‘Een huis voor de ziel’ – lezing ter gelegenheid van het symposium op 29 mei 2013 Goedenavond! Jeroen Jeroense heeft ook mij gevraagd hier vanavond iets te vertellen over, zoals hij het noemt, ‘bezielde huizen’. Waarvoor dank! Ik had bij de titel ‘bezielde huizen’ even de associatie met een horrorfilm, maar Jeroen bedoelde vast iets anders. Misschien een teleurstelling voor de mensen die puur op de titel van dit symposium zijn afgekomen. Je had inmiddels waarschijnlijk al wel door dat er iets niet helemaal klopte... Serieus nu. Felicitaties Mijn naam is Ad Boogaard, ik werk als pastor/coördinator bij het Stadspastoraat Arnhem (in Arnhem). Ik zal u daar straks meer over vertellen. Eerst is een felicitatie op z’n plaats én een compliment. Aan mijn goede vriend, Jeroen Jeroense, die de droom had van een ‘kerk als klooster’ en die droom deelde met zijn gemeente. En aan de kerkenraad en de hele Protestantse Gemeente Elst, die het lef had deze droom waar te maken. Trouwens, ik begreep dat Jeroen niet de enige was die dromen droomde, maar dat ook anderen uit de gemeente visioenen kregen. En zo krijg je een droom van een kloostertuin! Van harte gefeliciteerd met jullie visie, jullie lef, én het resultaat! U moet weten, niet elke gemeente durft zo duidelijk te kiezen. Ik spreek uit ervaring! Het getuigt van visie en lef om in tijden van crisis – en geloof me, de Protestantse Kerk in Nederland zit in een crisis! – om juist dan te investeren in de toekomst. Een gemeente die dat durft, mag zichzelf bij voorbaat feliciteren, ongeacht het uiteindelijke resultaat in bezoekersaantallen en kijkcijfers! Net als de andere sprekers, heeft Jeroen ook mij gevraagd om enerzijds iets te vertellen over het Stadspastoraat als ‘bezield huis’ en over de plannen die we hebben om een zo mogelijk nóg bezielder huis te worden, en anderzijds om van daaruit kritisch te reageren op het concept van ‘De Ruimte’, zoals het bezielde huis hier is gedoopt. Sommigen van jullie kennen het Stadspastoraat, want in 2009 – op zaterdag 7 maart om precies te zijn – hadden wij een symposium in het Stadspastoraat, met als titel: ‘De kerk als klooster’, naar aanleiding van het gelijknamige pamflet van Jeroen, waarmee dit alles begon. Dat pamflet werd die dag bij ons gepresenteerd en een aantal van jullie was toen met Jeroen meegekomen uit Elst. Die weten dus al een beetje wat het Stadspastoraat is en dat geldt ook voor de mensen uit Arnhem die hier vandaag zijn. Voor de anderen... Omschrijving Het Stadspastoraat Arnhem (wij korten het vaak af als ‘SpA’) is een plaats van bezinning en ontmoeting voor mensen in de stad, kerkelijk of niet, gelovig en ongelovig. Het begon in 1991 als een project van het dekenaat Arnhem (dus van de RK kerk), maar was vanaf het begin oecumenisch bedoeld. Vanaf 2001 is het SpA écht oecumenisch in die zin dat vanaf dat jaar ook de Protestantse Gemeente in Arnhem meebetaalt. Het SpA zit in een pand in de Driekoningendwarsstraat, in het Spijkerkwartier, dichtbij het centrum. Doelstelling Het Stadspastoraat Arnhem heeft de volgende doelstelling (artikel 2 uit de statuten): 1. het bevorderen van de religieuze en maatschappelijke vorming van inwoners van de stad Arnhem en omgeving, met als specifiek aandachtspunt de geloofscommunicatie
in de geseculariseerde samenleving. […] Daarin wordt in één zin al veel gezegd: o religieuze en maatschappelijke vorming hangen blijkbaar samen. Anders gezegd, je kunt in religieuze zin niet leren zonder te dienen, zonder het geleerde ook in de praktijk te brengen, ernaar te handelen o inwoners van de stad Arnhem en omgeving – iedereen is dus welkom én het SpA beoogt niet alleen een functie voor de stad, maar ook voor de regio te hebben o geloofscommunicatie is belangrijk: praten over wat je gelooft of wat je niet gelooft, waar je over twijfelt, wat je ten diepste drijft of wat je draagt... o en de erkenning dat onze samenleving geseculariseerd is: ‘geloven’ is niet langer vanzelfsprekend en de rol van de kerk(en) is kleiner geworden 2. Bij haar beleid en het inrichten van haar werkzaamheden laat het SpA zich inspireren door bijbelse waarden en normen zoals vervat in de joodse en christelijke traditie. [...] o we zijn dus geen multi- of interreligieus centrum, maar hebben duidelijk een eigen religieuze identiteit: we staan als SpA in en we putten uit de christelijke traditie o anderzijds, het feit dat wij ons daardoor laten inspireren, betekent niet dat we dit te pas en vooral te onpas uitdragen richting cursisten of bezoekers. Als het goed is, merken ze dat aan andere dingen: de gastvrijheid, aandacht, ruimte, enz. 3. Er is een open houding naar andere religieuze stromingen. Dit om minstens twee redenen: o enerzijds omdat we niet geloven dat één religie of één religieus instituut de enige en absolute waarheid in pacht heeft, en wij als SpA al helemaal niet. Je kunt veel van die andere stromingen leren en in gesprek met andere religieuze stromingen kun je ook weer veel over jezelf leren, is onze ervaring. En niet alleen de onze. o anderzijds willen wij daarmee aansluiten bij de maatschappelijke ontwikkelingen: mensen zijn ook in religieuze zin mondig geworden, geëmancipeerd, en bepalen zelf wat ze geloven en hoeveel en waar ze dat geloof vandaan halen, stellen hun eigen levensbeschouwing samen uit de verschillende tradities die ze kennen. Als je je dan afsluit voor andere religieuze stromingen of, erger nog, die veroordeelt, veroordeel je daarmee ook de mensen die in die traditie wel iets waars, schoons en goeds vinden en zet je jezelf in feite buiten spel. Doelgroep Uit die doelstelling kun je ook onze doelgroep afleiden... Het SpA is vooral bedoeld voor die mensen die ‘het’ in de kerk niet (of niet meer) vinden, dan wel ‘het’ daar niet zoeken omdat ze nog nooit in een kerk zijn geweest, maar die wel op een of andere manier en om een of andere reden op zoek zijn naar ‘zin’, spiritualiteit, dat ‘iets’ wat anderen ‘God’ noemen. En het doel van het SpA is om een vindplaats, een ‘thuis’ te zijn voor die zinzoekers. We richten ons dus primair op de doelgroep van randen buitenkerkelijken, al blijkt ons aanbod in de praktijk ook voor kerkleden een welkome aanvulling op het aanbod van de wijkgemeente en parochie. Kortom, het SpA is voor iedereen in Arnhem en omgeving, die bezig is met zingeving en bewustwording of die zich meer wil verdiepen in zijn of haar levensbeschouwing, geloof, religie, spiritualiteit, of welk ander woord je er maar aan wilt geven. Volgens Benedictus, niet de vorige paus, maar die van Nursia, stichter van de orde der Benedictijnen, zijn én blijven mensen ‘Godzoekers’. Dat is in het kort onze doelgroep en doelstelling: wij zijn er voor de godzoekers.
Werkwijze Hoe doen we dat, een ‘thuis’ zijn voor de zin- of Godzoeker? Zoals ik al zei: we zijn “een plaats voor bezinning”. Het SpA is een bezinnings- of vormingscentrum. We hebben een aanbod van cursussen, workshops, lezingen en allerlei andere ‘bezinnende’ activiteiten, van iconen schilderen tot Sacred Dance, van Mindfulness tot het lezen van bijbelteksten. 2x per jaar verschijnt een programma, met gemiddeld zo’n 80 activiteiten, sommige met een eenmalig karakter, zoals de workshops, andere met een wekelijkse frequentie. Ook hebben we dagelijks “Open Huis”. Van maandag t/m vrijdag kunnen mensen tussen tien en twee binnenlopen – voor een kop koffie of thee en een praatje of gesprek. Bovendien zijn er wekelijks op verschillende momenten meditaties, hebben we om de drie maanden een nieuwe expositie, én is er af en toe een concert, een wandeling of excursie. Het resultaat Ons adressenbestand telt zo’n 2700 adressen, waarvan ruim 60% uit de stad en de rest uit de regio en van verder weg. Per jaar zijn er tussen de 1000 en 1500 deelnemers aan activiteiten en het Open Huis telt ca. 1000 bezoekers per jaar. Om hoeveel personen het gaat weten we niet precies, omdat dit wat lastiger te registreren is. In ieder geval zijn het er minder dan de genoemde aantallen, want sommige mensen doen mee aan meer dan één activiteit of komen vaker in het Open Huis. Maar al die aantallen zeggen in feite niet zoveel. Waar het om gaat is wat al die mensen ervaren en beleven tijdens een cursus of workshop, in de ontmoeting met een ander, bij het wekelijks gesprek aan de Stamtafel of in een stiltemeditatie. En dat laat zich meestal maar moeilijk in woorden uitdrukken. Laat staan in cijfers. De meeste mensen die bij ons komen – ik spreek wel eens van de “religieus daklozen” – hebben in het Stadspastoraat hun tweede thuis gevonden. Daar gaat het om, wat mij betreft, dat mensen ‘thuis’ komen bij zichzelf, bij de ander, bij hun essentie, bij dat waar het in het leven echt om draait... Bezield huis? Is het SpA daarmee een ‘bezield huis’? Ja en nee, wat mij betreft. Ja, er is zeker genoeg bezieling, bij de gastheren en -vrouwen, het bestuur, de kunstcommissie, de mensen die de website bijhouden en de pr verzorgen, bij de docenten die voor een karig honorarium – uit liefde voor ‘hun’ SpA! – bezielde en bezielende cursussen en workshops verzorgen én ook door alle cursisten en bezoekers. In die zin is het een ‘bezield huis’. Maar ik denk dat met het oog op de toekomst en het voortbestaan iets meer en nog iets anders nodig is: meer mensen en andersoortige activiteiten. Anders gezegd, ik denk dat het een ander soort centrum moet worden. Naast een bezinningscentrum, een ‘leerhuis’, moet het ook een plek worden waar het leven gevierd, gedeeld en gediend wordt, urbi et orbi, voor de stad en de wereld. En het zou meer een gemeenschap moeten worden, als tegenhanger van de individualisering. Ik was hier al een tijdje over aan het nadenken. Dus toen Jeroen me – ik meen ergens in 2008 – voorstelde af en toe wat met hem te gaan wandelen om samen te mijmeren over ons werk en de toekomst van de kerk, was dit voor mij een aanleiding om ‘ja’ te zeggen. En zo ontstond, wandelend en pratend, het idee voor het (stads)klooster als model voor de toekomst van de kerk en de kerk van de toekomst. Jeroen schreef zijn pamflet, en ik kwam niet verder dan een projectvoorstel voor een Stadsklooster. ‘De Ruimte’ is er. Het Stadsklooster nog niet.
Eerdere bezielde huizen… Het idee voor een stadsklooster kwam voor mij niet uit de lucht vallen. In de jaren tachtig studeerde ik theologie in Utrecht, en ik heb toen drie jaar in een studentenhuis gewoond een convivium (of: leefgemeenschap) van het Hervormd Opleidingscentrum “Ruimzicht”. Dagelijks begonnen we de dag met een ochtendgebed, we aten gezamenlijk, en hadden verschillende werkgroepen, gericht op onze wijk: zo gaven we taalles aan Marokkaanse vrouwen, we namen deel aan een gespreksgroepje in het Huis van Bewaring, nodigden bewoners van een gezinsvervangend tehuis uit om met ons mee te eten en spelletjes te doen en omgekeerd at een aantal van ons daar, we hadden een kamer voor de opvang van jongeren en sommigen van ons werkten als vrijwilliger in de jeugdhulpverlening. Je zou kunnen zeggen: een mini-stadsklooster of beter buurtklooster avant la lettre. Toen ik jaren later voor mijn werk naar Arnhem verhuisde, kwam ik in contact met JONA – een project voor kansarme jongeren van de Salesianen van Don Bosco (= congregatie die zich wereldwijd inzet voor straatkinderen). JONA bestond toen uit een leefgroep van mensen die samen in huis woonden, én een team van medewerkers – beroepskrachten, vrijwilligers en stagiairs – die in dat huis werkten. Sommige leefgroepleden werkten ook in JONA, anderen waren weliswaar betrokken bij het project, maar werkten buitenshuis. Of studeerden nog. Een Salesiaanse woon-/werkgemeenschap. Zelf heb ik ca. tien jaar naast JONA gewoond, in een appartement dat bij het huis en de leefgroep hoorde, en er twee jaar gewerkt als interim-coördinator. Wat ik sterk vind aan deze twee voorbeelden is de gerichtheid op de ‘wereld’. Misschien is dat wel mijn grootste bezwaar tegen de term ‘(stads)klooster’, dat het op z’n minst de suggestie wekt van een zich terugtrekken uit de wereld, terwijl de evangelische opdracht volgens mij nu juist is om de wereld in te trekken. Walburgis? Concreet denk ik aan een oecumenisch centrum, waar dagelijks vieringen, meditaties en gebedstijden zijn, waar inspirerende en bezielende cursussen, workshops, lezingen, e.a. activiteiten worden aangeboden, naast concerten en exposities, en van waaruit mensen weer geïnspireerd en bezield de stad en de wereld ingaan [Jurjen Beumer, oud-directeur van Stem in de Stad in Haarlem1, noemt dit in één van zijn boeken de ‘pleisterplaats’. En pleisteren betekent dan: je reis onderbreken om te rusten en voedsel tot je te nemen. Dit woord zou afgeleid zijn van peisteren (Latijn: pascere) dat ‘weiden’ betekent. Het woord ‘pastoraat’ is ook afgeleid van dit Latijnse werkwoord. Een stadsklooster of ‘bezield huis’ dient wat mij betreft zo’n pleisterplaats te zijn, een plek waar mensen geweid worden en elkaar weiden. Een ‘grazige weide’, midden in de stad, waar mensen hun reis heel even kunnen onderbreken, waar ze op verhaal kunnen komen en voedsel tot zich nemen, als leeftocht voor onderweg.] Naar aanleiding van dit projectplan voor een Stadsklooster, in het verlengde dus van het Stadspastoraat, heeft de RK St. Eusebiusparochie ons gevraagd een verhuizing naar de Walburgisbasiliek te overwegen, de kerk met de twee torens in het centrum van de stad. Daarover zijn we nu druk in gesprek, met de parochie en de Protestantse Gemeente van 1
Jurjen Beumer overleed op 4 juni 2013.
Arnhem. En we zijn ook aan het kijken of dit één van de honderd pioniersplekken van de PKN kan worden. Kortom, wordt vervolgd… Kritiek op ‘De Ruimte’? Tot slot, Jeroen heeft ons ook gevraagd kritisch te reageren op het concept ‘De Ruimte’. Dat ga ik niet doen. Je moet ‘m niet in alles zijn zin geven! Laat ‘De Ruimte’ eerst maar eens de ruimte krijgen om te groeien. Ik wens jullie daarbij veel succes! Ad Boogaard
