1 Zelfmoord of zelfdoding Al lange tijd woedt er in de media een hevige discussie over het gebruik van de woorden zelfmoord en zelfdoding, in het Frans voor beide: suicide. Zoals meestal blijft het bij een woordenwisseling zonder tot een degelijke oplossing te geraken. Nochtans is het eenvoudig om uit deze samenstellingen eerst de kernwoorden af te zonderen en te verklaren, namelijk ‘moord’ en ‘doding’. Het betreft hier expliciet handelingen tegen levende personen en niet tegen abstracte begrippen, zoals ‘de tijd doden’ e.a. In het Belgisch wetboek Art. 394 van de strafwet kunnen we lezen : ‘Doodslag met voorbedachten rade wordt moord genoemd. Hij wordt gestraft met levenslange opsluiting.’ ‘Moord’ wordt hier dus beschreven als de handeling waardoor men iemand doodt met voorbedachten rade, dus zonder dwang (vrijwillig) en met een voorbereiding. Terwijl ‘doding’ beschreven wordt als iemand van het leven beroven zonder voorbedachtheid. De wet vervangt het woord doding door doodslag en laat de voorbedachtheid overwegend sterk doorwegen in de bepaling van de strafmaat. Artikel 101 §1 Belgische landverzekeringswet van 25 juni 1992 luidt: ‘Als de verzekerde binnen het jaar na afsluiten van de polis zelfmoord pleegt, wordt het kapitaal niet uitgekeerd, uitgezonderd bij euthanasie.’ Deze regeling maakt bij de levensverzekering geen onderscheid tussen vrijwillige en onvrijwillige (ontoerekenbare) zelfmoord. Wanneer men nu de verklaringen van deze kernwoorden transponeert naar de discussiewoorden in de media, dan verkrijgt men een wezenlijk verschil. Zelfmoord wordt dan moord met voorbedachten rade, terwijl zelfdoding zowel moord als doodslag kan zijn. Ofwel: iemand die zelfmoord pleegt kan dit vrijwillig doen met voorbedachten rade (= moord) of gedwongen met voorbedachten rade (= doodslag). Het is nochtans niet gemakkelijk om te bepalen wat vrijwillig betekent. Men zou denken ‘niet gedwongen’. Maar wat doe je dan met een bijna-doodervaring die faliekant eindigt? Is dit vrijwillig (moord) of gedwongen (zelfdoding)? Dezelfde vraag kan men stellen bij een drugsverslaafde die sterft door een dodelijke shot. Deze gedwongen zelfdodingen ontstaan door plusminus zes verschillende oorzaken, die altijd een dwingend karakter bezitten. Dit beëindigen van het leven gebeurt met voorbedachten rade. I Religieuze zelfdoding Eén van de belangrijkste en meest voorkomende oorzaak van zelfdoding kan men omschrijven als religieus gedwongen oorzaak. Van oudsher heeft de mens schrik voor het ongekend hiernamaals. Het was en is de taak van elke religie die angst aan te wakkeren en zo respect af te dwingen om haar macht te bestendigen en te verstevigen. De angst voor het hiernamaals overheerst dikwijls de angst om te sterven. Enkele voorbeelden : De Inca’s, de Azteken en de Maya’s verkozen hun oorspronkelijk geloof boven dit van de veroveraars. Toch wisten ze dat ze daardoor hun dood tekenden. Aan de zonnegod zijn regelmatig meisjes geofferd. De meesten durfden niet weigeren uit angst voor de eventuele godentoorn. De eerste christenen verkozen de leeuwenkuil boven het afzweren van hun geloof. Dit om de helleverdoemenis te vermijden. De katharen wierpen zich levend op de vuurstapel omdat ze schrik hadden de oorspronkelijke leer van de katholieken te moeten belijden. Dit zou in hun geloof de ergste zonde tegen hun god betekenen.
2 Tijdens de oorlog pleegden Japanse piloten harakiri door hun met explosieven geladen vliegtuigjes te laten ontploffen op de vijandelijke Amerikaanse oorlogsbodems. Ook zij werden helden in het hiernamaals. Bij de mohammedanen is het explicieter gesteld. Zij worden door het imamaat vanuit de kansel geïndoctrineerd om ‘de islam te verspreiden, en de vijanden (andersgelovigen) te verdelgen. Zelfs als dit de eigen dood tot gevolg heeft’. Zo staat het letterlijk te lezen in hun schoolboeken. Men heeft het dan over de heilige oorlog, de jihad. Door zo’n daad worden ze tot held verheven en als voorbeeld gesteld voor de anderen. Dit fenomeen maakt tegenwoordig spijtig genoeg dagelijks deel uit van de nieuwsberichten. Wij geven het de toepasselijke naam van terrorisme. Deze mensen doen aan moord en tegelijkertijd aan zelfdoding. Zie de Twin Towers in de U.S.A. II Euthanasie Een bijzondere plaats wordt ingenomen door de euthanasie. Alhoewel men de daad niet zelf uitvoert, is het toch een zelfdoding, want het gebeurt zeker met voorbedachten rade en ook gedwongen door angst voor het onbekende. Meestal is die angst te wijten aan pijnen bij een ongeneeslijke ziekte, terminale kanker, hopeloze of uitzichtloze pijnverwachtingen e.a. Voor de arts die de doding uitvoert, ook indirect, is het eigenlijk moord. Want hij handelt wel met voorbedachten rade, maar hij wordt niet gedwongen. Gelukkig heeft de Belgische wetgever deze toestand goed ingeschat en is de doding hier niet strafbaar, als ze op de wettelijke manier en in de juiste omstandigheden wordt uitgevoerd. III Sektarische zelfdoding Tegenwoordig zijn er meer en meer mensen die zich verenigen in groepen onder een welbespraakte leider. Dit heet sektevorming. Het hoofd van zo een sekte heeft zeer veel invloed op de leden. Zijn volgelingen volgen hem blindelings, ook wanneer hij ze verplicht tot onbegrijpelijke handelingen. Zij voelen zich als het ware gedwongen. In Guyana op 18 november 1978 gaf de leider Jim Jones aan zijn volgelingen van ‘De orde van de zonnetempel’ de opdracht zichzelf te vernietigen. Het bevel werd letterlijk opgevolgd en 900 volgelingen pleegden gezamenlijk zelfdoding. IV Politieke zelfdoding In onze levensomgeving is nog veel onrechtvaardigheid. Sommige mensen kunnen dit niet aanzien en voelen zich gedwongen om hiertegen op te treden. Na een tijd komen zij er achter dat gewone initiatieven niets uithalen. Om toch iets te forceren grijpen ze naar ultieme middelen, zoals zelfdoding. En soms helpt dit. Na de Praagse Lente werd het bezettingsregime in Tsjecho-Slowakije strenger. Veel burgers konden dit niet meer verdragen. Op 16 januari 1969 stak de student Jan Palach zichzelf in brand als protest tegen de stalinistische censuur en propaganda. Deze politieke daad had plaats in Praag op het Wenceslasplein. En had tot gevolg dat de bezetter uiteindelijk verdreven werd. Sindsdien bestaat er in Praag een Jan Palachplein. Tijdens het Argentijns militair bewind waren er veel onopgeloste verdwijningen van kinderen. In 1976 hebben de moeders, als slachtoffer van die verdwijningen, een protestbeweging opgericht onder leiding van Hebe Bonafini. De overheid keerde zich tegen hen, noemde ze “Dwaze Moeders” omdat ze zelf geconfronteerd
3 werden met verdwijning (zeg maar moord). Desondanks hielden ze elke donderdag een stille demonstratie op het Centrale plein van Buenos Aires. Daarom gaven ze zichzelf de naam van ‘Moeders van de Plaza de Mayo’. Zij voelden zich gedwongen om hun leven te geven om hun kinderen te vrijwaren van foltering en dood. In de politiek kan men vlug een hogere rang bekleden, maar men kan ook zeer diep vallen. Iemand die gewoon is de macht te bezitten, geeft die niet vrijwillig uit handen. Indien ze toch in diskrediet geraken en ontslag moeten geven, dan verkiezen sommigen voor de zelfdoding boven de uiteindelijke vernedering. V Morele zelfdoding Mensen voelen zich soms verplicht tot zelfdoding omdat ze er in hun gedachtewereld moreel toe gedwongen worden. Deze vorm van zelfdoding benadert sterk de zelfmoord. Ze heeft er in elk geval veel kenmerken van gemeenschappelijk. Wie herinnert zich niet de beroemde Italiaanse wielerprof Marco Pantani, bijgenaamd ‘De Piraat’? Hij kon zijn wereldsuccessen niet blijvend herhalen en na een reeks mislukkingen pleegde hij, ten einde raad, zelfdoding op 14 februari 2004. Het overlijden van Frank Vandenbroecke op 12 oktober 2009 was zeer verdacht. Het gebeurde ook na het uitblijven van de vroegere overwinningen. Veel verslaggevers denken aan zelfdoding, alhoewel dit nooit bewezen is. Hoeveel gokverslaafden eindigen met zelfdoding omdat ze zich verplicht voelen om hun familieleden te sparen van de armoede ? Op 09/11 is de terroristische aanval op de USA gedeeltelijk mislukt. Het Witte Huis werd gered omdat het derde vliegtuig te vroeg neerstortte. De passagiers voelden zich moreel verplicht om hun president te redden en veroorzaakten het te vroege neerstorten door hun zekere zelfdoding. In de 18de en 19de eeuw was het duelleren voor de eer ook een morele zelfdoding. Actueel is dit als verbod in de wetgeving opgenomen. Enkele jaren geleden was er in Lier een groep jongeren die regelmatig samenkwam in een kunstcafé. Op een gegeven avond had de groep een teveel aan alcohol genuttigd met het gevolg dat ze mekaar gingen uitdagen. “Je durft niet wat ik durf.” ““Wij durven allemaal wat jij durft.”” “Dat zullen we nog zien. Morgen doe ik aan zelfdoding.” Iedereen dacht dat dit gezegd werd om te bluffen. Maar de volgende dag werd de jongen dood aangetroffen. De andere leden van de groep hadden beloofd hetzelfde te doen. Ze dachten dat ze moreel verplicht waren hun belofte te houden. En inderdaad, ze hebben allemaal aan zelfdoding gedaan, elke dag één. VI Uitzichtloze zelfdoding Wanneer mensen geen zicht meer hebben op een normale toekomst en zich nutteloos voelen, plegen sommigen zelfdoding om aan die hopeloosheid te ontsnappen. Mensen die lijden aan een psychose kunnen denken dat ze door de deontologie een verplichting opgelegd krijgen om zich te zelfdoden. Hoeveel mensen werpen zich voor een aanstormende trein omdat ze geen uitzicht meer zien op een normaal leven? Politiemensen en soldaten gebruiken meestal hun dienstwapen om zich te zelfdoden. In België jaarlijks zo’n dertigtal. In oorlogssituaties krijgen geheimagenten en spionnen een zelfdodingspil toegestopt, die ze verplicht zijn in te slikken bij gevangenneming. Dit om de zogezegde folteringen te vermijden. In werkelijkheid om geheimen veilig te stellen.
4 Bij seriemoordenaars komt dit zeer duidelijk tot uiting. Na elke moord voelen ze de speurders steeds dichter en dichter komen. Tenslotte geraken ze volledig ingesloten. Ze zien geen uitweg. Hun situatie is hopeloos maar ze geven het nooit op. Neen, ze laten zich doden of ze zoeken een uitweg in de zelfdoding. Na de beurscrash van Wall Street waren er ontelbare zelfdodingen van mensen die hun geld verloren en daarom radeloos van gebouwen sprongen. Een massadepressie was het gevolg. Mensen verloren hun fortuin, hadden geen uitzicht op een verder leven en voelden zich verplicht tot zelfdoding. Na het afbreken van de liefdesrelatie wordt een aantal vrouwen gestalkt door hun ex-partner. Er zijn vrouwen die hiertegen een klacht indienen bij de politie, maar de feiten zijn moeilijk te bewijzen en dus blijven de vervolgingen achterwege. Indien het stalken aanhoudt, zien de slachtoffers het uitzichtloze van de situatie in. Sommige vrouwen voelen zich dan gedwongen om er zelf een einde aan te maken. Ze zien in de zelfdoding het ultieme middel dat hen nog rest. Besluit A We hebben zojuist de betekenis en de oorzaken van zelfdoding belicht, maar wat kunnen we daaruit besluiten ? Is er een evolutie bij zelfdodingen ? Veel zelfdodingen zijn niet het gevolg van één enkele oorzaak, zijn te wijten aan het samengaan van verschillende toestanden. Ik bemerk vier verschillende mogelijkheden. Tijdperiode Vroeger waren zelfdodingen zeldzaam. Of kregen minder aandacht van de media? Het is een feit dat de media tegenwoordig veel efficiënter en vlugger werken dan vroeger. Daardoor krijgen we misschien de foutieve indruk dat er nu meer zelfdodingen plaatsgrijpen. Het is wel een feit dat er tijdens oorlogsomstandigheden meer zelfdodingen bij burgers voorkomen. Leeftijd Het is opmerkelijk dat veel zelfdodingen steeds meer voorkomen bij jeugdige personen. Nochtans zou men denken dat zij juist het meest zelfvertrouwen bezitten en er van overtuigd zijn dat er hen niets kan overkomen. Hoe is dit te verklaren? Misschien doordat de ouders beiden gaan werken. Daardoor bemerkt men bij de jongeren een vereenzaming. We leven tenslotte meer en meer in een egocentrische en egoïstische maatschappij. Elk voor zichzelf en de rest trekt zijn plan. Maar de jeugd, die toch overmoed vertoont, heeft wel de steun en de aandacht van de ouderen nodig en wanneer ze die niet krijgt, zoekt ze die in televisiebeelden en onderlinge telefoongesprekken. De huidige films zijn veel te gewelddadig en zijn slecht als voorbeeld voor onze jeugd. Ze zetten zelfs aan tot navolging met alle nadelige gevolgen. De onderlinge telefoongesprekken zijn niet beter. Meestal is er wel een jongeling die de draad kwijt is en verkeerde raadgevingen doorbelt, die dan worden opgevolgd door de anderen. De gevolgen hiervan zijn meestal catastrofaal. Aantallen De zelfmoordlijn krijgt in België dagelijks gemiddeld 31 oproepen. Van deze personen pleegt er een drietal effectief zelfdoding en een tweetal zelfmoord. Tijdens de examenperiode ziet men een piek die oploopt tot een zevental doden. Bij armen en behoeftigen zijn er meer zelfdodingen dan bij welgestelden. Vrouwen plegen minder zelfdodingen dan mannen. Misschien is dit het gevolg van impulsief handelen in noodsituaties. Middelen
5 Wie een beetje inventiviteit bezit, vindt gemakkelijk een middel tot zelfdoding. De methoden die het meest werden en worden toegepast zijn verschillend naargelang de tijdgeest. In de oudheid nam men zijn toevlucht tot het drinken uit de gifbeker of zich laten bijten door een gifslang. Tijdens de romantiek was het duelleren in de mode. Zowel met de degen als met het pistool. Tegenwoordig telt men de meeste zelfdoden bij ophanging of het zich voor een naderend voertuig werpen, dikwijls een trein of een vrachtwagen. Het innemen van een overdosis geneesmiddelen komt regelmatig voor. Ook het opzettelijk uitlokken van een verkeersongeval is geen uitzondering : opzettelijk met de wagen tegen een boom rijden met een hoge snelheid of opzettelijk een rood licht negeren (dit laatste kan tegelijkertijd moord of doodslag zijn). Wat opvalt zijn de zeldzame zelfverbrandingen (te pijnlijk en soms mislukking). Besluit B De statistieken tonen duidelijk aan dat pogingen tot zelfmoord veel efficiënter zijn dan pogingen tot zelfdoding. Bij een poging tot zelfmoord heeft men vast besloten om de daad te stellen (vrijwillig) en men voert ze dan ook zonder twijfelen uit. Bij een poging tot zelfdoding kan op het ultieme moment twijfel of angst in de geest sluipen, waardoor men de actie onderbreekt en de daad niet ten einde uitvoert. Het betreft hier mensen en geen dieren, zoals de gezamenlijke zelfdoding van sommige zeezoogdieren. Zij volgen enkel hun instincten. Er is dan geen beredeneerde vrijwilligheid. Terzijde, bestaat er bij mensen ook zoiets als: zelfmoord of zelfdoding op instinctief niveau? Gommaar Andries
