Zaïna
cavalière de l’atlas
Film en educatie
Inhoudstafel
in het vertoningcircuit van Lessen in het Donker, in het kader van filmfestival Open Doek, een workshop georganiseerd door Jekino, een film in de klas, … Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen en wij zorgen graag voor een goed programma en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een fijne selectie van een dertigtal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor lesmappen die helpen bij een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.
In deze lesmap vind je geen werkbladen voor de leerlingen. Het is de bedoeling om samen met hen, klassikaal of in kleinere groepjes, op zoek te gaan naar mogelijke antwoorden op de vragen. Je bent met hen niet op zoek naar dat ene juiste antwoord. Het gaat meer om het vormen en uiten van een eigen mening en het kunnen duiden en verantwoorden van die mening. De lesmap is geschikt voor leerlingen vanaf de 3de graad lager onderwijs.
Feedback
We horen graag je reactie op de film, de bespreking en de lesmap. Surf even naar www.lesseninhetdonker.be om een evaluatieformulier in te vullen. Ook de leerlingen kunnen nadien hun reactie kwijt op de pagina van de film die ze zagen. Ga je de film bekijken tijdens filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling. Alvast bedankt!
filmfiche • synopsis • technische kaart
4
regie en productie • de regisseur • interviews
5
eerste reacties
14
het verhaal en de personages • verhaallijn en verteltoon - structuur - een sprookje • personages - Omar versus Mustapha - Mustapha als vader - Omar
15
focus op de titelheldin • liefde, wraak en vergeving • mens en paard • vrouw zijn
24
beeldtaal • decor • authenticiteit • western
30
fiche voor de leerlingen
Filmfiche
Regie en productie
synopsis Lang geleden, in het Atlasgebergte in Noord-Afrika. De 11jarige Zaïna woont samen met haar moeder Selma bij haar machtige stiefvader Omar. Wanneer Selma sterft, vermoedt Zaïna dat Omar hier verantwoordelijk voor is. Bij de begrafenis weigert ze bij hem te blijven en kiest –met de steun van de dorpsoversten– voor haar biologische vader Mustapha, die niet eens van het bestaan van zijn dochter afwist. Mustapha staat op het punt om een karavaan ruiters te begeleiden naar Marrakech om er deel te nemen aan de beroemde en prestigieuze paardenrace: de Agdal.
ZAÏNA van Bourlem Guerdjou vertelt over het snel veranderende leven van een jong moslimmeisje, de band die groeit tussen haar en haar vader en de strijd van haar vader met een machtige rivaal. Een sprookje met een actuele dimensie, dat zich afspeelt in Marokko, een land in volle sociale evolutie. Een episch familieavontuur met een etnologische invalshoek, verankerd in een vreemde cultuur, met een sterke thematiek en verbluffende decors. Zulke films werden al gemaakt over bvb de Himalaya (HIMALAYA, L’ENFANCE D’UN CHEF, SEVEN YEARS IN TIBET), de Gobi woestijn (URGA), het Poolgebied (ATANARJUAT), enz. Maar nog nooit was er een dergelijke grote internationale productie gedraaid over de Arabische wereld.
technische fiche regie: scenario: camera: productie: producenten: muziek: montage:
Bourlem Guerdjou Bourlem Guerdjou & Juliette Sales Bruno de Keyzer Rezo Productions, Prokino, France 3 Cinéma, FCC Jean-Michel Rey, Philippe Liégeois, Maurice Bernart Cyril Morin Joëlle Hache
Algerije/Frankrijk/Duitsland/Marokko - 2005 - 101’ www.zaina-lefilm.com met o.a. Aziza Nadir: Sami Bouajila: Simon Akbarian: Michel Favory: Assaad Bouab:
Zaina Mustapha Omar Abdelatif Kadour
De film oogt authentiek: de woestijnlocaties, het oude Marrakech, de kostuums, etc. zien er verbluffend knap uit. Daarom is het des te vreemder dat de personages allemaal Frans praten, weliswaar aangedikt met een Maghreb-accent.
Om een draaiperiode van enkele weken in de Atlas tot een goed einde te brengen, heb je een bekwame en ervaren crew nodig. Coproducent Jean-Michel Rey: “Onze Marokkaanse crew had ervaring met Hollywood-producties. Voor hen was het een formidabele uitdaging om mee te werken aan een Europese film met een bescheiden budget. Ze stortten zich met ongelooflijk enthousiasme op dit project. Het werd ook op menselijk vlak een fantastisch avontuur. Geïsoleerd in de eindeloze Atlas groeide de crew heel dicht naar elkaar toe.” Bij een productie van dergelijke omvang komen heel wat praktische problemen kijken. Het droge, hete klimaat was een zware belasting voor alle medewerkers, in het bijzonder voor de paarden. De dieren dronken zo’n 40 liter per dag, dus de watervoorraad werd continu aangevuld. Elk paard en elke ruiter had een stand-in. In sommige scènes draafden er wel 70 paarden over het scherm; de vaste paardencrew werd bij die gelegenheid aangevuld met zgn. fantasieruiters in vol ornaat, hun dieren behangen met vergulde versieringen. Het was een lange karavaan stalknechten en vrachtwagens met haver en stro die dwars door Marokko trok, van Fez naar Meknès, van het Atlas-gebergte naar Oukaimeden en Ouarzazate. Die streek is ‘berucht’: veel grote Amerikaanse producties (GLADIATOR, ALEXANDER, KINGDOM OF HEAVEN,…) trokken er heen vanwege het uitzonderlijke licht dat je er vindt.
personages zijn heel aards en nuchter; deze mensen zeggen meer met blikken en gebaren dan met woorden. Hoewel de film verankerd is in z’n omgeving, moest hij gaan over universele gevoelens die ieder mens herkent, wat ook zijn wortels mogen zijn.” ZAÏNA kreeg z’n wereldpremière tijdens de avondlijke openluchtvoorstelling op de Piazza Grande in Locarno voor 7500 festivalbezoekers. De film won er de publieksprijs. Maar regisseur Bourlem Guerdjou hoopte nog een ander, heel specifiek publiek aan te spreken: “Ik hoop dat de film aan een jong publiek, en vooral aan jongeren met wortels in de Maghreb, de kans geeft om via een sprookje de tradities en waarden van die cultuur te ontdekken.”
Regisseur Bourlem Guerdjou Regisseur van ZAÏNA is de in Algerije geboren Fransman Bourlem Guerdjou. Hij debuteerde in 1999 met VIVRE AU PARADIS, een kijk op het alledaagse leven van Algerijnse migranten in Parijs in de jaren ’60. Guerdjou werkte ook als acteur (o.a.in CAVALE, APRES LA VIE en UN COUPLE EPATANT) en leverde met ZAÏNA, CAVALIERE DE L’ATLAS (want zo luidt de volledige titel) in 2005 z’n 2de langspeelfilm af.
Jean-Michel Rey: “Het draaien van de race met 3 camera’s duurde 3 weken, van ’s ochtends tot ’s avonds. 500 figuranten kwamen vanuit Ouarzazate naar ons kamp. We hadden midden in de woestijn een massa tenten opgesteld. Dat blijven magische, onvergetelijke momenten.” Het resultaat oogt prachtig: een grote productie, toegankelijk voor een kinder- en familiepubliek, een visueel attractieve avonturenfilm voor iedereen die houdt van mooie beelden en van een eenvoudig verhaal met aandacht voor historische en etnische details. Scenariste Juliette Sales: “We wilden een film die historisch én modern is. Zo moesten ook de dialogen klinken: spaarzaam, uit het leven gegrepen en tijdloos. De
Interviews Interview met regisseur en scenarist Bourlem Guerdjou en co-scenariste Juliette Sales Waar komt het verhaal van ZAÏNA vandaan? Bourlem Guerdjou: “Ik wilde een genre-film maken met wortels in m’n eigen cultuur.” Juliette Sales: “We wilden een sprookje vertellen, met als uitgangspunten: een man, een kind en het Oosten (de Oriënt). We werden geïnspireerd door ‘1001 Nacht’ maar ook door oude vertellingen zoals het verhaal van de laatste berberkoningin Kahena. We wilden een sterke aanwezigheid van de natuur –soms toegankelijk, soms bedreigend– met weidse landschappen, paarden,... Dat herinnert aan een western, vandaar dat we ZAÏNA al lachend een ‘couscous western’ noemden. Een sprookje dus, maar met een sterke symboliek, diepgang en subtiliteit.” Het verhaal heeft iets ‘tijdloos’. Guerdjou: “Thema’s zoals vaderschap, liefde en rivaliteit zijn van alle tijden.” Sales: “We wilden een film die historisch én modern is. Zo moesten ook de dialogen klinken: spaarzaam, uit het leven gegrepen en tijdloos. De personages zijn heel aards en nuchter; deze mensen zeggen meer met blikken en gebaren dan met woorden. Hoewel de film verankerd is in z’n omgeving, moest hij gaan over universele gevoelens die ieder mens herkent, wat ook zijn wortels mogen zijn.” Jullie hebben je grondig verdiept in de wereld van de Arabische ruiters. Sales: “We streefden naar authenticiteit. In de bibliotheek van het ‘Institut du Monde Arabe’ vond ik heel precieze
informatie over de Marokkaanse tradities inzake paarden. Op het einde van de 18de eeuw baseerden de Engelse en Franse maneges hun stijl op de Marokkaanse rijscholen, waar paarden een uitzonderlijk uithoudingsvermogen hadden. Voor Arabische ruiters is een paard hun schat, een gezel die hun leven kan redden. Ze zouden hun laatste dadels eerder aan hun paard geven dan ze voor zichzelf te houden. Want het is op de rug van hun paard dat ze de woestijn uitgeraken... niet omgekeerd. Ze praten over hun paard als over hun beste vriend. De initiatiescènes in de film zijn rechtstreeks overgenomen uit die opleidingshandboeken.” Een jong meisje moet een onmogelijke keuze maken tussen 2 mannen met wie ze een conflict heeft. Dat is een sterk dramatisch element. Guerdjou: “Ik wilde van Zaïna een charismatisch personage maken. Hoewel zij rouwt om haar moeder bepaalt Zaïna haar eigen lot en dwingt haar vrijheid af. Ze staat altijd klaar om te rebelleren en heeft een enorme innerlijke kracht. Haar evolutie verbeeldt ook de emancipatie van een vrouw. Zij symboliseert de Arabische vrouwen die het lef hebben om te revolteren om hun toestand te veranderen.” Sales: “De film begint met een krachtige situatie: de dood van Selma die een weeskind achterlaat en Omars vastberadenheid om het kind op te eisen. Hun gemeenschappelijke vijand Omar dwingt Mustapha en Zaïna alles samen te doen. Zij moeten elkaar leren accepteren als vader en dochter en zelfs bereid zijn hun leven voor elkaar te geven. De situatie dwingt hen hun gevoelens heel direct en waardig te uiten, passend bij de levensomstandigheden in deze vijandige omgeving. De thema’s zijn helder en eenvoudig: leven, dood, vader- en dochterliefde.” Aanvankelijk verloopt het contact tussen Mustapha en z’n dochter ruw en afstandelijk. Guerdjou: “Op het randje van de afwijzing zelfs. Zaïna laat zich gelden, durft een paard te bestijgen en wint zelfs de race. Pas wanneer Mustapha zijn liefde voor paarden aan
haar doorgeeft, groeit van daaruit de dialoog.” Sales: “Bourlem Guerdjou vindt veel schoonheid in de duistere, ruwe kanten van het leven. Aanvankelijk kan het contact tussen Mustapha en Zaïna niet anders dan gespannen zijn: hij ontdekt nu pas dat hij een dochter heeft, hij weet niks van kinderen, hij verzorgt ze minder goed dan z’n paarden. Wanneer Zaïna hem later wijst op gemeenschappelijke elementen uit hun verleden evolueert hun relatie. Dat zie je aan de intensiteit van hun blikken. Bij het schrijven van die scènes dacht ik vaak aan kinderen die zich ook vandaag nog verloren of verlaten voelen omdat hun ouders zo weinig aanwezig voor hen zijn.”
berberzangen, gnaouas percussie en Arabische violen vermengd. Ik hoop dat de film aan een jong publiek, en vooral aan jongeren met wortels in de Maghreb, de kans geeft om via een sprookje de tradities en waarden van die cultuur te ontdekken’.
Interview met acteur Sami Bouajila (Mustapha) Wat trok je aan in deze film?
‘Overlevering’ is heel belangrijk in dit verhaal. Sales: “Overlevering is de basis van elk onderricht. Tussen Mustapha en Zaïna is Zingal het ideale medium; paarden zijn het enige waar Mustapha verstand van heeft. Maar belangrijker is het kruidenboek dat Selma aan Zaïna nalaat; het is een krachtig feministisch signaal: dankzij haar moeder kan Zaïna lezen (en Mustapha niet). Overlevering toont dat kinderen profiteren van de fouten en de strijd van hun ouders. Selma was té sterk, té gepassioneerd en té briljant voor de wereld en het tijdperk waarin zij leefde. Maar door te durven concurreren met mannen, met als gevolg dat ze verstoten werd, sloeg ze een bres. Slechts dankzij Selma kan Zaïna de race winnen en geaccepteerd worden. Zaïna herbeleeft de geschiedenis van haar moeder, maar de wereld is veranderd. Dat wordt gesymboliseerd door de sluier. Omar rukt hem af om Zaïna te dwarsbomen en te vernederen. Maar met dat gebaar verzekert hij haar triomfantelijke overwinning. Ondanks zichzelf wordt Omar een werktuig in de bevrijding van de vrouw.” Het ritme is ingehouden en de mise en scène energiek. Guerdjou: “Ik wilde een vloeiende mise en scène om dicht bij een sprookje te blijven en aan mijn personages een soort energie te geven zoals in een western. Cyril Morin heeft in de soundtrack op een prachtige manier traditionele elementen,
10
Sami Bouajila: “Het verhaal leunt erg dicht aan bij een fabel, een epische vertelling uit de Atlas, die me erg raakte. De rol van Mustapha is rijk, heel anders dan de doorsnee filmheld, dus dit kon voor mezelf een echte verrijking worden.” Je voelde je ook persoonlijk betrokken? Bouajila: “De rol bracht me terug naar de cultuur van mijn herkomst, een beetje vergeten in tijden van multiculturaliteit, maar nog altijd diep verankerd in mij. Mijn ouders komen hier vandaan. Ik kon –symbolisch– in de voetsporen van mijn vader treden. Hij was een berber die leefde in tenten in de woestijn. Via deze film maakte ik de reis van mijn ouders in omgekeerde richting... terug naar waar ik vandaan kom.” Mustapha en de machtige Omar zijn mekaars rivalen. Bouajila: “Volgens mij zijn Mustapha en Omar uit hetzelfde hout gesneden. Ik beeld me in dat ze samen zijn opgegroeid, eenzelfde passie voor paarden deelden en –helaas– ook een passie voor dezelfde vrouw, Selma. Het is fijn voor een acteur om een personage te spelen dat zo eenvoudig en sterk is, met een bijna theatrale dimensie.”
11
Mustapha is gekwetst, een eenzaat. Zijn ruwe leven verhindert hem aanvankelijk zich aan zijn dochter te hechten. Bouajila: “Dat is vooral omdat Zaïna hem met de neus op de lacunes in zijn leven drukt. Zij is als een spiegel die beelden uit het verleden oproept, beelden die hij liever zou vergeten omdat de wonden nooit zijn geheeld. Mustapha wordt door wroeging verteerd omdat hij de vrouw van wie hij hield, moest verstoten. Selma had immers een kracht en een vrijheid die zich niet liet intomen.” Jouw scènes met Aziza Nadir (Zaïna) stralen echt een geloofwaardige familiale warmte uit. Bouajila: “Er was een wisselwerking tussen ons die onze vader-dochter relatie heel geloofwaardig maakte. Aziza observeerde heel goed onze manier van acteren. Zij stond voor ’t eerst voor de camera en ik zag haar pijlsnel evolueren.” De evolutie in de relatie tussen vader en dochter is mooi en ontroerend.
stedeling. Het contact met de mensen ter plaatse, hun manier om ‘tijd te nemen’ brengt je lichaam in een ander ritme. De uitdrukking ‘Inch Allah’ krijgt er terug z’n volledige betekenis; het is een filosofie, een andere kijk op het leven.” Je bent een bekwaam ruiter! Bouajila: “Al wat ik nodig had, was een beetje lef, een beetje bluf en ’t ging vanzelf. Met een training van 6 maanden deden we het helemaal niet slecht.” En je hanteert de sabel met klasse. Bouajila: “In zo’n sabelgevechten moet je eerlijk en ridderlijk zijn; je moet ervoor gaan. Je mag niet bang zijn om je moe of vuil te maken en je moet er plezier in hebben. Je moet met vertrouwen de ander tegemoet treden, zoals in een spel. Er zit iets heel ‘Oosters’ in het kruisen van de degens, zoals in het kruisen van blikken.” Simon Akbarian (Omar) was verrukt over de manier waarop jullie elkaar aanvulden.
Bouajila: “Het scenario laat bij Zaïna een passie voor paarden opbloeien; Zaïna benadert ze op dezelfde manier als haar overleden moeder ooit deed. Hoe meer de paarden erbij betrokken worden, hoe dichter de personages naar elkaar groeien.”
Bouajila: “Ik krijg nog kippenvel als ik denk aan het uitzonderlijke plezier om met een partner als Simon samen te werken. Simon heeft een geweldige persoonlijkheid en een rijke menselijke ervaring. Hij is intelligent en gevoelig en net zoals ik werd hij door het verhaal teruggevoerd naar zijn wortels.”
Maakten de paarden het jou ook zo makkelijk?
Wat blijft je vooral bij van de draaiperiode?
Bouajila: “De acteurs moesten zich gewoon laten mee dobberen op de schoonheid van de landschappen en de kostuums om op een heel natuurlijke manier in een andere wereld te belanden. Dan kan je spelen op je instinct. Daarvoor moet je je échte gevoelens terugvinden en alles overboord gooien wat je spel kan verzwaren of onecht maken. Dat werd vergemakkelijkt door de paarden: zij bedriegen niet.
Bouajila: “Het plezier om deel uit te maken van zo’n project, de verrijking op menselijk vlak en de verbondenheid met vrienden die ik in Marokko maakte. Die staljongens bijvoorbeeld, met wie ik de meeste tijd doorbracht, hebben me enorm veel bijgebracht. Ondanks hun zware leven hebben zij zo’n culturele rijkdom, zo’n wijsheid. En het onthaal bij de Berbers in het zuiden! Zoveel puurheid, zoveel generositeit en waardigheid!”
We konden gelukkig al een tijdje ter plaatse verblijven voor de opnames begonnen. Dan vergeet je snel de stress van de
12
13
Eerste reactie
Het verhaal en de personages
mogelijke vragen: • Heb je genoten van de film? Waarom wel/niet? • Wat vond je van: - de thematiek (de ontwikkeling van een jong moslimmeisje) - de sfeer van de film (Omschrijf die eens. Wat voor soort film is dit voor jou: een western, een sprookje, een thriller, een avonturenfilm,… Waarom?) - de etnologische invalshoek (informatie over vreemde culturen) - de decors
Selma wordt begraven. Haar dochter Zaïna treurt bij het graf. Volgens Zaïna is haar stiefvader Omar schuldig aan Selma’s dood: maandenlang sloot hij moeder en dochter op, ‘gek van liefde’. Zaïna is razend op hem; de imam neemt het meisje in bescherming. Dan duikt Mustapha op. Hij is Zaïna’s échte vader, maar verliet Selma tijdens haar zwangerschap. ‘Dit is je vader. Hij zal nu voor je zorgen.’ Maar Mustapha wist niet dat hij een kind had en kent niet eens haar naam. Er is geen groet, geen kennismaking. Toch vertrekken vader en dochter samen op een 20-daagse voetreis naar Marrakech; Mustapha leidt een konvooi ruiters naar de stad om er deel te nemen aan de beroemde Agdal paardenrace. ‘s Nachts keert Zaïna terug naar de villa van de machtige Omar en neemt moeders boek mee met kennis over geneeskrachtige kruiden. Het komt tot een confrontatie tussen Zaïna en haar stiefvader. Omar bekent schuld, praat op haar in, belooft alles voor haar te doen,... maar Zaïna koelt haar wraak op een vreselijke manier. De paardenstal gaat in vlammen op. Ondanks z’n afstandelijkheid neemt Mustapha het meisje in bescherming, al haalt hij daarmee Omars woede op de hals. Hij verzorgt haar geschonden voeten, maar laat haar weten: ‘Je moet me gehoorzamen. Anders laat ik je in de steek.’ Mustapha wil meer weten over Selma’s leven en dood. Zaïna vertelt hoe Selma Omar steeds weigerde, keer op keer, hoe hard hij ook aandrong. Hij sloot haar op en tijdens een nachtelijke vechtpartij viel Selma en stierf.
14
15
Omar houdt de karavaan in het vizier tijdens hun tocht en beschiet hen. Hij wil Zaïna met alle middelen voor zich opeisen. - “Het is de tweede maal dat je me bedriegt, Mustapha Je hebt Selma van mij genomen.” - “Ze zou nooit met jou trouwen.” - “Zaïna, deze man heeft jouw moeder onteerd. Hij zal het opnieuw doen.” De druk op Mustapha wordt groot. Er komt ruzie in de karavaan en na een gevecht met Kadour stuurt hij zijn beste ruiter (en potentiële winnaar van de race) weg. De manschappen beweren dat zijn dochter hem het hoofd doet verliezen. Er komt muiterij en ’s nachts wordt Mustapha overvallen en voor dood achtergelaten. Dat is ook het moment waarop Zaïna haar hart lucht. Er moet tussen hen zoveel opgehelderd worden... en dat gebeurt ook. Zaïna komt te weten dat Selma 12 jaar geleden de Agdalrace in Marrakech won, vermomd als man. Toen het schandaal uitkwam, moest Mustapha haar verstoten. Hij zag haar nooit meer terug. Vanaf dit moment groeien Zaïna en Mustapha naar elkaar toe op een intense en ontroerende manier. In Marrakech treffen Mustapha en Omar elkaar. Steeds herhaalt Omar zijn smeekbede: “Zaïna, kom met mij mee naar huis.” Dan doet Zaïna een verbluffend voorstel: ze maakt zichzelf tot inzet van de race die ze zelf zal rijden. Bij de start geeft Mustapha haar advies: hoe ze de koers moet rijden en haar lievelingspaard Zingal leiden. Snikkend neemt ze zijn goede raad aan. In de race treffen Omar en Zaïna elkaar in een rechtstreekse confrontatie. Wanneer ze zij aan zij over de piste stormen, rukt hij haar hoofddoek af en toont haar gelaat aan het publiek. De mannen zijn geschandaliseerd, maar de vrouwen juichen. Wanneer ze in de slotronde naast elkaar op de aankomst afstormen, houdt het publiek de adem in...
16
verhaallijn en verteltoon structuur Het verhaal heeft een heel klassieke narratieve vorm. - Het begin is bevreemdend en afstandelijk. Ingrijpende gebeurtenissen (zoals de dood van moeder, de komst van de nieuwe vader) worden op bedaarde, neutrale toon meegedeeld, om een kader te scheppen voor het verdere verhaal. - In het middengedeelte van de film wordt de band met de personages inniger en worden de conflicten meer op de spits gedreven. De band tussen vader en dochter wordt de scharnier van deze film; alles beweegt daar rond. Tweegevechten en confrontaties geven structuur aan het verhaal en drijven de spanning op. Voortdurend wordt er opgebouwd naar wat ‘de grote finale’ van de film moet worden: de race in Marrakech. - De afloop van het verhaal is voorspelbaar en bijna ‘Hollywoodiaans’. Alles wordt extra in de verf gezet; alleen het tempo en de decors verschillen van een doorsnee Hollywood-kraker. mogelijke vragen: • Kan je het verhaal in enkele regels samenvatten? • Zoals de meeste verhalen, kan je ook ZAÏNA opsplitsen in 3 delen: - begin: - Wat gebeurt hier allemaal? - Welke sfeer straalt dit deel van de film uit? Waarom zou dat zo zijn? - midden: - Wat staat er centraal in dit deel van de film? - Verandert de sfeer van de film hier volgens jou? Hoezo?
17
- slot: - De hele film gaat langzaam naar een hoogtepunt toe. Ze noemen dat een ‘grote finale’. Wat is die ‘grote finale’ precies? - Er wordt wel eens gezegd dat het einde van het verhaal heel ‘Hollywoodiaans’ is. Wat zou hier mee kunnen bedoeld worden? Wat vind jij: lijkt deze film op een Hollywoodfilm of helemaal niet? een sprookje Het verhaal van ZAÏNA lijkt om verschillende redenen wel een sprookje: - Het verhaal is erg eenvoudig en kan ook door kinderen makkelijk worden gevat. - De film speelt zich af in een niet nader benoemd tijdperk en begint met: ‘Er was eens lang geleden..’. Een echt sprookjesbegin. Zoals bij de sprookjes van ‘1001 Nacht’, waar ZAÏNA door z’n sfeer en setting vaak aan herinnert. - Het verhaal wordt verteld door een offscreen stem vermoedelijk één van de leden van Mustapha’s karavaan- en heeft sprookjesachtig mooie decors. - Net zoals een sprookje gaat ZAÏNA over duidelijke personages en heel directe thema’s: goed versus kwaad, de tragiek van het leven, de onschuld van een kind en de moeilijke keuzes die zich voordoen.
mogelijke vragen: - Het verhaal van ZAÏNA lijkt op een sprookje. Waarom? - Kan je enkele kenmerken van sprookjes bedenken? Zijn ze ook toepasbaar op dit verhaal? - Heb je al wel eens gehoord over de ‘Sprookjes van 1001 Nacht’. Weet je wat dat betekent? Wie was Sheherazade? Wat is zo typerend voor de sfeer van deze sprookjes? Kan je hierover meer informatie vinden? - De scenaristen omschrijven de film als “tijdloos maar toch modern”. Wat betekent dat volgens jou? Vind jij dit ook? Waarom wel/niet?
Wat zeggen de makers hier zelf over? Scenariste Juliette Sales: “We wilden een sprookje vertellen met als uitgangspunten: een man, een kind en het Oosten (de Oriënt). We werden geïnspireerd door ‘1001 Nacht’ maar ook door oude vertellingen zoals het verhaal van de laatste berberkoningin Kahena. Een sprookje dus, maar met een sterke symboliek, diepgang en subtiliteit.” Acteur Simon Abkarian: “Deze film heeft het parfum van een sprookje en opent poorten in de innerlijke verbeelding van elke kijker. Ik ben in dat universum ondergedompeld door mijn grootmoeders die mij legendes vertelden.”
18
19
personages Zaïna, de titelheldin, is de centrale figuur in dit verhaal. Maar de tragedie wordt voort gestuwd door 2 rivaliserende personages rondom haar: Omar en Mustapha. Omar versus Mustapha Omar en Mustapha strijden om dezelfde prijs: het vaderschap over Zaïna. Maar voor beiden betekent dat nog zoveel meer: erkenning, liefde, littekens uit het verleden uitwissen… Omar en Mustapha hebben veel met elkaar gemeen. Sami Bouajila: “Volgens mij zijn Mustapha en Omar uit hetzelfde hout gesneden. Ik beeld me in dat ze samen zijn opgegroeid, eenzelfde passie voor paarden deelden en –helaas– ook voor dezelfde vrouw.” Omar en Mustapha zijn allebei ‘mannen van de woestijn’, verankerd in de grond, verbonden met de elementen en spaarzaam in woorden en gebaren. Zij doen wat ze zeggen en ze zijn wat ze doen; mannen uit één stuk. In hun contacten houden ze zich aan dezelfde erecode die bepaalt of zij zich al dan niet ‘waardig’ gedragen. Simon Abkarian (Omar): “Die code is van levensbelang omdat ze hun lot met waardigheid willen dragen. Dat maakt hen op veel punten elkanders gelijken. Ik hou van het idee dat je in deze film partij kan kiezen voor allebei de hoofdfiguren. Elk doet precies wat hij denkt te moeten doen, de dingen die hij correct vindt. Zij hebben elk hun correctheid, hun gegeven woord dat ze niet kunnen terugnemen.”
en Simon Abkarian (Omar): Sami Bouajila: “Ik krijg nog kippenvel als ik denk aan het uitzonderlijke plezier om met een partner als Simon samen te werken. Simon heeft een geweldige persoonlijkheid en een rijke menselijke ervaring. Hij is intelligent en gevoelig en net zoals ik werd hij door het verhaal teruggevoerd naar zijn wortels.” Simon Abkarian: “Ik heb acteur Sami Bouajila steeds erg bewonderd. De kracht van acteren is samen spelen met de andere. Als je geluk hebt met een tegenspeler die daarin meewil – zoals Sami – dan kom je tot een mooie uitwisseling. Mijn lange discussies met Sami hebben onze vertolking verrijkt en de film heeft ons dicht bij elkaar gebracht. We zouden er alles voor over hebben om nog eens samen aan een film te werken. Ik heb een land ontdekt en ik heb sterke vriendschappen gesmeed.” Beide acteurs hebben hun wortels, hun afkomst gemeen. Zoals vele collega’s uit de Maghreb-landen vullen zij het werk in hun thuisland aan met rollen in Franse films. Zij zijn zich goed bewust van hun voorbeeldrol en hun verantwoordelijkheid bij het kiezen van rollen in Franse films.
Dol op elkaar De relatie tussen Mustapha en Omar groeide ook door de band die de hoofdacteurs met elkaar hadden. De samenwerking verliep geweldig en beiden zijn dol op elkaar. Misschien verklaart dat de intensiteit van de scènes waarin ze elkaar ontmoeten en bekampen. Sam Bouajila (Mustapha)
20
21
Mustapha als vader Mustapha is een nomade, tanig en droog zoals de streek waar hij leeft. Een man die vasthoudt aan zijn waarden; hij houdt een cultuur van oude tradities in stand en leidt en beschermt zijn stam, zijn karavaan. Het contact tussen Mustapha en zijn dochter verloopt aanvankelijk erg stroef, op het randje van de wederzijdse afwijzing zelfs. Niet onlogisch voor een man die niet eens wist dat hij een dochter had, die geen voeling met kinderen heeft en die vanaf nu zijn levenswijze grondig zal moeten aanpassen. Sam Bouajila: “Zaïna drukt hem met de neus op de lacunes in zijn leven. Zij is als een spiegel die beelden uit het verleden oproept, beelden die hij liever zou vergeten omdat de wonden nooit zijn geheeld. Mustapha wordt door wroeging verteerd omdat hij de vrouw van wie hij hield, moest verstoten.”
z’n eigen situatie onder ogen zien. Tussen 2 rivalen vind je altijd zowel aantrekking als afstoting. Ik probeer archetypes te vermijden. Omar lijkt een wrede man. Maar hij krijgt ook een diepe menselijkheid; zijn liefde voor Selma lijkt oprecht. Ook voor Omar is er kans op verlossing. Dit is een les voor iedere acteur die ooit een ‘slechterik’ moet spelen: hoe meer je jouw beestigheden verbergt, hoe zichtbaarder ze worden.”
mogelijke vragen: - Vind je dat Omar en Mustapha op mekaar lijken? Hoezo? - Beide mannen gedragen zich met grote waardigheid. Waarom wordt daaraan zoveel belang gehecht? - Welk belang heeft Zaïna voor de twee mannen?
Hun gemeenschappelijke ‘vijand’ Omar dwingt Mustapha en Zaïna dichter naar elkaar toe. Zij leren elkaar accepteren als vader en dochter; het contact met de paarden helpt hen daarbij. Vanuit hun gedeelde liefde voor paarden, leren ze met elkaar te praten. Zo maakt Zaïna ook van haar vader een ander mens. Ze leert hem het verleden verwerken en zelfs zijn rivaliteit met Omar opgeven.
Omar Simon Abkarian zegt over zijn personage Omar: “Deze machtige, zelfbewuste man is blind van liefde, met alle gewelddadige gevolgen van dien. Zijn status – een bijna goddelijk recht – verleent hem macht over leven en dood. Hij bezit alles – mannen, vrouwen, paarden, gronden – en toch is hij nu onmachtig omdat iemand hem vrijuit ‘neen’ zegt. Omar wil de problemen van de ziel met macht oplossen en dat zet de tragedie in gang. Eigenlijk is Omar op zoek naar zichzelf. Mustapha doet hem
22
23
Focus op de titelheldin Ondanks de eenvoud van het verhaal, raakt ZAÏNA een heleboel verschillende thema’s aan.
liefde, wraak & vergeving Vader en dochter, en hoe hun conflict verandert in een hechte band... dat is het thema dat richting geeft aan deze film. De scènes waarin Mustapha en Zaïna dichter tot elkaar groeien, zijn ongetwijfeld de mooiste en meest ontroerende van allemaal. Zaïna redt haar vader op een moment dat iedereen hem in de steek laat. Dat is het scharniermoment: ze kiest voor hem en hij kiest voor haar; hij geeft zijn geheimen bloot, verantwoordt zich voor zijn verleden. En via Zingal leren ze elkaar beter kennen en komen ze dichter bij elkaar te staan. Ze lopen hand in hand en wanneer Mustapha haar gade slaat, komt er een tevreden blik in zijn ogen. Hij beseft dat zijn dochter Zaïna veel eigenschappen van zijn geliefde Selma in zich draagt, o.a. de kennis van kruiden en de liefde voor paarden. Dat is ook de reden waarom Omar zo nadrukkelijk Zaïna voor zich opeist. Zij is de enige herinnering aan zijn geliefde Selma, een heel sterke herinnering, omdat de dochter zoveel van de moeder in zich draagt. Omar laat zich niet zomaar afschepen; hij wordt veeleer door zijn krachtige liefde gedreven dan door wraak of jaloezie. Maar zijn inspanningen zijn tevergeefs: “Sommige dingen kan je niet met goud kopen. Zoals de vergeving van een kind.” Zaïna kan nog niet vergeven en koelt haar wraak op Omar op een vreselijke manier (de stal met paarden gaat in vlammen op). Ze spaart ook Mustapha niet. Wanneer hij weerloos op de grond ligt, uit ze haar beschuldigingen: “Moeder stierf omdat jij ons hebt verlaten.” Toch blijven de personages zich met een grote waardigheid gedragen en worden ze gedreven door een morele erecode. Acteur Simon Abkarian (Omar): “De schoonheid van de
24
tragedie is precies dat ze wordt veroorzaak omdat iedereen de dingen doet die hij moet doen. Dat wordt bepaald door je overlevingsdrang en de wil om je lot met waardigheid te dragen.” Kruidenboek Moeder laat voor Selma een boek achter waarin al haar kennis over geneeskrachtige planten en kruiden staat opgetekend. Voor Zaïna moet dit boek de sleutel naar de vrijheid worden: kennis is macht; wie veel weet, staat sterk in z’n schoenen. De waarde die aan dit boek wordt gehecht, blijkt uit de respectvolle manier waarop Zaïna het behandelt: Scenariste Juliette Sales: “Belangrijker is het kruidenboek dat Selma aan Zaïna nalaat; het is een krachtig feministisch signaal: dankzij haar moeder kan Zaïna lezen (en Mustapha niet).”
mens & paard De rol van het paard in deze film kan nauwelijks overschat worden. Paarden zijn essentieel, niet enkel voor hun visuele schoonheid, maar ook voor de ontwikkeling van het verhaal. De magische band tussen paard en ruiter en tussen Zaïna en de volbloed Zingal in ’t bijzonder, geven het verhaal een heel nieuwe wending. Geen wonder dat de paarden hun stempel drukten op alle facetten van de film... zelfs al tijdens de voorbereiding en de opnames. ZAÏNA is een absolute must voor paardenliefhebbers. Er worden prachtige paarden getoond, de dieren worden aanbeden en opgehemeld, hun schoonheid wordt bezongen, hun vacht uitvoerig geborsteld. In een bijna sensueelerotische scène leert het meisje al strelend en tastend het paardenlichaam ontdekken. Bovendien staan de paarden ook garant voor spanning, bvb de nachtelijke ontmoeting met de paardendieven en natuurlijk de grote race aan het slot. Juliette Sales: “Voor Arabische ruiters is een paard hun schat, een gezel die hun leven kan redden. Ze zouden hun
25
laatste dadels eerder aan hun paard geven dan ze voor zichzelf te houden. Want het is op de rug van hun paard dat ze de woestijn uitgeraken... niet omgekeerd. Ze praten over hun paard als over hun beste vriend.”
historisch correct De film streeft ernaar een heel correct historisch beeld te schetsen van de paarden en hun berijders. Daar kwam veel research bij kijken. De scènes waarin Zaïna kennis maakt met Zingal en waarin ze het dier voor het eerst dier berijdt, citeren letterlijk uit de handboeken die lang geleden voor jonge Marokkaanse ruiters werden gebruikt. Heel belangrijk daarvoor was de samenwerking met een Franse trainer die al sinds jaren ter plaatse in Marokko paarden opleidt volgens de oude plaatselijke tradities. Hij werkte al mee aan verschillende Amerikaanse producties, maar was nu erg opgetogen te kunnen meewerken aan een film die het paard een plaats geeft als acteur in het hele verhaal, niet enkel als charmant, historisch vervoermiddel. acteren met paarden De magische band tussen man en paard groeide ook bij de acteurs die met de dieren werkten. Sami Bouajila: “Al wat ik nodig had, was een beetje lef, een beetje bluf en ’t ging vanzelf. Met een training van 6 maanden deden we het
26
helemaal niet slecht.” De hoofdacteurs, die weinig of geen ervaring hadden, kregen een aparte trainer om het paardrijden te oefenen. Maar de dieren beïnvloedden ook hun manier van acteren. Simon Abkarian: “Een paard is voor de acteur een niet manipuleerbaar element; je wordt verplicht rekening te houden met het ‘onvoorspelbare’.” paard als medium tussen Zaïna en haar vader Paarden zijn het ultieme middel om Mustapha en Zaïna dichter bij elkaar te brengen. Het is aanvankelijk hun enige raakpunt: Zaïna heeft die liefde geërfd van haar moeder en ook Mustapha geeft zijn liefde voor paarden aan haar door. Van daaruit groeit de dialoog tussen hen. Aanvankelijk is Zingal hun medium; hun gesprekken verlopen via de prachtige volbloed. Tussen Zaïna en Zingal is er een magische band; ze durft het dier bestijgen, berijden en met hem wint ze zelfs de race. Wanneer ze op het paard rijdt, achterop bij de oude man, horen we haar voor het eerst luidop lachen. Ook Mustapha wordt door deze taferelen mild gestemd. Paarden zijn het enige waar Mustapha écht verstand van heeft. Hij weet niks van kinderen en verzorgt ze minder goed dan hij z’n paard verzorgt. Sami Bouajila: “Zaïna benadert paarden op dezelfde manier als haar moeder ooit deed. Hoe meer de paarden erbij betrokken worden, hoe dichter de personages naar elkaar groeien.”
Vrouw-zijn ZAÏNA vertelt over de initiatie en emancipatie van één meisje maar toont op die manier ook een evolutie in de samenleving. De film maakt een statement over de positie van de vrouw in de maatschappij vroeger. Hij toont dat een verandering niet tegen te houden is. Zaïna geeft ons hoop: zij herhaalt de moedige daad van haar moeder door 12 jaar later opnieuw deel te nemen aan de paardenrennen. Moeder werd daarvoor vroeger door haar man verstoten, terwijl Zaïna nu –zelfs bij mannen– respect en bewondering afdwingt.
27
Selma was ‘haar tijd vooruit’; de patriarchale Arabische samenleving accepteerde geen vrouw met zo’n krachtige passie en wil. Selma bewees dat je de strijd kon aangaan, al betaalde ze daarvoor een dure prijs (verstoting). Zo maakte zij de weg vrij voor een nieuwe generatie, de generatie van haar dochter. Slechts dankzij Selma kan Zaïna de race rijden en winnen. Zaïna herbeleeft de geschiedenis van haar moeder in een veranderde wereld. Selma moest de race anoniem rijden, vermomd. De omstandigheden dwingen Zaina om openlijk uit te komen voor wie ze is en als vrouw de strijd aan te gaan. Haar sluier wappert op in het stof en wordt onder de paardenhoeven vertrapt. Een sterk statement. Ook wij krijgen voor de eerste maal Zaïna’s lange lokken te zien, een ode aan de vrouwelijkheid die zich nu pas voluit mag ‘ontplooien’. Juliette Sales: “Omar rukt de sluier af om Zaïna te dwarsbomen en te vernederen. Maar met dat gebaar verzekert hij haar triomfantelijke overwinning. Ondanks zichzelf wordt Omar een werktuig in de bevrijding van de vrouw.” Wanneer Zaina’s hoofddoek wordt afgerukt, spreken de mannen schande. Maar de vrouwen juichen en maken luidkeels hun ‘joule’s’. De gezichten van de vrouwen verraden dat Zaïna de leiding neemt in de race, die ze ook wint. Uiteindelijk juichen ook de mannen van vreugde bij de sterke prestatie van dit meisje.
mogelijke vragen: - Hoe groeien Zaïna en haar vader dichter tot elkaar? Hoe zie je dat? Wat helpt hen daarbij? - Wat betekent Zaïna voor Omar? En voor Mustapha? - Waarom zijn paarden zo belangrijk voor de nomaden van de woestijn? Hoe zie je dit in de film? - Wat betekenen paarden voor Zaïna? Voor Mustapha? Waarom wordt beweerd: “Zingal is hun medium”? - “Zaïna geeft ons hoop.” Hoop op wat? Hoe doet ze dat? - “Selma maakte de weg vrij voor een nieuwe generatie. Slechts dankzij Selma kan Zaïna de race rijden en winnen.” Wat betekent dat? Ga je hiermee akkoord? Hoezo? - Vergelijk Selma’s race met die van Zaïna, 12 jaar later. Wat zijn de gelijkenissen en verschillen? Wat is er veranderd en wat niet? - Wat gebeurt er met de hoofddoek van Zaïna tijdens de race? Wat zou de betekenis hiervan kunnen zijn? - Hoe reageren de mannen op Zaïna’s overwinning? En de vrouwen?
Regisseur Bourlem Guerdjou: “Ik wilde van Zaïna een charismatisch personage maken. Hoewel zij rouwt om haar moeder bepaalt Zaïna haar eigen lot en dwingt haar vrijheid af. Ze staat altijd klaar om te rebelleren en heeft een enorme innerlijke kracht. Haar evolutie verbeeldt ook de emancipatie van een vrouw. Zij symboliseert de Arabische vrouwen die het lef hebben om te revolteren om hun toestand te veranderen.”
28
29
Beeldtaal decors Als deze film op sommige momenten op een groots epos lijkt, is dat vooral te danken aan de indrukwekkende aanwezigheid van de omgeving. Het Atlasgebergte drukt zijn stempel op het verhaal, zoals in de openingswoorden theatraal wordt aangekondigd. Het gebergte levert een eindeloze variatie aan imposante landschapsbeelden, op breedbeeldformaat gefilmd, die lang op het netvlies blijven nazinderen. Deze woeste bergen kunnen niet anders dan het decor zijn voor een avontuurlijk en groots verhaal. Er zijn de ruiters die door de woestijn trekken tegen een zonsondergang. De machtige Omar die (in vogelperspectief) neerkijkt op de weerloze ruiters in de rotskloof en hen beschiet. De groep die voorttrekt door de storm, de afschrikwekkende schoonheid van de gevaarlijk besneeuwde bergpaden. Er zijn grotten en een idyllische oase waar een stroompje doorheen vloeit. Er is nergens plaats voor een spatje lelijkheid in de esthetiek en de brutale ruwheid van het landschap wordt ook weerspiegeld in de gevoelens van de personages. Die esthetische inspanningen herinneren aan de oriëntaalse ornament- en decoratiekunst, die nauw verweven is met de Arabische sprookjes. Het oog voor detail is verbluffend: elk tapijt, elke parel, tot de accessoires voor de paarden, de kostuums,... alles moet kloppen. Heel Marokko werd doorkruist om geschikte landschappen te vinden; men trok naar ongerept gebied, zoals het unieke cederwoud van Ifrane. Voor de scènes in de sneeuw trok men zelfs tot op 3600 meter het hooggebergte in.
authenticiteit ZAÏNA wil, via een mooi verhaal, een correct en werkelijk beeld schetsen van het leven in de Maghreb-landen. Regisseur Bourlem Guerdjou: “Ik wilde een echte genrefilm maken,
30
maar met wortels in m’n eigen cultuur.” Voor veel van de mensen in de filmcrew, bvb de hoofdacteurs, was deze cultuur ook herkenbaar en reëel. Vandaar dat ZAÏNA een uitzonderlijk authentieke film is: met aandacht voor alle elementen en details die deel uitmaken van het leven in de Atlas, in Marokko, in de islamitische Noord-Afrikaanse landen. De film weet die sfeer heel goed te vatten: de woestijn, de ruwe omgeving, de kamelen aan de poorten van de stad, en de waardigheid en rijkdom in het doen en denken van de mensen. Er werd ook een locale legende in het scenario verwerkt: Fatyn was de koningin van de paardendieven, maar ze werd vermoord. Nu keert ze om de 7 jaar terug om wraak te nemen: ze komt paarden stelen en wie in haar weg staat, wordt geveld door de donder. Aan de kledij, aan accessoires en attributen, werd uitzonderlijk veel aandacht besteed. Men investeerde 3 jaar etnologische research, ter plaatse en in de bibliotheek van Parijs en de decorateurs en costumières probeerden om alle stammen in hun authenticiteit op het scherm te brengen. Ze trokken doorheen het land op zoek naar traditionele tapijten en oude ambachtslui om kostuums, zadels en wapens te maken. Simon Abkarian: “Voor de acteurs is het kostuum een onmisbaar gereedschap: het bepaalt onze gebarentaal.” Het kleurgebruik in de kledij is verrassend: helder wit voor Omar en de dorpelingen; Mustapha draagt een zwarte mantel, waaronder een kromzwaard bungelt.
western ZAÏNA is een oriëntaals sprookje, maar bevat ook opvallende elementen uit een ander genre: de western. Bourlem Guerdjou: “We wilden een sterke aanwezigheid van de natuur –soms toegankelijk, soms bedreigend– met weidse landschappen, paarden,... Dat herinnert aan een western, vandaar dat we ZAÏNA al lachend een ‘couscous western’
31
noemden.” Zeker de eerste in z’n genre! “Ik geef aan mijn personages een soort energie zoals in een western, in de geest van de westernlyriek.” Het zwaardgevecht tussen Mustapha en Kadour vervangt het klassieke pistoolduel tussen 2 rivalen, de zwaardgevechten herinneren aan de vuurgevechten tussen cowboys. En wanneer Omar van op de ruwe rotsen spiedt naar het kleine groepje ruiters in de diepte, denken we onvermijdelijk aan klassieke beelden uit beroemde westerns. Producer Philippe Liégeois: “Je kunt de westerninvloed herkennen in de confrontatie tussen 2 rivalen, eindigend in een duel, in de paardenraces, de weidse vlakten,… De woestijn verleent aan dit verhaal een spectaculaire, mythische dimensie en confronteert de personages met zichzelf. De menselijke verhoudingen worden teruggevoerd tot de essentie, en ook dat is eigen aan veel westerns.”
32
33
Fiche voor de leerlingen Er wordt wel eens gezegd dat het einde van het verhaal heel ‘Hollywoodiaans’ is. Wat zou hier mee kunnen bedoeld worden? Wat vind jij: lijkt deze film op een Hollywoodfilm of helemaal niet?
òô De scenaristen omschrijven de film als “tijdloos maar toch modern”. Wat betekent dat volgens jou? Vind jij dit ook? Waarom wel/niet?
òô “Zaïna geeft ons hoop.” Hoop op wat? Hoe doet ze dat?
