Bronzen kanon nieuwe aanwinst voor de werf
2
Bouwportret met Arent Vos
2010
Bataviawerf krijgt nieuwe buurman
JOURNAAL 2-2010 Jaargang 22, nr 2 • ISSN-1383-0252 • www.bataviawerf.nl
journaal
1
B o u w p o r t re t
F o t o t e n t o o n s t ell i n g " 2 5 j aar B a t av i a w er f " Het jaar daarop ben ik middeleeuwse archeologie gaan studeren in Amsterdam, waar ik mij kon verdiepen in de materiele cultuur van de Middeleeuwen en later, bijvoorbeeld aardewerk. In de zomer van 1986 heb ik met Thijs Maarleveld, coördinator onderwaterarcheologie bij het Ministerie van WVC, onder water gewerkt. Dat was het eerste jaar dat in Nederland een compleet seizoen archeologisch veldwerk onder water verricht werd. In dat seizoen onderzochten wij een aantal scheepswrakken in de Waddenzee en de Noordzee. Na deze jaren archeologie specialiseerde ik me verder in de maritieme geschiedenis en de historische scheepsbouw. Mijn eindscriptie ging over het ontwerpen en bouwen van zeeschepen op Hollandse en Zeeuwse werven. In de zomermaanden ging ik archeologisch duiken en ’s winters ging ik verder met onderzoek.
U bouwt mee met...
Arent Vos Arent Vos (51) is sinds juni 2009 in deeltijd betrokken bij de Bataviawerf als historisch onderzoeker. Deze betrokkenheid was mogelijk na het bereiken van een detacheringsovereenkomst met de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE), waar Arent werkzaam is als senior onderzoeker scheepsarcheologie/scheepsbouw. Al op jonge leeftijd wilde Arent geschiedenis studeren. "Toen ik negentien was ben ik dat inderdaad gaan doen in Leiden en daar al snel lid geworden van de studenten duikvereniging. Daar waren veel biologiestudenten, die hartstikke leuke studieonderwerpen deden met duiken en toen dacht ik dát ga ik ook doen: geschiedenis combineren met duiken. Ik ging op zoek naar een studie scheepsen onderwaterarcheologie, maar deze was in Nederland nergens te vinden. Ik moest m’n kennis bij elkaar sprokkelen op verschillende archeologische faculteiten. Na een eerste studiejaar prehistorie in Leiden had ik mijn eerste kennismaking met scheepsarcheologisch veldwerk bij het Centrum voor Scheepsarcheologie in Ketelhaven. Ik heb daar meegewerkt aan de opgraving van een kogge, onder leiding van Reinder Reinders, het toenmalige hoofd.
In 1987 kwam ik als wetenschappelijk medewerker in dienst bij de nieuwe Afdeling Archeologie Onderwater van WVC. In Alphen a/d Rijn kregen wij een bedrijfsruimte waar onze apparatuur en kantoren werden ondergebracht. Van hieruit hebben wij vele jaren onze expedities ondernomen, zoals de complete opgraving van het wrak Scheurrak SO1, een 16e eeuws graanschip, dat in 1593 tijdens een zware storm was gezonken. In dezelfde storm waren op de Rede van Texel toen bij elkaar 44 schepen gezonken. Dit graanschip speelde een rol in de voor ons land zo belangrijke ‘moedernegotie’ ofwel de graanhandel op de Oostzee. In 1995 werden Ketelhaven en Alphen a/d Rijn formeel samengevoegd als Nederlands Instituut voor Scheepsen onderwaterArcheologie (NISA) en in 1996 werd mij gevraagd daarvoor een professioneel archeologisch duikteam op te zetten. In 1998 huisden we samen in op een nieuwe locatie, naast de Bataviawerf in Lelystad. Hier vandaan deden wij ons onderzoek onder water. Scheepswrakken waren het meest voorkomende onderzoeksobject, maar ook resten van Romeinse bruggen, zoals in de Maas bij Maastricht, hadden onze belangstelling. Wat veel mensen zich niet realiseren is dat dergelijke resten constant gevaar lopen door heftige natuurlijke erosieprocessen. Met ons duikteam hebben wij getracht om dit onder de aandacht te brengen. Daarnaast zijn we een groot onderzoeksproject gestart in een specifiek erosiegebied ten oosten van Texel waarbij we diverse scheepswrakken hebben gekarteerd en ook getracht deze fysiek te beschermen om te voorkomen dat alle prachtige details verloren gingen. Dit duikteam is sinds 2006 niet meer actief. In 2008 vroeg het hoofd bouw van de Bataviawerf, Aryan Klein of ik interesse had om bij de Bataviawerf te komen werken na het vertrek van hun historicus. Via mijn detachering hoop ik een bijdrage te kunnen leveren aan breed onderzoek met betrekking tot het historisch verantwoord inrichten van de Batavia. Momenteel onderzoek ik geschreven bronnen op dit gebied en verzorg ik onder andere publicaties voor zowel het Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE) als de Bataviawerf".
Op vrijdag 2 juni is de nieuwe fototentoonstelling '25 jaar Bataviawerf in beeld' geopend door de burgermeester van Lelystad, mevr. Horselenberg. Deze tentoonstelling heeft de presentatie "Michiel de Ruyter en De 7 Provinciën" vervangen. De tentoonstellingsruimte is door enkele vrijwilligers aangepast en er is een selectie gemaakt van 50 aansprekende foto’s van de afgelopen 25 jaar. Tijdens de bouw van de Batavia zijn er talloze foto’s gemaakt. De meeste foto’s waren echter van voor het digitale fotografie tijdperk en bestonden uit afdrukken, negatieven en dia’s. Enkele jaren geleden is al een begin gemaakt met het digitaliseren van dit archief waardoor het toegankelijk is geworden. De geschiedenis van de Bataviawerf is nu in een chronologisch overzicht geplaatst. Van het prille begin tot het heden worden de hoogtepunten en bijzondere momenten in beeld gebracht.
met vele hoogtepunten en bijzondere resultaten. Ruim 3,5 miljoen mensen hebben de reconstructie van de Batavia beleefd, en ervaren nu de bouw van het admiraliteitsschip 'De 7 Provinciën' en herbeleven zo de Gouden Eeuw. De foto’s die de ontwikkelingen van de afgelopen 25 jaar laten zien zijn een feest der herkenning voor alle betrokkenen van deze bijzondere scheepswerf. In deze periode heeft de Bataviawerf zich ontwikkeld tot een ambachtelijk kenniscentrum en werkervaringsproject van formaat. Daarnaast hebben tot nu toe ruim 3,7 miljoen mensen een bezoek gebracht aan de Bataviawerf.
In 1985 start scheepsbouwmeester Willem Vos in Lelystad een gedurfd en door sommigen voor onmogelijk gehouden experiment: de reconstructie van het VOC-schip de Batavia, op authentieke wijze zonder enige concessie aan bouwwijze en materiaal. De bezieling van een handjevol pioniers krijgt letterlijk gestalte. Ook als werkintegratieproject waarin vele honderden (jonge) langdurig werklozen op weg geholpen zijn naar een betaalde baan, opleiding of eigen bedrijf kreeg gaandeweg steeds meer bewondering van buitenaf. De Bataviawerf kent al 25 jaar lang een bewogen bestaan, met beperkte middelen en soms tegenslagen, maar vooral
Lelys
Mevr. Horselenberg in gesprek met Rien Beije en Bart Fokkens
tad
awerf
batavi 25 jaar
d in beel
Bij foto voorpagina eester epsbouwm r en sche tiefneme 0), initia erf en Vos (194 f 1985. Willem Bataviaw erf vana van de . Bataviaw afscheid elbouwer van de m Vos f als mod nam Wille re actie In 2003 onder ande enteel is mom
4 oktober 1985. Initiatiefnemer Willem Vos en en de toenmalige burgemeester Gruyters van Lelystad leggen de kiel van de Batavia.
De nieuwe fototentoonstelling '25 jaar Bataviawerf in beeld'
3
2 2-2010
journaal
stad-NL AC Lely , 8200 erf.nl ataviaw tbus 119 09, Pos • I www.b rsdijk 01- 20 261360 tvaarde (0)3 werf, Oos 409 • F +31 Batavia 261 (0)320 T +31
2-2010
journaal
N i e u w e aa n w i n s t
N i e u w e aa n w i n s t Eén van de twee hijsogen, vormgegeven als dolfijnen, is verdwenen, maar dat moet relatief recent zijn gebeurd. Op foto’s aan boord van het schip zijn er twee zichtbaar. De sporen wijzen op een matige restauratie van de dolfijnen, die blijkbaar op enig moment waren afgebroken. Het kan best, dat deze restauratie reeds kort na de berging is uitgevoerd, misschien wel voor de veiling. Ofschoon de buitenkant van het kanon dus behoorlijk is geërodeerd, is op enkele plekken het originele oppervlak nog aanwijsbaar. Het zijn de plekken met de oorspronkelijke, donkere patina. Ook de versieringen en cartouches zijn in het algemeen redelijk herkenbaar en met wat moeite en strijklicht grotendeels leesbaar.
bronzen kanon van Arent van der Put (1623) Maandag 26 juli 2010 werd per vrachtwagen een bronzen kanon afgeleverd op de Bataviawerf. Het hoofd bouw van de Bataviawerf haalde deze op in Rotterdam bij de ms Westerdam, een cruiseship van de Holland America Line. Het kanon stond al lang als showstuk aan boord van de Westerdam en daarvoor de Statendam. De preciese herkomst was echter in de vergetelheid geraakt. Inmiddels weten we dat het stuk in 1992 aan boord is gebracht van de ms Statendam. Men legde op dat moment de laatste hand aan het schip in Venetië, Italië. Het toeval wil dat één van onze rondleiders, Nico Ruiter, destijds met zijn broer een transportbedrijf had dat het transport naar Venetië verzorgde. Het kanon schijnt te zijn geveild en via een antiquair aan Holland America Line te zijn verkocht. Historisch onderzoeker Arent Vos heeft het aan een eerste onderzoek onderworpen. Het kanon moet zijn opgevist of opgedoken in de Noordzee. Zou het stuk niet op dergelijke wijze 'definitief' verloren zijn gegaan, dan zou het brons met zekerheid op enig moment zijn omgesmolten. Het uiterlijk van het stuk vertoont in ieder geval duidelijk de sporen van galvanische corrosie en van zandstralen in harde stroming. De hiervoor noodzakelijke omstandigheden treft men in zee.
Aankomst kanon
Afladen van het kanon in Rotterdam
De stootbodem, de achterkant van het kanon, is volledig versierd met acanthusbladeren en Franse lelies op 'een gegranuleerde ondergrond'. De druif, de knop op de achterkant, is uitgevoerd als druiventros versierd met acanthusbladeren. Op het bodemstuk, doordat dit achterste deel als eerste de kracht van de explosie moest opvangen het meest dikke deel van de loop, staat het embleem van de Rotterdamse admiraliteit centraal. Een klimmende leeuw met zwaard in de rechter- en pijlenbundel in de linkerklauw, romdom een lauwerkrans met daarachter twee gekruiste ankers. Iets achter het embleem staat binnen een rechthoekig cartouche (binnenmaten 8,5 x 46 cm) een slechts gedeeltelijk leesbare tekst: ADMIRALITEIT RE[SIDERENDE] TOT ROTERO[DAMI A° 16]23 (tussen haken aangevuld wat niet meer leesbaar is). Op de kulasband achter staat: ARENT VAN DER PUT ME FECIT ROTERODAMI. Op het achterste deel van de kulasband zou het gewicht, meestal in Amsterdamse ponden van 0,494 gram, moeten staan, maar dat is volledig weggeërodeerd. Het kanon weegt in zijn huidige toestand circa 1638 kg. Het oorspronkelijk gewicht zal iets groter zijn geweest, in de orde van 1700 kg. Overige versieringen vinden we op de tweede breuk, dit is de overgang tussen tappenstuk en langeveld en op de halsband, vóór in de hals. Het betreffen geometrische figuren, lelies en Fortuna met zeewezens.
Het wegen van het kanon
Het hijsoog van het kanon
Links naast het embleem is de inslag van een kanons kogel zichtbaar. Het kanon heeft dus strijd meegemaakt. Stond het misschien, net als enkele bronzen kanonnen bij RCE Lelystad, óók aan boord van het admiraliteitsschip de Eendracht? Dat schip verging na de voor de Republiek slecht verlopen zeeslag bij Lowestoft in 1665, met admiraal Van Wassenaer-Obdam aan boord (zie: De 7 Provinciën Cahier 1, het artikel van Nico Brinck, en Bataviawerf Journaal 2008-4, het artikel van Arent Vos). Anderzijds lijkt de slijtage in de loop te duiden op een behoorlijk oud stuk, dus ondergang op een later tijdstip is denkbaar. De binnenkant van de loop is onderzocht. Met licht zien we, dat het een 'klocks gewijs stuck' is. Bij een 'doorgaend stuck' heeft de ziel (de schietbuis) tot helemaal achter een recht verloop. In dit geval zien we echter achterin een taps toelopende buis. Met doorgaande stukken verschoot men normaliter massieve kogels, met kloksgewijse stukken meestal schroot, dat met name tegen mensen gericht was. Er zit nu geen kogel, schroot of andere resten meer in. Het lijkt erop dat de loop is opgeboord, want de diameter van de ziel is in verhouding erg groot en de wand is relatief dun. Men kon besluiten tot opboren als een loop na enkele duizenden schoten al te zeer was uitgesleten. Daarna konden in het opgeboorde stuk niet meer zulke zware ladingen kruit als voorheen worden gebruikt en vaak werden de stukken uitsluitend nog gebruikt om schroot en dergelijke te verschieten. Ook de huidige loop is aan de onderkant alweer diep ingesleten. Dit alles betekent dat het stuk behoorlijk oud, of in ieder geval veel gebruikt moet zijn geweest op het moment dat het verloren ging. Kanonnenspecialist Nico Brinck heeft nog een heel andere theorie, die zelfs spectaculair kan zijn. Wanneer deze is uitgewerkt en onderbouwd zal deze worden gepresenteerd. Min of meer toevallig heeft Arent van der Put een speciale betekenis voor de geschiedenis van de Batavia: bij onderzoek op het wrak van de Batavia zijn 28 kanonnen aangetroffen, waaronder vijf bronzen stukken. Twee van de bronzen stukken zijn gegoten door dezelfde Arent van der Put, beide in 1616 en beide oorspronkelijk ook voor de Admiraliteit van Rotterdam. Beide kanonnen zijn 3,2 m lang en hebben een boring van 15 cm. Op een van beide stukken is het gewicht in Amsterdamse ponden leesbaar: 4450 (2197 kg). Wat deden deze nog tamelijk
4
5 2-2010
journaal
2-2010
journaal
N i e u w e aa n w i n s t
la n d s cha p s k u n s t w er k
Wee k va n de Ge s ch i ede n i s 2 0 1 0
nieuwe admiraliteitskanonnen eigenlijk aan boord van een Oostindiëvaarder? Vermoedelijk had dit te maken met het gebruik van kompassen aan boord en werden in de nabijheid daarvan bij voorkeur bronzen stukken opgesteld. Immers, ijzer zou het aardmagnetisch veld verstoren en leiden tot ongewenste afwijkingen. Bronzen geschut was echter duur en werd slechts vervaardigd in een beperkt aantal gieterijen, voornamelijk voor de admiraliteiten en het Staatse leger. Als men in een havenstad een bronzen stuk wilde kopen, kwam men al gauw terecht bij een van de vijf admiraliteiten.
Bataviawerf krijgt nieuwe buurman Op de strekdam bij de Houtribsluizen, pal tegenover de Bataviawerf werd 17 september jl. een nieuw landschapskunstwerk onthuld van de Britse kunstenaar Antony Gormley.
Van 16 tot en met 24 oktober 2010 vindt de jaarlijkse Week van de Geschiedenis weer plaats. Tijdens dit landelijke evenement organiseren honderden instellingen activiteiten die iets te maken hebben met geschiedenis.
De 26 meter hoge staalconstructie stelt een menselijk figuur voor die gehurkt over het Markermeer uitkijkt. De constructie bestaat uit profielen is een complexe combinatie van kunst en staaltechniek Het is geconstrueerd door de firma Had Fab Ltd uit Schotland.
Evenzeer had Arent van der Put een speciale betekenis voor de geschiedenis van Michiel de Ruyter. Op de boulevard in Vlissingen, bij het monument voor De Ruyter, staat een in 1622 door Van der Put voor de Rotterdamse admiraliteit gegoten bronzen twaalfponder. Deze is volgens overlevering in 1895 opgevist in de Straat van Messina (Sicilië) en behoort tot één van de schepen van De Ruyters vloot, die daar in 1676 slag leverde. Twee bronzen twaalfponders met eenzelfde achtergrond, eveneens van Van der Put en gegoten in 1617 en 1622, staan bij de Marine in Den Helder. Zoals bekend sneuvelde De Ruyter bij Sicilië. Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam bezit een fraai bronzen stuk, in 1618 gegoten door Van der Put.
Het 957.000 euro kostende kunstwerk 'Exposure' ook wel De Hurkende Man genoemd, weegt ruim 60.000 kilo. Er zijn 5.500 profielen in verwerkt en aan elkaar verbonden door middel van 540 stalen knooppunten. Daarvan is er geen één hetzelfde.
Dit jaar is het landelijke thema Land en Water. Na het succes van vorig jaar doet de Bataviawerf ook dit jaar weer mee, uiteraard ook omdat het thema ons op het lijf geschreven is. In samenspraak met buurinstellingen Nieuw Land en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed organiseert de werf verschillende activiteiten, onder de gezamenlijke titel ‘Waar land water ontmoet’. En waar ontmoet land heftiger het water dan bij schipbreuken? Daarover gaat de gezamenlijke studiedag op donderdag 21 oktober.
Verschillende intrigerende sprekers laten hun licht schijnen over dit onderwerp, en u krijgt de gelegenheid alledrie de instellingen te bezoeken. Behalve de studiedag is er natuurlijk nog veel meer te beleven. Er worden kinderactiviteiten georganiseerd, u kunt kijken en luisteren naar het spectaculaire kanonschieten en u kunt meemaken hoe het leven aan boord van de Batavia er aan toeging. Bovendien staan op zaterdag 23 oktober tientallen smeden op de Bataviawerf tijdens de Nationale Smedendag. Zij werken aan het beslag van de UK 12, die op de werf ligt om gerestaureerd te worden. Kortom, er is weer veel geschiedenis te beleven in Lelystad! Kijk voor meer informatie en de hele programmering op www.weekvandegeschiedenis.nl.
Tot slot: in 1737 werden twee kanonnen van Arent van der Put vermeld als deel van de bewapening van de HMS Royal George en de Britannia, gegoten in 1617 en 1618. Bronzen geschut kon erg lang meegaan. Arent van der Put werkte voor de Admiraliteit van Rotterdam van 1613, toen de gieterij werd opgericht, tot 1624. Begin 1624 ging hij voor de Amsterdamse Admiraliteit werken, maar in het volgende jaar overleed hij. Behalve kanonnen goot hij ook klokken en waarschijnlijk ook ander, klein 'brons- en geelgietwerk'.
D o n a t e u r s da g Op zaterdag 12 juni organiseerde de Bataviawerf in Lelystad de jaarlijkse bijeenkomst voor donateurs van de werf. Op de donateursdag worden donateurs geïnformeerd over de voortgang van de bouwwerkzaamheden en ontwikkelingen op de werf. De Bataviawerf probeert daarnaast een (educatief) programma samen te stellen met onderwerpen die de doelstellingen van de werf ondersteunen. Dit jaar was het project Sailing Letters van de Koninklijke Bibliotheek gevraagd een bijdrage te verzorgen. Voor een gezelschap van ongeveer zeventig mensen verzorgde Projectmanager Dirk J. Tang eerst een lezing over het ontstaan en de ontwikkeling van het project Sailing Letters. Daarna werden de deelnemers in twee groepen zelf aan het werk gezet in de workshop: “Hoe schrijf je een brief in de zeventiende eeuw?”
Zicht op het kunstwerk vanaf de werf
De druif op de achterkant
Sinds 1977 zijn verschillende gerenommeerde kunstenaars en ontwerpers uitgenodigd kunstwerken voor het polderlandschap te ontwerpen. Flevoland telt er nu vijf. Exposure wordt nummer zes. De komst van het landschapskunstwerk is mede mogelijk gemaakt door gemeente Lelystad, provincie Friesland, NUON, Bouwfonds Cultuurfonds en Rijkswaterstaat.
Al snel werd het doodstil in het lokaal en begonnen de deelnemers enthousiast aan hun opdracht. Toen men gereed was lazen sommige briefschrijvers op verzoek hun zogenaamde 17e eeuwse brief voor. Wonderlijk was het om te horen, hoe groot de overeenkomst was tussen de originelen en de 21ste eeuwse versies van brieven aan familieleden. Daarna werden de brieven gevouwen en van een lakstempel voorzien. Uit de reacties van deelnemers bleek dat men zeer enthousiast was over de resultaten van de workshop. De donateurs hebben veel geleerd en men nam ook nog een 'echte' 17e eeuwse brief mee naar huis. Volgend jaar zal deze workshop wederom worden opgenomen in het lezingenprogramma voor donateurs.
Schrijven deed men in de zeventiende eeuw met een ganzenveer. Maar ja, het bleek dat echte ganzenveren nogal kostbaar zijn. Dus moest de organisatie op zoek naar een goedkoper alternatief. Dat werd gevonden in de kroontjespen waarmee de deelnemers eerst moesten oefenen. Toen men dat (weer) onder de knie had, begon het echte werk. Schrijven met een kroontjespen op geschept papier. Iedere deelnemer ontving een map met instructies en suggesties en de workshop begon natuurlijk met een toelichting van de workshopleider.
7
6 2-2010
journaal
2-2010
journaal
N i e u w e z e i le n v o o r de B a t av i a
Activiteiten 2010 Fototentoonstelling '25 jaar Bataviawerf in Beeld' Bekijk prachtige foto’s van 25 jaar Bataviawerf en herleef de geschiedenis.
In oktober 2008 heeft een brand het Pakhuis van de Bataviawerf in de as gelegd. Naast een machinale werkplaats was de zeilmakerij op de eerste verdieping van dit gebouw gevestigd.
Week van de Geschiedenis Zaterdag 16 oktober t/m zondag 24 oktober. Tijdens de landelijk Week van de Geschiedenis staan alle activiteiten in het teken van het thema Land & Water. Zie ook www.weekvandegeschiedenis.nl.
Demonstraties wantklimmen met publiek Durf jij in het want van de Batavia te klimmen onder leiding van professionele want klimmers? Kom dan iedere 2e zaterdag van de maand naar de Bataviawerf.
De zeilen van de Batavia lagen op dat moment daar opgeslagen in verband met de winterperiode. Na de brand is er voortdurend contact geweest met de verzekeraars en is uiteindelijk een waarde bepaald voor het vervaardigen van een nieuwe set zeilen, inclusief de personeels- en projectkosten. Na de waardebepaling is contact gelegd met The British Millerain Co. Ltd., Dundee, Schotland, een toonaangevende producent van vele soorten zeildoek en textielproducten. British Millerain heeft in haar leveringsprogramma de doeksoorten RN 1 tot 7. Dit vlasdoek ook wel canvas genaamd, wijkt enigszins af van de historische specificaties, daar in de 17e eeuw overwegend zeildoek gemaakt van hennepvezels gebruikelijk waren. Het verschil tussen hennep en vlasvezels is echter gering, en het speciaal produceren van garens van hennep van een goede kwaliteit blijkt momenteel complex te zijn. De weefmachines van British Millerain zijn op zich al antiek, maar deze machines produceren een betere kwaliteit doek dan de handmatig bediende weefgetouwen van de 17e eeuw. Het doek zal dus een hogere dichtheid hebben. Naast het leggen van contacten met de leverancier zijn wij ook op zoek gegaan naar een professionele zeilmaker die
Demonstraties knopen & splitsen met publiek Iedere 3e zondag van de maand kunnen bezoekers van jong tot oud demonstraties volgen over het maken van knopen en zelf ook meedoen.
Bosma de nieuwe leermeester zeilmaken van de Bataviawerf
de verantwoordelijk zal krijgen voor het vervaardigen van de nieuwe zeilen. Al geruime tijd waren er contacten met Willem Bosma, de zeilmaker van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Willem heeft vele jaren ervaring met het vervaardigen van historische zeilen op een ambachtelijke wijze, en was zeer geïntereseerd in dit grootschalige project. Medio augustus is Willem begonnen met de voorbereiding voor het zeilmaken in samenwerking met vrijwilliger Kees Wieriks en hoofd bouw van de Bataviawerf, Aryan Klein. Daarnaast is ook door een aantal deskundigen op het gebied van historische zeilen, Menno Leenstra en Louie Bartos onderzoek verricht en advies gegeven met betrekking tot de aanschaf van geschikt doek met de juiste historische uitstraling en eigenschappen. Na de uitbetaling van de verzekeringsgelden heeft een kleine delegatie van de Bataviawerf afgelopen juni een bezoek gebracht aan British Millerain in Dundee en is de order geplaatst. Wij verwachten dat de levering van het doek medio september zal plaatsvinden. Ondertussen zijn de oorspronkelijke technische tekeningen van de zeilen van de Batavia bestudeerd. Een van de veranderingen ten opzichte van het maken van oorspronkelijke set zeilen is dat wij zullen starten met de lichtste zeilen, zoals de bovenblinde en de bovenbramzeilen. Daarnaast zal het doek zelf ook lichter zijn. Onderzoek naar de zeilen van de Wasa door Louie Bartos heeft aangetoond dat de doeksoorten van met name de kleinere zeilen van vrij licht doek gemaakt waren, terwijl de oorspronkelijke set zeilen, vanaf 1990 gemaakt van zeer zware stof waren. In ons hoofdgebouw is recent een vergaderzaal omgebouwd tot een tijdelijke en publiekstoegankelijke zeilmakerij. Wij hopen eind dit jaar een officiële start te kunnen maken met de nieuwe zeilen voor de Batavia.
8 2-2010
journaal
Batavia Junior Middag Wil jij van je kinderfeestje een grootscheeps avontuur maken? Van maart tot en met november is het iedere 2e woensdagmiddag van de maand: Batavia Junior Middag! Kijk voor meer informatie op www.bataviawerf.nl.
Nationale Smedendag Zaterdag 23 oktober. Veertig smeden uit heel Nederland komen op de Bataviawerf hun kunsten tonen. Kijk voor meer informatie op www.bataviawerf.nl.
Advertentie
dit najaar organiseert brasserie de Taveerne i.s.m. met de Bataviawerf fantastische culinaire beleefavonden met speciale themabuffetten.
matrozenavond
Indisch VOC-buffet
deze avond staat bol van de verrassingen en het dessert zal op passende wijze worden gepresenteerd … de eerste matrozenavond is op vrijdag 10 september vanaf 12 oktober elke 2e donderdag van de maand van 18.00 tot 22.00 uur
uitgebreid genieten in een onvergetelijke, warme sfeer die het oude Indonesië in de tijd van de VOC doet herbeleven met indonesische muziek en verkoop van originele indonesische producten elke 4e donderdag van de maand vanaf 23 september van 18.00 tot 22.00 uur
€ 39,50 p.p. inclusief een welkomstdrankje voor donateurs van de Bataviawerf geldt het reductietarief van € 35,- p.p.
10 % van de omzet gaat naar de Bataviawerf reserveren gewenst!
wind in de zeilen!
brasserie de taveerne oostvaardersdijk 01-09 8244 pa lelystad 0320 - 261 633
volle kracht vooruit! 2-2010
journaal
9
kort nieuws De Batavia is weer gedraaid Op donderdag 2 september voltrok zich een opmerkelijke verandering op de Bataviawerf in Lelystad. Het VOC-schip Batavia is gekeerd. Reden voor deze 'koerswijziging' is het gelijkmatig blootstellen van bakboord en stuurboord van het schip aan de weersinvloeden. Zon, regen en wind oefenen immers continu invloed uit op het houten schip. De Batavia ligt nu met de boeg richting de Houtribsluizen.
kort nieuws
In 1703 maakte Tsaar Peter de Grote gebruik van zijn eigen technische tekeningen en ontwerpen om zijn eerste schip voor de nieuwe Russische Marine te bouwen. Op 24 maart in dat jaar werd in St. Petersburg de kiel gelegd van het fregat "Shtandart" en de totale bouw van het schip duurde niet langer dan 5 maanden. De Tsaar werd zelf de eerste kapitein op het schip dat 16 jaar dienst deed als vlaggenschip van de Russische Marine. 300 jaar later werd op 4 november 1994 in St. Petersburg de kiel gelegd voor de bouw van een exacte kopie van het schip waar Peter de Grote zo veel om gaf. Volgens de traditie van de 18e eeuw werd ook de 'nieuwe' Shtandart rijkelijk gedecoreerd met prachtig beeldsnijwerk. Na 5 jaar hard werken met een bouwploeg van ongeveer 40 personen onder leiding van Vladimir Martous, werd de replica in 1999 in het bijzijn van 40.000 toeschouwers tewater gelaten. De eerste reis van Fregat 'Shtandart', precies 10 jaar geleden, was naar Zaandam waar Peter de Grote het vak van scheepstimmerman leerde.
s u mmar y
bijdrage tentoonstelling historische scheepswerven De Bataviawerf heeft een bescheiden bijdrage geleverd aan de tentoonstelling "Werven en scherven. Opgravingen aan de Hogendijk in Zaandam". Met deze tentoonstelling viert de Afdeling ZaanstreekWaterland van de Archeologische Werkgroep Nederland haar 50-jarig jubileum. Het belooft een interessante presentatie te worden. Bij opgraving van scheepswerven aan de Hogendijk, daterend uit de periode 1580-1640, zijn ook resten van enkele "deutelijzers" gevonden. RCE Lelystad en Bataviawerf werden gevraagd wat de functie van de sterk versleten objecten was. In de werfsmederij zijn enkele reconstructies vervaardigd. Vrijwilligers hebben een klein stuk scheepsconstructie gebouwd, waar in verschillende fases het gebruik van deutels en deutelijzers wordt verduidelijkt. Daarbij is een tekst geleverd, die gebruik en functie van deutels en deutelijzers toelicht aan bezoekers van de tentoonstelling. De tentoonstelling "Werven en scherven" is te bezichtigen van 5 september t/m 31 oktober 2010 in het Molenmuseum in Koog aan de Zaan. Kijk op www.zaanschemolen.nl en klik op molenmuseum of bel via tel. 075-6288968 voor meer informatie. Het museum is dinsdag t/m vrijdag van 11 tot 17 uur geopend en op zaterdag en zondag van 13 tot 17 uur. Opnames BBC programma Coast Afgelopen juni heeft een cameraploeg op de Bataviawerf opnames gemaakt voor het bekende BBC programma Coast. Hoofdpresentator Nicholas Crane was zeer geïnteresseerd in ons project, vooral in De 7 Provinciën in aanbouw, gezien de rol die het schip heeft gespeeld tijdens de Engelse oorlogen in de 17e eeuw.
Het keren van de Batavia is een flinke klus, mede vanwege het verwijderen en terugmonteren van de toegangstrap. Met behulp van twee sleepboten is het schip in de vaargeul pal voor de Bataviawerf gekeerd. Onder luid kanongebulder keerde de Batavia na haar korte reis weer veilig terug naar haar vertrouwde ligplaats. Bezoek Russisch fregat Shtandart Vanaf 21 september tot 10 oktober en in de herfstvakantie van 23 tot 31 oktober zal een replica van het historische Russische fregat 'Shtandart' de Bataviawerf bezoeken en exclusief geopend zijn voor het publiek en donateurs. De Shtandart heeft onlangs geparticipeerd in Sail Amsterdam 2010 en verblijft de komende maanden in Nederland. De initiatiefnemer van dit project, kapitein Vladimir Martous is een oude bekende van de Bataviawerf. Begin jaren negentig liep hij al stage op de Bataviawerf om de fijnere kneepjes van het scheepstimmervak te leren in navolging van Tsaar Peter de Grote, die in Nederland en Engeland ook als 'gezel' ging werken op scheepswerven.
Fregat 'Shtandart'
Fregat 'Shtandart' maakt als trainingsschip onderdeel uit van het Project Shtandart uit St. Petersburg. Deze nonprofit organisatie stelt jonge mensen in de gelegenheid leidinggevende vaardigheiden te ontwikkelen door middel van maritieme activiteiten aan boord van het schip, kennis te maken met nieuwe culturen en op te treden als jonge ambassadeurs van Rusland. Precies zoals Tsaar Peter de Grote het 3 eeuwen geleden voor ogen had. Het schip neemt jaarlijks deel aan diverse Tall Ships Races en is een graag geziene gast bij grote evenementen. Kapitein Martous en zijn bemanning heten u van harte welkom aan boord van de Shtandart.
This year the Bataviawerf celebrates her 25th anniversary. The exhibition on Michiel de Ruyter and De 7 Provincien celebrating the life of this famous admiral and his ship, has now been replaced with a new photographic exhibition. 50 photos from the start of the Bataviawerf in 1985 to this year give our visitors an impression of the highlights and developments of the Bataviawerf over the last 25 years. The devastating fire in October 2008 also destroyed the suit of sails for the Batavia. After intensive talks with the insurance companies a settlement was reached and we have recently ordered flaxen sailcloth form British Millerain in Dundee, Scotland. We have also recruited the help of master sailmaker Willem Bosma who has many years experience in traditional sailmaking. We expect to be able to start work on the new suit of sails at the end of September in a temporary sail loft. The Holland America Line has kindly donated an early 17th century bronze cannon to the Bataviawerf. This canon was displayed for many years on the cruise ship Statendam. The cannon was cast in 1623 by Arent van der Put in Rotterdam. At some stage in its’ history the cannon itself was damaged by a cannon ball, as there is large oval shaped indentation visible. It is assumed the cannon went down with the ship and was recovered many centuries later off the Dutch coast.
Nicholas Crane
Dit programma is een samenwerkingsverband tussen BBC en de Open University en is gericht op de culturele, historische en ecologische aspecten van de Britse kust. Daarnaast worden ook uitstapjes gemaakt naar naburige kusten. Deze keer was dus ook de kust van Nederland aan de beurt. Volgend jaar zomer zal de serie Coast Europe te zien zijn op de BBC met daarin een item over de Bataviawerf.
Het keren van de Batavia door twee sleepboten
In this edition of the Batavia Journaal we would like to introduce Arent Vos. Arent has recently joined the Bataviawerf as historian in charge of research and publications regarding all aspects of 17th Century shipbuilding. Arent studied history and archaeology at Leiden University and became involved in maritime archaeology during his studies. During his career as a professional maritime archaeologist Arent has supervised many research projects, diving in Dutch coastal waters, which are rich in shipwrecks from the 16th and 17th Century. Arent is currently researching contemporary documents from the Dutch admiralty and VOC archives.
Opnames voor documentaire ghostwreck Naast de opnames door de BBC heeft ook een Zweedse cameraploeg opnames op de Bataviawerf gemaakt voor een documentaire over het zogenaamde Ghost Ship wrak dat enige tijd geleden in de Oostzee is gevonden. Dit uitzonderlijk goed bewaarde 17e eeuwse scheepswrak heeft buitengewoon veel kenmerken van een Hollands fluitschip. Op dit moment wordt nader onderzoek gedaan naar de herkomst van het schip. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, afd. scheepsarcheologie, is nauw betrokken bij dit project. De Bataviawerf heeft een bescheiden adviserende rol met betrekking tot de identificatie van de aangetroffen ornamentiek.
In June an interesting lecture on the the so-called ‘Sailing Letters’ was attended by many people. This collection of Dutch Seventeenth Century correspondence was seized from Dutch ships by the English Navy and gives a tantalising insight into the mind of Dutch sailors. We will keep you posted on future lectures. To celebrate 25 years of the Bataviawerf we take you back to the period 1991-1999. This was a very dynamic period. Growing visitor numbers and donations gave a boost to the building of the Batavia. In 1994 the ship was almost ready to be launched and many people witnessed the ship being named by HRH Queen Beatrix. A few months later the Batavia made her first appearance at Sail Amsterdam 1995. In the years after, the Bataviawerf was expanded with new visitor accommodation and work was started on ‘De 7 Provinciën’, the most famous ship in Dutch Maritime history. In 1999 the Batavia left the Netherlands to represent Dutch culture at the 2000 Sydney Olympic Games. The Russian replica frigate "Shtandart" will visit the Bataviawerf from the 21st of September until the 10th of October and from the 23rd until the 31st of October. Capt. Vladimir Martous and his crew look forward to seeing you.
10
11 2-2010
journaal
2-2010
journaal
Een korte geschiedenis over… de Bataviawerf
(deel 2: 1991 -1999) De inmiddels honderden vrijwilligers moesten zich een geheel nieuwe vocabulaire eigen maken zoals toppenanten, weeflijnen en raktakels. In de wintermaanden werden vele informatieavonden georganiseerd. Een aantal aftimmerploegen was al bezig met schotten, deuren en luiken. In 1994 ontstond er op de werf een bijzonder gevoel, 'de Bataaf gaat binnenkort te water' was een veel gehoorde uitspraak. Met man en macht werd er gewerkt aan dit doel. Een zware stalen constructie werd door een Schotse lasser gefabriceerd en enkele leermeesters gingen met externe partijen, waaronder Mammoet en Shipdock om tafel, om dit proces voor te bereiden. In april 1995 was het zover. Onder toeziend oog van Koningin Beatrix en Willem Vos, die de dag daarvoor nog tot Ridder was geslagen, kwam de Batavia na tien jaar bouwen eindelijk in beweging. Enkele dagen later werd het schip net als het origineel in Amsterdam te water gezet. Direct na terugkomst in Lelystad werd de Batavia afgeschilderd, want het schip zou in augustus weer naar Amsterdam vertrekken om deel te nemen aan Sail 1995. De intocht van het schip was een memorabele gebeurtenis. Vele miljoenen mensen stonden van IJmuiden tot Amsterdam langs de kades. Niet veel schepen zijn op een dergelijke wijze verwelkomd, tot ontroering van de bouwploeg en de vele vrijwilligers die aan boord waren die dag.
1995. De Batavia komt in beweging
Begin jaren 1990 was de Bataviawerf al flink gevorderd op het pad naar succes. De enorme groei van bezoekers, ruim 230.000 in 1991, maar ook de ondersteuning van vele sponsors en subsidieverstrekkers waaronder het Europees Sociaal Fonds, zorgden voor een enorme versnelling van de bouw van de Batavia. In dat jaar kreeg de werf ook een prachtig cadeau van de toenmalige Hoogovens in IJmuiden waar, onder het toeziend oog van de voltallige bouwploeg, 24 gietijzeren kanonnen voor de Batavia werden gegoten. In 1992 was de campagne gereed en in de blokkenmakerij werden rolpaarden gemaakt voor de kanonnen. Ook de tuigploeg was deze periode op volle sterkte: de ondermasten, ra’s en stengen werden door de mastenmakers onder leiding van Jan Vos gemaakt.
Na dit bijzondere jaar ontstond er weer een nieuwe fase op de Bataviawerf met de uitbreiding van werffaciliteiten en de start van een nieuw bouwproject. Op verzoek van lokale en regionale overheden was de werf al in een eerder stadium gevraagd om na te denken over een nieuw bouwproject. Zonder al te veel discussie was de keuze snel gemaakt, het werd De 7 Provinciën, het meest fameuze admiraliteitsschip uit de 17e eeuw. Niet in geringe mate vanwege de associatie met de fameuze admiraal Michiel Adriaensz de Ruyter. Na het leggen van de kiel en het oprichten van de voor- en achtersteven was het tijd voor een experiment, de vlakbouwmethode. Met deze 17e eeuwse bouwtechniek creëert de scheepsbouwer met huidplanken binnen korte tijd het vlak, waarna de leggers en zitters worden aangebracht. Terwijl de Bataviawerf werd uitgebreid met nieuwe gebouwen ging de bouwploeg ook deze uitdaging aan. Het bestuur werd aan het eind van het millennium gevraagd om serieus te overwegen of de Batavia als Hollandpaviljoen naar Sydney, Australië zou kunnen afreizen om de Olympische Spelen in het jaar 2000 luister bij te zetten. Er werd met de Australische en Nederlandse Kamer van Koophandel een overeenkomst gesloten en eind 1999 werden de trossen losgegooid voor een nieuw avontuur in "the land down under". Voor het eerst na ruim drie eeuwen zou een Batavia weer terugkeren in die contreien. In het volgende journaal gaan we in op de periode 1999 tot heden.
Colofon – jaargang 22, nr 2 Bataviawerf Journaal is een uitgave van de Bataviawerf in Lelystad. Het Journaal is bestemd voor donateurs en relaties van de Bataviawerf. Bataviawerf, Oostvaardersdijk 01-09, Postbus 119, 8200 AC Lelystad-NL • Postbank 1513, ING Bank 67.05.85.904
T +31 (0)320 261409 • F +31 (0)320 261360 • E
[email protected] • www.bataviawerf.nl Redactie: Aryan Klein en Rien Beije • Druk en ontwerp: maakindrukmetAnker, Lelystad
