JAAR BOEK DIRK VAN Ee K 200 7/2 008
44 Zelfport ret van 8ert van der Veer, acryl op papier, ter gelegenheid van een tentoonstelling bij Ars, in het Rembrandtjaar 2006. .........T -......_
Ons Jaarboek Van losse artikelen naar gedrukt exemplaar AGNES VAN STEEN
Het Jaarboek dat voor u ligt is - net als de vorige jaarboeken - het product van de gezamenlijke inspanning van de auteurs van de verschillende artikelen, de (eindlredactie en van de drukker. Bij het twintigjarig bestaan van de Dirk van Eek-Stichting, dat onder andere gevierd wordt met een symposium over de Leidse drukkerij geschiedenis, ligt het voor de hand eens te kijken wie er betrokken zijn bij het drukproces. Daarbij gaat het niet alleen om het drukken zelf, maar ook om de voorbereidende werkzaamheden: het vormgeven en drukklaar maken. Dit is in handen van verschillende personen. Allereerst komen de artikelen bij Ria en Gerard de Graaff van Grafaria terecht, die de artikelen zetten. Vervolgens doet Bert van der Veer met de printeruitdraai de vormgeving en gaat het weer terug naar Ria en Gerard, die volgens zijn aanwijzingen de opmaak verzorgen en alles op film zetten . Ten slotte gaat alles naar drukkerij 'Nautilus' van Bert Lever en komt het gedrukte boek uiteindelijk genaaid en met gelijmde rug bij de Dirk van EekStichting terug.
Vormgeving: Beft van der Veer Bert van der Veer is van de genoemde medewerkers het langst betrokken bij de totstandkoming van het Jaarboek. Hi j bepaalt al vanaf het Jaarboek 1993 het uiterlijk van het geheel. Hij maakte al snel na 1993 ook deel uit van de redactie, een aantal jaren als H.). van der Veer, al werd dit pas vanafJaarboek 1999 vermeld. Bert raakte bij de Dirk van Eek-Stichting betrokken toen hij een 'uitdag' in de Pieterskerk bezocht. Daar was een markt waar de Leidse vrijetijdsbezigheden werden gepresenteerd. In de stand van de Dirk van Eek-
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2007/2008
46 Willem van der Veer, de vader van Bert, in de handelsdrukkerij van de Leidsche Courant, omstreeks 1950.
Stichting zag Bert de toen nog rode jaarbo eken liggen en hij vond dat deze een mooi er uiterlijk verdienden. Zijn dien sten werden dankbaar aanvaard. Niet dat hij meteen de kans kreeg de kleur rood overboord te gooien, maar hij wist wel de omslag een mooier ontwerp te geven. De drie fotootj es vormden daarvan een belangrijk onderdeel, fotootjes die bij de artikelen binn enin horen en een plaats kregen aan de zijkant van de omslag. Bij een later ontwerp werden dit er vier, in het midd en. Het liefst ziet hij eens in de vijf jaar een andere vormgeving van het omslag en dat is tot nu toe aardig gelukt. Ook het binnenwerk, de artikel en met de illustra ties, werden dankzij Berts vakmanschap stukken beter vormgegeven. Bovendien heeft hij ervoor gezorgd dat de noten voortaan niet onderaan de bladzijde staan maar na elk artikel. Bert, geboren in Leiden in 1935, oefent, nu hij gepensioneerd is, voor on s zijn vak als hobb y uit. Op jonge leeftijd koos hij voor het drukkersvak en trad
ONS JAARBOEK
47
daarmee in het voetspoor van zijn vader, die als handelsdrukker werkte bij de drukkerij van de Leidsche Courant. Zijn vader had het vak nog - zoals toen gebruikelijk - in de praktijk geleerd van een leermeester, maar Bert kon hiervoor naar school. Na de lagere school en twee jaar vervolgopleiding ging hij werken bij Van der Linden aan de Vliet, waar hij het nodige van het vak in de praktijk leerde. Na zijn diensttijd wilde hij verder leren. Hij had kennis gemaakt met het vak van lay-out man, zoals dat toen heette. Tegenwoordig heet het vormgever. De opleiding hiervoor volgde hij aan de grafische school in Amsterdam. Nadat hij na zijn diensttijd eerst nog een jaar bij Van der Linden had moeten volmaken, besloot hij daarna in Amsterdam te gaan werken. Tegelijkertijd volgde hij de avondopleiding aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst in Den Haag, waar hij met de blauwe tram heenging. Het was een opleiding van vijf jaar en alleen in de winter. De drukker in Amsterdam bij wie Bert kwam te werken, had wel 180 man personeel in dienst en drukte vooral voor de financiële wereld. Hier moest hij bijvoorbeeld aandelen vormgeven en op gegeven moment ook instructie geven aan minder ervaren personeel. Na vijf jaar in Amsterdam gewerkt te hebben, wilde Bert wel eens wat anders en kwam hij terecht bij drukkerij 'Trio' in Den Haag. Deze zaak werkte vooral voor kunstenaars en dat trok Bert wel, die zichzelf ook op het kunstzinnige vlak bewoog en lid was geworden van Ars Aemula Naturea, het Leids schilder- en tekengenootschap. Bert kende Trio van naam en wist dat het een collectief was, waarbij de werknemers ook aandelen kregen. Er werkten ongeveer 100 man . Een van de boeken die hij voor Trio verzorgde was de dissertatie van P. Singelenberg over Berlage, de architect;' architectuur was ook een van Berts interesses. Het werken bij Trio beviel Bert wel - hij kreeg steeds mooiere opdrachten - zodat hij hier lang bleef en het zelfs zijn laatste baan werd. Het bedrijf werd min of meer na Berts vertrek opgeheven, al had Bert hier weinig mee van doen. Het was namelijk zo dat Trio in de jaren tachtig en negentig te laat had gereageerd op de nieuwe ontwikkelingen in het drukkersvak: de overgang van lood naar offiet. Er werd nog wel een reddingspoging ondernomen die Bert nog meemaakte, namelijk de fusie met een bedrijfin Hillegom, een bedrijf dat werkte voor bollenbazen. Hiervoor moest hij zich ineens bezig houden met iets geheel nieuws, namelijk met verpakkingen, zoals voor de Amaryllis en dan nog eens voor tien verschillende soorten.
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2007/2008
48
Na anderhalf jaar ging het bedrijf echter alsnog failliet. Bert kon op 'r nippertje profiteren van een regeling waarbij je er met veertig dienstjaren uit kon; hij was toen 56. Nu kon hij zelf bepalen wat hij deed met zijn tijd en pakte verschillende betaalde of onbetaalde klussen aan, zoals dus zijn werk voor ons Jaarboek. Ook ontwierp hij de gedenksteen - met tekst en Dirk van Eek-logo - die op 1 mei 2004 werd ingemetseld in de gevel van het voormalige Volksgebouw aan de Herengracht. Daarnaast werkt hij als docent bij Ars, waar hij het logo voor ontwierp en de vormgeving doet van het Ars-Bulletin. Verder is hij grafisch kunstenaar, een kunstenaarschap dus dat in het verlengde ligt van zijn vak. Af en toe doet hij nog de vormgeving van een boek, zoals over het Ars-gebouw van de Leidse bouwhistoricus Jan Dröge,' weer een werk dat aansloot bij zijn interesse in architectuur. Recenter werk is zijn vormgeving van het boek over de kruitramp in Leiden, Het fataal evenement. Waarin Bert zich onderscheidt van mogelijk alle huidige vormgevers is dat hij ouderwets vakmanschap levert en dat is niet negatief bedoeld, maar geeft wel aan dat bij hem alles nog handwerk is; er komt geen computer aan te pas. Hij werkt met de afdrukken die Ria en Gerard de Graaffleveren van de opgemaakte tekst en illustraties. Als Bert zijn vormgevende werk heeft gedaan gaat het weer naar hen terug, zodat zij het geheel op film kunnen zetten, klaar voor de drukker.
Uitvoering vormgeving: Grafaria Grafaria is het bedrijfje dat in 1984 door Ria de Graaff-van Wingen is opgezet en dat zij samen met haar man Gerard drijft . Zij kwamen een paar jaar na Bert van der Veer in contact met de Dirk van Eek-Stichting. Dat gebeurde toen Ed van der Vlist, die al een aantal jaren werkte aan het Jaarboek, toetrad tot de redactie van het Nieuw Letterkundig Magazijn, dat toentertijd bij Grafaria was ondergebracht. De eerste jaren na het contact met Ed gaven Ria en Gerard grafische adviezen voor het Jaarboek. Zij staan vanaf 1998 als zodanig vermeld in het colofon. Zij leverden Ed ook het lettertype 'AGaramond'. Sinds het Jaarboek 2000 namen zij het hele zetwerk voor hun rekening en gingen zodoende nauwer samenwerken met Bert van der Veer. De reden voor hun werk, tegen papier- en filmkosren, is dat zij de doelstellingen van de Stichting sympathiek vonden. Men besteedde veel zorg aan het
ONS JAARBOEK
49
Ria de Graaft-van Wingen bij een etentje in 2007.
Vader Gerard en zoon Gerard omtreeks 1960
Jaarboek, maar de zettechnische uitvoering was nog voor enige verbetering vatbaar. Ria, geboren in 1945 , heeft geen drukkersachtergrond, maar raakte na haar verkering met Gerard in 1965 betrokken bij de drukkerij van zijn vader. Deze drukkerij aan de Nieuwe Rijn was opgezet door Gerards grootvader in 1919. Gerards broer zit nog aan de Nieuwe Rijn en zet het bedrijf Labor Vincit (eiv é) daar voort met zijn zonen , die zo de vierde generatie De Graaff vormen. Grootvader De Graaff had , net als vele drukkers uit die tijd, zijn opleiding gekregen bij de grote drukkerij van Sijthoff in Leiden. Toen hij besloot voor zichzelf te beginnen, reisde hij eerst heel Nederland door met zijn bedrijf. Uiteindelijk vestigde hij zich in Leiden aan de Nieuwe Rijn 83 . Hier werd handels- en familiedrukwerk gemaakt en hier is Gerard ook geboren, in 1941 . Tijdens de oorlog verzorgde de familie De Graaff verzersdrukwerk en omdat zij over een grote pers beschikte, kregen zij zelfs de opdracht om een keer een uitgave van Het Parool te drukken. De vader en de oom van Gerard leerden het drukkersvak in de praktijk. In 1960 hield Gerards oom
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2007/2008
50
het voor gezien; hij wilde liever in loondienst dan zelfstandig ondernemer zijn en het bedrijf èLVé viel toe aan Gerards vader. Gerard had aanvankelijk geen plannen om zijn vader in de drukkerij op te volgen. Na zijn HBs-opleiding aan de Gemeentelijke HBS, die vanaf 1957 het Rembrandt Lyceum heette, was hij medicijnen gaan studeren. Maar toen zijn vader ziek werd, voelde hij zich genoodzaakt zijn studie op te geven en het familiebedrijf voort te zetten , samen met zijn broers . Dit was noodzakelijk om de zaak te laten voortbestaan; andere mogelijkheden waren er in die tijd niet . Toen hij Ria leerde kennen werd ook zij betrokken bij het bedrijf. Ook zij brak haar studie hiervoor af, de studie Frans die zij volgde na haar gymnasiumopleiding. Deze gymnasiumafdeling was verbonden aan de HBS en dat was de reden dat de Gemeentelijke HBS Rembrandt Lyceum ging heten, de school waar dus ook Gerard op had gezeten . Daar kenden zij elkaar echter niet van; zij leerden elkaar kennen bij een vriend van Gerard en een vriendin van Ria. Die vriend en vriendin waren namelijk broer en zus. Ria heeft er nooit spijt van gehad dat ze haar stu die Frans heeft afgebroken, want ze vond het heerlijk in het drukkersvak, al herinnert ze zich vooral de toch wat minder vreugdevolle rouwkaarten; èt vé was een van de grootste rouwdrukkers in het land . Zij nam aanvankelijk het administratieve typewerk op zich. Ze kon wel niet typen, maar dit leerde zij al snel op de Underwood machine. Na haar huwelijk met Gerard in 1967 werd voor haar een elektrische IBM aangeschaft, waarvan telkens de letterbolletjes gewisseld moesten worden bij elke verandering van lettertype of -grootte, Dat kon wel eens bij elke aanslag zijn. In 1976 was het bedrijf een van de eerste honderd die ging werken met een beeldscherm, de voorloper van de computer, om fotografisch te zetten. Dit was een grote investering van wel f 64.000, maar het verdiende zich terug. Ria maakte zich de nieuwe techniek snel eigen; een korte cursus was genoeg. Gerard had het programmeren vrij vlug onder de knie . Sijrhoff was ook aan de nieuwe offsettechniek begonnen maar kon de machines niet goed bedienen, waardoor zij bij De Graaff kwamen om samen te werken. Producten uit die tijd waren bijvoorbeeld de studentenalmanakken. Maar de samenwerking met de studenten werd afgebroken toen er een kloof ontstond; eerst had Gerard als oud-student nog op gelijk niveau met de studenten kunnen verkeren, maar bij het bereiken van een zekere leeftijd begonnen ze toch 'meneer' tegen hem te zeggen, wat hij niet plezierig vond.
ONS JAARBOEK 51
In 1984 ging de gezondheid van Gerard achteruit en besloot Ria dat zij wel een eigen bedrijfje kon starten, met gepaste hulp van Gerard. Dit werd Grafaria, dat in 1988 gevestigd werd aan de Oude Herengracht. Ze kwamen aan werk door mond-tot-mondreclame en deden het liefst boeken, boekjes of tijdschriften. Liever geen advertentiewerk, waarvan de tekst niet viel na te kijken, want dat is wat Ria graag nog jaren wil blijven doen. Regelmatig kan zij hierbij nog haar kennis van Latijn, Grieks en Frans gebruiken. Het drukken gebeurt in samenwerking met diverse drukkerijen, bijvoorbeeld Bert Lever van Nautilus, want zelf hebben zij geen pers. Bij Nautilus wordt ook ons Jaarboek gedrukt. Dit is dankzij Ria en Gerard, die de Dirk van EckStichting met Nautilus in contact brachten . Daarvóór werd het Jaarboek namelijk gedrukt bij de grafische afdeling van de Zijlbedrijven, de sociale werkplaats in Leiderdorp. Dit zou goedkoop zijn, maar dat viel wel tegen. Ze stuurden Ed van der Vlist voor een offerte naar Nautilus en die bleek zelfs goedkoper!
Druk: Offsetdrukkerij Nautilus In de Koppenhinksteeg nummer 6 staat een ruimtevullende machine, die voor Bert Lever het drukwerk verzorgt. Sinds 2001 wordt daar ook ons Jaarboek op gedrukt. Bert kwam in contact met de Dirk van Eek-Stichting via Gerard de Graaff, die Ed had gestuurd om een offerte voor het drukken van het Jaarboek van de Dirk van Eek-Stichting te vragen. Bert kende Gerard omdat deze al zerwerk deed voor de STAG, de STudenten en ActieGroepen Drukkerij, ' die Bert Lever in 1989 had overgenomen. Bert Lever had toen Gerard en Ria als connectie van de STAG geërfd. De STAG was bij overname door Bert een 'vrouwendrukkerij', die in handen was van een coöperatie van vrouwen. Het voorwerk van zetten werd onder andere uitbesteed aan Ria en Gerard, waarbij vooral Ria als vrouw welkom was. Naar Gerard werd alleen geluisterd als er een technisch probleem was. Bert, geboren in 1952 in Amsterdam, was na de nodige omzwervingen bij de STAG uitgekomen. Na zijn middelbare school in Leiden, Visser 't Hooft, was hij aan de Vrije Universiteit in Amsterdam psychologie gaan studeren. Met de eindstreep in zicht haakte hij af. Hij kon zichzelf niet zien in de rol van therapeut, een beroep waarbij je geld verdient door naar mensen te luiste-
JAARBOEK DIRK VAN Ee K 2007 /2008
52
ren . Bovendien kende het beroe p in d ie tijd een wildgroei en werd niet altijd even professioneel beoefend. De vraag was alleen, wat nu? Nog voor zijn twint igste had hij zijn vrouw Betty ont moet en was hij met haar getrouwd op zijn 22
ONS JAARBOEK 53
Bert Lever bij zijn Miller TP29S.
-------~-------
houden. Ze wilde echter liever in loondienst werken , zon der sores. De verkoopdeal werd gesloten met Ine Leermakers, die lid was van de Raad van Bestuur en die aan de wieg van de STAG had gestaan. Zo kreeg Ben Lever zijn eigen bedrijf. Het klantenbestand bestond uit datgen e dat hij inmiddels zelf had opgebouwd, met af en toe een opdracht van zijn oude werkgever de N D B én het klantenbestand van de STAG. De STAG als vrouwendrukkerij had veel vro uwengroepen als klant en niet idereen wilde voortaan met een man in zee, maar er bleven genoeg klanten over. Ben veranderde de naam wel meteen in Nautilus, al sto nd de eerste twee jaar nog wel op het briefpapi er: 'Nautilus, waarin op genom en STAG'. Bert nam zijn leermeester van de NDB, Peter Boot , mee. Verde r werkt e er nog een derd e kracht. De laat ste jaren - ruim tien jaar alweer - is dit DonaId van
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2007/2008
54
der Molen, die binnen het bedrijf is opgeleid. Er waren wel wat zaken waar Ben zich nog in moest bekwamen, zoals het voorbereidende werk en de kostenberekening voor het werk. Hierin mocht hij een cursus volgen op kosten van de NDB, als afscheidscadeau. Van boekhouding had hij ook geen verstand, maar dit wilde zijn vader voorlopig wel doen. Totdat zijn kinderen groter waren en zijn vrouw Betty dit overnam. Zij doet ook de logistiek, het vervoeren van het drukwerk, want Ben heeft geen rijbewijs. De kleine persen gingen er op den duur uit en uiteindelijk kwam daar de grote machine die er nu staat, een drukpers van de staatsd rukkerij uit Finland. Dit werd zijn specialisatie, het drukken. Andere werkzaamheden worden uitbesteed. Nautilus drukt veel posters, zoals voor het Leids Vrijetijdscentrum (LVC) of het LAK, maar ook wel voor buiten Leiden, zoals voor het Haagse 'Paard van Troje ' of het Crossing Borderfestival, ook in Den Haag. Verder al geruime tijd het Leidsjaarboekje en nu dus ook ons Jaarboek. De voorkeur van Ben gaat uit naar boeken . Hij vindt het leuk om op die manier de stad te leren kennen. Om hier meer betrokken bij te zijn is hij de uitgeverij Ginkgo begonnen, waar Kees Walle zijn boek Buurthouden heeft ondergebracht, en ook Het fataal evenement over de buskruitramp - vormgegeven door Ben van der Veer - is door Ginkgo uitgegeven. Recent verscheen Stad van boeken. Handschrift en druk in Leiden, 1260-2000, een uitgave van Ginkgo in samenwerking met Primavera Pers. Dit boek is uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling: Stad van boeken. Zeven eeuwen lezen in Leiden , die tot juni 2008 te zien is in de Lakenhal.
Slot Dit dubbeldikke jaarboek is wederom in goede samenwerking met Ben van der Veer, Ria en Gerard de Graaff en Ben Lever totstandgekomen en we hopen dat het nog lang zo mag gebeuren.
ONS JAARBOEK
55
Noten
Een afbeelding van de omslag en het binnenwerk van dit door Bert vormgegeven boek is te vinden op p. 240 in: De best verzorgde boeken. De verloren jaren. Persoonlijke visies op De bestverzorgde boeken 1971 tot en met 1985, uitgegeven in 1991 als catalogus bij een tentoonstelling in het Museum van het Boek: Meermanno-Westreenianum (D en Haag). 2 j.F. Dröge, De bouw- en bewoningsgeschiedenis van Pieterskerkgracht 9, uitgegeven ter gelegenheid van de open ing van het gerestaureerde gebouw van Ars Aemula Naturae op 28 augustus 1982. 3 De STAG was in 1974 begonnen als ideële drukkerij, zonder winstoogmerk, en kon zodoende - mede dankzij subsidie - goedkoop drukwerk leveren aan studentengroeperingen en actiegroepen, die talrijk waren in die jaren. Daar hoorde ook de Vrouwenbeweging bij. (Zie: Stadskrant nr. 13, 1984.) Op een gegeven moment werd het een drukkerij waar uitsluitend vrouwen werkten. De STAG zat - voor ze naar de Koppenhinksteeg verhuisden - zes jaar in de Caeciliastraat en daarvoor in het afgebroken pand aan Noordeinde 5. 4 Dit was een zogenaamd Vredeling-huweli jk, vernoemd naar de toenmalige minister van Defensie die deze manier van ontkomen aan de dienstplicht mogelijk had gemaakt.
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2007/2008
56
Belangstellenden voor de Dirk van EekStichting op de Uitdag in de Pieterskerk, 12 september 1991.
