Ontredderd achterblijven na zelfdoding. Hoe pak je daarna je leven weer op?
Inleiding door Plien van den Bergh op 1 april 2006.
Ik misse u waar ik henenvaar Of waar ik henenkeer: Den morgenstond, de dagen rond En de avonden nog meer! Wanneer alleen ik tranen ween ’t zij droevig het zij blij, Ik misse u, o ik misse u zoo, Ik misse u neffens mij! (Guido Gezelle)
Ontreddering na zelfdoding. Hoe ziet die eruit? Het is:
een schok, je bent geschokt de schrik, je bent schrikachtig van de kaart, gevloerd ontzetting, ontsteltenis, onthutst zijn ongeloof, ontkenning radeloosheid, reddeloosheid.
Het is:
redeloosheid verbijstering, wanhoop beklemdheid, benard zijn benauwdheid, bevangen zijn van slag raken, verslagenheid verraad.
Het is:
chaos, ontredderd blijven, bang verdriet (verstild, huilen, schreeuwen) uitzichtloosheid machteloosheid woede zelf niet meer denken te kunnen zelf niet meer willen, hoeven leven schuldgevoel schaamte.
2
Zelfdoding -
slaat een gat in je hart. brandt in je ziel. maakt een wak in je bestaan. geeft wonden, die nauwelijks te helen zijn. zet je over veel aan het twijfelen. is een verraad aan het leven. stelt je voor talloze vragen. slaat de bodem onder je vandaan. maakt je angstiger in situaties die vergelijkbaar zijn. doet je geloof in het goede van het leven verminderen. is ongelofelijk alsof het niet gebeurd is, na jaren nog. geeft je het gevoel gefaald te hebben. doet het geluksgevoel voor lange tijd verdrijven. leert je te relativeren, sommige dingen worden peanuts. maken diepten dieper. doet antennes vergroten. doet je aan schuldgevoel ten onder gaan. geeft gevoelens van schaamte. doet je verwijten maken, naar jezelf, de dode en anderen. beïnvloedt je je hele verdere leven. is afgescheiden zijn. is een zwaar juk, het is zwaarte. er is een hap van me afgenomen, een stuk uit me weg.
Dit is een aantal antwoorden van nabestaanden aan wie ik vroeg, wat het met hen gedaan heeft of nog doet.
3
“Liefhebben heeft te veel voeten in de aarde om zonder verdriet te kunnen zijn.” (K. Gelande)
U kent allen de ontreddering. Vertel het aan uw (onbekende) buurvrouw/buurman. Hoe zag het er bij u uit? (Nu 3 minuten ieder, daarna ga ik weer verder).
--muziek--
Kom je er ooit overheen? Krijg je ooit weer zin het leven? Kun je daarna je leven weer oppakken? Komt er een korst op de wond? Of zitten we met littekens, die blijvend zijn? Na de dood van een geliefde, familielid, kind, ouder, partner, broer/zus, vriend(in) komt men terecht in een proces van los moeten laten. Daarin heeft men rouwtaken te doen. Daarin dient men door rouwfasen heen te gaan, of je wilt of niet!
“Wie niet weet van sterven, weet niets van het leven.”
4
Rouwtaken. 1. De realiteit van het verlies aanvaarden. 2. De pijn beleven. 3. Aanpassen aan het leven zonder die ander. 4. Het leven weer oppakken. Ruimte voor emoties, die nieuw zijn. Je weer kunnen hechten.
Rouwfasen.
E. Kübler-Ross
1. De schok. 2. Ontkenning. 3. Zoeken, verlangen, hallucineren. 4. Protesteren, woede ervaren. 5. Onderhandelen, marchanderen. 6. Verdriet, gemis, depressie. 7. Angst. 8. Schaamte, schuld, jaloezie. 9. Aanvaarden, berusten. 10. Nieuwe band aan kunnen gaan.
“Door alles heen: hoop dat ’t niet zo is!”
5
Rouwtaak 1. De pijnlijke realiteit erkennen, aanvaarden van de werkelijkheid van het verlies. Na het bericht: Eerst is er het ongeloof, de ontkenning. Je roept: “Oh nee”, “het is niet waar”, “dat kan niet”. Sommigen gaan gewoon door met te doen wat ze deden. Later weet je nog wat je deed, waar je was, stond of zat. Een vorm van ontkenning is ook: Het nog lang praten met de gestorvene, alsof zij/hij er nog is. Wat je nogal eens leest de laatste tijd in rouwadvertenties is: “tot straks” “wacht maar op me” Hierin kan de ontkenning zitten van het feit, dat de andere echt dood is, weggegaan, er nooit meer zal zijn. Het helpt wel even, maar niet echt en langdurig. De pijn, het verdriet, het gemis, dient zich op een dag aan. Jouw leven gaat verder, moet doorgaan, zonder degene die weg is gegaan. Ik heb het hier niet over religieuze, godsdienstige overtuigingen, maar: je bent diegene echt kwijt en dat dient beseft/verwerkt te worden.
Taak 2. Ervaren van de pijn, die bij het verlies hoort. “Dit is het bitterste op aarde… Dit is het bitterste op aarde: ’t leed, Dat we onzen doden deden bij hun leven. In slapeloze nachten keert het weer En dof aansuizend op den nachtwind beven Krenkende woorden, achteloos gezegd, En tedere, die ongesproken bleven. (Jo Landheer)
6
Hier is een verschil voor nabestaanden na zelfdoding, zoals u allen, en als je iemand door ziekte, ongeval hebt verloren. U zult het gemerkt hebben, weten. De meest voorkomende emoties zijn: -
Schuldgevoel Schaamte
Deze twee emoties kunnen het verwerkingsproces lam leggen. Het komt hier veel voor, met name doordat veel godsdiensten schuld aangepraat hebben. In mijn jonge jaren werden deze doden ook als zondig gekenmerkt, buiten de Roomse gewijde grond begraven. Het is echt zinloos, zelfs destructief om schuld te voelen. Zie het als ondergestopte woede. Zie het als ondergestopt berouw. Deze twee gevoelens liggen dicht bij elkaar. Men voelt ook wraak, wrok, jaloezie. - Wraak door de woede, jaloezie op staat van zijn. - Wrok komt voort uit de gedachte: wij hebben recht op geluk (kinderlijke opstandigheid). Voor al deze emoties geldt: geef je over, zie de waarheid onder ogen: ga voelen. Geef de woede de ruimte – niet naar iemand, maar naar het Al – God. Als je je ongeloof, weerstand, verzet tegenover de waarheid opgeeft dan komt: De Pijn
- vaak wordt men echt ziek, lichamelijk, psychisch MOE.
Het Verdriet en De Tranen
- hier zijn we bang voor soms. - hier wordt je hart geraakt.
Maar daarmee dringt het besef door in al je vezels in je hart. Dit is aanvaarding, die essentieel en onontkoombaar is. Het is vreselijk pijnlijk, maar geeft ook rust. Het is zoals het is = overgave aan de realiteit.
7
De pijn blijft bestaan, maar je krijgt moed, vertrouwen, rust, die krachtig maakt. Soms zelfs strijdvaardig: “Ik kan het aan”. Dit klinkt alsof het zomaar te doen is: U allen weet hoe zwaar het is. U allen weet hoe moeizaam het is. U allen weet hoe pijnlijk het is. U allen weet hoeveel verdriet het geeft. In Nederland doen per jaar 30.000 mensen een poging tot zelfdoding en in Nederland doden 1.500 mensen per jaar zichzelf. Zóveel verdriet, geworstel, onvermogen, zoeken en het niet vinden. Dus zóveel nabestaanden met al die emoties, die ik eerder noemde, die: Zich terugtrekken in zichzelf. Nergens zin meer in hebben, niet blij zijn, juist heel hard gaan werken. Lusteloos zijn. Denken, dat zij waardeloos zijn. Zich niet kunnen concentreren. Zich voor weinig interesseren. Moe zijn, doodmoe. Niet meer willen leven. Twijfelen aan alles en iedereen, ook aan God. Er geen zin meer in hebben, alles als zinloos ervaren. Hoe kun je dan je leven weer oppakken? Jullie doen het al, anders was je hier niet. “Dit groot verdriet dacht ik gaat nooit voorbij Zo was het ook Omhangen deed het mij Tot alle daagse dingen mij gaven te verstaan Verdriet gaat nooit voorbij Zélf moet je verder gaan.” (Carla Pols)
8
3e Taak. Aanpassen aan het leven zonder je man/vrouw, kind, ouder, broer/zus, vriend(in). Hoe pak je je leven weer op? Eerst moet je de relatie gaan loskoppelen. Je hebt met de dode zóveel beleefd, gedaan, leuke, lieve, vrolijke, fijne en ook moeilijke momenten ervaren. Nu moet je het doen zonder die ander. Dát is moeilijk, dát is verdriet, dát is zwaar. Hoe doe je dat? Na de aanvaarding, waardoor rust, moed en kracht weer komen, kun je ervaren dat je je niet meer - schuldig hoeft te voelen - hoeft te verdoven (pillen, drank) - hard hoeft te werken - hoeft te verzetten. Dan komen herinneringen in je op. - mooie - pijnlijke - droevige Deel deze met, vertel ze aan iemand die goed kan luisteren of samen als familie. Soms ga je je weer schuldig of boos voelen. Dit hoort er allemaal bij. Voel je berouw, je spijt. Vergeef jezelf, vergeef de ander, die niet meer kon of wilde leven. Het is een ouderwets begrip, maar van wezenlijk belang in het herstelproces. Het gaat om vergeving. Dromen komen en helpen je weer een stukje verder. Ze geven inzicht in jezelf, die ander, jullie relatie. Wie kent dat niet? Wakker worden in/met een droom, waardoor iets duidelijker wordt? Kijk naar de symboliek erin. Vaak komt dan ook het grote, diepe verdriet boven, de stilte, de eenzaamheid, het nooit weer, de kou in de hele wezen.
9
Dit is een zware tijd, die bij de één korter, bij de ander langer kan duren. Dit is niet over gecompliceerde rouw, die kan voorkomen bij mensen, die op jonge leeftijd al gescheiden zijn geweest van ouders of gezin door bijvoorbeeld ziekenhuisopname van zichzelf, moeder of iemand anders, of door broer of zusje wat stierf. Dan is het gestapelde rouw. Dat ook is vreselijk en vergt een langdurige “Trauerarbeit” (=rouwproces). Kinderen rouwen anders. Gelukkig is dat doorgedrongen en is er goede hulp voor hen. Bij de dood van één van de ouders, raken ze ook vaak de andere ouder kwijt door diens verdriet en pijn. Let a.u.b. op kinderen, laat een zus of vriendin iets doen. Laat je helpen!! Maar na alle woede, pijn, chaos en verdriet komt er zo nu en dan een straaltje licht, hoop, even niet piekeren, huilen, somberen. Ineens zie je dat de wei groen is. Ineens zie je een bloem bloeien. Ineens zie je een vogel zingen. Ineens zie je een ander mens. Je hoort muziek. Je hebt ergens zin in, dorst. De zon schijnt en jij voelt en ziet dat. Iets of iemand kan je weer raken, ontroeren. Je hoort er weer bij, je lacht ineens. Je ervaart jezelf weer als onderdeel van het Grote Geheel en daarmee pak je weer een stukje van je leven op. Je ervaart de liefde voor/van het bestaan. Het woord Tijd is belangrijk in dezen. Neem de tijd om te rouwen. Neem de tijd om te herstellen. Neem de tijd om te gedenken. Neem de tijd om aan jezelf te werken. Heelt de tijd de wonden? Soms wel, vaak niet, er blijven littekens die open kunnen gaan, maar alles is tijdelijk, wij ook. De verleden tijd keert nooit terug. De toekomende tijd kennen we niet. Al weet je soms met je tijd geen raad, neem wel de tijd om te slapen, rusten, eten, samen te zijn met goede anderen.
10
Als je maar tijd van leven hebt, is het een kwestie van tijd om te zijner tijd weer bij de tijd te zijn.
“Als je van iemand houdt en als je van iemand gescheiden bent kan niets de leegte van zijn afwezigheid vullen. Je moet dan ook niet proberen: je moet eenvoudig aanvaarden en volharden. Dat klinkt erg hard, maar het is ook een grote troost, want, zolang de leegte werkelijk leeg blijft, blijf je daardoor met elkaar verbonden.” (D. Bonhoeffer)
Praktische hulp aanvaarden. Veel mensen zijn bang voor eenzaamheid, terwijl die zó helend kan zijn. Buiten bewegen, lopen, fietsen in de natuur, niet in de stad, alleen of samen met een veilig iemand. Wie is veilig? Iemand die je accepteert zoals jij bent. Zorg goed voor jezelf en je naasten in die zin: - Lekker, goed eten. - Goede lichamelijke verzorging, bad. - Doe aan rituelen, symboliek (wat je maar bedenkt is OK). - Probeer iets positiefs te zien, waar of waarin ook. - Probeer humor uit, als je weer kunt lachen, ben je al ver. - Onderneem iets: een cursus volgen, een vakantie plannen, een boek proberen te lezen. - Concentratie kan lang weg zijn. - Schrijf, teken je dromen. - Zoek hulp, vraag het, aanvaardt het.
11
“Als je van iemand houdt en je bent door de dood van elkaar gescheiden dan is er op de wereld niets en niemand die de leegte van die afwezigheid kan vullen. Probeer het maar niet, want het zal je nooit lukken. Aanvaard liever het gemis dat je is overkomen. Dat klinkt hard, maar het is ook een grote troost. Want zolang de leegte werkelijk leeg blijft, blijf je daardoor met elkaar verbonden. Zeg niet: God zal de leegte vullen, want – geloof me -, dat doet hij niet. Integendeel: hij houdt de leegte leeg en helpt ons zo om de vroegere gemeenschap met elkaar te bewaren, zij het ook in pijn. Hoe mooier en rijker de herinneringen, des te moeilijker is het afscheid. Maar dankbaarheid zal de pijn der herinnering veranderen in stille vreugde. De mooie dingen van vroeger zijn geen doorn in het vlees, maar een kostbaar geschenk dat je meedraagt. Zorg dat je niet aldoor blijft graven in je herinneringen, maar doe het van tijd tot tijd. Ook een kostbaar geschenk bekijk je niet aldoor, maar alleen op bijzondere ogenblikken. Buiten die ogenblikken is het een verborgen schat, een veilig bezit.” Dietrich Bonhoeffer (1906-1945)
12
Literatuur: Riekje Boswijk-Hummel. - Afscheid nemen loslaten wat je dierbaar is. - Troost, vragen, geven ontvangen. Manu Keirse - Vingerafdruk van verdriet woorden van bemoediging. Pema Chödrön - Waar je bang voor bent moed en mededogen in moeilijke tijden Ingeborg Bosch - De herontdekking van het ware zelf - Illusies Marieke de Groot Jos de Keyser - Verlies door suïcide Werkboek voor nabestaanden Alice Altink - Gedeeld verlies Verder na afscheid en verandering.
