Zeilmakerij in bedrijf
3
Bouwportret met Willem Bosma
2010
Interview met Jaap Roskam
JOURNAAL 3-2010 Jaargang 22, nr 3 • ISSN-1383-0252 • www.bataviawerf.nl
journaal
1
Bouwportret U bouwt mee met...
Zalmschouw, en diverse andere musea. Zelfs internationaal kreeg ik opdrachten, zoals een set zeilen maken voor de bijboot van de replica van de Halve Maen in Albany, New York. De meeste zeilen die ik heb gemaakt zijn dus voor schepen uit de periode 1800 tot 1900. Een collega zeilmaker uit Alaska, Louis Bartos, deed al jarenlang onderzoek naar de historie van zeilmaaktechniek. Hij was op zoek naar een zeilmaker die deze historische technieken kon uitvoeren. Het onderzoek van Louis was onder andere gericht op 17e eeuwse technieken. Hij heeft veel onderzoek gedaan naar de geconserveerde zeilen van de Vasa uit 1628, om de gebruikte zeilmaaktechnieken te doorgronden. Wij vullen elkaar mooi aan en delen onze theorieën en technieken. In 1992 stond ik al op het punt om bij de Bataviawerf te starten als zeilmaker, maar door een ongeval werd ik verhinderd. Begin 2009 werd ik benaderd door het hoofd bouw van de Bataviawerf, Aryan Klein, nadat de zeilen van de Batavia bij een brand verloren waren gegaan. Hij vroeg of ik eventueel beschikbaar was als de nieuwe leermeester zeilmaken. Na enkele gesprekken met de directie van het Zuiderzeemuseum is gekozen voor een detachering bij de Bataviawerf voor enkele dagen in de week.
Willem Bosma Willem Bosma (53) is sinds augustus 2010 bij de Bataviawerf betrokken als leermeester zeilmaken. Willem is verantwoordelijk voor het ambachtelijk en historisch verantwoord vervaardigen van de nieuwe set zeilen voor de Batavia. "Sinds 1986 ben ik werkzaam bij het Zuiderzeemuseum als zeilmaker. Voor deze periode was ik werkzaam in de bouw, maar door lichamelijke klachten moest ik mijzelf omscholen. Het zeilmaken en schiemanswerk werd mijn passie. Door veel onderzoek en rekenmethodes te ontwikkelen, was ik in staat om historische gegevens over zeilmaken te vertalen naar de praktijk. Het Zuiderzeemuseum heeft diverse traditionele zeilschepen in haar collectie. Voor deze schepen ben ik zeilen gaan maken. Daarnaast ging ik ook werkzaamheden verrichten voor de Vereniging Botterbehoud, de Vereniging tot Behoud van de
Bij foto voorpagina tekst
2 3-2010
journaal
Het heeft nog even geduurd voor we echt konden starten met deze nieuwe set zeilen, maar vanaf half juni dit jaar kwam alles in een stroomversnelling. We brachten een bezoek aan de weverij in Dundee, Schotland om de details voor het zeildoek door te spreken, en sinds augustus zijn we begonnen met de opstart en voorbereidingen. Inmiddels is de zeilmakersploeg al uitgebreid met enkele vrijwilligers waaronder Kees Wieriks, die mij ondersteunt. Momenteel zijn wij bezig met het maken van de sloepzeilen die ook bij brand verloren zijn gegaan. Sinds kort werken wij ook aan de blinde; het zeil dat onder de boegspriet hangt. De zeilmakerij is tijdelijk gehuisvest in een vergaderzaal, maar ik heb begrepen dat er op korte termijn een nieuwe zeilmakerij en werkplaats gebouwd zal worden. Het zal ongeveer 6 à 7 jaar duren voor de zeilen klaar zijn. Het zeilmaken is niet alleen een productieproces, maar vooral ook een instructieproces. Er zal veel tijd en energie gaan zitten in het bijbrengen van de juiste zeilmaaktechnieken aan de vrijwilligers en deelnemers aan het scholingproject. Het zeilplan van de Batavia is eind jaren tachtig tot stand gekomen en momenteel zijn we in samenwerking met onderzoeker Menno Leenstra, druk bezig met het bestuderen van historische gegevens. Wellicht komen er nieuwe feiten boven water en volgen er nog aanpassingen op basis van het voortschrijdend inzicht. Het is een gedroomde klus om de nieuwe zeilen voor de Batavia te mogen maken, een dergelijk aanbod krijg je maar één keer. Alhoewel, ik zou uiteraard ook graag de zeilen voor De 7 Provinciën willen maken."
Zeilmakerij in bedrijf
Weefgetouw
In de vorige editie van het Bataviawerf Journaal hebben wij al aangekondigd dat de Bataviawerf op het punt staat om nieuwe zeilen voor de Batavia te gaan maken. Op de vorige pagina heeft u kennis kunnen maken met Willem Bosma, onze nieuwe leermeester zeilmaken. Kort geleden is ook het vlasdoek aangeleverd en konden wij daadwerkelijk beginnen met het maken van de nieuwe zeilen. Dit proces van zeilmaken is wederom een samenwerking tussen wetenschap en ambacht. Daarom loopt er momenteel een nieuw onderzoek naar 17e eeuwse zeilmaaktechnieken waar zeilmaker en onderzoekers Louis Bartos uit Alaska en Menno Leenstra bij betrokken zijn. Overzetten van garens op spoelen
Klossen met garens
Het enorme aantal schepen dat in Nederland in de 17e eeuw werd gebouwd, werd voorzien van zeilen van zeildoek dat ook in ons land werd geproduceerd. Voor de grootste zeilen van Nederlandse schepen werd vooral 'Hollandsch canefas' gebruikt, soms nog specifieker omschreven als 'Crommenies doek'. Een dichtgeweven stof, meestal gemaakt van vlas, hennep of jute, vooral gebruikt voor zeilen en dekkleden. Bij geen van de huidige replica's van schepen, gebruikt voor de vaart tussen Europa en Azië, is geprobeerd het 17e of 18e eeuwse doek wat betreft materiaal, spin- en
3 3-2010
journaal
Zeilmakerij in bedrijf weeftechnieken te reconstrueren. Een groot aantal praktische problemen maakt dit zo goed als onmogelijk. Met elk van de stappen in het productieproces van het doek zou langdurig geëxperimenteerd moeten worden voordat een product van betrouwbare en voorspelbare kwaliteit kan worden gegarandeerd. Vakbekwaam personeel dat enorme hoeveelheden garen kan spinnen is bijna overal vervangen door machines. Ook het met de hand weven van duizenden ellen* doek niet tot de huidige mogelijkheden. Alleen het opnieuw met de hand naaien van de zeilen is nog een reële optie die al eens bij de Batavia is gerealiseerd, en nu opnieuw zal worden uitgevoerd.
Zeildoek gereed voor verpakking
Overzetten van garens op klossen
Garens
Het feit dat nu, na de brand, nieuwe zeilen worden gemaakt, was aanleiding om ook nog eens nieuw onderzoek naar het 17e eeuwse doek te doen. Helaas is er over de 17e eeuwse zeildoekproductie nog minder geschreven dan over de scheepsbouw in die periode. Onderzoek naar de geconserveerde zeilen van de Vasa door Louie Bartos heeft aangetoond dat de doeksoorten van vooral de kleinere zeilen van vrij licht doek gemaakt waren, terwijl de oorspronkelijke set zeilen van de huidige Batavia van zeer zware stof gemaakt waren, ruim 1100 gram per m2. Ondanks het feit de huidige Batavia nauwelijks gezeild heeft, is met de eerste set zeilen wel ervaring opgedaan. Het bleek dat dit doek in gebruik zeer moeilijk te hanteren was.
* Een el is een oude lengtemaat van ongeveer 69 cm.
British Millerain heeft in haar leveringsprogramma de doeksoorten RN 1 tot 7. Voor de nieuwe bovenbram zeilen van de Batavia hebben wij gekozen voor het type RN 7 van 1 meter breed met een gewicht van 545 gram/m2. Hiervan is 145 meter lengte doek ingekocht. Voor de overige zeilen is 2100 meter RN4 van 61 centimeter breed ingekocht met een gewicht van 745 gram/m2.
Platdrukken van de naden
4 3-2010
journaal
k o r t n i e u ws Het nieuwe doek is gefabriceerd door British Millerain uit Schotland. De weefmachines van British Millerain zijn op zich al antiek, maar deze machines produceren een betere kwaliteit doek dan de handmatig bediende weefgetouwen van de 17e eeuw. Het doek zal dus een hogere dichtheid hebben. Dit canvas van vlas gemaakt, wijkt enigszins af van de historische specificaties omdat in de 17e eeuw overwegend canvas van hennepvezels gebruikt werd. Waarschijnlijk was de hennep die in de 17e eeuw aan de Zaan gebruikt werd voor de zeildoek-fabrikage vooral van Nederlandse herkomst. Het vlas voor de nieuwe zeilen is afkomstig uit Oost-Europa en is in Schotland verwerkt tot canvasdoek. Ondertussen zijn de oorspronkelijke technische tekeningen van de zeilen van de Batavia bekeken en bestuderen wij ook het tuigplan van andere vroeg 17e eeuwse koopvaarders. Wellicht worden er nog nieuwe gegevens gevonden die aanleiding geven om het tuigplan van de Batavia, en dus ook de afmetingen van de zeilen aan te passen. Om de zeilmakers en vrijwilligers de gelegenheid te geven de oorspronkelijke technieken weer onder de knie te krijgen, is gekozen om met de zeilen van de sloep van de Batavia te beginnen. Ook deze zeilen gingen verloren tijdens de brand in 2008. Momenteel zijn de zeilmakers onder leiding van Willem Bosma bezig met het eerste nieuwe zeil van de Batavia, de blinde.
Studiedag Week van de Geschiedenis succes Tijdens de Week van de Geschiedenis organiseerde de Bataviawerf samen met buurinstellingen Nieuw Land en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een studiedag. Onder de noemer Waar land water ontmoet lieten drie professionals van de drie instellingen hun licht schijnen over het thema schipbreuken. Met ruim vijftig toehoorders was de dag goed bezocht. Op drie verschillende locaties kwamen allerlei aspecten van schipbreuken aan bod: hoe vergaan schepen en hoe vinden we ze terug, hoe verging de oorspronkelijke Batavia voor de kust van Australië en hoe kunnen onderzoekers en archeologen leren van elkaars onderzoeksresultaten. De drie lezingen, afgewisseld met rondleidingen door de drie instellingen, sloten naadloos op elkaar aan. Al met al een succesvolle gezamenlijke studiedag die voor herhaling vatbaar is. Nationale Smedendag 2010 Op zaterdag 23 oktober vond op de Bataviawerf de jaarlijkse Nationale Smedendag plaats, in samenwerking met de Vereniging voor Kunstsmeden. Veertig smeden werkten gezamenlijk aan het smeedwerk voor de historische Urker botter UK 12. Hoewel het weer niet meezat, bezochten toch ruim 600 mensen de smedendag. De regen mocht de pret dan ook niet drukken. De Stichting Urker Botter, eigenaar van de UK 12, had ter vermaak ook groepen uitgenodigd die zich bezig hielden met oude Urker ambachten, zoals netten boeten en vis roken. Ook het doel van deze smedendag is bereikt: al het smeedwerk voor de UK 12 is door deze collectieve actie in één dag vervaardigd.
Batavia opent de Beurs van Amsterdam Op dinsdag 5 oktober heeft directeur Rien Beije samen met het bestuur van de Bataviawerf met de traditionele gongslag de Beurs van Amsterdam geopend. Zij deden dit gehuld in 17e-eeuwse VOC-kledij. Hiermee luidden zij het 25-jarig jubileumjaar van de Bataviawerf in. De VOC wordt wel 's werelds eerste NV genoemd en het VOCkantoor in Amsterdam, waar de VOC-aandelen werden verhandeld, de eerste 'aandelenbeurs'. Voor de hedendaagse NYSE Euronext een mooie aanleiding om de eer van de opening van de handelsdag 5 oktober 2010 te gunnen aan Rien Beije en zijn bestuur, als vertegenwoordigers van de beroemdste VOC-replica ter wereld. doek rolt uit weefmachine
5 3-2010
journaal
interview met jaap roskam mijn fotografie van de batavia Jaap Roskam is fotograaf en woont in Australië. Hij heeft de bouw van de Batavia en het verblijf in Australië van dichtbij meegemaakt en vastgelegd op de gevoelige plaat. Dankzij Jaap beschikt de werf over spectaculair beeldmateriaal van de Batavia in aanbouw en in vol ornaat zeilend op de oceaan. "Het was een bijzonder toeval dat Willem Vos de kiel legde van de Batavia op hetzelfde moment dat wij onze fotostudio in Baarn begonnen. In de eerste jaren had ik weinig tijd de voortgang van de bouw professioneel fotografisch te volgen. De bezoeken aan de werf destijds waren niet meer dan af en toe een dagje uit. Op de werf voelde ik me de koning te rijk en was natuurlijk niet weg te slaan. Met diverse camera’s fotografeerde ik ook de tewaterzetting van alle kanten, zelfs hoog vanuit de havenkraan boven de Batavia.
Ik genoot van Willem Vos, die weliswaar niet tevreden was met de door de Australische kapitein vereiste starre Engelse tuigagemethodes in tegenstelling tot het Hollandse flexibele tuig, maar hij glom zichtbaar. Het kanongevecht tussen de Batavia en de Endeavour, de zeilwedstrijd (de Batavia won met gemak), het laveren, wat een sensatie om dat alles mee te maken! De dag erna besloot ik de Batavia vanaf de wal te fotograferen.
In 1996 emigreerden we naar Australië. Toen ik een keer in Nederland was, vertelde Willem Vos me dat de Batavia ook naar Australia zou gaan... 'Kom ik dan nooit van die boot af?', lachte ik. Het zou echter nog tot 1999 duren voor de Batavia in Sydney arriveerde. Het schip was afgemeerd bij de marinebasis 'Garden Island'. Opeens zag je overal enthousiaste Hollandse Batavianen met z’n allen keihard aan het werk om het schip klaar te krijgen voor de officiële feestelijke intocht op 5 december. De Batavia zou met haar ruim 56 meter hoogte net onder de Sydney Harbour Bridge door kunnen. Dus daar zag ik mijn foto al voor me: de Batavia met het wereldberoemde Sydney Opera House op de achtergrond. Dat moest het worden!
Sydney Opera House met Hollandse leeuw
De Batavia onder Sydney Harbour Bridge
Het kostte wat geregel, veel overredingskracht en de belofte dat ik alle camera’s met extra touwtjes om m’n nek zou beveiligen, om juist daarvandaan de foto’s te maken. Maar het was waaaaanzinnig toen de Batavia eraan kwam. Gelukkig had ik scherpgesteld voordat de tranen van ontroering over m’n wangen biggelden. Ik liet ze de vrije loop, dat beetje water zou niet opvallen in de haven. Mijn 'eigenste' Hollandse Batavia onder me door te zien glijden met bulderende kanonnen en met het Opera House op de achtergrond, mens wat een feest, een moment om absoluut nooit te vergeten. En mijn bruggenhoogtevrees: genezen! De foto’s werden snel ontwikkeld en met spoed naar mijn vroegere contact bij De Telegraaf gestuurd, die er een pracht hoofdartikel van maakte. De eerste keer dat de Batavia zeilde, was op 4 oktober, precies 15 jaar na de kiellegging. Ik was natuurlijk aan boord en fotografeerde non-stop.
6 3-2010
journaal
Het schip voer mooi parallel langs de kust met de wind in de zeilen en de VOC-vlag in volle glorie. Diezelfde wind leek de volgende dag afwezig. Ik had met een stel Batavianen geregeld dat we in de aluminium tender, een kleine werkboot van ±4 meter achter de Batavia aan zouden varen. Er was geen zuchtje wind dus we voorzagen een saai dagje niet-zeilen op de oceaan. Maar we waren net zo’n 5 mijl uit de kust of er stak een windje op. Die wind werd rap sterker en ontplooide zich tot een beruchte 'Sydney SouthWest afternoon Gale', een heuse voorjaarsstorm regelrecht vanaf de Zuidpool. Binnen een half uur stonden er koppen op de golven en de Batavia zeilde er op los! Letterlijk, de door de verzekering vereiste sleepboot verloor de kabelverbinding (ja, die brak) en de Batavia sprintte recht op de rotskust af: prachtig fotomateriaal! Ik maakte een pracht fotoserie. Later kwam één daarvan nog in De Telegraaf, die er natuurlijk een sappig verhaal van maakte: ‘de Batavia bijna vergaan’. De uiterst professionele bemanning had de Batavia echter in notime onder controle en zeilde in alle rust terug naar de haven. Voor mij kwam toen snel het afscheid van de Batavia en haar bemanning, zonder wiens extreme inzet ik die foto’s niet had kunnen maken en de Batavia nooit gezeild zou hebben. Wat een schitterende tijd, dat fantastische Hollands Glorie-bezoek aan Australia!" Jaap Roskam www.bataviaphotos.com
summary In this edition of the Batavia Journal we introduce Willem Bosma, our new sailmaker. Willem is specialised in traditional sailmaking and is the resident sailmaker of the Zuiderzee Museum in Enkhuizen. Willem has made many sails for traditional ships and has been researching traditional sailmaking techniques. After the fire which destroyed the suit of sails of the Batavia , Willem was asked if he was available to make a new set of sails. Willem jumped at the chance to get involved and since August he has been busy organising the new project together with volunteer Kees Wieriks and projectmanager Aryan Klein.
kerstactie taviawerf rst naar de Ba Kom met de ke uw n iendenbo aan en geef deze vr n. re bu en of familie, vriend
Wilt u niet knippen in het Bataviajournaal, dan is de bon te vinden op onze website: www.bataviawerf.nl.
The cloth for the new sails has been made by British Millerain in Dundee Scotland. In the Seventeenth Century hempfibres were used for weaving sailcloth, but due to limited availability the new cloth was made using flax fibres, this sailcloth is better known as canvas. Research on the preserved sails of the Vasa (1628) has given us much insight into early Seventeenth century sailmaking techniques, these techniques will be employed by the sailmakers involved with this project. Jaap Roskam is an Australian based Dutch photographer. Jaap got the opportunity to make exclusive photographs of the Batavia when the ship was based in Sydney during the 2000 Olympics. One of his enduring memories was when the Batavia was sailing off the coast and the crew had to swiftly deal with a gust of wind which broke the towing cable. Please visit www.bataviaphotos.com In October the Bataviawerf hosted the National Blacksmiths Day. Some forty blacksmiths joined forces to make new fittings for the traditional Botter UK 12 which is undergoing restoration at the Bataviawerf. The board of trustees and the director of the Bataviawerf Rien Beije were given the opportunity to open the Amsterdam Stock Exchange. As a tribute to the 17th century stakeholders, all were dressed in 17th century clothing. In the last episode of the short history of the Bataviawerf we re-visit the Batavia in Sydney, Australia in the year 2000 where a group of motivated Australian volunteers give guided tours to fellow Australians. The commemoration of 400 years VOC in 2002 generated 170.00 visitors to the Yard. Bataviawerf founder Willem Vos bids goodbye in 2003, and the construction of De 7 Provincien is re-started. A new partnership is formed with a regional re-integration company that helps the unemployed in gaining work experience. In 2006 the King and Queen of Jordan visit the Bataviawerf under the guidance of HRH Queen Beatrix. In 2008 a devastating fire destroys the suit of sails of the Batavia and many tools are also lost. The Bataviawerf can look back at a remarkable 25 years, with many achievements and some difficult times. We hope we can count on your continued support for the next 25 years with many new challenges ahead.
Vriendenbon
Breng een bezoek aan de Bataviawerf in Lelystad en ontvang 50% korting op de toegangsprijs voor max. 4 personen.
Volwassene
Nu € 5,50 i.p.v. € 11,00
65+
Nu € 4,50 i.p.v. € 9,00
Kind 6 t/m 12 jaar
Nu € 2,75 i.p.v. € 5,50
Kind 0 t/m 5 jaar
Gratis!
Deze kortingsbon is geldig tot en met zondag 2 januari 2011 en is niet te gebruiken i.c.m. andere acties en reserveringen. Kijk voor meer informatie op www.bataviawerf.nl.
7 3-2010 4-2009
journaal
Een korte geschiedenis over… de Bataviawerf
(deel 3: 1999 -2010)
De 7 Provinciën in aanbouw
In oktober 1999 gooide mevr. Jorritsma, toenmalig minister van economische zaken, de trossen van de Batavia los. Dit was het begin van een lange reis naar Sydney waar in 2000 de Olympische Spelen werden georganiseerd. Deze reis werd mogelijk gemaakt door een samenwerking tussen de Bataviawerf, het National Maritime Museum in Sydney en de Nederlands Australische Kamer van Koophandel. Vier medewerkers van de Bataviawerf gingen mee aan boord om zowel tijdens de reis, als tijdens het verblijf goed op de Batavia te passen. Na een enerverende zeereis aan boord van een dokschip keerde een Batavia voor het eerst sinds ruim driehonderd jaar weer terug naar deze wateren. Er kwamen veel Australische bezoekers via het museum aan boord. De lokale gidsen gaven net als onze eigen vrijwilligers met veel enthousiasme rondleidingen over het schip. Helaas bleek het aantal bezoekers toch lager dan verwacht en raakt dit project als snel in financiële
Afscheid van Willem en Mada Vos
problemen. Bij de terugkeer van het schip in 2001 werd het schip zelfs even kort in beslag genomen door de vervoerder en kon een geplande korte zeiltocht langs de Nederlandse kust niet doorgaan. Na terugkeer van de Batavia naar Lelystad kon de werf zich gaan voorbereiden op het VOC-jaar in 2002. Door een goede samenwerking met de overige VOC-jaar partners kreeg de Bataviawerf weer respectabele bezoekersaantallen, namelijk 170.000 dat jaar. In 2003 kon daardoor weer een herstart gemaakt worden met De 7 Provinciën. Dit bouwproces was in 2001 tijdelijk gestaakt. In 2003 nam de werf officieel afscheid van Willem en Mada Vos in het bijzijn van vele oud-medewerkers en leerlingen. In 2004 was er inmiddels een nieuw bouwteam samengesteld en werd een nieuw lijnenplan ontwikkeld voor De 7 Provinciën, omdat het oorspronkelijke lijnenplan niet voldeed aan de historische specificaties. In 2006 kon de werf haar financiën weer op orde brengen, mede dankzij de inbreng van de gemeente Lelystad. Daarnaast kwam er een samenwerkingsverband tot stand tussen de Bataviawerf en Concern voor Werk, het sociale werkvoorzieningbedrijf van Flevoland. De koning en koningin van Jordanië brachten onder begeleiding van koningin Beatrix een bezoek aan de Bataviawerf. Koningin Rania maakte symbolisch het snijwerk van het rechte wulf van De 7 Provinciën en Koning Abdullah was zeer onder de indruk van het werk aan het schip.
Bezoek van koningin Beatrix aan de werf
In oktober 2008 brak 's avonds brand uit op de werf in een administratiekantoor. Een binnenvaartschipper was alert en belde direct de brandweer, maar deze kon niet verhinderen dat de brand oversloeg naar het Pakhuis, waar op dat moment de zeilen van de Batavia opgeslagen waren. Daarnaast verloor de bouwploeg een groot deel van haar gereedschap en machines. Ondanks deze tegenslag was de Bataviawerf na vier dagen alweer geopend voor het publiek en werd er een begin gemaakt met opruimen en herstel. Aan het eind van 2010 staat de Bataviawerf weer voor een aantal nieuwe uitdagingen. Het werven van fondsen en donateurs, en het vergroten van de attractiviteit van de Bataviawerf en daarmee ook bezoekersaantallen, stellen ons hopelijk in staat om ook de komende 25 jaar onze unieke doelstellingen te realiseren. Wij hopen dat u de Bataviawerf actief blijft steunen met uw donateurschap.
Colofon – jaargang 22, nr 3 Bataviawerf Journaal is een uitgave van de Bataviawerf in Lelystad. Het Journaal is bestemd voor donateurs en relaties van de Bataviawerf. Bataviawerf, Oostvaardersdijk 01-09, Postbus 119, 8200 AC Lelystad-NL • Postbank 1513, ING Bank 67.05.85.904
T +31 (0)320 261409 • F +31 (0)320 261360 • E
[email protected] • www.bataviawerf.nl Redactie: Aryan Klein • Druk en ontwerp: maakindrukmetAnker, Lelystad
