maar ook telkens het begin en einduur te melden, wat in de horecasector moeilijk op voorhand te bepalen is. Daarom vergroot ook de kans op een negatief resultaat bij een controle.11 Hierbij komt nog het gegeven dat de horeca lijdt onder zeer hoge loonlasten, zoals ze zelf beweren.12

Het onderzoek zal vertrekken vanuit het feit dat zwartwerk wordt gecreëerd als sociaal construct. Zwartwerk is een misdrijf. Doordat men bijvoorbeeld horecaondernemers lasten laat betalen op het werk van zijn werknemers, gaan zij zwartwerk hanteren om dit te compenseren, wat dan beschouwd wordt als crimineel gedrag door de overheid. Steve Box13 heeft een kader ontwikkeld waarin wordt verklaard hoe bedrijven overgaan tot bedrijfscriminaliteit. Hier wordt gesproken over contradicties tussen de bedrijfsdoelen en – needs, die mede door individuele karakteristieken kan leiden tot drie criteria(motivatie, opportuniteit en sociale controle) die kunnen leiden tot organisatiecriminaliteit. In dit onderzoek zal vooral het criteria van sociale controle, met name de sociale inspectiediensten, belicht worden wat ons brengt tot de andere kant van de medaille waar de handhavers van het zwartwerk in de horeca zich bevinden. Zij gaan door middel van een formele sociale controle14 dit zwartwerk binnen de perken proberen te houden. De manier waarop dit gebeurt, welk effect dit met zich meebrengt en hoe het ervaren wordt zal het belangrijkste deel van dit onderzoek zijn.

B. Onderzoeksvragen Hieruit kan men besluiten dat zwartwerk een gangbaar fenomeen is in de horeca. Gezien het voortduren van dit fraudefenomeen in de horecasector, dat toch zeer intensief gecontroleerd wordt en moeilijk onder controle kan gekregen worden, roept dit toch vragen op over in 10

Déclaration IMmédiate – ONmiddellijke Aangifte VLAAMS INFOCENTRUM LAND –EN TUINBOUW, [18/03/09] ‘Horecasector “niet verbaasd” over cijfers zwartwerk’ [WWW] http://www.vilt.be/Horecasector_niet_verbaasd_over_cijfers_zwartwerk, [10/07/10] 12 NEUTRAAL SYNDICAAT VOOR ZELFSTANDIGEN, [17/03/09], ‘Horeca: administratieve ballast en hoge sociale lasten’, [WWW] http://www.nsz.be/nl/pers/algemeen/horeca-administratieve-ballast-en-hoge-socialelasten/,[10/07/10]. 13 BOX, S., Power, crime and mystification, New York, Travistock publications, 1983, 34-79. 14 WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR REGERINGSBELEID, Waarden normen en de last van het gedrag, Amsterdam University Press, 2003, 92. 11

2

I. Inleiding hoeverre zwartwerk een mogelijk te motiveren misdrijf is.15 Hieruit leid ik drie onderzoeksvragen af.

(1) Is de manier waarop de sociale inspectiediensten de horeca-uitbaters controleren te streng of niet en is er een verschil bemerkbaar tussen een stedelijke en landelijke context? De bedoeling hier is te achterhalen of de manier van controleren of het handhavingsbeleid van de sociale inspecties, te steng verricht wordt of net niet en of deze manier van controleren op eenzelfde manier gebeurd in een stedelijk gebied, zoals in dit geval de stad Antwerpen en een landelijke gemeente in hetzelfde gerechtelijk arrondissement. De keuze om deze twee te vergelijken is afkomstig uit het feit dat het werkveld van de sociale inspectie vooral binnen de stad ligt en er daar meer gecontroleerd wordt als daarbuiten. ‘Wij doen vooral controles in de stad. Waarom? Omdat we veel opdrachten krijgen van het auditoraat onder andere en omdat de illegale tewerkstelling in de stad in verhouding toch wel wat hoger als daarbuiten. […] De horeca is veel geconcentreerder hier in Antwerpen. Er verblijven ook meer mensen. In verhouding denk ik dat er wel meer horecazaken zijn in de stad. In totaal misschien ook meer door het toerisme en uitgaansbuurt etc. Het is niet dat die meer geviseerd worden, vooral omdat we gemerkt hebben dat er met de cel mensenhandel ook wel zien dat ons werkveld in Antwerpen-stad ligt.’16 Hieruit kan men besluiten dat er in het arrondissement Antwerpen veel middelen in de stad Antwerpen zelf worden gestoken en in minder mate daarbuiten en dus in de landelijke gemeenten relatief minder gecontroleerd worden.

(2) Wat is de houding van de horeca-uitbaters tegenover de manier van handhaven van de sociale inspectiediensten? Hier wordt gepeild naar de mening van de horeca-uitbaters op hun ervaringen met de controles van de sociale inspecties. Hoewel in de voorgaande krantenberichten wordt aangetoond dat de horeca geviseerd wordt en de “schietschijven” zijn van de sociale inspectie17, valt te onderzoeken hoe dit in de horeca zelf ondervonden wordt en in hoeverre men die druk ervaart. 15

PACOLET, J., PERELMAN, S., PESTIEAU, P. & BAEYENS, K., Een indicator voor de omvang en evolutie van zwartwerk in de Belgische economie, (Onderzoek in opdracht van FOD Wetenschapsbeleid en FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg), Leuven/Liège, HIVA-K.u. Leuven/CREPP-ULg, 2007, 98. 16 Gesprek met G. LEYSEN, Sociaal Inspecteur-Directeur Sociale Inspectie, Antwerpen, februari 2010. 17 NEUTRAAL SYNDICAAT VOOR ZELFSTANDIGEN, [17/03/09], ‘Horeca: administratieve ballast en hoge sociale lasten’, [WWW] http://www.nsz.be/nl/pers/algemeen/horeca-administratieve-ballast-en-hoge-socialelasten/,[10/07/10].

3

I. Inleiding De laatste onderzoeksvraag peilt naar het mogelijk effect dat het handhavingsbeleid heeft op het hanteren van het zwartwerk. (3) Wordt er meer of minder zwartwerk gehanteerd in de horeca door middel van het handhavingsbeleid van de sociale inspecties, met andere woorden is zwartwerk een te verantwoorden criminaliteitsfenomeen? Men kan bijvoorbeeld de hypothese maken dat men het gebruik van zwartwerk eventueel gedeeltelijk kan toeschrijven aan de inspectiediensten zelf, door het feit dat men zo streng tewerk gaat, door bijvoorbeeld steeds meer boetes op te leggen bij hun controles. Men is dan genoodzaakt illegaal te werk te blijven gaan, al is het maar om de onderneming draaiende te houden en een faillissement te voorkomen. Omdat de overheid de middelen van de sociale inspectiediensten voor de strijd tegen zwartwerk verhoogt18 en zo de kwantiteit van controle toch geleidelijk aan verhoogt. Plus het feit dat er in België een hoge fiscale en parafiscale druk is,… 19 Dit zijn maar enkele motieven die mogelijk kunnen leiden tot zwartwerk door middel van een strenger handhavingsbeleid. Maar langs de andere kant kan het ook zijn dat men te laks te werk gaat tijdens controles. Slechts 5% van de ingeschreven werkgevers wordt gecontroleerd20 en als men door de preventieve aard van controles geneigd is om waarschuwingen of termijnen voor regularisatie te geven, dan kan het zijn dat men de werkgevers in de horeca de gelegenheid geeft om volop aan zwartwerk te doen.

C. Definitie van zwartwerk Alvorens het onderzoek aan te vatten dient eerst de term “zwartwerk” uitvoeriger beschreven en gedefinieerd worden. De term zwartwerk wordt in het Van Dale woordenboek omschreven als: “Betaald werk doen zonder belasting of sociale premies te betalen of terwijl men ten onrechte een uitkering heeft”. Hier wordt het belangrijk aspect van zwartwerk, namelijk de afwezigheid van het betalen van belasting of sociale premies, aangehaald. “Fraud/intentional deception is a strategy to achieve a personal or organizational goal or to satisfy a human need.”21, is het belangrijk op te merken dat men spreekt over intentie. Meestal is deze intentie aanwezig, maar niet altijd. (cf. infra: densiteit en complexiteit van overheidsbesluiten.) Bij het definiëren van zwartwerk dient men rekening te houden met de 18

HUBO, B.,[30/11/05] ‘Strijd tegen zwartwerk wordt opgedreven’ [WWW] Brussel Nieuws: http://www.brusselnieuws.be/artikels/economie/strijd-tegen-zwartwerk-wordt-opgedreven [09/02/10]. 19 MUELENAER, G., ‘De strijd tegen zwartwerk verscherpt’, Trends, 2006, 41-46. 20 PACOLET, J. & MARCHAL, A., Sociale fraude in België. Controle- en bestrijdingsmechanismen en omvang, Leuven, HIVA-K.U.Leuven, 2001, 138 21 BOLOGNA, J.,G. en LINDQUIST, R.,J., Fraud auditing and forensic accounting : new tools and techniques, New York, Wiley, 1987, 7.

4

I. Inleiding notie van onderscheid tussen legale en illegale (arbeids)activiteiten, en tussen niet gerapporteerde en niet waargenomen activiteiten. Het is een informeel circuit van arbeid en inkomens waar men fiscale bijdragen wenst te ontwijken. Het betreft een vorm van sociale fraude waar men elk misbruik inzake sociaalzekerheidsrecht, arbeidsrecht en sociale bijstand ontduikt en waarbij men zich tracht te onttrekken van de regelgeving en de bijbehorende lasten van de overheid.22

In deze masterproef zal onder de term zwartwerk het volgende worden begrepen. Alle activiteiten om betaling van sociale zekerheidsbijdragen, inkomsten, BTW, of andere taksen te vermijden. Alle activiteiten om administratieve verplichtingen en andere wettelijke regels te ontwijken ondermeer met betrekking tot het minimumloon, arbeidstijden en arbeidsveiligheid.23 In hoofdstuk II wordt het begrip zwartwerk verder genuanceerd.

D. Doelstelling en methodologie Het doel van dit onderzoek is dus mede een bijdrage leveren over wat het effect van de handhaving van het zwartwerk door de sociale inspectiediensten is op de hantering ervan door de horeca, in casu een (te) strenge of een (te) lakse handhaving en hoe dit mogelijk het gedrag van horeca-uitbaters beïnvloedt. Dit zal gebeuren door middel van praktijkgericht kwalitatief onderzoek, met name door middel van open interviews met de sociale inspectie en de horeca-uitbaters, waar de focus gelegd wordt naar de ervaringen en visie van de horeca op de wijze van het controleren van zwartwerk door de sociale inspectiediensten en hun reactie hierop in het kader van het gebruik van zwartwerk in hun etablissement. Verder wordt dit getoetst in een stedelijk en landelijke context. Zo zijn er in het kader van de sociale inspecties enkele gesprekken geweest met de sociaal inspecteur-directeur van Antwerpen, vermeerderd met tien gesprekken met horecauitbaters in stedelijke context, namelijk Antwerpen en tien gesprekken in een landelijke context, binnen het arrondissement Antwerpen, maar die om privacyredenen niet vernoemd kan worden. (Voor meer uitgebreide methodologie en onderzoekservaringen, zie hoofdstuk IV)

22

PACOLET, J., PERELMAN, S., PESTIEAU, P. & BAEYENS, K., Een indicator voor de omvang en evolutie van zwartwerk in de Belgische economie, (Onderzoek in opdracht van FOD Wetenschapsbeleid en FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg), Leuven/Liège, HIVA-K.u. Leuven/CREPP-ULg, 2007, 4-9. 23 Ibid., 8.

5

I. Inleiding In een eerste deel zal toelichting gegeven worden rond het begrip ‘zwartwerk’, waarom is zwartwerk strafbaar en waarom zou zwartwerk wel te verantwoorden zijn? Zo zullen de voornaamste motieven en kenmerken van zwartwerk volgens de literatuur aangehaald worden.

In een volgend deel zal de rol van de handhaving aan bod komen. De sociale inspectiediensten worden kort beschreven samen met de manier waarop zij optreden in de horeca tijdens een controle. (cf. Opdrachten, taken, controles) Dit is een belangrijk stuk om te kunnen vergelijken met de bevindingen van het empirisch onderzoek.

Vervolgens komt er een uitgebreid deel in verband met het empirisch onderzoek waar de verschillende interviews van landelijke en stedelijke context vergeleken worden onderling en met die van de sociale inspectiedienst zelf.

Uit deze analyse worden er tot slot de nodige conclusies getrokken aangaande de onderzoeksoptiek en de onderzoeksvragen beantwoord.

6

II. Zwartwerk in de horeca A. Inleiding Dit deel handelt verder over het begrip zwartwerk en zal aantonen waarom zwartwerk strafbaar moet gesteld worden en waarom men zwartwerk hanteert, door ondermeer enkele belangrijke kenmerken en motieven hiervan aan te halen.

B. Het begrip zwartwerk Uit internationaal onderzoek blijkt dat er meerdere factoren aanleiding kunnen geven tot het verrichten van zwartwerk, waaronder de belangrijkste zijn: de gepercipieerde belastingdruk, de densiteit en complexiteit van overheidsbesluiten, de kansberekening op controle door inspectie, het strafbeleid van de inspecties, de kwantiteit en kwaliteit van openbare diensten en de houding van belastingbetalers ten opzichte van de overheid.24 Zwartwerk kan men kwalificeren onder white collar crime en aangezien het financieel motief prioritair is in veel gevallen(cf. infra), is het niet altijd zo dat deze vorm van criminaliteit te wijten is aan armoede.25

Belangrijk bij het gebruik van het begrip zwartwerk is dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen de begrippen schijnzelfstandigheid, onderaanneming en informele economie.26

1. Schijnzelfstandigheid en onderaanneming Bij schijnzelfstandigheid gaat het in feite over het onrechtmatig vermijden van een regulier arbeidscontract om zo voor zowel de werkgever als werknemers economische voordelen te behalen. De activiteit zelf kan daarbij gemeld zijn, maar de vorm van het contract kan onwettig zijn. Dergelijke overtredingen van het arbeidsrecht hebben in verschillende omvang dezelfde negatieve effecten als zwartwerk.

Doordat de totstandkoming van de toegevoegde waarde meer en meer wordt opgesplitst, kunnen steeds langere ketens van onderaanneming ontstaan. Ook hier kunnen ondanks 24

PACOLET, J. & MARCHAL, A., Sociale fraude in België. Controle- en bestrijdingsmechanismen en omvang, Leuven, HIVA-K.U.Leuven, 2001. 25 SUTHERLAND, E., H., White collar crime:Uncut version, New Haven, Yale university press, 1983, 7. 26 GLASE, A.-K., Ontwerpverslag over de mededeling van de Commissie betreffende zwartwerk; (1998/2082COS), Brussel, 2000, 10.(Ontwerpverslag Europees parlement)

7

II. Zwartwerk in de horeca aanmelding en formele naleving van de regels in verband met schijnzelfstandigheid vergelijkbare effecten tot stand komen als bij zwartwerk.

2. Informele economie Zwartwerk is een begrip dat volgens sommigen valt onder de koepel van de informele economie en volgens anderen niet. Het begrip informele economie (cfr. verborgen economie) omvat de gehele scala van activiteiten met inbegrip van criminele handelingen en dient onderscheiden te worden van “niet-gemeld werk”. De informele economie zijn alle activiteiten die niet in de officiële statistieken worden vermeld, maar economisch wel toegevoegde waarde creëren.27 Volgens anderen omschrijft het de grijze zone die onwettelijk is, maar door velen toch “te verstaan is”, zoals bijvoorbeeld als iemand mijn belastingaangifte invult dat die persoon in ruil daarvoor mijn zwembad mag gebruiken. Deze vorm is belangrijk in minder geïndustrialiseerde landen en speelt zich vooral af in een persoonlijk, familiaal of relationeel kader.28

3. Zwartwerkers Zwartwerkers kan men opdelen in verschillende groepen: o

De grootste groep vormen de personen met meer dan één baan, die naast hun hoofdberoep (voltijds of deeltijdarbeid), pensioen of activiteit als zelfstandige, niet gemelde nevenactiviteiten uitoefenen.

o

"Economisch inactieve personen", zoals studenten en huisvrouwen, die hun tijd flexibeler kunnen indelen dan personen met een volledige baan.

o

Personen die als werkloze geregistreerd zijn, en door hun nevenactiviteit misbruik maken van hun recht op uitkering.

o

Onderdanen van derde landen die illegaal in het land verblijven en die alleen al daarom geen andere mogelijkheid hebben dan "zwart” te werken.29

27

KBC BANK & VERZEKERING,’De informele economie’ in Economisch financiële berichten, 1999, 1. PACOLET, J., ‘Etat des lieux de fraude sociale en Belgique. Le point de vue de l’ économiste’ in La fraude sociale : une priorité de politique criminelle?, NAGELS, C., (eds.), Bruxelles, Bruylant, 2009, 59. 29 GLASE, A.-K., Ontwerpverslag over de mededeling van de Commissie betreffende zwartwerk; (1998/2082COS), Brussel, 2000, 10.(Ontwerpverslag Europees parlement) 28

8

II. Zwartwerk in de horeca

C. Strafbaar stellen van zwartwerk? Belangrijk om op te merken is het feit waarom zwartwerk strafbaar gesteld wordt door de overheid. Enkele argumenten voor het “witten”30 van zwartwerk zijn bijvoorbeeld een tewerkstellingscreërend effect, het draagt bij tot een verbeterde kwaliteit van de arbeid en de arbeidsomstandigheden, meer veiligheid en sociale bescherming voor de werknemers. Het zal bovendien door de beteugeling van malafide bedrijven, die de bonafide bedrijven door oneerlijke concurrentie de markt uitdrijven, zelfstandigen en ondernemers aanmoedigen om toch op legale wijze, zonder hantering van zwartwerk, nieuwe initiatieven te nemen of te blijven verder werken.

1. Zwartwerk en inkomsten overheid Zwartwerk is geen kwaad op zich of “mala in se”, maar een kwaad dat verboden is, “mala prohibita”, in dit geval door de overheid.31 We leven bijvoorbeeld in een verzorgingsstaat en in een verzorgingsstaat heerst er een algemene solidariteit. (cf. de sociale zekerheid) Daarbuiten dienen er nog andere lasten betaald te worden door werkgevers zoals belastingen op lonen, ziektefondsen, pensioenregeling, vakantiedagen,… Als dit alles door de hantering van zwartwerk wegvalt en sprake is van ongeveer 20%-30% zwartwerk, is het duidelijk dat de overheid en sociale zekerheid een hoop inkomsten mislopen.32 Zo hebben de sociale inspectiediensten in 2009 voor 34 miljoen euro ontdoken bijdragen teruggevorderd.33 Zwartwerk ondergraaft ook de belastingsmoraal en leidt tot hogere belastingen.34 Het is dan vanzelfsprekend dat de overheid, in de vorm van de inspectiediensten, dit zwartwerk probeert tegen te gaan of eventueel te compenseren door hoge administratieve of strafrechtelijke boetes.

30

MARCHAL, A. & PACOLET, J., ‘Strijd tegen sociale en fiscale fraude : een groeiende prioriteit... ook in het werkgelegenheidbeleid?’,Over-Werk: tijdschrift van het steunpunt WAV, 2003, 62. 31 WELLS, C., Corporations ans criminal Responsability, Oxford, Oxford university press, 1993, 9. 32 VLAAMSE OVERHEID, (z.d.) ‘Zwartwerk - Optreden tegen financiële fraude’ [WWW] http://www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=Solution_C&cid=1179806417593&pagename=Infolijn/View, 15/02/2010. 33 JVG, Horeca en schoonmaak zijn kampioen in fraude, Gazet van Antwerpen, 24 maart 2009. 34 DENYS, J., (z.d.), ‘Crisisbuffer’ [WWW] http://www.assleuven.be/nl/werknemer/randstad/news/?id=802, (02/072010).

9

II. Zwartwerk in de horeca 2. Oneerlijke concurrentie. Anderzijds is er sprake zijn van een oneerlijke concurrentie met werkgevers die de regelgeving wel naleven.35 Dit brengt een voordeel voor diegenen die zwartwerk hanteren, aangezien zij minder geld afdragen aan de overheid en met dat illegaal kapitaal hun etablissement groter kunnen maken bijvoorbeeld.

3. Ongelijke machtsrelatie Zwartwerk kan nefast zijn voor werknemers zelf en een ongelijke machtsrelatie tussen werkgever en –nemer bewerkstelligen.36 Als men in illegaliteit werkt kan het zijn dat er geen enkele vorm van bescherming van de werkgevers voor handen is en kunnen de werkomstandigheden zeer slecht zijn voor werknemers. Dit gaat meestal gepaard met mensenhandel.

4. Sociale zekerheid Centraal in het gehele debat over de controle op zwartwerk ligt de kwestie sociale zekerheid waar veel om draait.37 In België is de sociale zekerheid gebaseerd op solidariteit. Deze is gewaarborgd omdat werkende mensen bijdragen moeten betalen in verhouding tot hun loon, de financiering grotendeels gebeurt door de gemeenschap en de vakbonden, de ziekenfondsen en werkgeversorganisaties mee beslissen over de verschillende aspecten van het systeem. Hierop gefundeerd, vervult de sociale zekerheid drie functies: 1. Bij verlies van arbeidsinkomen (werkloosheid, pensionering, arbeidsongeschiktheid) ontvangt men een vervangingsinkomen; 2. Bij bepaalde 'sociale lasten' (bijkomende kosten), zoals het opvoeden van kinderen of ziektekosten, ontvangt men een aanvulling op het inkomen; 3. Als men onvrijwillig niet over een beroepsinkomen beschikt, dan ontvangt men bijstandsuitkeringen. Dit systeem is uiteraard enkel haalbaar als het voldoende gefinancierd wordt. Daarom worden er vanuit de solidariteitsgedachte lasten op de arbeid verrekend die dan onderdeel zijn van deze financiering. In deze fase kan zwartwerk naar voor komen als stoorzender. Heel wat lasten worden hierdoor niet geïnd door de overheid en er wordt heel wat kapitaal mis gelopen 35

VAN GERWEN, J., VERSTRAETEN, J. en VAN LIEDEKERKE, L., Business en ethiek: spelregels voor ethisch ondernemen, Leuven, Lannoo, 2006, 66. 36 PONSAERS, P., ‘Witteboordencriminaliteit als wetenschappelijke fictie’ in Witteboordencriminaliteit, BRANTS, C., (eds.), Nijmegen, Ars aequi libri, 1984, 139-152. 37 FOD SOCIALE ZEKERHEID, Alles wat je altijd al wilde weten over de sociale zekerheid, 2009, 3-6. (brochure)

10

II. Zwartwerk in de horeca om bij te dragen aan de sociale zekerheidsuitkeringen. Terwijl langs de andere kant, wanneer men mag ontvangen graag zal participeren aan het systeem, wat dan het doel van het sociale zekerheidssysteem ondermijnt. Concreet in de horecasector gaat het over bijvoorbeeld een uitbater van een restaurant die werknemers aanneemt om voor hem arbeid te verrichten. Naast de lasten die werknemers op hun loon betalen, dient de werkgever normaal gezien nog een werkgeversbijdrage te betalen op de arbeid van zijn werknemers. Door het gebruik van zwartwerk moet de werkgever geen werkgeversbijdrage betalen aangezien werknemers bijvoorbeeld niet of gedeeltelijk zijn ingeschreven.

C. Motieven om zwartwerk te hanteren. 1. Financieel/economisch De

voornaamste

motieven

echter

om

zwartwerk

te

gebruiken

blijken

van

financieel/economische aard te zijn.38 Hier kan men echter een onderscheid maken tussen verschillende aspecten over de ruimte en omvang van zwartwerk. o

Een zeer belangrijke invloed op de omvang van zwartwerk is de hoogte van de belastingen en de sociale bijdragen.39 Een zware belastingdruk zorgt voor een grotere stimulans voor zowel werkgevers als werknemers om zich in de zone van het zwartwerk te begeven. Een interessant onderscheid kan hier gemaakt worden in verband met de hoogte van de belastingsdruk en sociale bijdragen. Als de belasting op het inkomen hoog is, komt de druk uit vanuit het arbeidsaanbod. Zijn echter de sociale bijdragen zeer hoog, komt de druk van de vraagzijde. Zo gebeurt het bijvoorbeeld dat de werknemer een zwart loon gaat eisen en men dit “moet” toekennen omdat de werknemer zich anders elders gaat aanbieden.40

o

Zeer hoge indirecte kosten en administratieve procedures, zoals bijvoorbeeld het formaliseren van een arbeidsverhouding door middel van een sociaal secretariaat41, kan een reden zijn om werk niet aan te melden wanneer zowel werkgevers als werknemers hiervan de voordelen niet zien.

38

EUROPESE COMMISSIE, Mededeling van de commissie betreffende zwartwerk (COM (98) 219), Brussel, 1998, 6. 39 WILLIAMS, C.C. en WINDEBANK, J., ‘Eliminating undeclared work: beyond a deterrence approach’, Journal of economic studies, 2005, 435-445. 40 HUYBRECHTS, C. en COPPIETERS, P., Economisch recht en misdrijf:Handboek voor politiemensen, Antwerpen, Kluwer, 1986, 221. 41 Zie Aangiften infra

11

II. Zwartwerk in de horeca o

Voor sommige zaken kan het teruggrijpen op zwartwerkers een kostenbesparend laatste redmiddel zijn voor bedrijven in sectoren die achteruitgaan en die anders op de concurrerende markt niet zouden kunnen overleven.

o

Iedereen maakt de keuze te gaan zwartwerken aan de hand van een persoonlijke kosten-batenanalyse42, waarbij de voordelen, zoals hoger inkomen, afgewogen worden tegen de nadelen, zoals sancties wanneer men gepakt wordt, het risico loopt om gevat te worden of uit morele overwegingen. Hoe geringer de kans is dat iemand gevat wordt, omdat bijvoorbeeld de controle te laks is, des te gemakkelijker valt ervan te profiteren.

2. Interne organisatie/culturele acceptatie Belangrijk is ook dat de rol van de organisatie in acht wordt genomen.43 Hoe is de cultuur binnen het etablissement? Doet men veel moeite om wat men “verkeerd” doet weg te steken om niet gesanctioneerd te worden? Hoe wordt er in de organisatie “verkeerd doen” gedefinieerd? Als een werknemer een kwartier te laat komt, gaat men dan de Dimona-aangifte aanpassen of er zich niks meer van aantrekken? Kortom, wat is de heersende moraliteit in het etablissement en in hoeverre wordt die geaccepteerd door de werknemers?

Samenlevingen waar geen sterke binding tussen overheid en bevolking bestaat, heerst de neiging de wet te omzeilen. Als de prestaties en plichten van de overheid als inefficiënt en ondoorzichtig worden ervaren, kan worden vastgesteld dat de steun aan "wit werk" in verhouding tot de af te dragen lasten, gering is. De tendens tot bagatellisering van de feiten wordt ook door het spraakgebruik aangemoedigd. Zwartwerk is gezien het doel geen criminele activiteit, maar het is en blijft al naar gelang van de nationale wetgeving onwettig.44 Er bestaat een zeker cultureel begrip of acceptatie voor de informele economie. De deelneming hieraan wordt vaak gezien als een uitwisseling van diensten of wederzijdse bijstand, die niet behoeft te worden gemeld. Bijvoorbeeld het schoonmaken van eventueel de vloer van het restaurant of het interieur opnieuw schilderen,…

42

Cf. Rationele keuze theorie van Cornish en Clarke. CLARKE, M., Bussiness Crime: It’s nature and control, Cambridge, Polity press, 1990, 23. 44 GLASE, A.-K., Ontwerpverslag over de mededeling van de Commissie betreffende zwartwerk; (1998/2082COS), Brussel, 2000, 10.(Ontwerpverslag Europees parlement) 43

12

II. Zwartwerk in de horeca 3. De densiteit en complexiteit van overheidsbesluiten Daarnaast kan het ook echter zijn dat er niet bewust aan zwartwerk wordt gedaan. Het probleem bestaat er dikwijls in, ondanks de goede bedoelingen van de overheid, dat er een te groot kluwen van wetgeving bestaat omtrent deze thematiek. Alle opgelegde formaliteiten tot een goed einde brengen is niet voor elke werkgever vanzelfsprekend. Men dient vanzelfsprekend arbeidsreglementen en –overeenkomsten, werkloosheidsreglementering, kinderbijslag -en vakantiegeldregels etc, te volgen wil men de vrede bewaren binnen het bedrijf en erbuiten, met name de werknemers en de overheid. Daarbij komen nog regels die men moet volgen om niet in de illegaliteit terecht te komen. Zo is men verplicht aangifte te doen van tewerkstelling in een databank(=Dimona) zodat de RSZ45 hiervan op de hoogte is, ingeval van buitenlandse werknemers, ervoor zorgen dat er de werknemer een geldige arbeidsvergunning te beschikking heeft, bij deeltijdse arbeid dient men deeltijdse arbeidscontracten op te stellen, een ziekte –en invaliditeitsverzekering voorzien en eventueel E101-formulieren opstellen voor detachering in het buitenland, hoewel dit laatste zelden zal voorkomen in de horeca. Dit is niet altijd een vanzelfsprekende opgave, waardoor bij een controle op zwartwerk de werkgever vaak onopzettelijk tegen de lamp loopt. (cf. Bounded rationality46)

4. Casus: Plichten van werkgevers aan RSZ om beschuldiging van zwartwerk te vermijden Enkele belangrijke plichten in verband met zwartwerk die de werkgever moet nakomen zijn aangiften doen enerzijds en het betalen van lasten en bijdragen aan de RSZ op het loon van de werknemers anderzijds.47 Dit is maar een onderdeel van waar de werkgever aan moet voldoen om binnen de lijnen te blijven, maar wel een van de belangrijkste in functie van het vermijden van zwartwerk.

45

Rijksdienst Sociale Zekerheid Dit is een concept dat men bij het nemen van beslissingen te maken krijgt men drie beperkende factoren, namelijk (1) beperkte informatie omtrent mogelijke alternatieven en hun gevolgen, (2) het menselijk brein heeft slechts een beperkte capaciteit om informatie te verwerken en (3) er is slechts een bepaalde hoeveelheid tijd beschikbaar om een beslissing te maken. (SIMON, H., Models of bounded rationality: Behavioural economics and business organization, Cambridge, MIT Press, 1982.) 47 Zie Art. 21 e.v. wet 29 juni 1981 houdende de algemene beginselen van de sociale zekerheid voor werknemers, B.S., 02 juli 1981 en RIJKSDIENST SOCIALE ZEKERHEID (z.d.) ‘Aangiften, bijdragen en verplichtingen’ [WWW]. http://www.onss.fgov.be/nl/content/employer/obligations.html#Bijdragen--10 [10/03/10] 46

13

II. Zwartwerk in de horeca a. Aangiften a.1. Dimona-aangifte Met de Dimona-aangifte deelt de werkgever zijn actieve arbeidsrelaties mee aan de overheid.48 Telkens hij een werknemer aanneemt, moet hij dat melden aan de RSZ vóór die werknemer zijn prestaties aanvangt. De uitdiensttreding meldt hij ten laatste de eerstvolgende werkdag na het ontslag of het vertrek van de werknemer. Op basis van de Dimona-aangifte houdt de overheid van iedere werkgever een personeelsbestand bij. In de horecasector heeft de werkgever de keuze tussen het invullen van een Full-Dimona, waar voor iedere werknemer iedere dag begin -en einduur van de prestaties dient meegedeeld te worden, of de Dimona-Light (Dimona met tijdsblok), hier is het de werkgever toegestaan alleen het beginuur mee te delen en de voorziene duur van het werk (=groter of kleiner dan vijf uur).

a.2. DmfA-kwartaalaangifte Deze kwartaalaangifte dient twee doelen, namelijk om vast te stellen hoeveel sociale zekerheidsbijdragen de werkgever voor zijn personeel aan de RSZ moet betalen en om de loon –en prestatiegegevens van alle werknemers eenmalig mee te delen aan de overheid. De bijdragen dienen om de verschillende sociale zekerheidsuitkeringen (werkloosheid, ziekteverzekering, pensioen, kinderbijslagen,…) te financieren. De RSZ verdeelt ze over de verschillende instellingen die, ieder voor hun tak, bevoegd zijn voor die uitkeringen. De loon en prestatiegegevens van de werknemers worden via een netwerk ter beschikking gesteld van deze instellingen. Als een werknemer een beroep moet doen op de sociale zekerheid (bv. omdat hij ziek wordt), zijn er heel wat gegevens over hem beschikbaar voor de uitkeringsinstellingen. Deze gegevens moeten niet meer apart opgevraagd worden. De DmfAkwartaalaangifte wordt om die reden ook de multifunctionele aangifte genoemd. b. Bijdragen Iedere werkgever is verantwoordelijk voor het verzamelen en doorstorten van de bijdragen bestemd voor de sociale zekerheid, de zogenaamde RSZ-bijdragen. Deze bijdragen zijn nog

48

RIJKSDIENST SOCIALE ZEKERHEID (z.d.) ‘Aangiften, bijdragen en verplichtingen’ [WWW]. http://www.onss.fgov.be/nl/content/employer/obligations.html#Bijdragen--10 [10/03/10]

14

II. Zwartwerk in de horeca altijd de belangrijkste bron van inkomsten voor de sociale zekerheid.49 Bij iedere loonuitbetaling houdt de werkgever de persoonlijke RSZ-bijdragen bij zijn werknemers in. Bij dit ingehouden aandeel voegt de werkgever het bedrag van zijn eigen bijdragen. De werkgever is ervoor verantwoordelijk dat het totaal van beide tijdig bij de RSZ toekomt. Als hij bij de loonbetaling nalaat de werknemersbijdragen in te houden, kan hij die achteraf niet meer op de werknemer verhalen. Dit hoort elke drie maanden te gebeuren op eigen initiatief van de werkgevers. Daarnaast is men verplicht een jaarlijkse bijdrage te betalen die via een bericht wordt meegedeeld aan de werkgevers. Hier gaat het over een gedeelte van de bijdragen die bestemd zijn voor de financiering van het vakantiegeld van de arbeiders en de bedragen die grotere werkgevers verschuldigd zijn in het kader van een herverdelingsoperatie. Elk jaar voert de RSZ een berekening uit die tot doel heeft kleinere werkgevers een deel terug te geven van de betaalde RSZ-bijdragen. Verder zijn er ook sancties voorzien op het niet tijdig betalen van deze bijdragen. Zo wordt er bij het niet tijdig betalen een bijdrageopslag van 10% toegepast.

De berekening van deze bijdragen gebeurd op de volgende manier: voor werknemersbijdragen houdt de werkgever 13,07% van het brutoloon van de werknemers. De werkgever betaalt zelf tevens

ook

zijn

RSZ-bijdragen

op

het brutoloon

van

zijn

werknemers.

Deze

werknemersbijdrage bedraagt +/- 32% van het brutoloon. In de horeca echter worden niet alle bijdragen berekend op het uitbetaalde brutoloon, maar op een vast bedrag per gewerkte dag. Dit geldt voor bepaalde, met bedieningsgeld, bezoldigde werknemers. Tot slot zijn er nog enkele bijzondere bijdragen die betaald dienen te worden door de werkgevers, namelijk een bijdrage voor betaald educatief verlof, bijdragen voor het Fonds voor Sluiting van Ondernemingen, bijdrage op extra-legale pensioenvoordelen.

c. Besluit Dit voorbeeld om aan te tonen dat, hoewel dit maar een fractie van het te verrichten administratief werk is, dat dit toch een hele klus is om al deze aangiften correct en tijdig in te vullen. Door de complexiteit van de administratie is het in de praktijk dikwijls het geval dat vele werkgevers beroep moeten doen op gespecialiseerde hulp in de vorm van een sociaal secretariaat of dienstverlener om deze aangiften foutloos op te maken. Deze dienstverleners

49

DE BAETS, P., DE KEULENAER, S. en PONSAERS, P.(eds.), Het Belgisch inspectiewezen: de niet ingeloste belofte, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2003, 59.

15

II. Zwartwerk in de horeca dienen ook vergoed te worden en door het vele papierwerk dat tijdig ingediend hoort te worden, bestaat de kans wanneer dit niet gebeurd, men nog meer geld dient te betalen dan normaal. Vandaar dat men sneller geneigd kan zijn om naar zwartwerk te grijpen en delen van de administratie achterwegen laat.

D. Besluit In dit deel leren we dat er zowel interessante argumenten zijn om zwartwerk strafbaar te stellen en om dit juist niet te doen. De argumenten om zwartwerk te hanteren zijn voldoende talrijk, waarop er besloten kan worden dat deze problematiek verre van opgelost is. De sociale inspectiediensten vechten tegen, in vele gevallen, een stevig belegering van gemotiveerde horeca-uitbaters die zwartwerk gebruiken.50 Op welke manier zij dit aanvechten wordt in een volgend deel besproken.

50

Volgens de cijfers: 21% van BNP en 41% positieve vaststellingen in horeca. (SCHNEIDER, F., “Shadow economies around the world: What do we really know?”, European Journal of Political Economy, Elsevier, 2005, 598-642 en Interne statistiek Sociale inspectie Antwerpen.)

16

III. De handhaving van zwartwerk in België A. Inleiding De handhaving van zwartwerk wordt door verschillende instanties bewerkstelligd. Zo zal het aandeel van de sociale inspectiediensten, wat de focus is in deze masterproef, aan bod komen en zal de rol van de politiediensten in deze handhaving tot een minimum beperkt worden.

B. De sociale inspectiediensten De term “inspectiediensten” verwijst naar het particulier terrein waarop deze diensten actief zijn. Het gaat over diensten die belast zijn met de controle over het bijzonder strafrecht, in tegenstelling tot de reguliere politiediensten die belast zijn met het toezicht op en de controle over het algemeen strafrecht. De inspectiediensten zijn bijzonder door de materie waarop ze toezicht uitoefenen enerzijds en het specifieke territorium waarop ze deze controle uitoefenen anderzijds.51

1. De wortel en de stok In tegenstelling tot de repressieve functie van de politiediensten, gaan de inspectiediensten een handhavende, ordenende functie hanteren.52 Zij zullen meer controleren op eigen initiatief en de controles zijn van preventieve aard. De inspectiediensten zijn vooral actief op het voorterrein van de strafrechtspleging. Zij pogen immers door middel van stimulering (subsidie / belastingvoordeel), voorlichting, advisering, overreding en onderhandeling tot normconform gedrag te komen. Soms zal de sociaal inspecteur echter toch een proces-verbaal opstellen, zoals hiervoor aangehaald, wanneer de wetgeving dit oplegt.53 Hier komt het principe van 'de wortel en de stok' duidelijk tot uiting. De inspectiediensten hanteren het strafrecht ('de stok') als ultimum remedium en verkiest vaker de eerder genoemde alternatieve, administratiefrechtelijke afhandelingsmodaliteiten ('de wortel') om gedragsverandering of behoud te bewerkstelligen.

51

BOVYN, M. en HEBBERECHT, P., ‘De federale bijzondere politie –en inspectiediensten’, in Politie en criminaliteit in context, BOVYN, M., HEBBERECHT, P., COLLE, P. en LIPPENS, R., (eds.), Gent, onderzoeksgroep Criminologie, 1995, 71-72. 52 BALTHAZAR, T., Het strafrechtssysteem in de Laatmoderniteit, Mechelen, Kluwer, 2004, 48. 53 PIRARD, F., Sociale inspectie en administratieve geldboeten in vlaanderen, Mechelen, Kluwer, 2006, 7.

17

III. De handhaving van zwartwerk in België

2. Politie Zoals in artikel 29 al.1 Sv. vermeld staat met betrekking tot de ambtelijke aangifte, dient iedere gestelde overheid, officier of ambtenaar die in uitoefening is van zijn ambt, aangifte te doen van elke misdaad of wanbedrijf waarvan men kennis krijgt. Dit geldt ook voor alle ambtenaren van politie. Wanneer zij fraude bemerken dienen zij hiervan aangifte te doen. Echter wordt het opsporen van sociale fraude en zwartwerk niet als prioriteit gesteld bij de politiediensten. Hiervoor wordt beroep gedaan op de sociale inspectiediensten, die de opsporing van zwartwerk wel een van hun prioriteiten gemaakt heeft. De politie treedt daarentegen wel dikwijls samen met de sociale inspectie op in de vorm van bijstand.54

3. Organigram Het beleid ter bestrijding van illegale arbeid en sociale fraude wordt door de ministers van sociale zaken, werk en justitie opgesteld en overgemaakt aan de Sociale inlichtingen –en opsporingsdienst (SIOD). Dit is het overkoepelend orgaan van de vier sociale inspectiediensten55, nl. Inspectiedienst Toezicht op de sociale wetten, Inspectiedienst RVA, Inspectiedienst RSZ en Sociale Inspectie, dat instaat voor een vlotte communicatie en coördinatie tussen de diensten.56

Vervolgens worden de cellen apart kort belicht, terwijl er iets meer aandacht wordt geschonken aan de sociale inspectie omdat zij het dichts bij de problematiek van zwartwerk staan.

54

Art. 22 Sociaal Strafwetboek 6 juni 2010, B.S., 1 juli 2010. (Voortaan sociaal strafwetboek) LEDEGEN, J., De inspectiediensten. (lesdocument). s.l., s.d., 6. 56 PACOLET, J., PERELMAN, S., PESTIEAU, P. & BAEYENS, K., Een indicator voor de omvang en evolutie van zwartwerk in de Belgische economie, (Onderzoek in opdracht van FOD Wetenschapsbeleid en FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg), Leuven/Liège, HIVA-K.u. Leuven/CREPP-ULg, 2007, 42. 55

18

III. De handhaving van zwartwerk in België

SIOD

TSW (loon, arbeidswet)

RVA (werkloosheid)

Sociale documenten / DIMONA Tewerkstelling vreemde WN Deeltijdse arbeid Beroepskaart

SI (sociale wetgeving)

RSZ (sociale zekerheid)

Bron: LEYSEN, G., Voorstelling Dienst Sociale Inspectie: Karel de Grote hogeschool, 22/04/09.(presentatieslides)

a. Sociale inlichtingen –en opsporingsdienst De SIOD is een orgaan voor reflectie en advies in het kader van de strijd tegen de sociale fraude en de illegale arbeid alsook over de optimale werking van de arrondissementscellen. Het heeft eveneens tot opdracht, voorstellen te richten aan de bevoegde ministers teneinde de wetgeving die van toepassing is op de strijd tegen de illegale arbeid en de sociale fraude aan te passen. De SIOD stelt aanbevelingen op en brengt adviezen uit, ambtshalve of op verzoek van een minister, over ontwerpen en voorstellen van wetten betreffende de strijd tegen de illegale arbeid en de sociale fraude. Het zorgt voor de nodige ondersteuning van de inspectiediensten.57

a.1. Protocollen Deze overkoepelende organisatie zorgt enerzijds voor een vlottere communicatie tussen de verschillende diensten en anderzijds organiseert het ook de gemeenschappelijke acties, via het

57

Voor uitgebreide taken zie: Art. 314 en 315 Programmawet 27 december 2006, B.S., 27 december 2006 of Art.5 en 7 Sociaal Strafwetboek 6 juni 2010, B.S., 1 juli 2010.

19

III. De handhaving van zwartwerk in België zogenaamde protocol van de arrondissementscellen. Per gerechtelijk arrondissement wordt er één maal per maand vergaderd met de verschillende inspectiediensten waar de gemeenschappelijke acties zullen plaatsvinden en worden de quota vastgelegd. Voor het arrondissement Antwerpen waren dat 175 controles (2009) in de horeca.58 Uit deze controles moet een bepaald aantal inbreuken opgemaakt worden, namelijk 25%. In die zin moeten sociaalinspecteurs verantwoording afleggen. Als men te weinig inbreuken vaststelt, zijn de controle objectieven niet goed genoeg gekozen. In de horeca schommelt het vaststellingpercentage rond de 50%.59

Naast het samenwerkingsprotocol van de arrondissementscellen, bestaat er een tweede in de horeca, namelijk het Protocol Mensenhandel.60 Hier worden door de inspectie toezicht van de sociale wetten, de sociale inspectie, politie en dienst vreemdelingenzaken controles verricht op de tewerkstelling van vreemdelingen in risicosectoren zoals de horeca.

b. Inspectiedienst Toezicht van de sociale wetten (TSW) Deze dienst staat in voor de controle op de arbeidsreglementering en het geven van informatie zoals onder andere de loonbescherming, overloon, in verband met de arbeidsduur, nachtarbeid en feestdagen, het arbeidsreglement en de bescherming van bepaalde werknemers. Verder zien zij ook toe op het nastreven van de Collectieve arbeidsovereenkomsten, zoals bijvoorbeeld de eindejaarspremies.

c. Inspectiedienst Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) Zij controleren onder andere de werkloosheidsreglementering, met name mogelijke uitkeringsfraude voorkomen en bestrijden bij uitkeringstrekkers en werkgevers bijvoorbeeld, alsook weigering van tijdskrediet door de werkgever. Zij organiseren het systeem van de dienstencheques en beoordelen de inspanningen van werklozen om werk te vinden op een rechtmatige manier.

58

Interne statistiek Sociale Inspectie Antwerpen. Gesprek met G. LEYSEN, Sociaal Inspecteur-Directeur Sociale Inspectie, Antwerpen, februari 2010. 60 LEYSEN, G., Voorstelling Dienst Sociale Inspectie: Karel de Grote hogeschool, 22/04/09.(presentatieslides). 59

20

III. De handhaving van zwartwerk in België d. Inspectiedienst Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) Deze dienst heeft dezelfde bevoegdheden als de Sociale Inspectie met uitzondering van afgeleide

sociale

rechten

zoals

de

kinderbijslag,

pensioenen,

vakantiegeld

en

arbeidsongevallen. Zij staat in voor de controle van de RSZ- aangiften en de controle op de inning van de RSZ-aangiften.61

e. Sociale inspectie De inspectiedienst focust zich op het controleren van bedrijven op zwartwerk. Zij maakt deel uit van de Federale Overheidsdienst Sociale Zekerheid. De sociale inspectie heeft als specifieke bevoegdheden62 in functie van de controle op werkgevers, de volgende:63 o

Controle op de RSZ-wetgeving. Dit gebeurt samen met Inspectiedienst RSZ.64 Dit houdt concreet in, nazicht doen van de inschrijving van de werkgever en de juistheid van de ingediende aangiften m.b.t. personen, lonen en dagen. Dit vormt de kern van de controle op zwartwerk.

o

Toezicht op de wetgeving betreffende de jaarlijkse vakantie, namelijk de toekenning van vakantiedagen en de berekening en betaling van vakantiegeld.

o

Toezicht op het afsluiten door de werkgever van een verzekering tegen arbeidsongevallen en de aangifte door deze werkgever of de slachtoffers van de arbeidsongevallen en van de ongevallen op weg naar en van het werk

o

Toezicht op de aansluiting van de werkgever bij een kinderbijslagfonds en op de naleving van deze wetgeving, onder andere het overmaken door de werkgever van de staat van prestaties van de werknemers aan het kinderbijslagfonds.

o

Controle op nodige ziekte –en invaliditeitsverzekering die voor werknemers voorzien moet zijn.

o

Controle op de wetgeving van de sociale documenten en de onmiddellijke aangifte van tewerkstelling (Dimona). Enkele belangrijke documenten in deze casus zijn het personeelsregister en het aanwezigheidsregister.

61

LEYSEN, G., ‘Voorstelling Dienst Sociale Inspectie: Karel de Grote hogeschool’, 22/04/09.(presentatieslides) FOD SOCIALE ZEKERHEID, Sociale Inspectie:Jaarverslag 2003, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, s.d., 9. 63 LEYSEN, G., ‘Voorstelling Dienst Sociale Inspectie: Karel de Grote hogeschool’, 22/04/09.(presentatieslides) 64 Art. 5 Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, B.S., 25 juli 1969. 62

21

III. De handhaving van zwartwerk in België o

Toezicht op het tewerkstellen van werknemers met vreemde nationaliteiten. Kan de werkgever garanderen dat de vreemde werknemer een correcte arbeidsvergunning kan voorleggen?

o

Toezicht op de bepalingen inzake de deeltijds tewerkgestelde werknemers (o.m. met betrekking tot afwijkingen op het normale werkrooster van de deeltijdse werknemer).

Na de controlerende functie heeft de sociale inspectie een opdracht die men kan omschrijven als “dienstbetoon”65. Ten opzichte van de werkgever houdt dit “dienstbetoon” hoofdzakelijk de interpretatie in van de informatie over wettelijke en reglementaire beschikkingen die de werkgevers moeten toelaten correct zijn verplichtingen na te leven. Tot slot kan de sociale inspectie bemiddelend optreden in sommige geschillen van sociale aard, zoals bijvoorbeeld onenigheid betreffende de vastlegging van de vakantiedata in de onderneming. Bemiddelen betekent onderhandelen en oplossingen vinden die tezelfdertijd niet strijdig zijn met de wettelijke beschikkingen en aanvaardbaar door de bij het geschil betrokken partijen. (Cf. supra) f. Besluit Gezien de uitgebreide materie van controlebevoegdheden is het geen sinecure voor de sociale inspectie om alle etablissementen, laat staan horecazaken, te controleren. Uit de analyse van Pacolet en Marchal blijkt dat er tussen 1990 en 2004 telkens om en bij de 5% van de ingeschreven werkgevers gecontroleerd werden.66 Hierdoor wordt duidelijk dat het onmogelijk is om alles en iedereen te controleren. Deze vier diensten hebben naast hun eigen bevoegdheden een gezamenlijke bevoegdheid, namelijk de strijd tegen de sociale fraude.

D. Soorten controles 1. Aangekondigde versus onaangekondigde Er zijn twee soorten controles, namelijk aangekondigde en onaangekondigde. Bij de aangekondigde, ook wel algemene controle genoemd, wordt de werkgever schriftelijk verwittigd en wordt gevraagd de nodige documenten voor te leggen. Bij inbreuken wordt er 65

FOD SOCIALE ZEKERHEID (z.d.)’Sociale Inspectie: Taken en bevoegdheden’ [WWW]. http://www.socialsecurity.fgov.be/nl/over-de-fod/organogram/sociale-inspectie/presentatie/taken.htm [10/03/10] 66 PACOLET, J. & MARCHAL, A., Sociale fraude in België. Controle- en bestrijdingsmechanismen en omvang, Leuven, HIVA-K.U.Leuven, 2001, 138.

22

III. De handhaving van zwartwerk in België een termijn afgesproken voor regularisatie. De bewijzen van de regularisatie worden opgestuurd naar de controleur of voorgelegd bij een volgende controle. Hier wordt louter administratief boekhoudkundig gecontroleerd en niet naar zwartwerk. Daarvoor zijn de onaangekondigde controles, waar men zonder verwittiging de zaak binnen stapt. Hierbij kunnen de werknemers apart verhoord worden en moeten alle documenten op een toegankelijke plaats liggen en voorgelegd kunnen worden bij afwezigheid van de werkgever.

2. Zelfstandig versus gemeenschappelijk Er kan ook een onderscheid gemaakt worden tussen gemeenschappelijke acties en zelfstandige controles. Bij de zelfstandige controles wordt er door de verschillende inspecties zelfstandig opgetreden. Zo doet de sociale inspectie van Antwerpen vooral controle bij de risicosectoren waar illegale tewerkstelling is, onder geen geldig verblijfstatuut, zoals de exotische horeca of prostitutiesector. Deze zelfstandige controles zijn echter vrij beperkt, aangezien men veel opdrachten via kantschriften krijgt van het auditoraat om bijvoorbeeld hercontroles te doen. Daarnaast zij er de gemeenschappelijke acties, waarbij een lid van elke inspectiedienst aanwezig is om zo alle criteria tegelijkertijd te kunnen controleren. Zo is er in het arrondissement Antwerpen één team dat intra muros, binnen de stad Antwerpen, te werk gaat en één team extra muros, in de rest van het arrondissement.

3. Wanneer optreden? o

Na schriftelijk klachten van werknemers, vakbonden, derden, werkgeversfederatie of anonieme klachten.

o

Op vraag van andere diensten zoals de andere inspectiediensten, arbeidsauditoraat, onderzoeksrechter, fondsen bestaanszekerheid,…

o

Op eigen initiatief. Acties die meestal sectorgebonden zijn, algemene controle bij werkgevers die lange tijd niet gecontroleerd werden of op initiatief van sociaal inspecteur zelf.

E. Concrete bevoegdheden van sociaal inspecteurs bij controles Kort samengevat hebben de sociale inspecteurs:67

67

Voor meer informatie omtrent bevoegdheden, zie Art. 23-42 Sociaal Strafwetboek.

23

III. De handhaving van zwartwerk in België o

de vrije toegang tot werkplaatsen of tot plaatsen bij vermoeden van tewerkstelling, (Dit mag zeven dagen op zeven en 24/24 mits vertoon van legitimatie.)

o

de bevoegdheid om de identiteit op te nemen van alle personen op de werkplaats,

o

de bevoegdheid om alle personen op de werkplaats te verhoren, afzonderlijk of in bijzijn van de werkgever,

o

de bevoegdheid om alle documenten die hen aanbelangen in beslag te nemen, tegen afgifte van een ontvangstbewijs,

o

de bevoegdheid wettelijke documenten aan te plakken,

o

de bevoegdheid informatie door te geven aan andere diensten,

o

de bevoegdheid mogelijk bijstand te vorderen van de politiediensten,

o

…

F. De verplichtingen van sociaal inspecteurs. o

De sociaal inspecteurs moeten het vertrouwelijk karakter respecteren van de gegevens waarvan ze kennis krijgen.

o

Het is verboden aan de werkgever te onthullen dat een onderzoek wordt ingesteld ingevolge een klacht.(cf. beroepsgeheim)

o

Tevens is het verboden de naam van de klager bekend te maken.

o

De sociaal inspecteurs mogen geen enkel belang hebben in de ondernemingen waarop zij toezicht uitoefenen. Er is met name een integriteitsplicht.

o

Men dient zich ook te houden aan een deontologische code.68

Deze deontologische code bevat maatregelen die de doeltreffendheid van de controles waarborgt en waakt over het feit dat de ongemakken die een controle meebrengt zoveel mogelijk worden verminderd.69 De vermelde maatregelen zijn: 1. De proportionaliteitsregel: een aanpassing van het aantal ingezette ambtenaren en het aantal deelnemende diensten in functie van het doel van de controle en van de aard en de omvang van de inrichting. Hetzelfde geldt voor de controletijd besteed aan het onderzoek.

68

Omzendbrief nr. 573 van 17 augustus 2007 met betrekking tot het deontologisch kader voor de ambtenaren van het federaal administratief openbaar ambt, B.S., 27 augustus 2007. 69 Protocol betreffende de samenwerking tussen de verschillende sociale inspectiediensten tot coördinatie van de controles bij inbreuk op de arbeids- en de sociale wetgeving van 30 juli 1993.

24

III. De handhaving van zwartwerk in België 2. De discretieregel: De werkgever heeft recht op discretie. In de mate van het mogelijke moeten derden buiten de controle worden gehouden. Zo vermijdt men ook hun inmenging. Voor een verhoor kunnen de werkgever en de werknemers terzijde worden genomen. (vb. in een ander lokaal). 3. De anti-talm-regel: Controles sneller laten verlopen door ze te laten voorafgaan door een administratieve “screening” van de onderneming (welke grootte, capaciteit, aangegeven loon- & arbeids-tijdsgegevens, arbeidsreglement). Het toezicht ter plaatse toespitsen op de voor de vaststellingen meest essentiële gegevens zoals identificatie werknemers,

personeelsregister,

aanwezigheids-register,

controledocument

werkloosheid. Het invullen van administratieve formulieren beperken tot hetgeen absoluut noodzakelijk is voor het eventueel vervolg van het onderzoek. 4. De gespreide ondervraging: Voorkom dat de dienstverlening aan het cliënteel van de werkgever lijdt onder de controle door alle aangetroffen werknemers tegelijk te willen identificeren en verhoren. Het verhoor van de werkgever zou in de mate van het mogelijke moeten plaatsvinden in tegenwoordigheid van een afgevaardigde van elke controledienst die bij de actie betrokken is, zodat de tijd besteed aan het verhoor zo efficiënt mogelijk gebruikt wordt. 5. Het “raideffect” : De bijstand van de politiediensten is vaak onmisbaar en wordt zeer gewaardeerd door de inspectiediensten. Men moet echter nodeloos machtsvertoon vermijden. In de briefing met de politiediensten kan benadrukt worden dat deze een passieve bijstands- en observatiefunctie hebben. Zij moeten voornamelijk de inspecteurs in bescherming nemen zodat deze zelf het onderzoek ongehinderd kunnen doen.

G. De mogelijke gevolgen van een controle o

Men gaat een termijn stellen voor regularisatie, wanneer de inbreuken verholpen moeten zijn.

o

Het blijft slechts bij een waarschuwing.

o

Men gaat een proces-verbaal opstellen. De arbeidsauditeur gaat dan beslissen hoe het verder loopt:

-

minnelijke schikking

25

III. De handhaving van zwartwerk in België -

correctionele vervolging: bij zwartwerk kan men een gevangenisstraf krijgen of een geldboete tot 12500 euro (+ opdeciemen). Heeft de zwartwerker geen geldige verblijfsvergunning dan kan het oplopen tot 30000 euro (+ opdeciemen)

-

seponering: Het dossier doorsturen naar dienst administratieve geldboetes, waar men voor zwartwerk boetes kan krijgen tot 9375 euro. (+ opdeciemen)

H. Besluit De uiteindelijke bedoeling waarmee de sociale inspecties gaan handhaven is om te kijken of de verschillende aspecten van de sociale wetgeving worden nageleefd.70 Een theoretische visie op de manier van werken door de sociale inspectiediensten is bekomen. In het kader van de probleemstelling, namelijk een mogelijke te strenge of afschrikwekkende handhaving, worden door een beperking van handelen, zoals de deontologische code, enkele terzake doende punten opgesomd. (Cf. discretie) Een mogelijk afschrikwekkend effect wordt hierdoor (in theorie) binnen de perken gehouden.

70

Gesprek met G. LEYSEN, Sociaal Inspecteur-Directeur Sociale Inspectie, Antwerpen, juni 2010.

26

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek A. Inleiding In dit hoofdstuk volgt een beschrijving van de methodologie van het verrichte empirisch onderzoek. Dit houdt in de methode van tewerkstelling en mijn ervaringen tijdens het vervolledigen van het onderzoek.

B. Afbakening populatie Zoals uit mijn inleiding blijkt is de doelstelling van dit onderzoek mede gericht op een mogelijk verschil in het effect van handhaving per geografische context. Zo wordt er getoetst naar een verschil in manier van handhaven in rurale of stedelijke context. Eens dit beslist was, moest de onderzoekspopulatie verder afgebakend en gekozen worden. In overleg met mijn promotor werd er beslist om in totaal twintig interviews te doen in de horeca, waarvan tien in een ruraal gebied en tien in een stedelijk gebied. Uiteindelijk, na overleg met mijn promotor en G. Leysen, werd er beslist om de onderzoeksgroep in stedelijke context uit te voeren in de stad Antwerpen en meer bepaald de horeca in de buurt van Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, de Grote markt en de Groenplaats. De onderzoekspopulatie van het ruraal onderzoek in de horeca werd als volgt afgebakend, namelijk de interviews werden afgenomen binnen één landelijke gemeente van het arrondissement Antwerpen. De naam hiervan wordt de lezer onthouden omwille van het feit dat er in deze gemeente niet dezelfde kwantiteit aan horeca aanwezig is als in Antwerpen en daarom makkelijker achterhaald kan worden bij wie de interviews afgenomen zijn. Binnen deze context wordt de steekproeftrekking ‘at random’ gedaan. Eens dit bepaald was en de interviewvragen opgesteld waren, kon het veldwerk bijna van start gaan. De volgende stap was de benodigde willende respondenten zien op te sporen.

C. Contact maken Mijn doel voor de 10 interviews in elk van de twee contexten was om een zo variabel mogelijk doelpubliek te interviewen, van kleine horecazaken tot de grotere, zowel cafés als pitazaken etc. Zo waren er ook vijf uitbaters van allochtone origine die bereid waren mee te werken.

27

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek Het plan was om te beginnen met de doelgroep in ruraal verband. Ik had de opvatting dat de zaken in de landelijke gemeente het minder druk of meer bereid waren om mij te woord te staan.71 Dit maakte het ideaal om de nodige ervaring en vertrouwen op te bouwen en de interviewvragen te testen om ze later eventueel te moeten aanpassen. Ik had met mijn promotor ook afgesproken om steeds persoonlijk naar de horecazaak te gaan om afspraken te maken.

1. Rurale context Het eerste contact werd gemaakt op de verjaardag van mijn moeder. Na een familie-etentje vroeg ik aan de serveerster of ik de uitbater mocht spreken. Deze was echter niet aanwezig, maar na het vertellen van mijn intenties mocht ik mijn telefoonnummer achterlaten en verzekerde de serveerster mij dat ik een telefoontje mocht verwachten. Op weg naar huis besefte ik dat dit waarschijnlijk niet het geval zou zijn en dat ik harder had moeten onderhandelen door bijvoorbeeld te vragen naar, wanneer hij wel aanwezig zou zijn, het telefoonnummer vragen van de uitbater te vragen,… Dit was een goede les voor de volgende keer. Uiteindelijk liep het nog goed af doordat ik na enkele dagen een telefoontje kreeg van de uitbater om een afspraak voor het interview te maken. De volgende afspraken werden gemaakt door een hele of halve dag vrij te maken en alle horecazaken af te rijden die op dat moment niet gesloten waren. Dit was in de landelijke gemeente redelijk effectief. De uitbaters waren meestal zelf aanwezig of hun woonst was niet ver van hun zaak en na een telefoon van een werknemer was de werkgever bereid mij even te woord te staan. Deze manier van werken haalde het beoogde resultaat na enkele keren op pad te gaan. Tijdens al deze ritten doorheen de landelijke gemeente heb ik maar één keer het ongenoegen gekend dat er iemand niet wilde meewerken. (Cf. infra), maar voor de rest ben ik meer dan tevreden over de mate van bereidheid om mij te woord te staan. Deze afspraken werden ook steeds nageleefd, buiten in één geval waar de uitbater niet kwam opdagen en ik na een uurtje vernam van een werknemer dat men niet meer kwam, wegens familiale omstandigheden. Achteraf heb ik terug contact opgenomen en was men bereid om nogmaals een afspraak te maken, dewelke wel het beoogde resultaat teweegbracht.

Tijdens de periode van het afnemen van deze interviews ben ik enkele dagen ziek gevallen en was ik genoodzaakt enkele interviews te herplannen. Dit verliep in twee gevallen zonder

71

Wat achteraf een misplaatste opvatting bleek.

28

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek problemen, hoewel bij een derde dit een andere aspect aan het interview gaf. Namelijk tijdens het oorspronkelijk geplande interview en het nieuwe geplande was er een controle geweest van de inspectiedienst. Ideaal voor mijn interview, maar de gecontroleerde had enkele inbreuken in verband met zwartwerk en was redelijk uit het lood geslagen. Na een kort gesprek was de motivatie verdwenen en heb ik de geïnterviewde niet meer kunnen overhalen het gesprek voort te zetten. Uiteindelijk zijn er nog interessante dingen aan het licht gekomen, maar in dit geval kan men maar spreken van een “half” interview. Voor de rurale gemeente zijn uiteindelijk dus negen en een half interview verricht. Opmerkelijk voor de rurale gemeente was dat men nooit achter een vertrouwenscontractje72 vroeg, maar men gewoon op ernstige manier vroeg om de informatie vertrouwelijk te houden. Mijn woord hiervoor was voldoende voor hen. Opmerkelijk omdat dit zeker niet altijd het geval was bij de interviews in Antwerpen.

2. Stedelijke context Tijdens de periode van het afnemen van de interviews in de landelijke gemeente ben ik ook begonnen met afspraken te maken met horeca-uitbaters in Antwerpen. Door het feit dat ik in Antwerpen was ter ontspanning, besloot ik omdat ik er toch was, vervolgens enkele horecazaken af te gaan in de hoop op succes. Na enkele uren had ik er toch al een vijftal. Wat hier ook veel meer een belangrijke topic bleek, was het gebruik van een vertrouwenscontract. Terwijl er maar één maal sprake van was in de landelijke gemeente, waren allen die eventueel bereid waren mee te werken, dit enkel als er een vertrouwencontract werd opgesteld. De volgende interviews werden telkens afgesproken op de dagen dat ik in Antwerpen was voor de andere interviews af te nemen. Zo werden er bijvoorbeeld twee interviews in de voormiddag afgenomen, waarna ik in de namiddag nog even de horecazaken kon afgaan om nieuwe afspraken te maken. Zo kwam ik aan tien afspraken met uitbaters van verschillende etablissementen zoals taverne, café, restaurant, pizzeria en pitazaak, die volgens plan werden uitgevoerd.

3. Besluit Het plannen en afnemen van de interviews was niet altijd even gemakkelijk. De doelgroep had het meestal zelf druk, dus een interview plannen was niet altijd een makkelijke opgave. Doordat ik geopteerd had voor een empirisch onderzoek door middel van interviews was

72

Zie bijlage.

29

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek enigszins te verwachten dat er een afhankelijkheid ontstond ten aanzien van de respondenten. Zij hadden alle kaarten in handen. Het feit dat ik dan nog ziek ben gevallen heeft de zaken er niet op verbeterd, maar uiteindelijk zijn alle interviews zonder te grote problemen afgerond kunnen worden.

D. Weigeringen 1. Inleiding Bij mijn zoektocht naar mogelijke respondenten liep niet altijd alles volgens een leien dakje. Hierboven is reeds vermeld dat men bij interviews afnemen zeer afhankelijk is van de respondent. In veel gevallen liep dit gelukkig goed af, maar in vele andere spijtig genoeg niet.

2. Afwijzingen Zoals hiervoor reeds aangehaald heb ik bij mijn interviews van de landelijke gemeente slechts eenmalig een weigering moeten verwerken. De reden die hiervoor aangehaald werd, was dat men niet voldoende tijd zou hebben om mij te woord te staan. Na nogmaals het doel van de bevraging uit te leggen kreeg ik als antwoord dat men aan zoiets niet wenst mee te werken. Dit was de eerst weigering en gebeurde nadat ik reeds twee contacten had gelegd. Na deze afwijzing was ik toch een beetje van slag en twijfelde ik aan mijn aanpak. Maar na het overlopen van mijn benaderingswijze en persoonlijk overkomen op het moment van eerste contact, kon ik alleen maar besluiten dat dit dikwijls kon voorkomen en op zoek moest gaan naar de volgende respondent. In tegenstelling tot het ruraal deel van de interviews, werd er in het stedelijke deel veel vaker geweigerd om mee te werken. In totaal om tien interviews te krijgen ben ik langs 31 verschillende horecazaken geweest. Dus 21 hiervan hebben op de één of andere manier de boot afgehouden. Een veelvoorkomend fenomeen was dat de uitbater niet aanwezig was op het moment van mijn bezoek. Meestal vroeg ik dan naar een telefoonnummer of vroeg ik wanneer hij/zij terug aanwezig zou zijn. In sommige gevallen waar het dan ook nog zeer druk was, werd gevraagd om mijn telefoonnummer te noteren, met de belofte dat men mij ging contacteren. Zoals uiteraard te verwachten was, is dit echter nooit het geval geweest, behalve bij het eerste contact van de rurale interviews. Gelukkig geraakte ik redelijk snel aan mijn quotum van tien interviews door andere zaken te bezoeken. Buiten deze laatste voorvallen, kreeg ik van elke werknemer, waarvan de uitbater afwezig was, een kaartje met de gegevens

30

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek van de zaak mee. In sommige gevallen ook het persoonlijk nummer van de zaakvoerder. Wanneer dit zich manifesteerde, leidde dit tot een positief resultaat.

In enkele zaken werd er door de zaakvoerder zelf of door een werknemer tot wie ik mij richtte, bij afwezigheid van voorgaande, aangehaald dat men niet geïnteresseerd was om mee te werken. Zelfs niet bij verzekering van het aanwenden van een vertrouwenscontract. Dit was zo in vier gevallen. Een ander voorkomende weigering tot coöperatie was bijvoorbeeld aanhalen dat men nog maar net begonnen was, of de zaak nog maar net had overgenomen en nog geen bezoek van de inspectiediensten had gehad. Dit is twee maal voorgevallen. Net zoals men enkele malen aanhaalde dat men in het bezit was van een kleine zaak, een familiebedrijfje. Dit heb ik drie keer vernomen. In twee gevallen was er sprake van een taalbarrière en probeerde men op deze manier aan het interview te ontsnappen. Men toont zich zeer enthousiast om mee te werken, maar ik werd praktisch meteen terug buiten gegooid omdat men er vanuit ging dat ze van me af waren. Daaropvolgende voorstellen om het interview in het Engels of Frans te voeren werden enkel beantwoord door ‘nee’ te knikken. Maar het grootste deel van weigeringen kwam onder het excuus van dat men geen tijd had en/of het te druk had. Dit was zeven keer het geval. Bij vier andere afwezige zaakvoerders heb ik geen contact meer gezocht omdat het quotum gehaald was.

Enkele keren ontstonden er frustrerende situaties. Bijvoorbeeld in één geval kwam ik de zaak binnen en de zaakvoerder was aanwezig. Hij stemde toe in mijn verzoek en de afspraak was gemaakt. Toen ik tijdig aan die afspraak voldeed, vertelde men dat dit niet het goede moment was wegens te druk en dat ze verzet moest worden. Toen ik de volgende keer aankwam gebeurde juist hetzelfde, hoewel mij verzekerd was dat het op die momenten nooit zo druk is. Sindsdien is het nog één maal gebeurd dat de zaakvoerder niet aanwezig was op de afspraak en heb ik besloten elke keer dat ik in Antwerpen was voor andere interviews af te nemen, langs deze bepaalde zaak zou gaan om te proberen het interview af te nemen. De eerste keer dat ik dit deed, waren er maar enkele klanten en zat de uitbater de krant te lezen. Gelukkig was hij uiteindelijk toch bereid mij een interview te gunnen. Dit voorbeeld geeft één zijde van de medaille weer. Hoe men de boot wat probeert af te houden en misschien hoopt dat ik het opgeef. Maar zo waren er ook zeer enthousiaste 31

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek respondenten die met alle plezier wilden meewerken en eens wilden vertellen wat hen op de lever lag. Zo werd er dikwijls geen nadruk gelegd op het al dan niet voorleggen van een vertrouwencontract, maar zou men willen dat iedereen eens kon horen hoe moeilijk zij het hebben en zien ze mij als spreekbuis voor hun problemen. In hoeverre dit het geval is, wordt in deel V besproken.

3. Besluit Als conclusie bij de weigeringen kan men stellen dat in sommige gevallen men een grondige reden had om niet mee te werken, zoals het feit dat men enkele weken is gestart met het runnen van een zaak. Maar over het algemeen haalde men een argument aan zoals hierboven weergegeven, bijvoorbeeld het feit dat het een familiezaak73 was en ze mij toch niet zouden kunnen helpen. Dan haalde ik aan dat het zeker even interessant kon zijn om zijn/haar mening te horen over de problematiek, waarna men dikwijls gewoon schaamteloos terugviel op de argumenten van “geen tijd hebben”. Daarom was het na verloop van tijd al eenvoudiger om te kunnen spotten wie er bereid was om mee te werken en wie de nodige argumenten zou aanhalen om dit niet te hoeven doen.

E. Het interview: ervaringen en beperkingen De interviews zijn in een periode van twee maanden afgenomen. Het kortste interview duurde twaalf minuten en het langste anderhalf uur. Tijdens het interview probeerde ik telkens de hoofdpunten van de belangrijkste antwoorden te noteren, uit veiligheid. Want mijn intentie was om elk interview op te nemen en achteraf zo volledig mogelijk uit te typen zodat er geen informatie verloren ging. Dit gebeurde door middel van een dictafoon of mijn GSM. Na het uittypen werden deze gesprekken dan ook verwijderd zoals regelmatig verzocht werd door de respondenten. Slechts in twee gevallen werd er expliciet gevraagd om het gesprek niet vast te leggen. Anders wilde men niet meewerken en ikzelf kon ze niet overtuigen het tegendeel te doen. Dit leidde in één geval tot een netelige situatie. De respondent in kwestie was van allochtone origine en de Nederlandse taal niet volledig machtig, wat het soms moeilijk maakte om alles te volgen wat hij/zij wist te vertellen. Vooral als je achteraf niet alles rustig kon naluisteren. Bij dit interview zullen er hoogst waarschijnlijk dus wel zaken zijn die ik spijtig genoeg gemist heb. 73

Een familiezaak is een eenpersoonszaak waar familie tot in de tweede graad mag arbeid uitoefenen zonder dat men dient ingeschreven te zijn als werknemer. ( Bron: Gesprek met G. LEYSEN, Directeur-Inspecteur Sociale Inspectie, Antwerpen, februari 2010)

32

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek

Zoals hiervoor gezegd was het persoonlijk opgestelde vertrouwencontract niet opportuun bij de interviews afgelegd in de landelijke gemeente, in tegenstelling tot de stedelijke bevraging. Hier werd mits enkele uitzonderingen steeds gevraagd achter een contract.

Bij enkele van de interviews werd er op het moment van het eerste contact en bij de verduidelijking van het doel van het onderzoek al een waterval van informatie meegedeeld. Kortom, men begon direct alles wat op het hart lag te vertellen. Het interview werd dikwijls op dat moment al ingezet. Het was ook mijn bedoeling om de respondenten zoveel mogelijk zelf te laten vertellen met zo weinig mogelijk inbreng van mezelf. Maar wanneer men dan vertrokken was met vertellen, was ikzelf bevangen door hun enthousiasme en maakte ik soms de fout om hen te laten doorvertellen zonder ze even te laten wachten totdat ik mijn materiaal klaar had. Zo gebeurde het dat ik bij het beluisteren van de tape wel eens verwijzingen hoorde naar elementen die gezegd werden voordat de opname begonnen was. Dit zorgde misschien voor onvolledige informatie wegens slechts een gedeeltelijke herinnering van wat er vooraf allemaal gezegd werd. Een situatie die bij sommige respondenten voorviel was het feit dat men teveel rond de pot bleef draaien of te ver begon uit te wijden. Naarmate de interviews vorderden bekwam ik meer vertrouwen om de respondenten terug in de juiste richting te duwen of hen er attent op te maken dat we te ver aan het uitweiden waren.

Bij de kortere interviews, waarvan er toch een viertal waren die niet langer dan een kwartier geduurd hebben, merkte ik toch dat men zeer terughoudend was. Meestal werden de vragen over de sociale inspectiediensten wel beantwoord, maar vanaf er gesproken werd over mogelijk zwartwerk zei men bijna niets meer. Dit is wel te begrijpen aangezien dit een zeer directe vraag is van een onbekend persoon over een zeer delicate kwestie, maar zelf met een vertrouwenscontract werd er niet veel nuttige informatie door de respondent gelost. Vooral in de eerdere interviews werd er misschien van mijn wegen te weinig doorgevraagd om een duidelijk antwoord te krijgen. Door het aangehaalde feit van nog te weinig zelfvertrouwen en de spanning van het moment. Dit verbeterde naarmate de interviews vorderden en waardoor er steeds meer informatie te oogsten was bij elk interview. In een enkel geval kan ik bijna met zekerheid zeggen dat men tijdens het interview recht in mijn gezicht gelogen heeft. Het betreft een horecazaak waarvan de uitbater beweerde dat hij nooit iets in het zwart deed. (Buiten soms enkele overuren) Zeer toevallig zag ik tijdens het 33

IV. Methodologie van het empirisch onderzoek interview dat een van de werknemers door mij persoonlijk gekend is. Enkele dagen later vernam ik van hem dat hij reeds vier jaar daar werkt en dat hij slechts sedert een jaar een contract heeft en dus drie jaar in het zwart gewerkt heeft. Dit bewijst niet dat de uitbater gelogen heeft, maar in dit geval neig ik eerder mijn relatie te geloven, in plaats van de respondent. Kortom, dit enkel maar om aan te geven hoe gevoelig dit onderwerp ligt. Het is natuurlijk ook afhankelijk van mens tot mens de wijze waarop men antwoord. Sommigen zijn introverter en vertellen iets minder dan extraverten, die zeer open en ongebonden kunnen vertellen. Zo was er ook keerzijde aan de medaille. Zo waren er ook respondenten die niet terughoudend waren en mij zeer graag zagen komen, zoals hiervoor al aangehaald. Zij waren dolblij eindelijk eens hun verhaal te kunnen doen en vertelden er dan ook in geuren en kleuren over. Vooral bij deze respondenten was het moeilijk om hen op het juiste spoor te houden. Soms was men een echte spraakwaterval die niet te stoppen was. Bij de lange interviews waren er tegen het einde momenten waar ik zo lang zat te knikken en ja te zeggen en geprobeerd heb zeer geïnteresseerd over te komen, hoewel dit op sommige momenten een moeilijke opdracht was, dat ik in een soort trance geraakte. Wanneer de respondent dan stopte met praten, kwam ik terug in volle concentratie en kon ik verder gaan met de andere vragen. Op zo een moment was ik gelukkig dat het gesprek opgenomen werd.

1. Besluit Het doel van het empirisch onderzoek is niet om een representatief beeld te scheppen over de huidige situatie. Er is een willekeurige selectie gemaakt waarvan de aanwezigheid of bereikbaarheid van de zaakvoerders enige factor speelde. Het is ook niet zo dat alle interviews dezelfde hoeveelheid aan informatie hebben opgebracht. Zo hadden sommigen meer te vertellen dan anderen en ging er af en toe wel eens informatie verloren door middel van beginnersfouten. Gelukkig werden deze naarmate de interviews vorderden steeds beperkter. Tot slot kan ik zeggen dat de ervaring van deze interviews uit te voeren een leerzame ervaring was, zowel inhoudelijk als persoonlijk. Ondanks sommige tegenslagen of frustrerende momenten ben ik blij dat ik gekozen had om op deze manier een problematiek empirisch te onderzoeken.

34

V. Resultaten van het empirisch onderzoek A. Inleiding In dit deel zullen louter de resultaten van het empirisch onderzoek op een gestructureerde manier worden weergegeven, namelijk een gedeelte van vragen in verband met de sociale inspectiediensten en een specifiek gericht naar zwartwerk. Om de resultaten zo duidelijk mogelijk weer te geven en in het kader van de tweede onderzoeksvraag, namelijk de houding van de horeca t.o.v. de sociale inspecties, zal er meestal gebruik gemaakt worden van citaten van de respondenten met de nodige relevante informatie. Naargelang de resultaten volgen zullen de interviews waarnaar gerefereerd wordt, gecodeerd en genummerd worden. Zo zullen de interviews uit de rurale context de code ‘R’ meekrijgen en de uit stedelijke context genomen interviews de code ‘S’. Als er dan verwezen wordt naar een specifiek interview wordt dit als volgt weergegeven, bijvoorbeeld interview S1.

B. De sociale inspectiediensten 1. De kwantiteit van controles in de horeca

o

Bent u vertrouwt met de sociale inspectiediensten? Zo, ja? Wordt of bent u dikwijls gecontroleerd (geweest)?

De interviews gingen steeds van start met de vraag of men vertrouwt was met de sociale inspectiediensten en in alle gevallen met uitzondering van één (S8), was het antwoord positief.

Over de kwantiteit van die controles kon men echter een verschil bemerken. Bij de stedelijke interviews beweerde zeven van de tien respondenten dat ze één tot drie maal per jaar door de sociale inspectiediensten gecontroleerd werden.(Zowel gemeenschappelijk en zelfstandige controles) De respondent in interview S8 had nog nooit controle door de inspectiediensten gehad, want de respondent was nog maar een jaar uitbater van de zaak. Terwijl de respondent van

S7

na

drie

maanden

al

de

eerste

35

controle

te

verwerken

kreeg.

V. Resultaten van het empirisch onderzoek In S6 kwam aan het licht dat men in de eerste jaren redelijk wat controles kreeg en na verloop der jaren steeds minder, omdat men zogezegd een familiezaak heeft. In S10 sprak men over het gegeven dat men in een periode van tien jaar zo’n vijf maal controle heeft gehad.

Bij de rurale interviews ligt het meer uiteenlopend. Zo zijn er zes zaken die nog maar één maal controle hebben gehad. Deze éénmalige controles variëren op een tijdspanne van drie jaar tot 21 jaar. (Cf. R3 die gedurende 21 jaar maar één controle kende) R2, R6 en R7 hebben meerdere malen controle gehad, welgeteld elk twee maal in respectievelijk zeven jaar, dertien jaar en vijf jaar. Slechts in een geval, namelijk R4, werd mij verteld dat men één à twee keer per jaar bezoek kreeg van de sociale inspectiediensten.

a. Besluit Uit het gesprek met de sociaal inspecteur-directeur van Antwerpen bleek dat de prioriteit van de controles in de stad zelf lag.(Cf. supra) Via de bevraging van de horeca-uitbaters in de stad Antwerpen en het landelijke gebied bleek dit correct te zijn. De bevraagde horeca in stedelijke context werd veel meer gecontroleerd dan in het landelijke gebied. Dit was natuurlijk geen representatieve steekproef, maar alle gegevens wijzen toch in dezelfde richting.

2. Ervaringen van horeca-uitbaters omtrent de controles

o

Hoe gaat zo’n controle van de sociale inspectie(diensten) in zijn werk? Hoe staat u daar tegenover/Wat vindt u daarvan?

Over het algemeen kan men spreken van een consensus zowel in landelijke als stedelijke context over de verrichting van een controle door de sociale inspectiediensten. Deze werd door de respondenten redelijk gelijkaardig beschreven, maar wel ervaren van een positiefneutrale houding tot een zeer negatieve houding ten opzichte van de sociale inspectiediensten.

36

V. Resultaten van het empirisch onderzoek a. Beschrijving van controle door de respondenten Zowel in de stedelijke als landelijke context werd een gelijkaardige beschrijving gegeven van het fenomeen: o

De sociale inspectiedienst komt onaangekondigd op bezoek, hoewel door het merendeel van de respondenten dit niet beschreven werd als bezoek maar veel agressiever zoals een ‘inval van de Gestapo’(R2, S5) bijvoorbeeld. ‘Ik vind dat men controle op een andere manier kan doen, die mens doet zijn werk, dat snap ik. Maar niet zo jaren ’40. Wij moeten altijd alles opendoen, de kassa, het personeel met handen omhoog, alle papieren,… Wij hebben niet veel te zeggen.’ (S1)

o

Het volgende citaat omschrijft mooi de manier van binnenkomen van de sociale inspectiediensten en beschikt over een ruime consensus bij de respondenten: ‘Die kwamen een paar keer voorbij gewandeld voor de ruit en de ingang, waarschijnlijk om te kijken waar er ramen en deuren zijn. Zij kwamen dan binnen waarvan één dame aan de toog bleef staan, één ging langs links en de andere langs rechts. De eerste die aan de toog bleef staan vroeg de identiteitskaart, de anderen gingen direct naar de keuken, naar de zaakvoerder en de mensen die daar aan het werken waren. Dit was allemaal zonder verwittiging gebeurd.’ (R8)

o

De redenen van bezoek: + ‘Waarop ik vraag wat is de reden voor uw bezoek, waarop zij antwoorden: “Kijk, wij komen alleen maar als er een melding is.”’ (R4) +‘Ik heb een maal controle gehad, neem 10 jaar geleden. Dit was door een melding van een ontevreden ex-werknemer.’ (R1) + ‘Het is pure discriminatie en geldklopperij! Ze zullen altijd blijven zoeken tot ze een fout vinden. De horeca wordt bestempeld als dieven.’ (S5)

o

Het werk moest neergelegd worden door de werknemers: +‘Iedereen moest het werk neerleggen, er mocht niemand meer bestellen en ook niet betalen. Er zijn dan ook klanten doorgegaan zonder te betalen.’ (S4) + ‘Ze gaan altijd uit van worst-case-scenario. Ze gaan er altijd vanuit dat er een hoop zwartwerk is en een hoop illegalen aan het werk zijn, […] Ik begrijp wel dat ze zo strikt te werk moeten gaan, maar de kok stond met acht pannen op zijn vuur, die zou dan bij wijze van spreken alles moeten laten 37

V. Resultaten van het empirisch onderzoek vallen om zijn pas te laten zien. Hij zei vlakaf dat hij fulltime is ingeschreven en dat hij na het eten zijn pas zal laten zien. “Klopt het dan niet, dan mag je boos worden, maar laat me nu even dit afmaken.” Maar dat vinden ze niet grappig natuurlijk.’ (S7) + ’Met tien man binnengevallen. Alle uitgangen geblokkeerd. Iedereen moest een verklaring afleggen, hoe lang ze daar werkten, hoeveel ze daar verdienden, van hoe laat ze begonnen waren, tot hoe laat ze moesten werken. Passen afgeven. Het waren allemaal vrouwen. Niet vriendelijk. Zeer druk. We moesten snel zijn om een verklaring af te leggen, er was nog veel werk.’ (R5)

Nog enkele citaten omtrent de beschrijving van een controle door de respondenten: o

‘Het eerste wat ze doen is gelijk identiteitskaarten vragen, personeelsregister, vaste contracten controleren en nagaan hoe dikwijls men komt. Kloppen de uurroosters? Ze schrijven ieder woord dat je zegt ook letterlijk op. Echt letterlijk met dialect en al. Nadien lees ik dan op het verslag dat ze echt letterlijk alles opgeschreven hebben.’ (R3)

o

‘Gewoon binnengevallen, kijken of alles in orde is, of de uurroosters uithangen, het personeel dat rondloopt of het aangegeven is,… […] …alle info omtrent uw zaak opzoeken en dan met vijf man binnen komen. Met vijf, omdat ze elke ingang binnengaan, een beetje zoals een razzia. De trap blokkeren, zien dat er niemand niet buiten kan, alles stilleggen, iedereen die aanwezig is en een schort aan heeft moet zijn pas afgeven.’ (S10)

o

‘Het is een onaangekondigde inval, op een manier die mensonwaardig is. Geen enkel probleem dat men controleert, maar doe dat dan op een beetje een deftige manier en niet van: “Blijven staan, blijven staan!….. Paspoort! Paspoort! Wij zijn wel van sociale inspectie. Wie ben jij?! Blijven staan!”. Dan mag uw tent vol zitten met klanten, waar je heel het jaar uw best voor doet, komen die mannen gewoon hier binnen en investeren hier heel hun dag! […] Ik heb hier een Indonesische jongen werken, volledig in het wit, alles ingeschreven. Als het controle is…. Dat is niet normaal. (Zoals vliegen op stront.) Hij wordt nog net niet tegen de grond gedrukt en krijgt nog net geen geweer tegen zijn hoofd gedrukt. Hij is volledig geïntegreerd, spreekt perfect Nederlands en elke keer is hij de klos! Ik zeg elke keer: “Speel het spel mee. Begin gewoon in het Indonesisch te spreken.” Ze 38

V. Resultaten van het empirisch onderzoek geloven hem toch nooit. […] Heel uw tent wordt gewoon plat gelegd! En ze zijn meestal met vijf à zes man, bij mij dan toch. Dan roepen ze iedereen apart, iedereen wordt apart in een hoekje gedrukt, die moeten dan paspoorten laten zien, die worden ondervraagd, kinderen van 15-16 jaar worden ondervraagd van “Hé, wanneer hebben jullie hier nog gewerkt? Heb jij hier nog gewerkt??”. Dat moet je eens tegen zo een jong manneke zeggen, die weet niet wat hij moet doen.’ (R4) o

‘Vliegende brigades: komen binnen en vragen BTW bonnetjes etc. die moeten per avond vijf zaken doen en ze gaan de zaken binnen waarvan ze weten waar ze op een kwartier buiten zijn. Dan hebben ze op twee uur vijf zaken gedaan. Dat is gewoon zo. De zaken waarvan ze weten dat de uitbater er is en alles er is. Waar alles ongeveer in orde is, want bij de buitenlanders als ze daar langs gaan is de baas nog niet aanwezig, verstaan ze er niks van,… Wij hadden in de vorige zaak waar we in kip gespecialiseerd waren, een abonnement op De Standaard en de Gazet van Antwerpen, wat vrij normaal is voor een zaak. Controleur vond dat te low-profile. Hij vond dat mensen die de Standaard lezen geen kip eten. Heisa, “Standaardlezers kunnen geen kip eten”.’ (S7)

o

‘I have never had control untill this point. It’s the first year I have taken this business. But it will come, I ‘m sure. We are still not OK with the papers, but it will, it just takes time. It ‘s normal I think, because I have not many experience. […] But when they come, inspection is like this, they will always find somthing.’ (S8)

Opvallend in dit laatste geval is, zelfs wanneer men nog nooit een controle van de sociale inspectiediensten gehad heeft, men er toch vanuit gaat dat men altijd iets zal vinden dat niet in orde zal zijn.

a.1. Besluit Voor het overgrote merendeel wordt een controle van de sociale inspecties beschreven als een overdonderende brute, soms gewelddadige inval. Er was geen opmerkelijk verschil tussen de twee bevragingen. Het werk moest dikwijls stilgelegd worden volgens de respondenten en men heeft dikwijls niks meer te zeggen. ‘De klanten vroegen werkelijk beneden van “Hebt u iemand vermoord?”’(S2). Mocht dit alles de waarheid zijn, dan staat dit recht tegenover de

39

V. Resultaten van het empirisch onderzoek richtlijnen van de inspectiediensten zelf, zoals hiervoor aangegeven. (Cf. discretieplicht, gespreide ondervraging in functie van het werk gedeeltelijk te laten doorgaan,…) Hetzelfde kan gezegd worden over de reden van de controle. In enkele gevallen werd meegedeeld dat men kwam controleren door middel van een klacht. Terwijl dit verboden is om mee te delen volgens de verplichtingen van de sociaal inspecteurs.74 Voor het overige was er aan de beschrijving van de controle door de respondenten, niks opmerkelijks aan te merken. Die verliep in overeenstemming met de normen.

b. Meningen en ervaringen van de horeca-uitbaters omtrent controles De meningen omtrent de controles van de inspectie zijn op één punt zeer gelijk en dat is dat men ze liever niet heeft of niet langs wilt zien komen. Voor het overige zijn de meeste ook negatief ingesteld tegenover de sociale inspectiediensten: o

‘Ik snap dat dit alles moet gebeuren, maar de manier waarop vind ik teveel ‘Gestapogewijs’. Er is waarschijnlijk ooit eens iemand gaan lopen en sindsdien doen ze het altijd zo.’ (S10)

o

‘Ze hebben nog nooit een computer bij gehad en mijn boeken vragen ze ook niet en worden niet gecontroleerd. Ze hebben zeker geen voorbeeldfunctie. Ze zeggen nooit dat iets goed is of op een bepaalde manier beter kan. Als de brandweer of zo inspectie houdt, zeggen ze bijvoorbeeld dat ik daar noodverlichting of lichtjes moet hangen. Dat is goed, maar de sociale inspectie heeft totaal geen positieve invloed.’ (S5) In functie van het principe de wortel of de stok is er in dit geval geen sprake van een adviserende werking.

o

‘Ze zijn totaal niet vriendelijk, wij zijn precies criminelen. Ze vinden altijd iets, […] Meestal zijn dit verschillende personen, maar er is een periode geweest dat dit dezelfde personen waren. Als het dezelfde zijn, zijn ze meestal wel vriendelijker.’ (S1)

o

‘…de klanten vroegen werkelijk beneden van “Hebt u iemand vermoord?” Dit is wel schandalig. Ze hebben geen enkel puntje respect voor je. Je kan met alles in orde zijn, ze gaan zo ver kijken tot ze iets vinden. Ja, hoe moet ik het zeggen, ik denk dat ze de wet zelf ook niet helemaal goed kennen. Dat loopt nooit niet goed af, altijd vinden ze

74

Art. 59 Sociaal Strafwetboek

40

V. Resultaten van het empirisch onderzoek wel iets. Je moet alles neerleggen, de zaak zat vol, op een zondagavond, ja… Als ze je maar kunnen pakken op een uur verkeerd geschreven of zo, dan heb je gelijk een boete van enkele duizenden euro’s. Dat vinden zij gewoon leuk. De rest interesseert ze niet. Of de zaak nu dicht gaat ja of nee. Zij krijgen toch altijd hun geld. Er is gewoon niet met te praten met die mensen en dat is gewoon heel jammer.’ (S2)

o

‘Soms zeer agressief te werk. Vorige week nog controle gehad met politie en waren niet vriendelijk, zelfs racistisch. Klein meisje was helemaal in shock.’ (S6)

o

‘Mijn mening? Dat ze hierdoor veel te makkelijk geld verdienen en wat bonussen kunnen opstrijken zeker…. Ik werd behandeld als een crimineel alvorens ze begonnen met controleren. Het leek wel of ik voor een rechter mijn onschuld moet bewijzen, terwijl zij komen controleren en fouten moeten zoeken voordat ze mij iets kunnen maken.’ (R2)

o

‘Volgens mij kan dat nog op een andere manier. Men behandelt ons als een crimineel, al bij voorbaat! Dat ze vlakaf zeggen dat ze ons niet vertrouwen. Dan heb je al het gevoel van “Waar zijn we nu in godsnaam mee bezig!”. Ik heb dat niet graag. Dat is gewoon respectloos. Geen enkel probleem dat ze komen controleren, maar begin dan niet over een uurtje dat er niet staat. Als ze dan niks kunnen vinden, beginnen ze dan over een uur dat er niet staat en krijg ik 1.000 euro boete. Dan denk ik wel: “ Waar zijn jullie in godsnaam mee bezig!” Als ze dan toch willen controleren, doe het dan overal. In principe moet ik 24 uur van tevoren aangeven wie er komt werken. Maar ik heb geen glazen bol en kan niet altijd zeggen hoeveel klanten er komen opdagen of dat ik extra volk nodig heb. Ik schrijf ze dan wel in maar te laat volgens hun… Dan vallen ze over dit soort pietluttigheden. Hoe beter dat je jezelf in orde maakt, hoe verder ze gaan graven. Want als ze langs komen moeten ze een paar duizend euro bij u ophalen, dat is hun opdracht. Dan doe je zo uw best om die mannen hun geld te geven en dan wordt je zo behandeld.’ (R4)

o

‘Toen dat ze hier binnenvielen, vond ik ze echt boeren. […] Ze waren ook niet beleefd. Het was een druk moment, ik geloof zeven uur ’s avonds. […] Ik had hier ook een werknemer die zijn pas niet op zak had, maar in de auto had liggen. Die mocht die ook niet gaan halen. Dat was echt grof. […] Maar ik denk ook dat het ervan af hangt wie 41

V. Resultaten van het empirisch onderzoek dat er verschijnt. Het was gewoon grof. Er was toen een jonge vrouw bij en die had opmerkingen over mijn uiterlijk, maar ja, je trekt toch aan het kortste eind.’ (S4)

Dit waren enkele voorbeelden van respondenten die een uitgesproken negatieve houding ten opzichte van de sociale inspectiediensten hebben, maar gelukkig zijn er ook meer positievere/nuchterdere houdingen, zij het wel in mindere mate: o

‘In mijn ogen zijn dat wel correcte mensen. Zij doen gewoon hun job. Die komen aan en kijken de paspoorten en arbeidscontracten na en dat is het. Die doen hun job. Het is geen aantrekkelijke job in mijn ogen, maar ja het moet gebeuren. Ze zijn gewoon correct.’ (S3)

o

‘Maar één keer ze zagen dat alles in orde was, viel het wel mee. Ik weet niet hoe ze reageren als er iemand illegaal gevonden wordt. Nu was er wel iets met iemand die ’s avonds ingeschreven was en die was ’s middags aan het werken, maar dat was gewoon een kwestie van het wijzigen van uurroosters. Dat begrepen zij wel dat het niet altijd kan. We zullen daar wel een kleine boete op krijgen, maar… ze zijn nog vrij behulpzaam. Ze zeiden als er nog eens iets gebeurt bij de wijziging van de uurroosters van de parttimers, zijn dit de documenten en moet je dat invullen. Eigenlijk viel dat al bij al nog mee.’ (S7)

o

‘Daar waren twee vriendelijke dames bij en er was er een bij een beetje van het type ‘Gestapo’. Maar al bij al viel dat redelijk goed mee. Zal er ook veel vanaf hangen wie dat er komt controleren en wat de uitkomst van het bezoek zal zijn.’ (R7)

o

‘Het hangt ervan af wat voor soort persoon of controle het is die binnenkomt. Soms heel vriendschappelijk, die gewoon alles is even wil zien. Maar ook gecoördineerde acties waar ze veel grondiger tewerk gaan.’ (S10)

a.1. Besluit De beschrijving van de manier van controleren zoals die wordt omschreven door de respondenten komt grotendeels overeen met de manier zoals die door de wetgever is bepaald. Toch is deze in vele gevallen (te) agressief ervaren en als we sommigen mogen geloven, zeer terecht.

Over het algemeen kan men stellen dat de sociale inspectiediensten niet geliefd zijn bij de respondenten. Op enkele uitzonderingen na, kon er bijna geen positief woord over de

42

V. Resultaten van het empirisch onderzoek inspectie af. Men is vooral gefrustreerd door het feit dat men zwaar beboet wordt op wat zijzelf noemen “kleine misverstanden”. Wanneer bijvoorbeeld een werknemer een kwartier te vroeg is en de werkschort al aan heeft. Op dat moment komt de inspectie controleren en wordt men beboet. Daar zijn geen richtlijnen voor en dat is zeer moeilijk in te schatten voor de inspectie wat nu waarheid is. Dit moet men dan ter plekke aanvoelen en afleiden uit de omstandigheden.75 Dit blijkt uit de antwoorden van de bevraging meestal negatief uit te draaien voor de werkgevers, wat leidt tot frustraties ten opzichte van de inspectiediensten.

De meeste waren het er over eens dat het noodzakelijk is dat er gecontroleerd moet worden, maar dan wel bij iedereen om oneerlijke concurrentie te vermijden. Maar de manier waarop dit gebeurt, is men niet over te spreken. Deze mening wordt vooral gedeeld door diegene die al (slechte) ervaringen met de sociale inspecties gehad hebben. Enkele respondenten wijzen ook op te weinig hulp en advies van de inspectie, terwijl anderen dit net wel ervaren. Uiteraard is er ook een verschil op de manier van overkomen en werken tussen verschillende mensen. Sommigen gaan iets meer intimiderend overkomen dan anderen. Enkelen zijn zeer nuchter en beseffen dat als men het risico loopt om zwartwerk te hanteren en gecontroleerd wordt, men achteraf ook op de blaren moet zitten.

3. Het resultaat van de manier van controleren

1. Heeft de manier waarop de sociale inspectiediensten optreden een bepaald effect op u en/of uw manier van handelen in de toekomst? Bijvoorbeeld sprake van afschrikking? 2. Hoe schat u de kans in om in de toekomst nog tegen de lamp te lopen?

a. Landelijke context Vooreerst volgen de resultaten van de bevraging in ruraal gebied door middel van citaten van de respondenten zelf: 1. ‘Jaja. Het is door die controles, want je wilt niet meer gepakt worden. Als je twee of drie keer gepakt wordt, kun je dicht doen. Zo simpel is het. Het is door die controles dat je meer gaat inschrijven. Ik zal zelfs meer vertellen. Ik zou niet liever willen dat ik alles inschrijf. Ik heb een dubbele boekhouding, voor ontvangsten, uitgaven, personeel,… Je moet dat dubbel doen anders kom je er niet. Na die controle heb ik 75

Gesprek met G. LEYSEN, Sociaal Inspecteur-Directeur Sociale Inspectie, Antwerpen, juni 2010.

43

V. Resultaten van het empirisch onderzoek beslist, ik ga 85% officieel doen. Nu doe ik het 60% officieel en 40% in het zwart of 70%-30%. Ik wou het niet meer meemaken,want anders zit ik straks of morgen in de bak. Ik ging meer aangeven.’ (R1) 2. ‘Ik ga niet in orde zijn omdat er nog een paar moeilijke zijn die niet ingeschreven zijn en dan zal het ervan afhangen of de persoon die controleert een goeie is die zegt dat het in orde is en een kleine boete voor dat, dat en dat. Maar globaal gezien ben ik vrij goed in orde. Maar ik laat altijd een paar steken vallen. Alle vaste zijn sowieso in orde, uurroosters, afwijkingsroosters, tikklok, allemaal in orde, maar met de jobstudenten daar laat ik het af en toe wat hangen, expres. Ook omdat het veel te veel papierwerk is en dan stel ik dat wat uit. Soms bewust, soms onbewust.’ (R1)

1. ‘Ik wil het niet meemaken dat elke keer er iemand met een kaftje vast binnenkomt, ik telkens bijna een hartinfarct krijg. Nu is het veel rustgevender werken, sowieso.’ (R2) 2. ‘Laat ze maar langskomen, maar ik heb toch liever dat ze me met rust laten…’ (R2)

1. ‘Niet echt. Komen zullen ze toch. Alleen als het in de buurt is gebeurd, denk je toch weer eventjes van ‘oei’, straks staan ze hier ook. Als je pas controle hebt gehad, loop je wel weer even met de schrik rond en ben je op je hoede. Als je dan iemand met een boekentasje binnen zie komen, denk je dat ze er weer zijn. Maar de meeste horecazaken staan wel achter elkaar ook, er wordt wel wat doorgegeven van controles. Dat zullen die mannen van de inspectie zelf ook wel weten. Dat heb ik al eens gehoord dat ze zeiden dat de tamtam zijn ronde heeft gedaan. Het gebeurt ook niet snel dat ze twee zaken in hetzelfde dorp gaan pakken, tenzij ze het zeer snel na elkaar kunnen doen.’ (R3) 2. ‘Altijd. Ze vinden altijd iets dat niet in orde is. Het wordt ook niet goed aangegeven hoe het echt moet. Daar moet je zelf allemaal achter zoeken. Er wordt niet doorgegeven van die en die mogelijkheden zijn er. Je moet zelf het wetboek of zo lezen en er zelf achter komen. Wij hebben nooit reglementen aangekregen van zo en zo moet dat. Men heeft mij ooit gezegd dat ze papieren gingen doorsturen, maar dat hebben ze nooit gedaan. Dat was bij een belastingscontrole. Hier is zeker verbetering in mogelijk. De boekhouders weten dat waarschijnlijk wel, maar die zijn niet scheutig op horecazaken juist door de vele wetten en regels. Ze zullen gegarandeerd iets vinden wat niet in orde is. Ofwel papieren die niet in orde zijn, of dat hangt niet op het juiste moment uit of niet op de juiste plek,… […] Ik denk niet dat er een zaak is die niet 44

V. Resultaten van het empirisch onderzoek betaald als er een controle is. Je kan eigenlijk nooit in orde zijn, want ze vinden altijd wel iets. Het is gewoon veel te ingewikkeld. […] Het is gewoon geluk of pech hebben waar er gecontroleerd wordt. Het kan zijn dat er zaken zijn die perfect in orde zijn en niks moeten betalen, maar ik denk dat die kans heel klein is. Je probeert altijd wel volledig in orde te zijn, maar daar stop je vanzelf mee want dat is gewoon praktisch niet haalbaar.’ (R3)

1. ‘Wel, ik wil natuurlijk niet altijd met een ei in mijn broek rondlopen maar dat niet alleen, anders komt het sociaal stelsel nooit niet van de grond en blijven we in dezelfde situatie zitten. Als iedereen gebruik maakt van het sociaal stelsel is er geen probleem. Maar pak het misbruik dan ook aan, in zijn geheel. Dan klopt het verhaal. Als iedereen zijn ding betaald, dan is het probleem opgelost. […] Maar ik ga er altijd vanuit dat mijn boel in orde moet zijn, dat leeft ook veel gemakkelijker.’ (R4) 2. ‘Nee. Van zolang ik deze zaak heb overgenomen doe ik alles volgens het boekje. Zo hoort het ook.’ (R4)

1. ‘Meestal valt het goed mee. Alleen als ik hoor dat er in de buurt weer iemand controle heeft gehad, zorg ik dat ik met alles in orde ben en doe ik niks verkeerd. Het is zeker door die mannen dat ik met alles in orde wil zijn. Een paar jaar geleden hebben ze een zaak hier in de buurt eens goed gepakt en die moest toen naar verluid een miljoen BEF boete betalen. Vanaf toen heb ik alle extra’s doorgestuurd en pak ik alleen nog maar jobstudenten. Omdat die extra’s altijd wel ingeschreven waren, maar die klopte nooit.’ (R6) 2. ‘Als ze willen, zullen ze me wel kunnen pakken op alles. Maar ik ben er redelijk gerust in.’ (R6)

1. ‘Nee, ik ben in orde dus geen reden tot paniek. […] Ik bedoel, een deeltijdse durf ik wel eens te “vergeten” in het afwijkingsregister in te schrijven, maar ja als je dat een beetje kunt aantonen komt dat allemaal wel in orde. Ze zullen nog wel van hun oren maken, maar ze gaan dat niet zwaar beboeten.’ (R7) 2. ‘Ik zeg niet dat de kans nul is, maar die lijkt me wel klein.’ (R7)

1. ‘Uw hart klopt wel hard. Het is wel een zeer stresserend moment als ze zo ineens binnenvallen. En daarna moet je er toch even van bekomen. Maar als je dan even 45

V. Resultaten van het empirisch onderzoek overloopt van wat er gebeurd is, is het wel oké. Eigenlijk waar maken wij ons druk over. Nu zijn we al wat moediger, je probeert al wat dingen te verzinnen die je op dat moment zou kunnen zeggen.’ (R8) 2. ‘Als ze nu komen, zullen ze altijd iets vinden. Bijvoorbeeld met Dimona. Ze maken er een systeem van dat je kunt verschuiven, je mag ze vervroegen of verlaten, de uren van de werknemers. Dit moet dagelijks ingevuld worden, maar je kan dit een week of een maand op voorhand al ingeven. Maar dat is een heel werk. En als de website eruit ligt, dan houdt het op, dan kan ik geen mensen inschrijven.’ (R8)

1. ‘Van de recente controle ben ik nog steeds niet goed eigenlijk. Ik ben zelfs aan het overwegen ermee te stoppen omdat dat mij nog zeer veel geld gaat kosten vrees ik…’ (R10)

b. Stedelijke context De resultaten van de stedelijke respondenten over het feit dat er sprake is van een afschrikkend effect door middel van de controles van de sociale inspectiediensten: 1. ‘Er is sprake van een afschrikkend effect. Niet alleen voor ons maar ook voor de klanten.’ (S1) 2. ‘Over het algemeen ben ik in orde geweest met de controles. […] Het is een familiezaak, met mijn broers. We hebben een grote basis, dus we kunnen wel tegen een stootje.’ (S1)

1. ‘Afschrikwekkend effect? Het helpt gewoon niet. Het interesseert hen gewoon niet, dat mensen geld willen verdienen om hun gezin te onderhouden. […] In feite denk je dat er toch nog mensen zijn die een keer per jaar een controle krijgen en een boete van vijf zesduizend euro en voor de rest van het jaar niks en alles of zoveel mogelijk zwart, dan haal je het er nog uit. Maar dat is bij mij niet het geval. Ik probeer met alles in orde te zijn. Dat is veel rustiger werken ook.’ (S2) 2. ‘Als ze je maar kunnen pakken op een uur verkeerd geschreven of zo, dan heb je gelijk een boete van enkele duizenden euro’s. Dat vinden zij gewoon leuk. De rest interesseert ze niet. Of de zaak nu dicht gaat ja of nee. Zij krijgen toch altijd hun geld. Er is gewoon niet met te praten met die mensen en dat is gewoon heel jammer.’ (S2)

46

V. Resultaten van het empirisch onderzoek De respondent in kwestie vertelde wel dat alles rustiger werken is wanneer men met alles in orde is, maar aan de manier van doen en antwoorden bleek duidelijk dat men alles behalve rustig was over deze problematiek om dagdagelijks zonder zorgen het werk aan te vatten.

1. ‘Als ze hier komen schrik je natuurlijk. Dat is zoals je drie pintjes gedronken hebt en je moet blazen. Waarschijnlijk ga je nog in orde zijn, maar het kan altijd van niet natuurlijk. Het is niet zo dat ik door de controles andere te werk ga gaan. Ik let er wel op dat ik geen flagrante overtredingen bega, zoals illegalen aannemen. Of ik zet hier niet iemand die voltijds dopt. Dat is ook het grote probleem als je volk wilt krijgen voor de horeca….’ (S3) 2. ‘Als ze de volgende keer komen controleren zal het waarschijnlijk hetzelfde negatieve resultaat voor mij zijn, terwijl ze natuurlijk juist in die uren komen die zijn ingeschreven. Dat ik eens geluk heb. Dat heb ik ook al gehad natuurlijk. Als ze komen en alles is in orde.’ (S3)

1. ‘Natuurlijk, als je eens zwaar aangepakt wordt dan let je wel op in het vervolg. Dat is een feit, dat is misschien ook hun bedoeling. Dat is ook logisch, een maand of drie later heb ik nog eens controle gehad en daarna nog eens. Ik denk wel dat ze controles blijven doen totdat je in orde bent.’ (S4) 2. ‘Ik heb wel de indruk, dat is bij iedereen zo, het hangt ervan af, de ene is wat vriendelijker dan de andere. Die mensen moeten hun werk doen en als ze misschien al eens een slechte dag hebben en je hebt dan net een controle, dan heb je pech. Ik vind dat allemaal eigenlijk menselijke dingen. Ik heb ze liever niet, maar om ze nu allemaal te gaan afschieten… Het is iets waar we mee zullen moeten leren leven in de horeca’ (S4)

1. ‘In ieder geval het brengt allemaal veel stress en druk mee in plaats van dat ik mij op belangrijkere dingen kan concentreren. […] Dat hebben ze zelf ooit gezegd: “Menselijke fout bestaat niet, enkel fraude”.’ (S5) 2. ‘Ik voel mij zeer hard geviseerd. Het is precies of ze testen voortdurend hoe ver ze kunnen gaan. In plaats van de lasten eens wat te verlagen, zo kunnen we ongeschoolden aannemen en moeten ze niet zo veel dop meer betalen etc.’ (S5)

47

V. Resultaten van het empirisch onderzoek 1. ‘Als ze komen geen schrik dat ze iets vinden. Ik kan rustig werken. Geen schrik.’ (S6) 2. ‘Waarom? (lacht) Nee, waarom? Als ze willen komen, kom maar.’ (S6)

1. ‘In mijn geval niet. Het heeft veel te maken met ervaring en leeftijd hoe men op reageert de inval. Ik kan me voorstellen dat iemand die nog maar juist in de horeca zit en nog wat jonger is, zich wat makkelijker laat intimideren dan iemand die er al langer inzit en van alles al meegemaakt heeft.’ (S7) 2. ‘Kans om nogmaals tegen de lamp te lopen is zeer klein. Ben er redelijk gerust in. Wel BTW bonnetjes, dat doen we pas als de klant weg is. Als ze dan net een kwartier nadat ze weg zijn, komen om te controleren, ja kijk… Al de maaltijden daarvoor wel, dus ik kan mij voorstellen dat ze daar weinig problemen rond maken..’ (S7)

1+2. ‘Elke keer je een controle hebt gehad ga je toch zorgen dat je met alles in orde bent. Tien jaar geleden tegenover nu is dag en nacht verschil. Je kan wel de puntjes op de “i” hebben, maar dat is sowieso in uw nadeel, dan doen ze extra hun best iets te vinden. En vinden zullen ze altijd! Maar ik kan wel zeggen dat het door strenge controles is dat ik met alles in orde wil zijn, hoewel, alles in orde kan volgens mij nooit.’ (S10)

1. ‘Ik heb daar nooit problemen mee gehad eigenlijk. Ze proberen natuurlijk wel te imponeren. Dat is een psychologie als een ander. Ik wil zeggen, ik kan ook imponeren door mijn lichaamshouding zo wat te doen. Dan pakt dat misschien bij sommigen en dat zal wel werken ook denk ik. Maar bij mij persoonlijk heeft dat geen invloed.’ (S9) 2. ‘Als ze nog eens komen controleren, moet je ze gewoon iets laten vinden. Hoe werken die mensen? Als je controle krijgt en ze vinden niks, dan gaan ze zoeken tot ze iets vinden om hun “quota” te halen. Ze moeten bewijzen dat hun buitendienst iets heeft opgebracht en gerendeerd heeft. Zij worden ook geëvalueerd. Dus wat moet je doen. Je moet die een makkelijk dossier geven, zodat ze makkelijk 1.000 tot 5.000 euro kunnen pakken, sorry dat ik het zo zeg. Daar komt het op neer. Dan zijn ze snel gepasseerd. Dan gaan ze niet dieper graven. Die zijn ook niet geïnteresseerd in diep graven, want dat brengt niet op in vergelijking met. Tenzij je echt een hardliner hebt, die overal altijd wel ergens rondlopen, die echt zegt dat hij iemand ga pakken en dat kan om verschillende redenen zijn. Omdat je die te onvriendelijk hebt aangesproken of god weet wat of dat hij slecht geslapen heeft, dat gebeurt, we gaan daar eerlijk in zijn. 48

V. Resultaten van het empirisch onderzoek Maar over het algemeen moet je gewoon zien dat die mannen hun quota kunnen halen, dat die rap binnen en buiten kunnen komen. Bijvoorbeeld een arbeidsreglement. Je hebt er een, maar je bent vergeten artikel 35 bij te voegen. Dan is het 500 euro hier en nog eens 800 euro daar en zo tot 3.000 euro of zo en die mannen zijn blij. En bij de belastingen en de BTW werkt dat allemaal exact hetzelfde. […] Hoe kan ik erin slagen als de inspectie nu binnenvalt, dat iedereen in orde is? Hoe kan ik erin slagen hem na een bepaald uur toch nog in orde te laten zijn? Iedereen heeft daar systemen voor. De wereld is klein. Ieder zoekt dat voor zichzelf uit, maar daar wordt wel eens met anderen over gebabbeld. Maar de sociale inspectie kent al die systemen beter als ons, daar ben ik van overtuigd. Bijvoorbeeld een variabele uurrooster. Men werkt deeltijds, laat ons zeggen 20 uur. Je werkt vandaag van 12 tot 8. En er is geen controle geweest. Dan verdwijnt dat papier en ik maak er een nieuwe. Op het einde van de week heeft men 55 uur gewerkt en ik geef er maar een aantal aan. Als het controle is dan hangt die uurrooster daar en ben ik in orde. Als ze komen, hij heeft een contract en de uurrooster hangt er en hij is tijdens zijn uren aan het werken, alles in orde, geen probleem. Achteraf doen we dan overuren verdwijnen. Of afwijkende uurroosters laten tekenen, dat is allemaal mogelijk.’ (S9)

a.1. Besluit Van de respondenten uit het landelijke gebied blijkt dat een controle door de inspectiediensten toch een stresserend moment is voor allen, wat zeer te begrijpen valt. Sommigen gaan hun manier van opereren op het gebied van zwartwerk wat veranderen en meer legaal tewerk gaan, terwijl anderen gewoon verder doen zoals ze bezig zijn. Naarmate men langer eigenaar is van een horecazaak, gaat men meer vertrouwt raken met de inspectie, een beter relativerend vermogen ten toon spreiden en vermindert een toch wel afschrikkend effect van zo’n controle.

Uit de antwoorden van de interviews in stedelijke context blijkt dat buiten enkele uitzonderingen men niet meer aangedaan is door de controles van de sociale inspectiediensten. Het hoort bij het beroep en men leert ermee leven en op inspelen naarmate men steeds meer ervaring krijgt in de sector. Er treedt een gewenning op.

Op het gebied van hoe men voorspelt dat toekomstige controles zullen verlopen, bestaat er een redelijk grote consensus, zowel landelijk als stedelijk, in het feit dat het een vrij hopeloze

49

V. Resultaten van het empirisch onderzoek situatie is en de sociale inspectiediensten altijd wel iets zullen vinden of aantreffen waar men op gestraft kan worden. De respondenten die spreken over het quotum dat gehaald moet worden door de inspecties, vinden daarin een voor hen overtuigend argument. Slechts enkele uitzonderingen leren ons dat men er vrij gerust in is dat men in orde zal zijn en niet tegen de lamp zal lopen in de toekomst. Hier gaat het dan ook bijvoorbeeld over een familiezaak of de enkeling die zeer goed georganiseerd is.

C. Hantering van zwartwerk 1. Indrukken en motieven ten opzichte van zwartwerk

o

Heeft u er ooit voor geopteerd om zwartwerk te gebruiken? Zo ja, wat waren de redenen hiervoor? Hoe staat u tegenover zwartwerk?

Dit was ongetwijfeld de meeste delicate vraag van het hele interview. Het is ook een directe vraag waardoor het voor sommigen als zeer offensief ervaren werd. Gelukkig moest deze vraag niet altijd zo direct gesteld worden en kon er aan de hand van de vorige vragen, waar ongetwijfeld al eens iets ter sprake kwam in verband met zwartwerk, op een eenvoudigere en minder aanvallende manier over gegaan worden naar de topic van het zwartwerk. Zoals bijvoorbeeld het feit of men al dan niet in orde was met voorgaande controles. Dit neemt echter niet weg dat men er niets over te zeggen had, zoals u hieronder zult merken.

a. Landelijke context Aansluitend enkele antwoorden van de rurale bevraging: o

‘Na die controle heb ik beslist, ik ga 85% officieel doen. Nu doe ik het 60% officieel en 40% in het zwart of 70%-30%. Ik wou het niet meer meemaken,want anders zit ik straks of morgen in de bak. Ik ging meer aangeven. Normaal na de zomer, als ik mijn schuif opentrek, springt het geld eruit. Maar ik keek bijna op de bodem. […] Maar ieder jaar investeer ik en breid ik uit. Ik heb dat jaar niks kunnen doen. Ik ben niet op verlof geweest, ik heb niks kunnen kopen, ik had praktisch niks verdient. Dus toen moest ik ofwel ermee stoppen ofwel terug wat meer in het zwart gaan doen. Gewoon door de hoge personeelskosten en hoge BTW. Maar er is in feite niks aan te doen, want ze hebben de RSZ al verlaagt, wat al veel beter als vroeger was. De BTW is ook

50

V. Resultaten van het empirisch onderzoek een beetje verlaagd, maar te weinig. […] Het probleem is met de horeca en heel het RSZ gedoe, is dat er zoveel regeltjes zijn en je kan die niet allemaal perfect toepassen. Die mannen van RSZ die weten dat zelf dat het voor de horeca niet gaat om ze allemaal toe te passen. Volgens mij ook 90% van de ambtenaren gaan ’s morgens werken met hun koffertje doen alles gewoon wat diegene boven hen zegt. Zij gaan ook liever ergens iets drinken waar een pintje €1,60 kost in plaats van €2. Liever nog €1,20 en het interesseert hen niks of er een hoop zwart werk aan de gang is. ’s Maandags komen die terug met hun kostuum voor het werk en dan pakken ze hen wel. En liefst iemand van deze buurt gaat in Antwerpen werken en iemand van Antwerpen hier. Anders kunnen ze “hunne kop” niet meer laten zien. Het systeem zit gewoon fout in elkaar. […]Voor de rest nog zever gehad over de BTW. Iemand van die dienst was toevallig bij dat groepje van de controle. Dus mijn boekhouders moesten naar daar komen. Alles zag er goed uit op papier, maar ze zeiden dat er in de horeca sowieso zwart wordt gedaan. Kan moeilijk anders daarom leggen ze mij een omzetverhoging van 400.000 het ene jaar en 600.000 het andere jaar op. Als ik het niet wou doen zouden ze terugkomen en alles ondersteboven rommelen, want er zou wel meer uitkomen dan dit. Die man had gelijk natuurlijk. Uiteindelijk hebben mijn boekhouders het wel teruggekregen naar minder, maar ik weet niet meer hoeveel juist, in ieder geval hebben ze getekend. Vanaf dat het getekend was, werd dat ineens de vriendelijkste man ter wereld, werd er koffie aangeboden enz. “Hoe komt het dat u zo kort was daarjuist” “Dat is gewoon mijn werk maar. Ik moet iets kunnen voorleggen aan mijn baas.”. Zo doen ze dat dus. Schoon spelletje. Dat is gewoon afdreigen. Dit maak ik dus mee. Bij RSZ juist hetzelfde. Ze zeggen dat ze weten dat de regels op niets trekken maar we moeten ons werk doen. Uiteindelijk heeft mij dat bijna een miljoen gekost. […] Dit zijn mijn punten waarmee het beter kan: lagere BTW, soepelere regeling jobstudenten, aanpassingstijd van enkele jaren en dan komt alles in orde. Ikzelf heb een speciaal systeem. Normaal moet alles in Dimona ingevuld worden op de computer. Als iemand ingeschreven staat van negen tot vijf en er stopt een bus dan moet ik naar mijn computer om dat te wijzigen. Waar zijn we mee bezig? Dat doe ik zelf niet meer. Ik schrijf iedereen in en de minimum is tien uur per week. Maar stel het is slecht weer en die komt maar vijf uur. Dan schrijf ik op de loonfiche, vijf uur gewerkt en vijf uur toegestane afwezigheid. Toegestane verlof is eigenlijk maar voor wanneer men geen verlof meer heeft en mijn kind is ziek, om die dan van school af te halen. Niet op continue basis. Bij RSZ, sommige zijn daar mee bezig, anderen niet. 51

V. Resultaten van het empirisch onderzoek Het eigenlijk een gat of een maas in het net dat wij gebruiken. Ze kunnen zeggen dat het niet goed is en dat weten ze ook, maar ze kunnen er niks van zeggen.’ (R1)

o

‘In verband met zwartwerk ben ik volledig in orde. Hiervoor doe ik zelf heel veel. Zoals kuisen doe ik zelf. Ik kan wel een interim of zoiets aannemen voor honderd euro, maar dan trekt het waarschijnlijk nog op niets en dat kost gewoon te veel. Alles wat je doet is beter als je het zelf doet. […] De sociale zekerheid is een zeer goed ding alleen kost mij dat wel zeer veel geld aan premies en vakantiegeld etc. Om dan nog maar te zwijgen over de personeelskosten, die mogen toch echt wel eens wat lager.’ (R2)

o

‘Je probeert zoveel mogelijk in orde te zijn, maar altijd is dat niet mogelijk. Als het bijvoorbeeld druk is en ik sta al met te weinig volk, dan moet ik iemand opbellen, achter de computer gaan kruipen om die in te schrijven en door te geven. De tijd die ik daar insteek en voor ik terug kan verder werken, ben ik nog meer tijd verloren. Dan sta je nog meer achter. Er komt eigenlijk niemand bij. Dan moet je ook zorgen dat je redelijk snel binnengeraakt op de site van Dimona, want die loopt regelmatig vast en dan kan je opnieuw beginnen en zit je een kwartier langer achter de computer. En eigelijk gaan de klanten voor en moet je gewoon door doen, terwijl dat niet mag van de inspectie. De studenten heb ik al een half jaar ingeschreven bij Dimona. Helemaal waterdicht denk ik niet dat het is. Ze hebben nu vaste dagen en normaal mag er niet van afgeweken worden. Ik doe dat op het moment wel. Als er een moment is dat het heel stil is, maar ze brengen niets op, moet ik ze eigenlijk naar huis sturen, hoewel ze wel ingeschreven zijn. Dan mag dan wel, maar dan moet je weer gaan doorrekenen dat je ze naar huis gestuurd hebt. Als je de moeite ervoor pakt om dat allemaal te doen natuurlijk.’ (R3)

o

‘Het is enkel voor het personeel dat je het eventueel zou kunnen doen, zwartwerken. Voor de rest heb je er helemaal niks aan. Het personeel vraagt omdat ze zeggen dat ze anders gewoon niet komen werken. Hoe houdt je uw volk tevreden? Hoelang kan je bijna de helft van een salaris blijven afnemen? En dat is nog niet zo erg, maar zie dan dat op zijn minst de sociale voorzieningen in orde zijn of putten uit de wegen zijn en het fileprobleem op de Antwerpse ring opgelost raakt. Dat is ook al 20 jaar aan de gang en er is nog altijd niets beslist. Dat is gekkenwerk. Mijn mensen klagen tegen mij. Ik heb bewust op ieders loonbriefje laten zetten wat ze af moeten dragen om te 52

V. Resultaten van het empirisch onderzoek laten zien dat ze niet bij mij moeten zijn voor meer geld. Ze verdienen veel geld en kosten mij veel geld. Ik zeg: “12 maanden werken, 14 maanden betalen!” Daarom trekt iedereen hier weg. Binnen 15 jaar is dat nog niet opgelost. Want 45% van het werkende volk, werkt indirect of direct voor de staat. […] Maar in onze setting waar ik in geloof is, dat iedereen zijn job doet en sociale lasten betaald, dan zou het verhaal moeten kloppen. Dan kan de staat zijn rekening maken en dragen we met ons allen af en dan hopen we dat deze lasten beter verdeeld zouden kunnen worden. En niet alles aan de struiken blijft plakken, zoals loonberekeningen, sociaal secretariaten, vakantiegelden, dertiende maanden, waarborgfondsen, etc waar bij elk deel ook mensen werken en betaald moeten worden, terwijl dat alles op een plek zou kunnen gebeuren. Vakbonden zitten er ook nog tussen, die moeten ook nog wat geld hebben. […] Dus wat we proberen te doen is dat allemaal in orde te maken. Het resultaat is daarvan dat mijn boekhouder nooit tevreden is, omdat je met een personeelskost zit waar je steil van achterover valt. Maar ik doe alles in het wit. Maar laatst nog meegemaakt. Een jongen die hier vier dagen heeft gewerkt, waarvan hij er twee te laat was, minstens een half uur. Je geeft op dat hij werkt van 15.00u tot 19.00u, dit moet 24 uur van tevoren en dit was mooi ingegeven. Maar die gast komt twee maal te laat. Wat dan? Een half uur of uur langer laten werken? Stel dat je dan controle krijgt, dan heb je een probleem en gaat dat veel geld kosten. Dit komt veel in de praktijk voor. Zo moeten ze ook altijd hun paspoort bijhebben of komen ze gewoon niet, terwijl alles is ingevuld.’ (R4)

o

‘Alle overuren doe ik praktisch in het zwart. Sommigen die op proef zijn schrijf ik ook voor lange tijd niet in. Dat heeft geen zin als ze toch niet voldoen en ander volk gezocht moet worden.’ (R5)

o

‘…Toen ben ik met jobstudenten gaan werken omdat ik dan maar 7% RSZ op moet betalen. Die schrijf ik praktisch allemaal correct in. Het grote probleem is wel, in de horeca weet je nooit hoe lang ze gaan werken. Als men langer werkt moet men een smsje sturen of Dimona aanpassen. Ik weet niet of dat gebeurt of hoe dat zit. Ik heb arbeidsovereenkomsten met jobstudenten die ik altijd invul. Normaal moet ik elke week een exemplaar laten tekenen en aan de werknemers geven. Maar ik doe dat niet want dat is een hele job. Het is heel moeilijk als je alles officieel moet doen, dan doe je de deuren dicht. Anders moet je drie euro voor een pint vragen. En ze weten het zelf 53

V. Resultaten van het empirisch onderzoek en toch komen ze ons pakken. Er gaan ook veel horecazaken failliet. Voor mij is de redding jobstudenten. De kuisvrouw is ook ingeschreven. Het is niet gemakkelijk al het papierwerk en boekhouding. […] Als ik verlies moest lijden dan stop ik.’ (R6)

o

‘Het algemeen gekend probleem in België zijn de hoge personeelskosten. Hetgeen een personeelslid kost aan de werkgever in verhouding met het loon dat hij krijgt, dat heeft een serieus prijskaartje. Het systeem dat wij hier nu kunnen toepassen met piekmedewerkers noemt dat nu, dat is redelijk flexibel. Dat kan je met niet téveel werk, redelijk goed in orde houden. Ze hebben nu geprobeerd de BTW op de voeding een stuk te verlagen, de horeca aanzetten om meer mensen in dienst te nemen, officieel dan, maar ik vrees dat de BTW maatregel voor niks zal zijn. Dit omdat het verschil zo klein is en op drank nog 21% wordt gerekend. Als ze echt zwartwerk willen aanpakken, zullen ze met andere maatregelen moeten komen. Alles goedkoper maken of alle BTW naar 6%,… Het hangt er ook veel vanaf hoe dat je uw zaak probeert op te bouwen. Wij hebben heel veel investering gedaan in de zaak, dus wij moeten zo goed als alles in het wit doen, waardoor uw personeel eigelijk enkel kan ingeschreven zijn. Ik ga niet zeggen dat er hier en daar eens een uur euh…. , maar dat is niet alleen in de horeca. Dat zal wel overal zo zijn.’ (R7)

o

‘Het kost enorm veel geld, uw personeel aanstellen is onze grootste kost. Wij werken met twee vaste, wij hebben 30 extra’s rondlopen. Per extra die wij aangeven moeten wij €25 beheerskosten betalen. Het gaat naar €27 zelfs. Dat is enorm veel geld. Je moet daar uw patronale bijdrage op betalen, alé dat zijn allemaal dingen,… Dat kost enorm veel geld. Ons personeel wordt altijd wel ingeschreven, maar stel dat ze vijf uur werken, worden ze voor drie uur ingeschreven. Dat is een beetje schipperen. Iedereen werkt zoveel uren. Als ze erboven gaan moeten ze ook meer belastingen betalen. Daarom moeten we voor ons en voor hen een beetje een compromis zoeken. We zeggen wel tegen ons personeel dat we ze altijd inschrijven, maar niet voor het aantal uur dat ze werken. Ik voel me verplicht om de werknemers in te schrijven en aan te geven. Omdat er toch serieuze boetes op staan. Dat is eigenlijk niet te doen. [..] Wij handelen echt wel volgens ons eigen kunnen en weten. Jammer maar de rest kende ik niet, mede doordat we nog een beginnende zaak waren. De vorige zaakvoerder liet wel wat in het zwart doen, heb ik horen zeggen. Die riskeerde heel veel en heeft er

54

V. Resultaten van het empirisch onderzoek heel zware boetes voor gekregen. Maar die boetes wegen niet op tegen hetgeen hij verdiend heeft door die mensen niet aan te geven.’ (R8)

b. Stedelijke context Hier volgen de antwoorden van de respondenten uit stedelijke context: o

‘Ik doe geen zwartwerk. Als iemand pas begint, dan ja…(Iemand op proef wordt niet direct ingeschreven) Of als het zeer druk is en iemand staat ingeschreven tot een bepaald uur, dan werkt die wel gewoon verder, wat niet meer dan normaal is.’ (S1)

o

‘Van het hele systeem klopt niks van. Ik moet zes dagen van te voren de uurrooster maken. Hoe weet je nou of het goed weer wordt. Dus logisch dat er soms iemand in het zwart werkt. […] Dan beginnen ze weer dat een kok ingeschreven staat in categorie B terwijl die in A moet staan, voor de loonberekeningen. Details.’ (S2)

o

‘Iedereen hier heeft een arbeidscontract, maar ik ben de eerste om toe te geven, als die mensen van tien tot twee staan, maar om twee uur is er wel wat volk, dan moeten die langer werken hé. En ze vragen ook niet liever. Ik ga die niet acht uren inschrijven, want dan begin ik geen café. Dan wordt ik zelf garçon. Als je iemand acht uur moet inschrijven, dat is onbetaalbaar. Dat is gewoon onbetaalbaar, dat kan geen enkele…. Je kan bijvoorbeeld wel doen, dat je zegt dat dit hier met een gerant is en je geeft die bijvoorbeeld een vast voltijds contract. Maar ik heb geen gerant nodig. Ik ben hier zelf redelijk veel. En dan moet je met halftijdse mensen werken. […] We zijn er zelf ook erg flexibel in, bijvoorbeeld dat die jongen vandaag iets langer werkt en morgen zegt hij dat hij koppijn heeft of iets, dan stopt hij iets vroeger. Maar dan ga ik ook niet zeggen dat hij twee uur gewerkt heeft. Dan schrijf ik hem ook voor vier uur in. Ik beschouw het een beetje als wat geven en wat nemen. Strikt wettelijk klopt dat niet hé. Als er staat van tien tot twee, is dat niet van tien na tien tot tien na twee. Ik weet dat het wettelijk niet klopt, maar dat is een beetje het beroepsrisico. Daar heb ik al verschillende boetes voor gehad. Zelfs eens op een kwartier tijd. Die komt hier ’s morgens aan en […], die pakt zijn koffietje en kijkt nog even in de gazet en begint al wat tafeltjes proper te maken, een kwartier voor hij moest beginnen en ze stonden hier. Feest.[…] Manieren om wat te foefelen met papieren heb ik niet. Gewoon hopen dat ze niet komen. Ik ga niet iedere dag bezig

55

V. Resultaten van het empirisch onderzoek zijn met alle mogelijke papiertjes en dat papiertje kapotscheuren. Je ziet zelf dat ik het geweldig druk al heb en nog van alles moest doen, alvorens dit interview aan te vatten. Maar als ik een afspraak maak, probeer ik ze wel na te komen. Maar ik wil maar bedoelen, ze zouden dat allemaal vaal flexibeler moeten maken. Die BTWverlaging had iets goed kunnen zijn. Voor een ernstig café, waar ik mezelf bij reken en je betaalt in plaats van 21%, 6% dat ga je een pintje niet afslagen. Laat u dat niet wijs maken dat gaan we niet doen. Niemand doet dat, in de restaurants ook niet. Met die 15% marge kan je wel iemand meer inschrijven hé. Dan creëer je minder zwartwerk. Daar zouden ze op moeten controleren. Je hebt bijvoorbeeld een omzet, ik zeg maar iets, van 100.000 euro. Je betaalt zoveel BTW. Met die 6% doe je daar profijt op, dat kan niet anders. In plaats van 21.000 BTW, betaal je nog maar 6.000. Met dat verschil, normaal gezien heb je maar ene man ingeschreven, nu ga je er twee inschrijven. […] Het is een zeer gemiste kans. Ik zou niet liever hebben dat alles officieel kon zijn, maar ik kan dat gewoon niet.’ (S3)

o

‘Het klopt dat het niet meer van de dag van vandaag is om mensen volledig in het zwart te laten werken. Hier werkt niemand volledig in het zwart. Ja je hebt de mogelijkheden in de horeca, ik weet niet hoe dat ergens anders zit, je krijgt een boek met extra’s. Daar moet je het beginuur op invullen en het einduur. Dat moet maandelijks opgestuurd worden. Bijvoorbeeld met het terras gebruik ik extra’s. Die moet ik ook met Dimona aangeven. Ik zeg nu zomaar iets, ik heb zaterdagnacht zelf gewerkt. Ik lig om zes of zeven uur ’s morgens in bed. Die van het terras moet om tien uur komen, maar het begint te regenen. Die moet dus niet komen. Dan moet ik die onmiddellijk Dimona uitgeven. Maar dat is onmogelijk. Daar is men wel niet soepel genoeg in. Zo iets zou men toch moeten kunnen aanpassen of iets op moeten vinden… Zo mag bijvoorbeeld een extra niet drie weken op rij zaterdag komen werken anders wordt dat beschouwd als een vast contract. Maar vermits je niet op voorhand weet of je hem echt gaat nodig hebben, dat is allemaal… Ze maken het zo lastig en moeilijk dat je moet foefelen, want het valt niet in de plooien zoals het zou moeten. Dat is een onmogelijk iets in de horeca.’ (S4)

o

‘Een voordeel van zwartwerk, de sociale lasten zijn heel duur natuurlijk. Als je tien mensen in dienst hebt, die hun loon moet betaald worden, vakantiegeld,… Je moet rekenen dat het uurloon quasi verdubbeld, ik denk zelfs meer. Ik denk als ze het 56

V. Resultaten van het empirisch onderzoek zwartwerk goed willen aanpakken ze daar iets aan zullen moeten doen. De horecafederatie ijvert daar ook echt voor om de loonkost te doen zakken. Omdat horeca ook het enige bedrijf zal ik maar zeggen, waar dat er wordt gepikt. Daar wordt geen rekening mee gehouden, maar het is wel zo. Ik ben hier gemiddeld twintig uur open per dag, ik kan hier geen twintig uur alle dagen zijn. We hebben ook geen sluitingsdag, dus je moet uw personeel vertrouwen. Je hebt ook meer werkkrachten nodig voor lagere bedragen. Al zit het hier vol, dan is dat nog maar voor minder als twee euro. Het is hard werk met veel mankracht voor eigenlijk heel lage bedragen. Ik ga niet klagen, ik verdien hier zeker goed mijn centen. Maar ik bedoel maar tegenover andere bedrijven. Als ik hier een garçon heb werken, die werkt tien uur, ik zeg zo maar iets. Dan kan het gebeuren dat die maar een paar honderd euro SZ gedraaid heeft. Maar ik moet die dan wel honderd of meer uurloon betalen, plus zijn RSZ erop, ja dat is dan RSZ van misschien 500 euro, waar ik dan 250 op moet betalen.’ (S4)

o

‘De sociale lasten zijn niet draagbaar. Als men veel geld kan verdienen, kan men meer volk aannemen en het spel volledig meespelen, geen enkel probleem. Zo is bij mij iedereen bij Dimona ingeschreven en pas ik dat ook aan, want in de horeca is het dikwijls moeilijk in te schatten hoe druk het is. Zo moet er regelmatig volk opgebeld worden om te helpen, wat het nodige administratieve werk meebrengt. Dit probeer ik toch zo goed mogelijk te doen om toch in orde te zijn. Zelfs diegene op proef, schrijf ik in wat volgens mij ook niet iedereen doet. Zo had ik iemand op proef ingeschreven via haar paspoort, wat toch een hele klus is tegenover op de normale manier, omdat ze buitenlands was. De volgende dag vallen ze hier met acht man binnen. […] Zo heb ik ook al gehad dat iemand ingeschreven stond tot 20.00u. Die was dan ook om 20.00u gestopt met werken, alleen had hij zijn schort nog aan en stond die te babbelen met iemand toen ze om 20.30u binnenvielen. Proces-verbaal! Ze gaan echt de kleine dingen zo groot maken. […] Als iemand vijf minuten te vroeg op zijn werk is, dan moet je gelijk een heel uur erbij rekenen.’ (S5)

o

‘Zwartwerk gebeurt altijd en overal. Ik ben fulltime ingeschreven en ik ken niemand in de horeca die fulltime is ingeschreven die maar 38 uur werkt. Belastingencontrole zeiden zelf, als horeca alles officieel doet, van aankopen, verkopen, personeel,… overleeft men niet. Zij gaan er ook vanuit dat iedereen iets in het zwart doet. Ik ken 57

V. Resultaten van het empirisch onderzoek Nederlanders die hier zijn komen wonen en die zeiden dat jullie systeem ervoor gemaakt is om alles in het zwart te laten doen.’ (S7)

o

‘Sometimes there ‘re not any tourists here, and someday it’s full with tourist. You never know. I make the papers for everybody. I give them a contract and I say: “I cannot promise you how many hours you ‘ll be working.” If there’s no work.... It ‘s very difficult, but we have to make contract for sure. They can’t choose when to work. Sometimes I have to call and ask if they can help me for two hours. When weather is bad, you don’t have to come, they can stay home. I fill in hours every day, because it ‘s a must in Belgium. People want to work, but if there is no money, I can’t pay them. In horeca it’s always difficult. In holiday and weekends, everybody enjoys life but horeca has to work. So when weather is good, people come, employees work and there is money, when weather is bad, it’s not. If it’s very busy, people work also longer than the papers say, for a few hours. But then the other day the have to come a few hours late to compensate. There work more people here that also want hours and money, so... [...]. Oke, everyone has to be correct and want to be correct I think. But the economy is down and dying. So much tourists left here. We are always waiting. Sometimes I play chess to kill time, because there ‘s nobody.’ (S8)

o

‘Ik ben altijd in orde geweest. Als je in de horeca staat moet je op het moment zelf altijd zien dat je in orde bent. Achteraf moet je overuren compenseren. Nooit volledig zwartwerken, altijd gespreid. Het kan gewoon niet anders dan in het zwart ook iets te doen. Dat weten ze zelf op alle studiebureaus van maakt niet uit welke politieke partij, welke overheid –of werknemersorganisatie, die weten allemaal dat het onhoudbaar is. Met een kleine wiskundige berekening, dat kost een arbeider per uur en rekent uit hoeveel pintjes je moet verkopen per uur, alleen om zijn loon officieel te betalen. Dan kom je op een piekdag, juist uit de kosten. De meeste zaken althans. Uitzonderingen bevestigen de regel. Dat is historisch gegroeid. Als Jefke na zijn uren vlug een caféke opendeed, dan is de BTW gekomen etc. Zo is heel die sector eigenlijk verziekt. Zwartwerk wordt in de prijzen meegerekend. Als je de echte prijs van een pintje zou moeten berekenen, dan kom je op vijf à zes euro uit. Als je echt alles officieel zou beginnen doen en beginnen tellen, dan kom je gewoon op zo’n bedragen uit. Voor kleine en middelgrote restaurants. […] Dan kan je zeggen 58

V. Resultaten van het empirisch onderzoek dat ze te hebberig zijn, dat zal zo wel zijn voor sommigen. Maar het is vooral, de sector is gewoon verziekt, punt. Je kan niet anders. Ons maatschappij gaat ervan uit dat eten en drinken goedkoop is. Wij zijn bereid de echte prijs te betalen voor heel veel producten, maar niet voor bedient te worden ergens anders. Zwartwerk is noodzakelijk om te overleven. Ons maatschappij is het gewoon, wij zijn dat gewoon. Als je als student naar een studentencafé gaat, verwacht je een pintje aan 1,40 te krijgen. Dat beeld is volledig verziekt. Als je berekent hoeveel pintjes je moet verkopen om iemand zijn loon te betalen en daarop nog eens RSZ en vakantiegeld en de vaste kosten van elektriciteit en dit en dat… […] En ander, wij werken met sociaal minder bedeelde jongens en meisjes. Wij krijgen daar geen subsidies voor. Het zijn allemaal mensen die gestopt zijn met studeren, die dan leercontract gedaan hebben en die dat te moeilijk vonden, we gaan er eerlijk in zijn, ze kunnen niet allemaal in het Frans tot tien tellen. Dus wat doe je, je neemt jobstudenten, maar tegen dat die het kan zijn we ook een jaar verder en met die twee keer 24 dagen komen we er niet. Dus wat doen we… grijs. Dat is ook een evolutie die niet vol te houden is. Dat is gewoon een tijdelijke noodoplossing. In Nederland is dat ook gebeurd allemaal, maar daar is het nu ook op zijn einde. Ik denk dat uiteindelijk de kleine zaken eruit gaan en naar veel meer grote zaken gaan, industriële bereidingen en meer dat de klant zelf iets moet doen. Zelf zijn plateau halen, ik overdrijf nu, maar aanschuiven zoals Quick of sushibar waar minder personeel dient voorzien te worden. Dat is denk ik een zeer triestige evolutie. Ik ben een van de uitzonderingen. Ik weet dat veel mensen schrik hebben van de sociale inspectie, maar je moet geen schrik hebben. je moet gewoon zien dat je uw dossier hebt voorbereid, dat iedereen weet wat ze moeten zeggen, dat uw systeem klopt. En die mannen zullen ook wel weten dat je aan de rand van het wettelijke aan het schuren bent. Je moet gewoon zien dat je je niet laat vangen. Dat vergt een ijzeren discipline. Iedereen weet dat overuren niet worden aangegeven. Voor het merendeel zou iedereen niet liever willen dan in het wit te werk gaan, maar het is een kwestie van niet kunnen. Het is vervelend hoor, aan uw jobstudent vragen of ze geen vrienden hebben die lid zijn van een feitelijke vereniging, zodat ik met een kaart in die winkel kan… Dat is dan 100 euro. Dus die zijn blij, maar ik ben nog gelukkiger. Dat is te zot voor woorden dat je je daar mee moet bezig houden. Vervelend, maar niet erg. Je leert ermee leven.’ (S9)

59

V. Resultaten van het empirisch onderzoek o

‘Ik geef dat eerlijk doe, dat niet altijd alles officieel is. het is ook onmogelijk om te overleven en alles officieel te doen. De tijd van 15 jaar terug is voorbij, wanneer iemand volledig in het zwart kon werken is nu niet meer mogelijk. Als je weet hoe hoog de personeelskost hier is, is het onmogelijk. Als je alles officieel wilt doen moet je zo goed als de helft aan personeelskosten spenderen. En iedereen wil toch iets overhouden. Als baas wil je iets overhouden, maar zo gaat alles naar het personeel. Als je als ondernemer bepaalde risico’s neemt…. Zo ken ik mensen die heel veel geld verdienen en alles in het zwart doen. En zo komt de sociale inspectie binnen, met die gedachte. Er is toch zwartwerk en we gaan u toch pakken. Ik heb eens met een oudere uitbater gebabbeld, 15 jaar geleden kreeg men 10 puntjes op een A4 waarvan men in orde moest zijn. Nu is dat een hele wetboek dat je moet kennen. Het is helemaal anders. Ze moeten er ook iets aan doen. De horecazaken springen hier maar uit de grond, maar er komt zoveel bij kijken achter de schermen dat de mensen allemaal niet weten. Bijvoorbeeld Dimona, kan ik nu aangeven via de GSM (laat de applicatie zien.) Hier kan ik werknemers beheren of aangeven net als de extra’s, die af en toe komen werken. In het weekend, iemand moet werken van twaalf uur tot zes, maar het wordt drukker dan verwacht, dan ok, mag men stoppen om half zeven of zo. Als het goed weer is, dat weet je niet altijd op voorhand. Alle mensen die hier op de vloer zijn, zijn aangegeven, maar toen ze hier eens waren, waren ze al overuren aan het doen. Ik had nog geen tijd gehad om aangifte te doen, ik was hard mee aan het werken, bij de buren vaten gaan halen omdat de mijne op waren. Men moet prioriteiten stellen. Ik wil gewoon dat mijn omzet gehaald wordt. Het moet allemaal makkelijker. Die sociale wetgeving is gewoon belachelijk. Het is gewoon immens groot geworden. Wij hebben een raadsman in dienst die ons ook bijstaat, wat ons ook veel geld kost. Voor kleine ondernemingen is het zeer moeilijk geworden. Ik denk dat het zo voor elke zaak is.’ (S10)

a.1. Besluit Wat opvalt is dat de respondenten zich niet gemakkelijk voelden als dit thema aangesneden werd. Er werd meestal wel een antwoord gegeven, maar ook zeer veel rond de pot gedraaid, zoals u hierboven gedeeltelijk kan lezen. Meestal als men toegaf dat er aan zwartwerk gedaan werd, kwam er een waterval aan argumenten om zichzelf wat in te dekken en goed te praten, een beetje zoals iedereen, we kunnen niet anders,… om er maar enkele op te noemen. Dus

60

V. Resultaten van het empirisch onderzoek hoewel er een culturele acceptatie is over het fenomeen zwartwerk, is het toch niet eenvoudig om er open over te spreken voor sommigen.

Als ik de respondenten mag geloven, wordt er niet meer geriskeerd om mensen volledig in het zwart te laten werken. De straffen die daar op gezet worden zijn veel te hoog en wegen niet altijd op tegen de mogelijke financiële voordelen. Toch wordt er door elke respondent waarschijnlijk wel één of andere vorm van zwartwerk gedaan. (Cf. overuren niet aangegeven bijvoorbeeld) Wat opvalt als het gaat om zwartwerkers, is dat de “economisch inactieve personen”, zoals vooral de jobstudenten, telkens ter sprake komen. Dit door het beperkt aantal uren dat ze mogen presteren.

Wat vooral opvalt in de stedelijke context, is dat de horeca zeer afhankelijk van het toerisme en het weer is. Het is niet altijd gemakkelijk te voorspellen hoe druk het zal zijn en hoewel de middelen er toch voor voorzien zijn om hierop in te spelen, worden deze door allen te omslachtig bevonden en moeten ze nog versoepelt kunnen worden. (Cf. de casus van de RSZaangiften) Zo waren er tevens respondenten die nog niet wisten dat men bijvoorbeeld met extra’s kan werken of via een GSM-applicatie snel de Dimona aangifte kan aanpassen. Er wordt ook geen probleem van gemaakt om de werknemers langer door te laten werken bij drukkere momenten. Dit wordt als normaal aanvaard door alle respondenten niettegenstaande men weet dat het wettelijke niet in orde is. Hier is het financieel aspect zeker navenant, net als een vorm van luiheid doordat het voor sommigen heel wat werk is om bijvoorbeeld alle Dimona’s aan te passen.

Men klaagt ook allen over het gegeven dat de lasten en personeelskosten veel te hoog zijn. Men vindt de BTW-verlaging een gemiste kans en alle regeltjes en wetten die men moet volgen en hanteren, zijn een onoverzichtelijk kluwen waar velen hulp van buitenaf voor moeten inroepen om aan te voldoen. Velen weten niets af van alle mogelijkheden. Men weet dikwijls niet altijd wat men juist moet doen. Men klaagt over te weinig informatie. Pas na een controle en een boete weet men juist wat er moet gebeuren, zoals de uurroosters ophangen, wat een veel voorkomend voorbeeld was.

Over het algemeen hebben de respondenten een negatieve houding ten opzichte van zwartwerk. Moest het volgens hen mogelijk zijn om volledig legaal te opereren zouden allen dit doen, zoals herhaaldelijk aangehaald werd in de antwoorden. Echter voelen zij dat dit niet 61

V. Resultaten van het empirisch onderzoek altijd mogelijk is, vooral door te dure sociale lasten (cf. supra), door de rompslomp van regeltjes, of dat de zaak minder goed draait door bijvoorbeeld slecht weer of de minder goede staat van de economie.

2. De perceptie van zwartwerk Na de hoofdvraag rond het zwartwerk zijn er nog enkele bijkomende vragen gesteld, zoals:

1. Wat is uw indruk in verband met zwartwerk in de omgeving? Is het een veelvoorkomend fenomeen volgens u? 2. Wat vindt u van de stelling: “Het zijn de werknemers die zwart willen werken.”?

a. Landelijke context 1. ‘Ik zou geen idee hebben van wie er in de buurt allemaal aan zwartwerk doet. Het interesseert me eigenlijk niet zo zeer. Wie dat wil doen moet het dan maar doen.’ (R2)

1. ‘Ik ben er wel zeker van dat het praktisch iedereen in een bepaalde mate doet. Je probeert wel in orde te zijn en zo goed mogelijk te doen. Wij werken met studenten met een vast uurrooster en als die eens naar een feest moeten, of naar iets van het school, los het dan maar eens op. Daar is niks aan te doen. Dan ben je al niet meer in orde als die persoon niet aanwezig is. Dan schrijf je op, toegestane afwezigheid. Maar dat moet je eigenlijk op een andere manier doorgeven. Ik denk nu wel niet dat er in de horeca meer zwartwerk inzit dan in de bouw of zo.’ (R3) 2. ‘Daar sta ik boven. Dat mogen ze van mij niet. Ze weten dat het niet zomaar kan. Het is wel zo als wij in de zomer iemand aannemen(jobstudent), wij weten niet hoeveel dagen die al gewerkt heeft. Maar dat wordt gelukkig vanaf volgend jaar veranderd. Dan komt er een website waar we dat kunnen nagaan. Wij moeten op de eerlijkheid van de student afgaan. Want wij hebben er één die hier gestopt is en op een ander begonnen is en ik weet niet hoeveel ze die op een ander doorgeven. Als die daar teveel dagen heeft gedaan dat jaar, dan krijg ik ook de boete daarvoor. Dat kan eigenlijk ook niet. Toch moeten wij dan betalen terwijl de werknemer zelf meer ergens anders gaat werken dan het eigenlijk mag. Wij kunnen die niet tegenhouden.’ (R3)

62

V. Resultaten van het empirisch onderzoek 1. ‘Nee, ik denk dat het goed meevalt. Ik denk dat iedereen in de streek wel op een deftige manier bezig is. Ik denk dat die mensen verstand genoeg hebben en weten waar ze mee bezig zijn. We worstelen allemaal met hetzelfde. Het is een heel geharrewar, moeilijk dossier dat veel gemakkelijker gemaakt zou kunnen worden.’ (R4)

1. ‘Ik hoor regelmatig dat er hier en daar controle is geweest en dat er gepakt zijn geweest, dus er zal wel wat zwartwerk zijn. Zoals overal wel een beetje zeker.’ (R6) 2. ‘Ik werk alleen met jobstudenten. Die hebben maar een bepaald aantal uren dat ze mogen werken, dus het gebeurt wel eens dat ze ingeschreven worden, maar is er geen controle geweest, worden ze de volgende dag terug uitgeschreven.’ (R6)

1. ‘Nee, ik denk niet dat er nog veel aan zwartwerk gedaan wordt, ik bedoel volledig in het zwart. Dat denk ik niet. Met zekerheid kan ik dat niet zeggen. Ik denk dat het vooral de kleinere zaken zijn die dat doen, zoals frituren of waar maar één, twee of drie personeelsleden zijn. De werknemers willen dat ook niet veel meer. Die willen ook allemaal in orde zijn.’ (R7) 2. ‘De mensen die dat willen doen, moeten dat zelf maar weten. Maar dan achteraf ook niet komen zeuren dat ze een fikse boete krijgen. Als ze het lang genoeg kunnen volhouden is een boete niet erg natuurlijk, dan is al dat geld al uitgespaard. Dan mag het al wel eens een serieuze boete zijn om nog effect te hebben. Als men al drie jaar in zwart laat werken en men wordt dan gepakt, dan mogen ze wel 25.000 euro boete geven. Als je pas begonnen bent met uw zaak en je wordt dan gepakt, dat is rampzalig.’ (R7)

1. ‘Ik denk dat het overal gebeurd. Gewoon omdat het anders zo enorm duur is. En ook omdat er mensen zijn die alleen maar zwart willen werken. Omdat ze bijvoorbeeld niet in een hogere belastingscategorie willen komen. Die zeggen: “Ik wil wel komen werken, maar ik wil alleen maar zwart werken.” Dat heb ik al meegemaakt dat ze dat vragen aan mij, maar daar ga ik niet op in omdat we iedereen inschrijven. Ze hebben niet de keuze. Er wordt wel eens overeengekomen, de aantal dagen dat ze willen komen is dan beperkter.’(R8)

63

V. Resultaten van het empirisch onderzoek b. Stedelijke context 1+2. ‘Volgens mij gebeurt er toch veel zwartwerk in de horeca. Maar op de dag van vandaag, gaat dat niet. Niemand riskeert het, omdat ze te streng controleren. Zeker bij illegalen zonder papieren. Het zijn er veel die dat komen vragen om te mogen werken, zonder papieren. Vanaf ik iets wil schrijven zijn ze al terug weg. Velen doen dat, denk ik, maar hier niet. Dat zijn dan politiek vluchtelingen die geld krijgen van het OCMW en komen dan vragen om hier in het zwart te komen werken, want ze willen natuurlijk die uitkering niet verliezen.’ (S1)

1. ‘Geen gedacht van in de buurt van zwartwerk. Puur financieel als ze het doen. Ik weet wel in de buurt hier, daar gaan ze ook niet naar binnen, dat is een buitenlander. Daar kan honderd man zitten en daar is niemand ingeschreven, dat doet hij en zijn vrouw. Leg dat nou maar eens uit. Maar daar gaan ze niet naar binnen, want dat is een buitenlander. Hij zou zogezegd in de keuken staan en zij zou de bediening doen. Dat zal wel.’(S2) 2. ‘Al wel komen vragen om in het zwart te werken maar nog niet gedaan hier. Ze mogen meestal niet werken ook he. Als ze doppen wordt dat er natuurlijk afgetrokken.’ (S2)

1. ‘Mijn indruk is dat zwartwerk gebeurt, ik moet dat niet ontkennen. Vooral waar er nog een keuken is en het één en ander, waar er afwassers en dergelijke nodig zijn, wordt er wel eens gemakkelijk met vreemde mensen gewerkt ja, van vreemde origine.’ (S3) 2. ‘Als er hier iemand is van de RSZ en die ziet dat er drie doppers aan het werken zijn. Ik geef die mens gelijk als hij zegt dat dit niet kan. Dat kan ook niet, daar ben ik het volledig mee eens. Als je dat risico wilt pakken, moet je achteraf maar op de blaren zitten.’ (S3)

1. ‘Ik denk een horecazaak die niets in het zwart doet, dat niet bestaat. Anders kan je niet blijven draaien. Als ze nog eens moesten komen, hang ik er aan waarschijnlijk. Er is maar een waterdicht iets en dat is echt iedereen altijd voltijds inschrijven.’ (S4)

1. ‘Zwartwerk gebeurt veel, vooral alle Turken.’ (S6)

2. ‘Personeel wil niet in wit werken. Meestal mensen die doppen die dat vragen. Studenten vragen ook wel om niet aan hun limiet te geraken, anders werken ze om 64

V. Resultaten van het empirisch onderzoek belastingen te betalen, dus dat begrijp ik ook wel. Als je toch doppers aanneemt en je wordt betrapt, heb jij en de werknemer een groot probleem. Het is logisch, als je vraagt om in het zwart te werken in een buurt met veel horeca zaken en waar veel gecontroleerd wordt, is de kans reëel dat ze komen. Dus ofwel ga je werken en ofwel ga je doppen. Hier worden die mensen steevast geweigerd.’ (S7)

1. ‘Iedereen doet zwartwerk! Zo is het. Iedereen heeft zwartgeld nodig in de horeca. Het is niet voor niks dat grotere zaken gewoon failliet gaan. Dat heeft niks met kleine omzet te maken, maar omdat de kostenstructuur te hoog ligt. Dat is natuurlijk ook omdat die elk jaar nieuw porselein moeten kopen en vaste kosten liggen ook te hoog om rendabel te kunnen zijn. Dat is een fundamenteel probleem. Of men neemt andere marges en systemen of men komt en gaat.’ (S9)

1. ‘Ik denk niet dat ik lieg als ik zeg dat er bij iedereen wel ergens een spoor van zwartwerk terug te vinden is. Als je een zaak hebt, een traiteur; of bij bedrijven is het veel gemakkelijker omdat bedrijven met facturen werken. Personeelskosten zijn kosteloos. Die kan je gewoon verdoezelen in de facturen. Beleid ook. Iedereen doet zomaar een zaak open, een Nepalees die denkt, ik ga even caféke spelen en denkt dat hij veel geld ga verdienen. Er zou een commissie moeten zijn die iedereen die een zaak wil opendoen, screent. Welke concept men wil uitbrengen, etc. Er zijn straten waar geen enkele Belg bij is, die niet echt bekend zijn met de sociale wetgeving…’ (S10) 2. ‘Het is ook zo dat werknemers zelf dikwijls niet officieel willen werken. Het maakt niet uit of je een fair loon geeft, ze vergelijken sowieso. Men zegt dan dat ze tien euro per uur verdienen en dat het bruto = netto loon. Maar als je zegt om wel bruto te betalen, gaan ze misschien zeven euro en een beetje betalen. Dat moeten ze niet hebben dan. Ze willen zo veel mogelijk verdienen, anders gaan ze op een ander. Ze moeten heel het systeem aanpakken, maar dan helemaal, want nu moet ik concurreren met de andere uitbaters over werknemers.’ (S10)

65

V. Resultaten van het empirisch onderzoek a.1. Besluit Hoewel deze vragen niet rechtstreeks een antwoord op de doelstelling beogen, geven ze nochtans nuttige informatie mee. Zo kan er besloten worden uit de antwoorden dat men in stedelijke context het eensluidend eens is over het fenomeen van het hanteren van zwartwerk, namelijk dat men heel wat meer illegaal tewerk gaat. Dit in tegenstelling tot de rurale bevraging waar er toch enkelen zijn die vermoeden dat dit niet het geval is. Dit kan verklaard worden door het feit dat men in stedelijke context de horeca meer gecentreerd is dan in de landelijke context en er meer gecontroleerd wordt, volgens onder andere de bevraging. Hierdoor geeft het misschien de indruk dat er meer aan zwartwerk gedaan wordt. (Cf. supra)

Omtrent de stelling of het de werknemers zijn die vragen om in het zwart te werken kan men ook decideren dat men er in het stedelijk gebied veel meer mee geconfronteerd wordt dan in het ruraal gebied. Echter worden deze verzoeken door de respondenten meestal afgewezen wegens te riskant en te gevaarlijk door bijvoorbeeld de zware boetes. Wat toch ook wijst op een afschrikwekkend effect van de inspectiediensten en de mogelijke boetes. Er werd echter ook expliciet gezegd dat men soms de keuze niet heeft en verplicht is om iemand aan te nemen omdat ze anders elders gaan werken.

66

VI. Besluit Vanuit de vorige hoofdstukken kan ik nu antwoord geven op de verschillende onderzoeksvragen.

Uit het empirisch onderzoek heb ik kunnen besluiten dat de manier van controleren door de sociale inspectiediensten over het algemeen in het landelijke gebied als afschrikwekkend ervaren wordt. Men wil in orde zijn. Niet enkel voor zichzelf, maar vooral om niet zwaar beboet te worden. Vooral in de landelijke bevraging wordt men in de meeste gevallen sneller geïntimideerd dan in de stedelijke. Daar weet men wat men kan verwachten en speelt men hierop in. Terwijl uit deze steekproef blijkt, dat de “stedelijke” respondenten veel meer gecontroleerd werden dan de “landelijke”. Hieruit kan men dus besluiten dat er een soort gewenning optreedt bij de “stedelijke” respondenten, gezien zij meerdere malen gecontroleerd werden. Vele van de “stedelijke” respondenten bereiden zich voor en weten zich perfect in te dekken tegen de inspecties. Men laat hen enkele kleine zaken vinden en beboeten, zodat de inspectie niet verder gaat graven en zwaardere fenomenen aan het licht gaat brengen. Er is dus sprake van een averechts effect. Hoe meer men controleert, des te minder afschrikwekkend effect deze controles hebben. In het landelijke gebied wordt er minder gecontroleerd, maar als men dan controleert, is er wel sprake van een sterker afschrikwekkend effect door die controle.

De antwoorden van de respondenten tonen geen merkwaardige verschillen aan tussen stedelijk en landelijk op het gebied van de manier van controleren, enkel in kwantiteit en effect zoals hierboven weergegeven. In beiden contexten wordt dit als streng, gevoelloos of hard ervaren. Het enige verschil dat men hier eventueel kan aanhalen is dat het van de personen afhangt die komen controleren. Iedere mens is anders en heeft zijn eigen opvattingen en gemoedsgesteldheid tijdens het moment van een controle.

Dit werkstuk toont wel aan, volgens de horecarespondenten, dat de manier waarop de inspectie controleert, niet altijd volgens hun eigen richtlijnen verloopt. Men beschuldigt de sociale inspectiediensten ervan hen als crimineel te behandelen alvorens er iets onwettelijks is vastgesteld.

67

VII. Besluit Men is het er wel over eens dat ze hun werk moeten doen en dat de regels nageleefd en afgedwongen moeten worden. Maar het zijn ook de regels zelf die men niet correct vindt, zoals de hoge lasten en vele bijdragen. Daarom schrikt men niet van het feit dat men nu, en in de toekomst, niet in orde zal zijn. Men is er van overtuigd dat de inspectie altijd wel iets zal vinden waarmee men hen zal kunnen “pakken”. Daarom wenst men de sociaal inspecteurs ook meer inlevingsvermogen toe. Zoals gevallen van de werknemer die te vroeg op het werk is of een werknemer die na zijn uren nog staat te praten met iemand, die dan zwaar beboet worden. Dit wekt zeer veel frustratie en ongenoegen jegens de inspectiediensten op.

Op het gebied van zwartwerk mag ik geloven dat men bijna niet meer riskeert om iemand volledig gedurende lange tijd niet in te schrijven en in het zwart te laten werken. Dus men mag zeggen dat de handhaving van de sociale inspectiediensten op dat vlak een afschrikkend effect heeft. Er staan zeer grote boetes op, de manier van controleren kan soms intimiderend zijn en de steeds toegenomen controles, volgens de cijfers van de afgelopen jaren76, hebben als gevolg dat men dit risico niet meer loopt. Het is wel zo dat in bijna alle gevallen een of andere vorm van zwartwerk gehanteerd wordt zoals overuren niet aangeven of werknemers op proef niet meteen inschrijven. In dat opzicht kan men zeggen dat er geen groot effect is en toch nog heel wat zwartwerk is. Dat de manier van de hantering van zwartwerk verschoven en een beetje in schaal ingeperkt is. Zo gaat men in stedelijke context steeds geniepiger aan het werk. Men gaat soms kleine overtredingen laten beboeten om zo ervoor te zorgen dat men niet verder gaat graven, zoals hierboven vermeld. Natuurlijk heeft iedereen zijn trucjes om te ontsnappen aan de boetes, ook bij de “landelijke” respondenten, maar mijn indruk is dat de horeca-uitbaters van de stedelijke bevraging en diegenen die al langer ervaring hebben in de horeca, meer berekend te werk gaan dan diegenen in de landelijke bevraging.

Op het gebied van de handhaving van de sociale inspectiediensten is zwartwerk geen te verantwoorden fenomeen. Men kan niet alles controleren dus zal men altijd van de gelegenheid gebruik maken om zwartwerk te blijven gebruiken. Het enige verwijt dat gemaakt wordt naar de inspecties is dat ze te gevoelloos en streng optreden en vooral in landelijke context iets meer afschrikwekkend overkomen. Maar in het algemeen missen ze het effect om zwartwerk terug te dringen en wegen ze niet door tegenover wat de grootste stoorzender blijkt te zijn, de administratieve rompslomp en de hoge lasten en kosten die men

76

Cf. inleiding en probleemstelling.

68

VII. Besluit moet betalen. Als men daar iets aan kan verbeteren op de een of andere manier, bestaat de kans dat de taak van de sociale inspectiediensten waarschijnlijk meer effect zal hebben. Keren we tenslotte terug naar het verklaringsmodel van Steve Box, dat we aanhaalden in de inleiding, dan kunnen we de sociale controle op zwartwerk slechts beschouwen als een gedeeltelijk verklarende factor voor zwartwerk. Andere factoren zoals de motivatie en de opportuniteit spelen zeker een aanzienlijke rol in deze problematiek, maar behoren niet tot de kern van dit werkstuk.

69

VII. Bibliografie A. Boeken o BALTHAZAR, T., Het strafrechtssysteem in de Laatmoderniteit, Mechelen, Kluwer, 2004, 197p.

o BOLOGNA, J.,G. en LINDQUIST, R.,J., Fraud auditing and forensic accounting: new tools and techniques, New York, Wiley, 1987, 249p.

o

BOVYN, M. en HEBBERECHT, P., ‘De federale bijzondere politie –en inspectiediensten’,

in

Politie

en

criminaliteit

in

context,

BOVYN,

M.,

HEBBERECHT, P., COLLE, P. en LIPPENS, R., (eds.), Gent, onderzoeksgroep Criminologie, 1995.

o BOX, S., Power, crime and mystification, New York, Travistock publications, 1983, 272p.

o CLARKE, M., Bussiness Crime: It’s nature and control, Cambridge, Polity press, 1990, 251p.

o DE BAETS, P., DE KEULENAER, S. en PONSAERS, P.(eds.), Het Belgisch inspectiewezen: de niet ingeloste belofte, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2003, 236p.

o FOD SOCIALE ZEKERHEID, Sociale Inspectie:Jaarverslag 2003, Brussel, FOD Sociale Zekerheid, s.d., 114p.

o HUISMAN, W., Tussen winst en moraal: achtergronden van regelgeving en regelovertreding door ondernemingen, Den Haag, Boom juridische uitgevers, 2001, 580p.

o HUYBRECHTS, C. en COPPIETERS, P., Economisch recht en misdrijf:Handboek voor

politiemensen,

Antwerpen, 70

Kluwer,

1986,

311p.

VII. Bibliografie

o PACOLET, J. & MARCHAL, A., Sociale fraude in België. Controle- en bestrijdingsmechanismen en omvang, Leuven, HIVA-K.U.Leuven, 2001, 274p.

o PACOLET, J., PERELMAN, S., PESTIEAU, P. & BAEYENS, K., Een indicator voor de omvang en evolutie van zwartwerk in de Belgische economie, (Onderzoek in opdracht van FOD Wetenschapsbeleid en FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg), Leuven/Liège, HIVA-K.u. Leuven/CREPP-ULg, 2007, 185p.

o

PACOLET, J., ‘Etat des lieux de fraude sociale en Belgique. Le point de vue de l’ économiste’ in La fraude sociale : une priorité de politique criminelle?, NAGELS, C.,(eds.), Bruxelles, Bruylant, 2009, 283p.

o PIRARD, F., Sociale inspectie en administratieve geldboeten in vlaanderen: sociale praktijkstudies, Mechelen, Kluwer, 2006, 102p.

o PONSAERS, P., ‘Witteboordencriminaliteit als wetenschappelijke fictie’ in Witteboordencriminaliteit, BRANTS, C., (eds.), Nijmegen, Ars aequi libri, 1984, 3952p.

o SIMON, H., Models of bounded rationality: Behavioural economics and business organization, Cambridge, MIT Press, 1982, 392p.

o SUTHERLAND, E., H., White collar crime:Uncut version, New Haven, Yale university press, 1983, 328p.

o VAN GERWEN, J., VERSTRAETEN, J. en VAN LIEDEKERKE, L., Business en ethiek: spelregels voor ethisch ondernemen, Leuven, Lannoo, 2006, 243p.

o WELLS, C., Corporations ans criminal Responsability, Oxford, Oxford university press, 1993, 164p.

71

VII. Bibliografie

B. Tijdschriften o

MUELENAER, G., ‘De strijd tegen zwartwerk verscherpt’, Trends, 2006, 41-46.

o

PFAU-EFFINGER, B., ‘Variaties of undeclared work in European societies’, British journal of industrial relations, 2009, 79-99.

o

RENOOY, P., ‘Undeclared work: a new source of employment?’, International journal of sociology and social policy, 2007, 250-266.

o

SCHNEIDER, F., ‘Shadow economies around the world: What do we really know?’, European Journal of Political Economy, Elsevier, 2005, 598-642.

o VAN ERP, J., HUISMAN, W., VAN DE BUNT, H. en PONSAERS, P., ‘Toezicht en compliance’, Tijdschrift voor criminologie, 2008, 83-95.

o

WILLIAMS, C.C., ‘Formal and Informal Employment in Europe: Beyond Dualistic Representations’, European urban and regional studies, 2009, 147-159.

o

WILLIAMS, C.C., ‘Tackling undeclared work in Europe: lessons from a 27-nation survey’, Policy studies, 2009, 143-162.

o

WILLIAMS, C.C. en WINDEBANK, J., ‘Eliminating undeclared work: beyond a deterrence approach’, Journal of economic studies, 2005, 435-445.

C. Wetsartikelen o

Omzendbrief nr. 573 van 17 augustus 2007 met betrekking tot het deontologisch kader voor de ambtenaren van het federaal administratief openbaar ambt, B.S., 27 augustus 2007.

o

Programmawet 27 december 2006, B.S., 27 december 2006.

72

VII. Bibliografie o

Protocol

betreffende

de

samenwerking

tussen

de

verschillende

sociale

inspectiediensten tot coördinatie van de controles bij inbreuk op de arbeids- en de sociale wetgeving van 30 juli 1993.

o

Sociaal Strafwetboek 6 juni 2010, B.S., 1 juli 2010.

o

Wet 29 juni 1981 houdende de algemene beginselen van de sociale zekerheid voor werknemers, B.S., 02 juli 1981.

o

Wet 27 juni 1969 tot herziening van de besluitwet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, B.S., 25 juli 1969.

o

Wetboek van strafvordering 17 november 1808, B.S., 27 november 1808.

D. Internetbronnen o DENYS,

J.,

(z.d.),

‘Crisisbuffer’

[WWW]

http://www.assleuven.be/nl/werknemer/randstad/news/?id=802, [02/072010].

o FOD SOCIALE ZEKERHEID (z.d.)’Sociale Inspectie: Taken en bevoegdheden’ [WWW]

http://www.socialsecurity.fgov.be/nl/over-de-fod/organogram/sociale-

inspectie/presentatie/taken.htm, [10/03/10].

o

HUBO, B.,[30/11/05] ‘Strijd tegen zwartwerk wordt opgedreven’ [WWW] Brussel Nieuws:

http://www.brusselnieuws.be/artikels/economie/strijd-tegen-zwartwerk-

wordt-opgedreven, [09/02/10].

o NEUTRAAL SYNDICAAT VOOR ZELFSTANDIGEN, [17/03/09], ‘Horeca: administratieve

ballast

en

hoge

sociale

lasten’,

[WWW]

http://www.nsz.be/nl/pers/algemeen/horeca-administratieve-ballast-en-hoge-socialelasten/, [10/07/10].

73

VII. Bibliografie o RIJKSDIENST

SOCIALE

ZEKERHEID

(z.d.)

‘Aangiften,

verplichtingen’

bijdragen

en

[WWW].

http://www.onss.fgov.be/nl/content/employer/obligations.html#Bijdragen--10, [10/03/10].

o VLAAMS INFOCENTRUM LAND –EN TUINBOUW, [18/03/09] ‘Horecasector “niet

verbaasd”

over

cijfers

zwartwerk’

[WWW]

http://www.vilt.be/Horecasector_niet_verbaasd_over_cijfers_zwartwerk, [10/07/10].

o VLAAMSE OVERHEID, (z.d.) ‘Zwartwerk - Optreden tegen financiële fraude’ [WWW] http://www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=Solution_C&cid=1179806417593&page name=Infolijn/View, [15/02/2010].

E. Grijze literatuur o

BOSTEELS, J., Crisis doet zwartwerk toenemen, Het Nieuwsblad, 15 april 2009.

o EUROPESE COMMISSIE, Mededeling van de commissie betreffende zwartwerk (COM (98) 219), Brussel, 1998.

o GLASE, A.-K., Ontwerpverslag over de mededeling van de Commissie betreffende zwartwerk; (1998/2082COS), Brussel, 2000, 10.(Ontwerpverslag Europees parlement)

o FOD SOCIALE ZEKERHEID, Alles wat je altijd al wilde weten over de sociale zekerheid, 2009, 3-6. (brochure).

o

Interne statistiek Sociale inspectie Antwerpen.

o

JVG, Horeca en schoonmaak zijn kampioen in fraude, Gazet van Antwerpen, 24 maart 2009.

74

VII. Bibliografie o KBC BANK & VERZEKERING, ’De informele economie’, Economisch financiële berichten, 1999.

o

LEDEGEN, J., De inspectiediensten, s.l., s.d., 6. (lesdocument)

o

LEYSEN, G., Voorstelling Dienst Sociale Inspectie: Karel de Grote hogeschool, 22/04/09.(presentatieslides)

o MARCHAL, A. & PACOLET, J., ‘Strijd tegen sociale en fiscale fraude : een groeiende prioriteit... ook in het werkgelegenheidbeleid?’, Over-Werk: tijdschrift van het steunpunt WAV, 2003, 62-64.

o SAMYN, S., Fraude en zwartwerk in horeca aangepakt, De Standaard, 4 december 2009.

o WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR REGERINGSBELEID, Waarden normen en de last van het gedrag, Amsterdam University Press, 2003. (rapport)

o

X, De restaurant-uitbater: 30% zwarte omzet, Het Nieuwsblad, 15 april 2009.

o

Gesprek met G. LEYSEN, Sociaal Inspecteur-Directeur Sociale Inspectie, Antwerpen, februari/juni 2010.

.

75

VIII. Bijlage Vertrouwelijkheidcontract Tussen VERAART Sebastian, Sint-Jansstraat 22 2910 Essen, Student Master van Criminologische Wetenschappen aan Universiteit Gent, enerzijds,

en …………………………………………………………………………………………………... ……………………………………………………………………………………..., anderzijds.

wordt overeengekomen:

in het kader van een masterproef omtrent zwartwerk in de horeca en de sociale inspectie, zal alle informatie die tijdens het interview aan bod is gekomen en overgebracht is aan VERAART Sebastian, als vertrouwelijk worden beschouwd en niet aan derden in kennis worden doorgegeven. Hetzelfde geldt voor het opgenomen gesprek, dat persoonlijke verwerking als enige doel heeft.

Zo zullen alle namen van betrokkenen, geïnterviewden en het etablissement niet meegedeeld worden in de masterproef, waar de afgelegde interviews voor bedoeld zijn, en aan derden.

De interviewer,

de geïnterviewde,

VERAART Sebastian

76