Het hakkebord voor De 7 Provinciën
4
Bouwportret met Bert van Leeuwen
2009
Vrouwen en de VOC
JOURNAAL 4-2009 Jaargang 21, nr 4 • ISSN-1383-0252 • www.bataviawerf.nl
journaal
1
Bouwportret U bouwt mee met...
Twaalf jaar lang was ik grafisch tekenaar/vormgever. Eerst bij de provincie Noord-Holland en het laatste jaar op het eiland Terschelling. Mijn vrouw kon werk krijgen in Almere als verpleegster en wij verhuisden met onze twee zoons naar Lelystad. Ik ging vaak naar de Bataviawerf en werd verliefd op het beeldsnijwerk. Ik vroeg aan Cees van Soestbergen, meester beeldsnijder, of ik hier mocht werken. Hij gaf me een fotokopietje mee van een 17e eeuws gevelornamentje en zei: 'Snij dat maar in hout, als je klaar bent zie ik je wel terug.’ Na een maand stond ik er weer met mijn proeve en Cees zei: 'Een leuk kopje.' Ik werd aangenomen in 1993 en zo werkte ik twee jaar lang als beeldsnijder op de Bataviawerf en leerde ontzettend veel. Samen met mijn collega’s sneden wij kardinaalsmutsen, de kleine cartouche en de grote cartouche met de Andreaskruisen, gillingen, ballusters en balustrade en verzorgden we het verguld- en schilderwerk van het prachtige VOC-schip de Batavia. Een mooie afsluiting van dit leertraject was toen we met de Batavia deelnamen aan Sail Amsterdam in augustus 1995. De belangstelling voor de Batavia was overweldigend, het leek wel of iedereen naar ons schip kwam kijken. Hierna heb ik vier jaar lang de opleiding op het ROC gevolgd voor primair- en voortgezet timmeren. Ik heb zeven jaar als timmerman in de bouw gewerkt en lesgegeven op het Scheepvaartmuseum in Amsterdam als leermeester beeldsnijden.
Bert van Leeuwen Bert van Leeuwen is sinds 2003 betrokken bij de Bataviawerf als leermeester scheepstimmeren en hij is intensief bezig met het onderhoud van de Batavia. Zijn betrokkenheid bij de Bataviawerf is al in een eerder stadium begonnen. "Ik ben geboren in 1956 in Wormerveer (Zaanstad). Toen ik op de kleuterschool zat wilde ik alleen maar tekenen en nog meer tekenen. Ik moest zelfs een keer nablijven omdat ik niet wilde plakken. In de eerste klas van de lagere school keek ik het liefst naar buiten, want daar lag mijn gestolen wereld. Na de MAVO ging ik naar de Grafische MTS in Amsterdam en behaalde mijn diploma. Daarna heb ik 14 maanden als gewondenverzorger gediend in het Nederlandse leger, tijdens de Koude Oorlog, want het was ontzettend koud in de winter van 1978/79.
In 2003 was er een vacature leermeester op de Bataviawerf en ik werd aangenomen. De eerste drie jaar had ik een jaarcontract, maar ik was dolblij met het werk op de werf. De eerste jaren heb ik met deelnemers gewerkt aan de bouw van De Zeven Provinciën. Ik heb daarna een half jaar lang als interim scholingscoördinator gewerkt. Na deze periode heb ik met collega Tiemen Pasterkamp en een aantal deelnemers, het rechte wulf, onderdeel van de spiegel van De Zeven Provinciën, gesneden en geschilderd. De laatste drie jaar werk ik samen met collega leermeester Stijn Somers, een gemotiveerde groep vaste vrijwilligers en een wisselende groep deelnemers, aan het onderhoud van de Batavia. Voor sommige deelnemers aan het scholingsproject is het een opstap naar een nieuw vak. Maar dit gaat niet altijd van een leien dakje. Een deelnemer kwam te laat op het werk en gaf aan stress van mij te krijgen. Toen ik hem vertelde dat er twee mogelijkheden zijn om dat te voorkomen: 'of op tijd komen of een baas zoeken waar je niet op tijd hoeft te komen', heb ik hem nooit meer teruggezien. Gelukkig willen de meeste deelnemers wel wat opsteken van het scholingsproject en maken zij dankbaar gebruik van de mogelijkheden die hun geboden worden. Voor de deelnemers aan ons scholingsproject is de Bataviawerf in mijn beleving een bijzondere werf waar men de kans krijgt om te bouwen aan zichzelf en aan een wonderschoon schip."
Bij foto voorpagina Tiemen Pasterkamp werkt aan het hakkebord.
2 4-2009
journaal
Bouwnieuws Het Hakkebord van De 7 Provinciën Al direct na de herstart van de bouw van De 7 Provinciën in 2003, is het beeldsnijwerk voor dit schip in productie gegaan en zijn een aantal aansprekende stukken beeldsnijwerk gemaakt. Daarnaast is ook het proces in gang gezet van kunsthistorisch onderzoek, ambachtelijke stijlverkenning en de toepassing van kleuren. Door nauwkeurige maatvoering is het voor de beeldsnijders mogelijk om met ruime voorsprong in het bouwproces sommige beelden en ornamenten al te maken voordat de constructie op het schip gereed is. Het indrukwekkende beeldsnijwerk voor het rechte wulf, te zien in de tentoonstellingsruimte van de Bataviawerf, is daar een goed voorbeeld van. Al geruime tijd wordt in de beeldsnijderij gewerkt aan het bovenste hakkebord. Dit is op de masten na het hoogste deel van De 7 Provinciën. Voor De 7 Provinciën is het hakkebord een boogvormig stuk snijwerk dat gevuld is met kwab en loofwerk. In de ornamenten zitten twee 'kinderkens' die door middel van hoorns (loftrompetten) de aandacht vestigen op een vrouwenfiguur die in het midden van dit geheel staat. Het gaat hier om een personificatie die door middel van een aantal attributen een begrip weergeeft. Personificaties waren in heel Europa in deze periode gebruikelijk en algemeen bekend. Veel personificaties zijn gebaseerd op het boek The Iconologia of Cesare Ripa, waarvan in 1644 een Nederlandse vertaling verscheen. In Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghem des Verstants worden in alfabetische volgorde bijna 600 mythologische figuren en abstracte begrippen beschreven. Bij begrippen die werden uitgebeeld moet je denken aan vrede, gerechtigheid, overvloed, kracht, voorzichtigheid en
Putti
dergelijke. Vrouwe Justitia bijvoorbeeld staat voor gerechtigheid en zij is tegenwoordig de enige die nog regelmatig gebruikt wordt. Op de prent die wij van Willem van de Velde uit de collectie Greenwich gebruiken, is niet duidelijk te zien om welke personificatie het gaat. Als we in het bestek van de Vrijheid (een admiraliteitsschip uit dezelfde periode als De 7 Provinciën, met dezelfde afmetingen en gebouwd op dezelfde werf) lezen we: "Achter aant schip aant hackebord te snijden de liberteit ofte vrijheijt, hebbende in haer hand de lance en de hoot. Op sij van de liberteit ofte vrijhijt, te snijden twee kinderkens vasthoudende de horns van de abondantij." De lans en de hoed zijn de attributen van de vrijheid. In de collectie van de Graaf van Northumberland bevindt zich een tekening van De 7 Provinciën met aantekeningen betreffende het snijwerk. Zo werd bij de vrouwenfiguur de aanwijzing 'gout' geschreven. Nu was voor ons de vraag, welke personificatie heeft een gouden gewaad?
Verlijmen van de lijst (inzet: het Hakkebord van De 7 Provinciën getekend door Willem van de Velde)
3 4-2009
journaal
Bouwnieuws
Kort nieuws Historische Botter UK 12 wordt gerestaureerd op de Bataviawerf in Lelystad. Op 24 september jl. had de historische botter UK 12 op het IJsselmeer een aanvaring met een tankschip. Hierbij kwam helaas een bemanningslid van de botter om het leven en raakte een tweede opvarende gewond. De gezonken en zwaar gehavende botter werd de volgende dag geborgen en overgebracht naar een depot van Rijkswaterstaat in Lelystad.
Mal van de leeuw
Leeuwenkop in 3D
Aangehakte leeuw
Als we de iconologia van Cesare Ripa raadplegen, staat er: "Een staande vrouwe, in't goud gekleed, houdenende d’overvloeds hoorne in d’eene, en d’andere hand eenige bosselen kooren agter die welke staen ter sijden van dese beeltenisse." Zo is de keuze voor de abondantie (overvloed) gemaakt. Op de hoeken van het hakkebord zie je twee liggende leeuwen. Dit waren standaard figuren op deze plek, vaak hadden deze leeuwen een bol onder hun voorpoot. Deze bol stelde dan de wereld of het lot voor. De keuze voor het hout heeft alles te maken met het gewicht. Door de grootte en de hoogte mocht het niet te zwaar worden in verband met het nadelige effect op de stabiliteit van het schip. Daarom is er gekozen voor naaldhout, in ons geval Douglas. Nicolaes Witsen schrijft hierover: "Dit hackebord veeltijds uit grenehout en na den eisch krom gehakte balken ook wel uit, op malkander genagelde, oude masten en reen gemaakt worden." Oude scheepsonderdelen werden dus opnieuw verwerkt om nieuw snijwerk van te maken.
Botter UK 12
Nadat het bestuur van de Stichting Urker Botter had besloten om de botter te restaureren heeft de Bataviawerf hulp aangeboden bij het restaureren van de botter die oorspronkelijk in 1918 is gebouwd. De Stichting Urker Botter en de Bataviawerf gaan samenwerken om deze botter weer in de vaart te krijgen. Vrijwilligers van de Stichting Urker Botter zullen de restauratie gaan uitvoeren met gebruikmaking van de ambachtelijke werkplaatsen van de Bataviawerf, zoals de scheepstimmerwerkplaats, tuigerij, smederij en zeilmakerij. Daarnaast stelt de Bataviawerf ook haar expertise op het gebied van houten scheepsbouw beschikbaar.
Op dit moment wordt gewerkt aan de twee flankerende leeuwen. De verwachting is dat het gehele hakkebord dit voorjaar gereed zal zijn.
Tuigage
Maatvoering leeuw
4 4-2009
journaal
De UK 12 zal op korte termijn naar de Bataviawerf overgebracht worden. Naar verwachting zal de restauratie van de UK 12 ruim anderhalf jaar gaan duren.
Kort Historisch nieuws
Detail uit een rekening: 2 Ramen int nachthuys van Moscovisch glas compt 15 schelling 6 groten
Kort nieuws van het historisch onderzoek In de week van 9 november hebben onderzoekers Menno Leenstra en Arent Vos enkele dagen gewerkt in het Zeeuws Archief in Middelburg. Daar worden onder andere archieven van de Zeeuwse admiraliteit bewaard. In het bijzonder zochten ze in de administratie die betrekking heeft op de uitrusting van de schepen. Voor de Batavia bekeken ze de periode 1620-1630, ervan uitgaande dat gegevens voor de uitrusting van ’s Lands Schepen van Oorlog enige zeggingskracht hebben voor de uitrusting van VOC Retourschepen. Uiteraard zal later ook in de VOC-archieven verder worden gezocht.
Grootboek van één boekjaar en een deel van de bijbehorende rekeningen
stond. Dit meubel bood plaats aan één of meer kompassen, verlichting en de halfuursglazen (zandlopers). Uit rekeningen van VOC en Admiraliteiten blijkt overtuigend, dat deze nachthuizen ook in de tijd van de Batavia reeds gebruikt werden. Het zoeken is nu naar gegevens om tot een goede reconstructie te komen. Stapje voor stapje komen we hiermee verder. Zo blijkt uit rekeningen, dat er ramen in zaten van Moscovisch glas (mica).
Menno Leenstra doorzoekt het Zeeuws Archief
Menno zocht gericht naar gegevens over tuigage en vooral zeilen. Immers, bij de brand in oktober 2008 zijn de zeilen van de Batavia verloren gegaan. Die moeten nu opnieuw worden gemaakt, maar dat willen we nog beter historisch verantwoord doen dan de eerste generatie zeilen. Arent is bezig met breed onderzoek voor een zo authentiek mogelijke inrichting van de Batavia. Daaronder vallen heel veel aspecten zoals intimmering van de diverse ruimtes, dagelijks leven, wonen en werken aan boord, navigatie, uitrusting, lading, enzovoorts. Voor Arent was het een steekproef om te zien wat het potentieel is van dit archief, hoeveel tijd nodig zal zijn om bovengenoemde periode van het archief te doorzoeken en wat daarvan de kosten zullen zijn. Dat inzicht is nodig om een goed plan op te stellen voor de inrichting. Arent en hoofd bouw Aryan Klein werken op dit moment samen aan een aansprekend plan, waarmee we een begin kunnen maken voor de benodigde fondsenwerving. Een klein voorbeeld: we weten uit Witsen en Van Yk, dat aan het eind van de 17e eeuw op de stuurplecht (en op grote schepen ook aan dek) een zogenaamd nachthuis
Audiotour De Bataviawerf heeft in samenwerking met het bedrijf Guide ID uit Deventer een audiotour ontwikkeld voor de Batavia. Er zijn op de Batavia in totaal 16 locaties waar men met een podcatcher een hoofdstukje uit het verhaal van de Batavia te horen krijgt. Met een plattegrond van het schip kunnen de bezoekers via deze locaties, op eigen gelegenheid de audiotour over de Batavia volgen. Op dit moment is de audiotour alleen nog in het Nederlands verkrijgbaar, als de audiotour aanslaat zullen we deze ook in andere talen beschikbaar stellen. Vooral in drukke tijden, als er minder gidsen beschikbaar zijn, is dit een goed alternatief. De audiotour is te huur bij de informatiebalie voor € 2,50 per persoon.
5 4-2009
journaal
Activiteiten 2010
summary
Ook in 2010 organiseren we volop activiteiten. Noteer de volgende data alvast in uw agenda!
In this edition of the Bataviawerf Journal, shipwright Bert van Leeuwen is interviewed about his long standing involvement with the Bataviawerf. Initially Bert joined the yard as an apprentice woodcarver, now however Bert is involved with the maintenance of the Batavia and the training of young apprentices.
Demonstratie kanonschieten: Zaterdag 2 januari 14.00 uur Zaterdag 6 februari 14.00 uur Zaterdag 6 maart 14.00 uur Zaterdag 3 april 14.00 uur Zaterdag 1 mei 14.00 uur Zaterdag 5 juni 14.00 uur Demonstratie knopen & splitsen met publiek: Deelname aan de knoopdemonstraties is geheel gratis! Zondag 17 januari 11.00 uur - 15.00 uur Zondag 21 februari 11.00 uur - 15.00 uur Zondag 21 maart 11.00 uur - 15.00 uur Zondag 18 april 11.00 uur - 15.00 uur Zondag 16 mei 11.00 uur - 15.00 uur Zondag 20 mei 11.00 uur - 15.00 uur
After extensive research, a plan was drawn up for the Taffrail of De 7 Provinciën. Many sources were researched and using both pictorial and written material the correct design for these ornaments was determined. The Baroque Taffrail is an expression of wealth which is expressed by the mythological figure Abundantia who is flanked by two Putti trumpeting victoriously. Two full size lions are draped at both ends over the Taffrail as guards of this wealth. Archival sources are of great significance to our project. Currently two researchers are currently working their way through the 17th century admiralty archives of the Province of Zeeland. We are looking for information related to early Seventeenth Century sails and the interior of ships. Both research programmes are in preparation for the making of a new suit of sails for the Batavia and the feasibility study for constructing the historic interior for the ship. A new audio tour is now available for your visit to the Batavia. On 16 locations you can activate your personal pod catcher and learn more about the history of the ship.
Demonstratie wantklimmen met publiek: De kosten voor deelname aan wantklimmen is € 7,50 p.p. inclusief certificaat wantklimmen. Zaterdag 13 maart 11.00 uur - 15.00 uur Zaterdag 10 april 11.00 uur - 15.00 uur Zaterdag 8 mei 11.00 uur - 15.00 uur Zaterdag 12 juni 11.00 uur - 15.00 uur Kindermiddag: De kindermiddag vindt plaats op iedere 2e woensdag van de maand. U dient vooraf te reserveren bij de afdeling reserveringen via telefoonnummer 0320 26 14 09 of stuur een e-mail naar
[email protected]. De kosten bedragen € 5,50 per kind, ouders/begeleiders zijn gratis. Woensdag Woensdag Woensdag Woensdag
10 maart 14 april 12 mei 9 juni
13.30 13.30 13.30 13.30
uur uur uur uur
-
16.30 16.30 16.30 16.30
uur uur uur uur
Evenementen tot en met juni Zaterdag 27 en zondag 28 februari Levende geschiedenis op de Batavia Maandag 5 april Paasbrunch Vrijdag 7 t/m maandag 9 mei Pasar Batavia Zondag 23 mei Preuvenement Kijk voor meer informatie op www.bataviawerf.nl.
6 4-2009
journaal
An historic Botter, the UK 12 built in 1918 as a traditional wooden flat-bottomed fishing vessel, was recently involved in a collision with a modern barge and sunk. The Botter was raised the next day but was found to be extensively damaged. The Bataviawerf has offered the Trust that operates the UK 12, the opportunity to restore their ship at the Bataviawerf with access to our equipment and expertise. This month a new introductory film will be screened at the Bataviawerf. Historic backgrounds and current images of our shipbuilding activities will prepare our visitors for their tour around the Yard. 'Both educational and entertaining' were some of the first comments we got from our visitors. We have some new events planned this Christmas holiday. Traditional arts & crafts can be enjoyed; even better you and your family and friends can participate. See our renewed website www.bataviawerf.nl for more information. Many economic and technical facts of the Dutch East India Company have been published over the years. But one aspect has been somewhat overlooked; Women and the VOC. Many young orphaned girls, were 'exported' to the new town Batavia on the Indonesian island of Java, so they could be married off to Dutch VOC-employees. A 'modern' European city would thus be created. There were also surprisingly high numbers of women who fancied a career as a sailor or soldier and disguised themselves. Over a hundred documented cases are known from the 17th and 18th Century. However, many more might have been working undiscovered as sailors or cabin boys and played their part in the history of the VOC.
bataviawerf Nieuwe introductiefilm De afgelopen maanden is er hard gewerkt om een nieuwe introductiefilm voor bezoekers van de Bataviawerf te produceren. De boeiende verhalen van de Batavia en De 7 Provinciën zijn in beeld gebracht. Historische achtergronden, afgewisseld met aansprekende beelden van onze bouwactiviteiten zorgen voor een goede voorbereiding op uw bezoek aan de werf. De nieuwe introductiefilm is tot stand gekomen dankzij de belangenloze medewerking van Share Productions te Velzen en journalist Charles Groenhuijsen die de film heeft ingesproken.
donateurs Wordt u weer donateur? Zoals eerder aangekondigd in het vorige Bataviawerf Journaal ontvangt een aantal donateurs binnenkort een acceptgirokaart en een begeleidend schrijven. Dit gebeurt bij diegenen die al geruime tijd het Bataviawerf Journaal ontvangen, maar zich er mogelijk niet bewust van zijn dat men eigenlijk geen donateur meer is. De financiële bijdrage is bij u achterwege gebleven. Graag willen wij u langs deze weg nog eens vragen om uw contributie voor het donateurschap weer over te maken, of ons te informeren als u heeft besloten om uw donateurschap te beëindigen. Uiteraard kunt u naast het invullen en versturen van de acceptgirokaart uw bijdrage ook via internetbankieren overmaken onder vermelding van uw donateurnummer (te vinden op uw donateurspas) of via het afgeven van een machtiging (zie www.bataviawerf.nl/donateurs).
Kerstactie Op vertoon van uw donateurspas kunt u in de kerstvakantie een bezoek brengen aan de werf en genieten van onze speciale kerstactiviteiten en onze nieuwe introductiefilm. Nog leuker is het om uw familie en vrienden mee te nemen.
De nieuwe introductiefilm is vanaf deze kerstvakantie te zien.
Kerstactviteiten Bataviawerf Tijdens de kerstvakantie van 19 december tot en met 3 januari 2010 organiseert de Bataviawerf leuke activiteiten voor het hele gezin. Waan je op een 17e eeuwse scheepswerf en doe mee: een springtouw maken op de lijnbaan, aan de kaapstander draaien op de Batavia, spanten bouwen, trekzagen of touwgooien. Speciaal voor de jeugd is er een cursus schiemanswerk en de gratis speurtocht: Batavia naar de Oost! Kom voor luid kanongebulder op 19, 23 en 30 december, en 2 januari naar de Bataviawerf. Dan worden de kanonnen op historische wijze geladen en afgevuurd. Elke zaterdag in de kerstvakantie kan je onder begeleiding van een deskundige in het want van de Batavia klimmen. Op zondag 20 december brengt het koor 'Tijdloos' op sfeervolle wijze haar kerstrepertoire ten gehore. Voor meer informatie gaat u naar www.bataviawerf.nl.
U kunt gebruik maken van deze speciale vriendenbon. Wilt u niet knippen in het Bataviawerf Journaal, dan is de bon te vinden op onze website. Kijk hiervoor op www.bataviawerf.nl. rst naar de Kom met de ke geef deze Bataviawerf en familie, uw n aa vriendenbon ren. vrienden of bu
Vriendenbon
Breng een bezoek aan de Bataviawerf in Lelystad en ontvang 50% korting op de toegangsprijs voor max. 4 personen.
Volwassene
Nu € 5,00 i.p.v. € 10,00
65+
Nu € 4,00 i.p.v. € 8,00
Kind 6 t/m 12 jaar
Nu € 2,50 i.p.v. € 5,00
Kind 0 t/m 5 jaar
Gratis!
Deze kortingsbon is geldig tot en met 3 januari 2010 en is niet te gebruiken i.c.m. andere acties en reserveringen.
Batavia in de sneeuw
Kijk voor meer informatie op www.bataviawerf.nl.
7 4-2009
journaal
Een heel korte geschiedenis van… Vrouwen en de Verenigde Oost-Indische Compagnie Er is veel aandacht voor economische en bouwtechnische aspecten van de VOC. Echter een onderbelicht aspect is de rol die vrouwen speelden in relatie tot de VOC. Hooggeplaatste bemanningsleden en passagiers namen nog weleens hun vrouw mee aan boord. Aan het begin van de 17e eeuw was dit nog toegestaan. Later werden de regels op dit gebied steeds strenger, door de problemen die vrouwen aan boord vaak gaven. Op de Batavia waren enkele aantrekkelijke, vrouwelijke passagiers mede een belangrijke oorzaak van de muiterij die werd beraamd. De twee hoogste VOC vertegenwoordigers op Commandeur Pelsaert na waren de aanstichters, met alle tragische gevolgen van dien. De Batavia had overigens een zeldzaam groot aantal vrouwen aan boord, 22 in totaal. Een gemiddeld VOC-schip nam slechts enkele vrouwen mee. Aan het eind van de 17e eeuw was het alleen voor de allerhoogste aan boord nog toegestaan hun vrouw mee te nemen. Maar aan het begin van de 17e eeuw bracht de VOC bewust een grote hoeveelheid vrouwen naar de Oost, vooral onder Jan Pieterszoon Coen. Toen Coen in 1619 Jakarta had veroverd en daar de stad Batavia stichtte, probeerde hij zijn nieuwverworven hoofdstad zo gauw mogelijk te veranderen in een stadsrepubliek naar Europees model. Hij wilde dat er een grote Europese burgerklasse zou komen die er werkte, kinderen kreeg en naar de kerk ging. Een probleem was echter dat er met de VOC-schepen vrijwel alleen maar mannen meekwamen, veel hiervan vrijgezel. Coen had het niet zo op huwelijken met Javaanse inlanders, en verzocht de Heeren XVII om zo’n 500 'eerbare jonge meisjes' uit de wees- en werkhuizen te verzamelen en deze naar Batavia te zenden, opdat ze daar konden trouwen. In 1622 en 1623 gingen er daadwerkelijk vier schepen met 'exportbruiden' richting de Oost. Hoeveel meisjes er in totaal overgebracht zijn weten we niet. Alleen van het schip de Leiden, uitgevaren in 1623, weten we dat er 30 meisjes aan boord waren. De schipper dankte God achteraf dat dit goed was afgelopen; vrouwen als levende 'handelswaar' aan boord had de overtocht er niet makkelijker op gemaakt. Coen meldde aan de Heeren XVII dat de meisjes allemaal keurig getrouwd waren met hogere VOC-werknemers. Bij dit experiment is het echter gebleven. Later werden er geen meisjes meer naar de Oost gebracht voor de huwelijksmarkt.
Vrouwelijke boekanier
Zij wisten soms zeer lang hun mannenrol vol te houden voor ze ontdekt werden. Door de hele geschiedenis van de VOC heen zijn er zo’n 100 gedocumenteerde gevallen bekend van vrouwen die 'ontmaskerd' werden. Over hoeveel vrouwen succesvol waren en onontdekt bleven, kunnen we slechts gissen.
De meest tot de verbeelding sprekende categorie van vrouwen aan boord zijn de 'meisjes loos'. De als man vermomde vrouwen die bijtekenden als soldaat of matroos.
Colofon – jaargang 21, nr 4 Bataviawerf Journaal is een uitgave van de Bataviawerf in Lelystad en verschijnt vier keer per jaar. Het Journaal is bestemd voor donateurs en relaties van de Bataviawerf. Bataviawerf, Oostvaardersdijk 01-09, Postbus 119, 8200 AC Lelystad-NL • Postbank 1513, ING Bank 67.05.85.904
8 T +31 (0)320 261409 • F +31 (0)320 261360 • E
[email protected] • www.bataviawerf.nl Redactie: Management Team Bataviawerf • Druk en ontwerp: Anker Media, Lelystad
