Zakendoen met Singapore

Zakendoen met Singapore Poort naar Azië

Praktijkverhalen over internationaal ondernemen

Woord vooraf Woord vooraf Wie Singapore zakelijk gaat ontdekken, waant zich in eerste instantie in het Westen. De enorme welvaart is overal te zien, Engels overal te horen en internet overal te vinden. De dichtbevolkte stadstaat heeft zich in krap vijftig jaar ontwikkeld tot een van de rijkste en modernste landen ter wereld. Noem een internationale ranglijst en Singapore staat in de bovenste regionen zo niet bovenaan: gemiddeld inkomen, opleidingsniveau, infrastructuur, economische groei en fiscale voordelen. Een ideaal zakenklimaat dus. Zeker voor Nederlanders, met wie de Singaporezen niet alleen een van de drukste zeehavens ter wereld gemeen hebben, maar ook een nuchtere handelsgeest. Waar Rotterdam de poort is naar de rest van Europa, heeft Singapore zich ontwikkeld tot de poort naar Azië. In deze economische wereldstad liggen legio kansen. Bereid u wel goed voor, want schijn bedriegt. Singapore is meer Oosters dan u denkt. Alleen een goede kennis van de cultuur en gewoontes zal uw zakelijke plannen tot een succes maken. Daarnaast kost het tijd de weg te vinden in een nieuw land. U krijgt te maken met bijvoorbeeld verschillen in wetgeving, regelingen en het vinden van geschikte zakenpartners. Voor deze zaken hebben wij dit boekje uitgegeven. Het helpt u bij uw voorbereiding op een zakelijk bezoek aan Singapore, de stad waar het Verre Oosten en het vertrouwde Westen op een even kansrijke als verwarrende manier samenkomen. U leest over economische achtergronden, financiële prognoses en handelsperspectieven, maar er staan ook nuttige adressen en praktische tips in. Van pinnen tot paklijsten en van werktijden tot kledingvoorschriften: het komt allemaal aan bod. Wilt u uit eerste hand weten hoe het is om zaken te doen in Singapore, lees dan vooral de verhalen van uw voorgangers. In dit boekje komen verschillende ondernemers met activiteiten in Singapore aan het woord. Hun ervaringen laten zien dat er met goede voorbereiding en doorzettingsvermogen volop kansen liggen. Wij wensen u veel leesplezier en zakelijk succes in Singapore.

Hans Biesheuvel Voorzitter MKB-Nederland

Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO Bank

1

Singapore Singapore

2

MALEISIË

SINGAPORE

3

4

Over dit boekje Over dit boekje Voor veel ondernemers is Singapore een onbekende markt. Heeft u belangstelling om hierop uw eerste stappen te zetten. Deze uitgave van MKB-Nederland en ABN AMRO helpt u daarbij. De belangrijkste zaken die een rol kunnen spelen bij het zakendoen in of met Singapore, staan op een rij: van een goede zakenpartner vinden tot de zakencultuur. Dit boekje geeft een goede eerste indruk, maar het kan niet volledig zijn. Laat u daarom goed voorlichten als u echt in Singapore aan de slag wilt. Naast algemene informatie, komen enkele ondernemers aan het woord over hun ervaringen in Singapore. Deze verhalen geven u een indruk van het land en het ondernemersklimaat, maar ze bieden ook praktische tips. Veel informatie uit de inleiding is verstrekt door belangrijke handelsbevorderende organisaties. De contactgegevens van deze (en andere) instanties die u kunnen helpen bij uw oriëntatie op de Singaporese markt, vindt u achter in dit boekje. Dit boekje is een uitgave van de Koninklijke Vereniging MKB-Nederland en ABN AMRO en is onderdeel van een reeks boekjes over internationaal zakendoen. Kijk op mkb.nl/internationaal of abnamro.nl/internationaal voor een overzicht van andere uitgaven. Den Haag/Amsterdam, juni 2011

5

6

Inhoudsopgave Inhoudsopgave Woord vooraf

1

Kaart van Singapore

3

Over dit boekje

5

Zakendoen met Singapore, een beknopte handleiding s Singapore in feiten s Economie van Singapore s Wet- en regelgeving s Fiscale en financiële zaken s Omgangsvormen in Singapore

9 12 21 26 28

Praktijkverhalen van ondernemers s Arnout Mostert, AccelerAsia s Richard Canneman, DutchCham Singapore s Hans Laarakker, FrieslandCampina s Frank Schuil, Qubulus s Paul van Ulsen, Salland Engineering International s Barbara Voskamp, VoskampLawyers

32 36 40 44 48 52

Praktische informatie en ondersteuning

57

Geraadpleegde bronnen

63

Colofon

64

7

8

Zakendoen Zakendoen met Singapore, een beknopte handleiding met Singapore Singapore, een klein dichtbevolkt land, welvarend en met grote economische betekenis. Een Westerse uitstraling, maar met onmiskenbare Chinese invloeden. Als poort naar Azië een belangrijke handelspartner voor Nederlandse ondernemers.

Singapore in feiten Met een totale oppervlakte van nog geen 700 km2 (iets meer dan de Noordoostpolder) is Singapore het kleinste land van Zuidoost-Azië. De republiek bestaat uit een groep van 63 eilanden, in het Noorden gescheiden van Maleisië door de Straat van Johore en in het zuiden van Indonesië door de Straat van Singapore. Door zijn geringe omvang, is Singapore met bijna vijf miljoen inwoners het derde dichtstbevolkte land ter wereld. Feitelijk is het een onafhankelijke stadstaat, zoals Monaco en Liechtenstein, en vrijwel de hele bevolking bewoont dus stedelijk gebied. Bergen zijn er niet, het hoogste punt ligt op 166 meter. Het klimaat is er tropisch; heet en vochtig. Twee keer per jaar zorgen moessons voor grote hoeveelheden neerslag: van december tot maart en van juni tot september. In de tussenliggende perioden is het droger, maar kan het later op de dag evengoed flink onweren. Het grootste deel van de bevolking is Chinees (76,8 procent), gevolgd door Maleisiërs (13,9 procent) en Indiërs (7,9 procent). Singapore heeft meerdere officiële talen, waarvan Mandarijn, Engels en Maleis de belangrijkste zijn. Daarnaast spreekt men nog andere Chinese talen en dialecten en Tamil. De meest voorkomende godsdienst is boeddhisme, gevolgd door de islam, het hindoeïsme, taoïsme en christendom.

 Van handelspost tot republiek Dat Singapore altijd een belangrijk handelsknooppunt is geweest, blijkt uit opgravingen uit de 14e eeuw. De stad heette toen nog Temasek, maar vanaf de 15e eeuw komt voor het eerst de naam Singapura voor. De ‘moderne’ geschiedenis van Singapore begint in 1819, toen het een Britse handelskolonie werd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog namen de Japanners de eilandengroep in. Deze bezetting duurde van februari 1942 tot september 1945. Na de Japanse capitulatie kregen de Britten de stad weer in handen. In 1959 kreeg het land zelfbestuur, waarna het zich in 1963 aansloot bij de Maleisische Federatie, om zich na twee jaar alweer af te scheiden. Vanaf dat moment was de republiek Singapore definitief een onafhankelijke staat.

 Enorme welvaart In de decennia daarna ontwikkelde Singapore zich tot een van de welvarendste landen ter wereld. Afgemeten aan het bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking, kan Singapore zich makkelijk meten met de voorhoedespelers in West-Europa. Deze grote

9

welvaart is mede te danken aan de handel via een diepe zeehaven, die tot een van de drukste op aarde behoort. Verder is er een opvallend open vrijemarkteconomie en een stabiel prijsstelsel. Corruptie is zo goed als afwezig en de werkloosheid schommelt er rond een schamele 2 procent. De economische bloei is vooral exportgedreven, waarbij consumentenelektronica, IT-producten en farmaceutica het speerpunt vormen. Daarnaast zit financiële dienstverlening als sector duidelijk in de lift.

 Economische ambities Dat Singapore ook over economische veerkracht beschikt, bleek wel tijdens de laatste wereldwijde crisis. Hoewel de economie er in 2009 met 1,3 procent kromp, was het land een jaar later met een groei van maar liefst 14,7 procent weer volledig back in business. Toch wil de overheid deze toename verder blijven aanjagen. Onder andere door meer te produceren en nog sterker in te zetten op farmaceutische producten en medische technologie. Zo moet het economische doel worden waargemaakt: Singapore als financiële en hightech-hub van Zuidoost-Azië.

 Plussen en minnen Uw eerste indruk van Singapore zal bijna vertrouwd zijn: een supermodern land, in zakelijk opzicht op westerse leest geschoeid. In veel opzichten is dit ook zo. Maar er zijn wel degelijk grote verschillen met ‘onze wereld’. Praktische, culturele, maar ook historische, politieke en maatschappelijke. Hierbij een kort overzicht van pluspunten en (mogelijke) hindernissen die Singapore ondernemers biedt. Goed om in het achterhoofd te houden tijdens de voorbereiding op uw eerste zakelijke stappen in of met een land dat vertrouwd lijkt, maar dat lang niet altijd is.

Singapore kent veel pluspunten • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Westers Aziatisch land (‘Azië voor beginners’) Grotendeels Engelstalig Indrukwekkende economische groeicijfers Koopkrachtige bevolking Lage werkloosheid Effectief en efficiënt werkende overheid Politieke stabiliteit (geen economische wijzigingen te verwachten) Staatsfinanciën op orde Kenniseconomie (open en gastvrij voor buitenlanders) Gunstige fiscale regelingen Geen of lage invoertarieven Goed ontwikkelde en onderhouden infrastructuur Boven aan ranglijst ‘ease of doing business’ Nauwelijks corruptie Stakingen zijn een zeldzaamheid Loyale en hardwerkende medewerkers Weinig bureaucratie Redelijk snel, eenvoudig en goedkoop een eigen bedrijf starten Voorhoedepositie in Azië Vrijhandelsverdragen met steeds meer economische grootmachten

10

s s

Kansrijke sectoren Intensieve en economisch kansrijke banden met buurland Maleisië

Maar dit moet u ook weten: s s s s s s s

Schijn bedriegt. U waant zich in het Westen, maar bent dat niet Economie grotendeels afhankelijk van internationale handel, daardoor crisisgevoelig Veel specifieke culturele en transactionele kenmerken Groeiende inkomensverschillen bevolking Bondgenoot VS; daardoor mogelijk doelwit terroristische aanslagen Gelegen aan Straat van Malakka met veel piraterij Veel concurrentie van goedkopere buurlanden en lagelonenlanden

11

Economie van Singapore  Van talent naar prof Singapore wordt vaak in één adem genoemd met Brazilië, India en China als opkomende economie. De stadstaat laat al sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw indrukwekkende groeicijfers zien (ca. 6 tot 8 procent). Ook in internationale vergelijkingen haalt het land al jaren hoge tot zelfs maximale scores. Zo deelt de Wereldbank een ‘10’ uit als het om zakendoen gaat. Transparancy International prijst Singapore als braafste jongetje van de klas, samen met Denemarken en Nieuw-Zeeland. Opvallend, zeker als we deze uitslagen met die van Nederland vergelijken. Zakendoen: 30e, corruptie: 7e. Kortom, Singapore is al lang geen jeugdtalent meer, maar een volwassen profspeler op de wereldmarkt.

 De crisis: harde klappen, korte pijn Met slechts vijf miljoen inwoners is het niet vreemd dat internationale handel de grootste inkomstenbron van Singapore vormt. In 2010 was de totale buitenlandse handel (uit- en invoer samen) bijna drie keer zo groot als het nationale inkomen: 668 miljard om 223 miljard US dollar. Maar deze succesvolle buitenlandse afhankelijkheid is tegelijk de achilleshiel van het land. Dit bleek wel tijdens de laatste mondiale recessie. In 2009, tijdens het hoogtepunt van de recessie, kreeg de Singaporese economie het met 12 procent krimp flink voor de kiezen. Deze daling was zelfs groter dan in landen waarvan het voor de hand lag dat ze zouden worden getroffen. Verklaarbaar is dat wel. Bij westerse economieën vormt de veel grotere dienstensector een relatieve buffer. In Singapore heeft juist de crisisgevoelige industrie het grootste aandeel in het bruto binnenlands product. Neemt de internationale handel af, dan daalt de industriële productie vrijwel direct mee. Toch duurde de financiële malaise in Singapore maar kort, mede dankzij sterk ingrijpen van de overheid om de economie weer vlot te trekken. De laatste twee kwartalen van 2009 lieten alweer groei zien (3,3 procent), om in 2010 bijna onrealistische hoogten te bereiken: 14,5 procent.

 Terug naar normaal Naar verwachting zal de spectaculaire groei van 2010 zich niet doorzetten in 2011, noch in de jaren erna. Dit is geen reden tot zorg, er is eerder sprake van een afkoeling van een tijdelijk oververhitte motor. Er zijn ook duidelijke oorzaken voor de terugkeer naar een meer houdbare groei. Zo draait de Singaporese overheid geleidelijk de crisismaatregelen terug en staat in het Westen de economische handrem nog lichtjes aan. Ook dat heeft afvlakkende consequenties voor Singapore. Al met al zal de jaarlijkse economische groei van de stadstaat de komende jaren waarschijnlijk rond een gezonde 5 procent liggen.

12

 Monetaire en politieke stabiliteit Zou je een zorgenkindje van de Singaporese economie moeten noemen, dan is het de inflatie. Tussen begin 2010 en maart 2011 liep deze op van -0,5 procent naar 5 procent (jaar-op-jaar). Dit heeft deels te maken met de haast onhoudbaar sterke economische groei in 2010, met industriële knelpunten – en dus prijsopdrijving – als gevolg. Verder had ook Singapore, net als de rest van de wereld, te maken met hoge grondstof-, olie- en voedselprijzen. Met een meer gematigde groei in het verschiet, zal de opwaartse prijsdruk vanuit de industrie afnemen. Inmiddels zijn ook de olie- en voedselprijzen aan het dalen. Daarnaast werkte het monetaire beleid van de overheid dempend op de inflatie. De centrale bank hield een tijd lang een vaste handelsgewogen wisselkoers aan. Dit is de ruilverhouding tussen de Singaporese dollar en de valuta van Singapore’s handelspartners, afgezet tegen de waarde die de handel van Singapore met elk van deze valuta vertegenwoordigt. Vervolgens is de centrale bank overgestapt naar een geleidelijke waardestijging van de Singaporese dollar ten opzichte van andere valuta. Over het geheel genomen, rijst de inflatie niet de pan uit, maar blijft deze met 4 procent voor de consumentenprijzen in 2011 beheersbaar. In 2012 zal de inflatie naar verwachting verder afnemen tot 2,5 procent.

 Politiek-economische rust In mei 2011 heeft de People’s Action Party (PAP) de verkiezingen opnieuw gewonnen. Hierdoor regeert deze partij onafgebroken sinds het land zelfbestuur kreeg in 1959. De Worker’s Party veroverde deze keer weliswaar zes zetels in het parlement (een opmerkelijke stijging ten opzichte van de twee die ze hadden), maar van enige serieuze oppositie is nog altijd geen sprake. De overwinning van de PAP houdt in dat er in de komende vijf jaar geen wijzigingen zijn te verwachten in het ondernemersvriendelijke beleid van Singapore. Gunstige fiscale regelingen en geen (of zeer lage) invoertarieven zullen het ondernemen in de stadstaat transparant blijven maken.

 Handelsrelatie Singapore - Nederland Nederland voert jaarlijks voor een groot bedrag goederen en diensten uit naar Singapore (ruim 3,6 miljard euro in 2009). Van januari tot en met juli 2010 groeide de goederenuitvoer met maar liefst 38,5 procent in waarde ten opzichte van dezelfde periode in het jaar ervoor. Ook in voorgaande jaren liet de Nederlandse export naar Singapore mooie groeicijfers zien. Zo steeg de exportwaarde in 2009 met 9,6 procent, terwijl Nederlandse exporteurs hun afzet wereldwijd juist met ruim 16 procent in waarde zagen dalen. In de periode 2006-2008 nam de Nederlandse uitvoerwaarde naar Singapore jaarlijks met gemiddeld 16,7 procent toe. Met deze cijfers ligt de uitvoergroei naar Singapore nog steeds hoger dan die naar heel Azië. Opvallend is wel dat het hierbij om de uitvoer van goederen gaat. De export van Nederlandse diensten daalt al een flink aantal jaren achtereen. Hierdoor is de gemiddelde waarde van de totale Nederlandse uitvoer al een tijd lang min of meer stabiel. Voor de komende tijd zijn de exportvooruitzichten positief. Dit heeft te maken met de forse groei van de Singaporese economie. Zo verwacht de Economic Intelligence Unit (EIU) in de periode 2011-2014 een jaarlijkse groei van het bruto binnenlands product van 4,1 tot 5,0 procent. Dit is uitzonderlijk voor een van de rijkste landen ter wereld. 13

 Buitenlandse investeringen Hoewel Nederland in absolute zin een van de grootste buitenlandse investeerders in Singapore is, valt de totale omvang relatief mee. In 2009 bedroeg de opgetelde waarde van alle Nederlandse DBI (directe buitenlandse investeringen) in Singapore 11,6 miljard euro. Dit was bijna 1,8 procent van de totale Nederlandse DBI in de wereld, die eind 2009 851 miljard US dollar bedroegen (circa 660 miljard euro volgens De Nederlandsche Bank (DNB) in 2010). Andersom geldt deze constatering nog sterker. De opgetelde DBI van Singapore in Nederland bedroegen eind 2009 met 1,1 miljard euro slechts 0,24 procent van de totale DBI in Nederland. Het totaal van alle directe buitenlandse investeringen kwam dat jaar volgens DNB uit op 452 miljard euro.

 Interessante sectoren Tijdens de afgelopen (crisis)jaren zijn de prijzen van voeding en veevoer wereldwijd jaarlijks met gemiddeld 60 procent toegenomen. Vooral rijst werd veel duurder, maar ook de kosten voor eetbare olie stegen buitenproportioneel. De belangrijkste oorzaken zijn slinkende voedselvoorraden als gevolg van mislukte oogsten (extreem weer en natuurrampen). Maar ook de prijsstijging van ruwe olie speelde een rol. Tegelijkertijd bleef er vraag naar verse voedingsproducten. In Singapore en Zuidoost-Azië is de retailmarkt nauw verbonden aan de voedingssector, en is de behoefte groot om deze in hoog tempo verder te ontwikkelen. Naast de traditionele markten, richten lokale voedingsproducenten zich steeds meer op de opkomende markten, zoals India, het Midden-Oosten, Rusland en Oost-Europa. Door de strategische ligging is Singapore een ideale plek voor de overslag van verse producten. De wens van de Singaporese overheid om de totale markt van gekoelde opslag en distributie van bederfelijke waren verder te stimuleren, heeft geleid tot strategische voordelen voor (internationale) bedrijven. Zowel wat exportmogelijkheden betreft, als op het gebied van dienstverlening. Denk hierbij aan traceerbaarheid, voedselveiligheid en (de controle op) eerlijke producten. Ook in praktisch opzicht heeft de regering van Singapore maatregelen genomen. In 2009 werd Coolport@Changi op de luchthaven Changi International Airport in gebruik genomen. Changi is een van de drie vliegvelden van Singapore. Dit hightech op- en overslagcentrum bestaat uit verschillende zones en is bestemd voor voedingsmiddelen, verse producten, levende en of bederfelijke waren, zoals fruit, groente, zuivel, vlees, vis en gevogelte, maar ook bloemen en medicijnen. Het centrum heeft koelmogelijkheden van -28 tot 18 oC en een jaarlijkse afhandelingcapaciteit van zo’n 250.000 ton aan goederen binnen de vrijhandelszone. In Nederland is de regio Amsterdam-Schiphol al lange tijd een internationaal knooppunt op het gebied van gekoelde distributie, op- en overslag. Ook als het gaat om aanverwante en waardeverhogende diensten, zoals vacuümkoeling, (geconditioneerd) transport, fiscale behandeling, inspectie en etikettering. Met Coolport@Changi wil Singapore hetzelfde voor Azië bereiken wat Nederland voor Europa op ‘versgebied’ betekent: een mondiale gateway en distributieknooppunt.

14

Deze doelstelling van Singapore brengt de nodige kansen met zich mee voor Nederlandse ondernemers die gespecialiseerd zijn in dienstverlening rondom de logistiek, exportbegeleiding, productie en het vervoer van voedsel.

Logistieke expertise De oprichting van Coolport@Changi creëert kansen voor logistieke bedrijven in Singapore. Maar deze tak van ondernemen is er nog relatief jong. Door dit kennistekort liggen er mogelijkheden voor Nederlandse adviseurs met ervaring in de hele logistieke keten rond gekoelde opslag en distributie (cold chain). Deze omvat diensten en producten op het gebied van: s opslag; s tanks voor het beheer van levende dieren (vissen); s voorraadbeheer; s specifieke soft- en hardware; s infrastructuur; s transport. Momenteel haalt Singapore veel kennis uit India en China. Maar de cold chain-oplossingen uit deze landen, stellen Singapore in klimatologisch opzicht niet in staat om producten te leveren aan landen met vier seizoenen. Een samenwerkingsverband met een Nederlandse logistieke dienstverlener of advieskantoor zou kunnen leiden tot een integrale oplossing voor cold chaindiensten buiten Singapore, waar de omstandigheden klimaatafhankelijk zijn.

Voedingsproductie en -distributie Nu Singapore duidelijk een regionaal cold chain-knooppunt wil worden, hebben veel bedrijven al een plekje dicht bij het vuur gevonden. Zij distribueren vanuit Singapore voeding en andere bederfelijke waar in de Aziatische regio. Maar voor Nederlandse producenten en distributeurs zijn er zeker nog mogelijkheden, bijvoorbeeld om een win-win-partnership op te zetten met Singaporese bedrijven. Zo’n samenwerking zou een mooie springplank zijn richting de rest van de Aziatische markt.

Business Development: exportbegeleiding 50 procent van de Singaporese productie is bestemd voor de internationale handel en Singapore wil graag de exportmogelijkheden naar Europa verder verkennen. Voor Nederlandse ondernemers met internationale distributiekennis en/of een logistiek netwerk dat zich buiten Europa uitstrekt, is dit goed nieuws. Samengevat, als het om verse levensmiddelen en andere bederfelijke waar gaat, liggen er overduidelijk kansen voor ondernemers met internationale ambities, zoals: s logistiek adviseurs en managers; s IT-leveranciers; s experts in warehousing en opslag; s producenten van opslagmateriaal; s producenten van transportmaterieel; s experts in voorraad- en netwerkoptimalisatie, transport routing en projectbegeleiding; s levensmiddelenproducenten en -distributeurs;

15

• •

logistieke bedrijven; opleidingsinstituten en universiteiten.

 Maritieme sector De diepe zeehaven van Singapore ligt aan een van de drukste handelswegen tussen het Oosten en het Westen. Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw heeft de haven een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Aanvankelijk bestonden de activiteiten voornamelijk uit laden en lossen. Nu is de Port of Singapore een van de grootste overslaghavens ter wereld. Dit komt door de ligging, de efficiënte afhandeling van goederen en de enorme IT-investeringen die de havenautoriteiten (Port of Singapore Authority, PSA) hebben gedaan. De maritieme industrie is goed voor ongeveer 7 procent van het bruto binnenlands product (BBP) van Singapore.

Grootste handelsvloot van Azië Een andere belangrijke havenactiviteit is de afhandeling van olietankers als verlengstuk van de petrochemische en raffinage-industrie. Alle grote oliemaatschappijen hebben dan ook een vestiging in Singapore. Hoewel Shanghai de haven van Singapore inmiddels in omvang is voorbijgestreefd, is de Singaporese handelsvloot de grootste in Azië. Met meer dan drieduizend schepen onder Singaporese vlag, neemt de vloot de zevende plaats in op de wereldranglijst.

Financiële injectie Volgens de havenautoriteiten zijn er in de Port of Singapore 28,4 miljoen containers overgeslagen in 2010, een stijging van 9,9 procent ten opzichte van 2009. Naar verwachting zal deze groei blijven toenemen, met oog op de duw in de rug die de Maritime and Port Authority of Singapore (MPA) de haven van plan is te geven. Hieronder valt een financiële injectie van zo’n 200 miljoen Singapore dollar in de komende tien jaar (110,3 miljoen euro). Deze impuls is vooral bestemd voor het nieuwe maritieme instituut van Singapore, dat de ontwikkeling van strategieën en verschillende programma's in de maritieme industrie moet stimuleren. Denk hierbij aan onderwijs, opleiding, onderzoek en ontwikkeling. Andere doelstellingen van dit instituut zijn onder meer gerenommeerde onderzoekers aantrekken en de pool van maritiem opgeleide studenten en professionals vergroten.

Groene scheepvaart en scheepsbouw Een ander stimuleringsprogramma van de Maritime and Port Authority is het Maritime Singapore Green Initiative. Hierbij gaat het om de introductie van een groot aantal maatregelen om een schonere en groene scheepvaart en scheepsbouw te stimuleren. Het maatregelenpakket valt uiteen in drie programma’s: • Green Ship; • Green Port; • Green Technology. Daarnaast is in 2011 nog het Port Technology Research and Development Programme gelanceerd. Dit onderzoeksprogramma zal zich de komende vijf jaar richten op geautomatiseerde containerhavensystemen en -technieken en groene, innovatieve technologie.

16

Overige kansrijke sectoren Naast de maritieme sector en de productie, exportbegeleiding, opslag, koeling, distributie en het transport van verse voedingsmiddelen en andere gekoelde waren, zijn er nog een paar sectoren veelbelovend te noemen voor mkb’ers met oosterse aspiraties. Enkele kansrijke domeinen in vogelvlucht: s gezondheidszorg (IT en hoogwaardige diagnostische en ziekenhuisapparatuur); s farmaceutica; s consumentenelektronica (computers, mobile, audiovisueel); s chemie; s petrochemie; s energie; s bouw en infrastructuur; s onroerend goed.

 Zakenklimaat In de eerste helft van 2010 was de groei van de Singaporese economie een van de hoogste van de wereld. Voor de tweede helft van dat jaar werd een groei van het bruto binnenlands product van 12,2 procent voorspeld. Voor de periode 2011-2014 verwacht de Economic Intelligence Unit (EIU) een jaarlijkse economische groei van 4,1 tot 5,0 procent. Een prima prestatie voor een van de rijkste landen ter wereld. Toch komt het economische succes van Singapore niet uit de lucht vallen. Allereerst is de ligging – aan een drukke handelsroute met een diepe haven en het grote, minder ontwikkelde achterland – uitstekend. En als het om het ondernemingsklimaat gaat, staat het land al jaren in de top vijf op ranglijsten van het International Institute for Management Development in Lausanne (IMD), het World Economic Forum en de EIU. Ook op het gebied van onderwijs scoort Singapore uitstekend. Zo heeft het land onder 25- tot 34-jarigen het grootste aantal hooggeschoolden ter wereld. De ontwikkeling en het onderhoud van de fysieke infrastructuur zijn van wereldklasse en corruptie is vrijwel afwezig. Volgens de Wereldbank is het bijzonder makkelijk zakendoen in Singapore, dat tweede staat op de ICTranglijst Networked Readiness Index 2009-2010 van het World Economic Forum (WEF) en de wereldwijde Business School Institut Européen d'Administration des Affaires (INSEAD). Op Zweden na, een betere score dan alle EU-lidstaten, de VS en Japan. Volgens het International Institute for Management Development (IMD) in Lausanne werkt de overheid van Singapore zeer effectief en efficiënt in vergelijking met andere overheden wereldwijd. Ook de Wereldbank is goed te spreken over het gemak van zakendoen in Singapore. In een onderzoek uit 2009 onder 183 landen stond Singapore bovenaan op het gebied van grensoverschrijdende handelsmogelijkheden en werkgelegenheid. Waar het de aanvraag van bouwvergunningen en de bescherming van investeerders betrof, eindigde het land op de tweede plaats. Hoewel zeer veel bedrijven in Singapore – deels of geheel – in staatshanden zijn, roemen de Heritage Foundation en de Wall Street Journal het land al 15 jaar op rij om zijn geliberaliseerde markt (tweede van de wereld). Singapore staat bovendien in de top van de Global Competitiveness Index van het World Economic Forum. In vergelijking met 133 andere landen, komt het op de derde plaats – achter Zwitserland en de VS.

17

Kijk je naar de meer praktische kanten van zakendoen in Singapore, dan liegen de cijfers er ook niet om. Het kost gemiddeld drie dagen om een bedrijf op te zetten of goederen in te klaren. En binnen slechts vijf dagen staat onroerend goed op uw naam. Deze snelle doorlooptijd heeft waarschijnlijk veel te maken met het feit dat Singapore geen corruptie kent. Ook als het gaat om openheid richting investeerders en de rechtsbescherming van zowel debiteuren als crediteuren, haalt Singapore de hoogste score. En met maar vijf soorten belasting voor bedrijven is Singapore uniek in de regio, waar dit aantal rond de 25 ligt. Zelfs de OESO-landen (34 landen met een hoog welvaartsniveau) kennen er gemiddeld 13. Dit alles heeft ervoor gezorgd dat Singapore echt een regionale hub is geworden voor de grote Aziatische regio: Maleisië, Vietnam, Indonesië en zelfs China.

 Investeringsklimaat Vrijwel vanaf het begin van de industriële ontwikkeling hebben buitenlandse bedrijven Singapore makkelijk weten te vinden. Belangrijkste oorzaken: de geografische ligging, een stabiele politieke situatie, onovertroffen fiscale regelingen en een volledig geliberaliseerd handelsklimaat. Aangetrokken door deze voordelen, hebben zich in de loop der tijd duizenden buitenlandse ondernemingen in Singapore gevestigd. Eerst hoofdzakelijk als productielocatie, maar inmiddels is de stadstaat uitgegroeid tot een regionaal financieel, handels- en dienstencentrum. Daarnaast is het een vestigingsplaats voor veel regionale hoofdkantoren.

Buitenlandse investeringen De bulk van de investeringen in Singapore komt van buitenlandse ondernemingen. Hoewel de locatiekosten hoog zijn, blijft het land aantrekkelijk voor investeerders van buiten. Dit komt vooral door de praktische afwezigheid van corruptie en de vele internationale handelsakkoorden die het land heeft afgesloten. Tel daar vervolgens een hoogopgeleide beroepsbevolking en lage belastingen bij op. De belangrijkste investeringssectoren zijn aardolie, elektronica en farmaceutische producten. De buitenlandse bedrijven nemen driekwart van de industriële productie voor hun rekening en bijna 90 procent van de export (exclusief diensten). De elektronica-industrie is goed voor ongeveer de helft van het totaal. Amerikaanse bedrijven vormen van oudsher de belangrijkste groep investeerders, gevolgd door ondernemingen uit de EU en Japan. In mei 2008 stond Nederland – na de VS, Japan en de EU – op een riante vierde plaats op de ranglijst van buitenlandse investeerders. In Singapore zijn meer dan 270 Nederlandse bedrijven gevestigd. Singapore is op zijn beurt weer een belangrijke investeerder in China, Hong Kong en Maleisië.

 Marktbenadering Een eigen bedrijf in Singapore starten is redelijk eenvoudig en goedkoop. Toch is het vaak handiger om een product te introduceren via een agent, een Singaporese partner, een distributeur of een handelshuis. Zo’n agent of distributeur vindt u via organisaties als de Singapore International Chamber of Commerce, andere Kamers van Koophandel, de Singapore Manufacturers’ Federation en soortgelijke (branche-)organisaties. Deze instanties bieden soms ook de mogelijkheid om te adverteren. 18

Singapore ontwikkelt zich steeds meer tot een regionaal centrum voor beurzen en congressen. Ook daar zijn geschikte agenten en distributeurs te vinden. De catalogi van de meeste vakbeurzen hebben hiervoor een aparte rubriek. Tot slot kunt u de hulp inroepen van een consultant, organisatiebureau, accountantskantoor of bank. En dan zijn er nog de Nederlandse ambassade en de Dutch Chamber of Commerce in Singapore waar bedrijven contact mee kunnen opnemen. De vuistregel is om in Singapore zo veel mogelijk bestaande contacten te gebruiken om vooraf marktinformatie te verzamelen en agenten en distributeurs te zoeken. Voor een aantal Nederlandse exporteurs – vooral van technisch hoogwaardige producten – geldt dat de agent of distributeur kennis moet hebben van de technische eigenschappen van het product. In dat geval is bij het kiezen grote zorgvuldigheid vereist. Er zijn namelijk agenten die zo veel mogelijk producten in hun assortiment willen hebben, zonder zich al te veel zorgen over de kwaliteit te maken. Zoek daarom een agent of distributeur die goed is ingevoerd in een specifieke markt en een degelijk netwerk heeft.

Marktkenmerken Met nog geen 5 miljoen inwoners heeft Singapore een relatief kleine consumentenmarkt. Daar staat tegenover dat de gemiddelde consument veel te besteden heeft. Bovendien is er een grote groep buitenlandse werknemers en komen er jaarlijks veel toeristen. Het publiek ziet winkelen steeds meer als een vrijetijdsbesteding en is uit op gemak (alles onder één dak). Dit heeft geleid tot de opkomst van grote winkelcentra buiten het stadscentrum. Hierdoor worden kleine winkeliers en traditionele kraamhouders met verse producten op de zogenoemde wet markets gedwongen te concurreren met grootwinkelbedrijven en goed georganiseerde franchiseketens.

Distributiekanalen In de stadstaat hebben veel buitenlandse bedrijven hun regionale hoofdkantoor gevestigd, in totaal zo’n 7.000. Zij verrichten hun marketing, inkoop/verkoop en dienstverlening veelal via Singapore, terwijl de productie ergens anders plaatsvindt. Naast de directe buurlanden, worden ook Vietnam en zelfs India en China tot de regio gerekend. De distributie- en verkoopkanalen zijn goed georganiseerd en toegankelijk. De meeste consumptiegoederen worden geïmporteerd door distributeurs. Zij verkopen de goederen vervolgens door aan de detailhandel. Afhankelijk van het soort product, berekent de importeur een marge van 20 tot 40 procent. In de detailhandel zijn zelfs marges van 100 procent niet ongebruikelijk. Industriële goederen worden geïmporteerd door distributeurs of agenten. Distributeurs hanteren een winstmarge van minstens 20 procent, terwijl bij agenten een commissie van 7 tot 10 procent de norm is. Op basis van het product en onderlinge afspraken kunnen partijen van deze tarieven afwijken.

Internet en ‘e-readiness’ Singapore was als één van de eerste landen in de regio gedigitaliseerd. De overheid lanceerde diverse programma's om computervaardigheid en internetkennis in alle lagen van de samenleving te stimuleren. Vrijwel de hele bevolking is bekend met internet en elektronisch zakendoen. Meer dan 70 procent van de bedrijven heeft toegang tot internet, 55 procent hiervan heeft een breedbandaansluiting.

19

B2B en B2C Alle vormen van elektronische handel zijn in Singapore inmiddels heel normaal. Businessto-business (B2B) en business-to-consumer (B2C) hebben in snel tempo hun intrede gedaan dankzij veelvuldig gebruik van creditcards. Intussen werkt men ook met digitale facturen. Zowel voor B2B als voor B2C vinden er vanuit Singapore grensoverschrijdende transacties naar omringende landen plaats. De komende jaren zal circa 80 procent van alle elektronische transacties B2B zijn. Consumenten kopen online vooral reizen, kleding, schoenen en sportartikelen.

 Arbeidsmarkt De werkloosheid in Singapore is erg laag. Dit komt deels door de inspanningen van de overheid, werkgevers en vakbonden. Samen verzorgen zij speciale trainingen om de (re-)integratie van werklozen te stimuleren, in het bijzonder die van oudere werkzoekenden. Volgens het Ministry of Manpower bestaat de beroepsbevolking momenteel uit ruim 2,9 miljoen personen. Ruim tweederde van de beroepsbevolking werkt in de dienstensector en een vijfde in de industrie.

Opleidingsniveau Het onderwijs en opleidingsniveau in Singapore staan internationaal goed aangeschreven. De overheid zet momenteel vooral in op nieuwe methoden om de creativiteit van leerlingen te stimuleren. Ook is er flink geïnvesteerd in informatietechnologie op scholen. Singapore heeft een tekort aan hoger opgeleiden. Daarom probeert men hooggekwalificeerd talent uit het buitenland aan te trekken. Dit gebeurt onder andere door Singapore als een aantrekkelijke woon- en werkomgeving te positioneren. Voor bedrijven met veel buitenlands personeel is het dure levensonderhoud, zoals huur en autokosten, echter een punt van zorg.

Werktijden De meeste bedrijven in Singapore hanteren een werkweek van 44 uur; van maandag tot en met vrijdag 8 uur en op zaterdag 4 uur. Per maand mag een werknemer in principe maximaal 72 uur overwerken. Het tarief voor overwerk ligt op 150 procent van het normale uurloon. Zowel bedrijven als overheidsinstellingen hanteren flexibele werktijden.

Salarissen en vakbonden Singapore kent geen wettelijk vastgelegd minimumloon. De National Wages Council stelt richtlijnen op voor de jaarlijkse looncorrecties. Deze zijn niet bindend, maar worden vrijwel altijd gevolgd. In de cao stellen de vakbond en het bedrijf wel een minimumloon vast. Stakingen zijn in Singapore een zeldzaamheid en werknemers staan bekend om hun loyaliteit en productiviteit. Variabele beloning is voor de Singaporezen een belangrijk onderdeel van hun compensatiepakket. De meeste werknemers van grote fabrieken en kantoren zijn lid van een vakbond en veel vakbondsleden zijn tegelijkertijd parlementariër.

20

Wet- en regelgeving Juridisch gezien, geldt Singapore als een van de aantrekkelijkste landen om zaken te doen. Niet voor niets is de stadstaat al jaren succesvol in het aantrekken van kapitaalkrachtige investeerders en is de zeehaven een van de drukste ter wereld. In verschillende onderzoeken naar landen met een gunstig vestigingsklimaat, stijgt Singapore de laatste tien jaar gestaag op de internationale ranglijsten. Meer traditionele vestigingslanden dreigen hun populariteit juist te verliezen, doordat ze geen aandacht besteden aan de kwaliteit van hun fiscale en economische wet- en regelgeving.

 Een bedrijf starten De ondernemingsvormen en de eisen die in Singapore aan bedrijven worden gesteld, zijn gebaseerd op het Britse en het Australische model. Bedrijven kunnen publiek of privé-eigendom zijn, met beperkte of volledige aansprakelijkheid.

Ondernemingsvormen De representative office (RO) wordt ook wel lokale vertegenwoordiging genoemd. De RO mag geen handelsactiviteiten ontplooien en moet zich beperken tot promotionele activiteiten voor een moedermaatschappij. Sole proprietorship, beter bekend als eenmanszaak, is de meest eenvoudige ondernemingsvorm met slechts één eigenaar. Een partnership is een samenwerkingsverband van maximaal twintig partners. De partners kunnen zowel personen als bedrijven zijn. De incorporated company is een naamloze vennootschap met maximaal vijftig aandeelhouders. Er zijn drie vormen: company limited by shares, company limited by guarantees en de unlimited company. Let op: de bedrijfsnaam van een limited company moet de toevoegingen Berhad of Limited hebben. Een particuliere onderneming moet de woorden Sendirian of Private in de bedrijfsnaam opnemen. Laat u hierover goed informeren.

Inschrijven onderneming Alle ondernemingen, met uitzondering van de representative office, moeten zich inschrijven via BizFile, het online registratiesysteem van de Accounting and Corporate Regulatory Authority (ACRA). De International Enterprise Singapore (IE Singapore) registreert een representative office. Gaat het om een representative office in de financiële dienstverlening, dan schrijft u zich in bij de Monetary Authority of Singapore (MAS). Controleer eerst of uw bedrijfsnaam beschikbaar is, voordat u uw bedrijf gaat aanmelden. Via BizFile vraagt u online goedkeuring voor de bedrijfsnaam. Dit duurt meestal twee uur. Als uw naam door andere (overheids-)instanties moet worden goedgekeurd, dan kan het proces tot

21

twee maanden duren. Aan het registreren van een bedrijfsnaam zijn kosten verbonden. Deze kunnen oplopen van ruim driehonderd tot zeshonderd Singapore dollar (SGD), afhankelijk van de ondernemingsvorm. Wie een bedrijf wil starten in Singapore, moet minimaal 18 jaar oud zijn en op zijn minst een directeur (die inwoner is van Singapore) en een aandeelhouder hebben. Degene die zich inschrijft, vraagt eerst een werkvergunning (Employment Pass) aan bij het ministerie van werkgelegenheid (Ministry of Manpower). Een directeur mag, naast zijn directiefunctie, niet ook de functie van bedrijfssecretaris uitoefenen. De Singaporese wetgeving is streng, maar rechtvaardig. Een valse of misleidende aangifte kan leiden tot forse boetes. Hoe dubieuzer de bedrijfsvoering, hoe zwaarder de straffen.

Onroerend goed U mag als buitenlander grond en gebouwen bezitten in Singapore, als ze maar liggen in gebieden die zijn bestemd voor industrieel en commercieel gebruik.

 Intellectueel eigendom Singapore is lid van de belangrijkste internationale organisaties op het gebied van intellectueel eigendom voor octrooi-, merken- en auteursrechten. Het land kent eigen wetgeving ten aanzien van patenten en copyright, en heeft op dit terrein ook een aantal belangrijke verdragen ondertekend. Een vrijhandelsverdrag met de Verenigde Staten bindt het land eveneens aan een aantal overeenkomsten en verdragen. De Intellectual Property Office of Singapore (IPOS) is de overheidsinstantie die toezicht houdt. Onder meer de volgende intellectuele eigendomsrechten zijn bij wet beschermd: • octrooien; • handelsmerken; • geregistreerd design; • auteursrechten; • lay-out ontwerpen van geïntegreerde schakelingen (chips); • geografische aanduidingen; • bedrijfsgeheimen en vertrouwelijke informatie; • plantenrassen.

Octrooien Octrooien zijn beschikbaar voor de duur van twintig jaar, vanaf de datum van aanvraag. Vanaf het vierde jaar moeten ze ieder jaar – tegen betaling – worden vernieuwd, totdat het octrooi verloopt. Sinds juli 2004 kan de octrooihouder de duur van een octrooi verlengen, bij wijze van schadevergoeding. Dit kan gebeuren als het octrooibureau een onredelijke vertraging heeft veroorzaakt bij het verlenen van het octrooi. Een werkwijze of voortbrengsel is octrooieerbaar als deze voldoet aan de criteria: nieuwheid (niet in gebruik, openbaar gemaakt of tentoongesteld vóór de prioriteitsdatum van het octrooi), inventiviteit en toepasbaarheid op het gebied van de nijverheid. Niet octrooieerbaar

22

zijn: uitvindingen voor ‘behandelingsmethoden van het menselijke of dierlijke lichaam’ (zoals chirurgische, therapeutische of diagnostische ingrepen) en iedere uitvinding die zou kunnen aanzetten tot aanstotelijk, onzedelijk of asociaal gedrag. De kosten voor de aanvraag van een octrooi in Singapore bedragen in totaal 450 SGD. Een internationale octrooiaanvraag is fors duurder: 1.835 SGD, waarbij boven de dertig pagina’s een bedrag van 21 SGD per pagina wordt berekend. Een natuurlijke persoon, onderdaan van en woonachtig in Singapore, krijgt daar overigens 90 procent korting op. In uitzonderlijke gevallen legt Singapore een dwanglicentie op. Formeel mag dit als er niet op een behoorlijke manier een markt is opgezet voor de geoctrooieerde uitvinding. Ook behoudt de regering zich het recht voor de uitvinding voor zichzelf te gebruiken, bijvoorbeeld in situaties waarbij het landsbelang in het geding is. Dit is alleen voorgekomen bij geneesmiddelen die niet in Singapore verkrijgbaar waren.

Tekeningen en modellen Aanvragen voor registratie van ontwerpen worden sinds 2000 in Singapore zelf ingediend (daarvoor was dat in het Verenigd Koninkrijk). De kosten voor het registreren van een ontwerp zijn 250 SGD voor een elektronische inschrijving en 270 SGD voor een papieren versie. De kosten voor de eerste vijf jaar verlenging van de registratie bedragen 200 SGD respectievelijk 220 SGD.

Merken Het merk kan betrekking hebben op (onderdelen van): s verpakkingen; s handelsmerken; s kleuren; s apparaten; s etiketten; s letters; s namen; s cijfers; s vormen; s signaturen; s kaartjes; s woorden. Of op elke combinatie hiervan. Registratie is in principe tien jaar geldig, verlengbaar met telkens tien jaar. Sinds 2004 hebben merkhouders meer rechtsmiddelen om op te treden in het geval van inbreuk op hun merkrecht. Zij kunnen de rechter vragen de inbreukmaker de winst af te staan die hij heeft gemaakt ten koste van de merkhouder en een schadevergoeding eisen voor de geleden verliezen. Niet registreerbaar zijn: s misleidende of beschrijvende merken;

23

• merken die eigen zijn aan een specifieke handel; • merken die tegen de openbare orde indruisen; • merken die identiek zijn aan eerdere merken; • merken die verwarring zouden kunnen veroorzaken; • merken die identiek of gelijk zijn aan bekende merken. Het registreren van een merk kost 310 SGD (online) of 340 SGD (papier). Iedere tien jaar moet de registratie worden vernieuwd.

Auteursrecht Volgens het vrijhandelsverdrag tussen de VS en Singapore, duurt de beschermingsduur van een werk tot zeventig jaar na het leven van de maker of, wanneer deze al is overleden, vanaf de eerste dag van de openbaarmaking. Dit gaat ook op voor geluids- en filmopnamen en voorstellingen.

 Documenten Bij de inklaring van goederen in Singapore komt het nodige papierwerk kijken. Sommige van de volgende documenten zijn vereist, andere alleen in speciale gevallen. Een geldige handelsfactuur (origineel in drievoud) is ondertekend en in het Engels opgesteld. Legalisatie is niet vereist, maar de volgende gegevens moeten op de factuur staan: • naam en adres van koper én verkoper; • nummer en datum van de factuur; • nauwkeurige goederenomschrijving met vermelding van onder meer hoeveelheid (bruto- en nettogewicht); • CIF-waarde (cost, insurance, freight: waarde, verzekerings- en transportkosten); • land van oorsprong; • luchtvaartmaatschappij en vluchtnummer of naam van het vervoerende schip; • omschrijving van de pakketten, merken en nummers op de verpakking; • leverings- en betalingsvoorwaarden; • verleende kortingen, indien van toepassing. Een connossement (ook wel cognossement) of zeevrachtbrief is ‘een bewijs van recht van de afzender op goederen of de lading in een schip, afgegeven en ondertekend door de schipper, waarbij deze erkent het goed ontvangen te hebben’. Een andere uitleg is ‘een overeenkomst tussen schipper en inlader’. Afhankelijk van de wijze van vervoer, is een bill of lading of een airwaybill vereist. Connossementen 'aan order' zijn toegestaan, op voorwaarde dat een notifyadres wordt vermeld. Een paklijst moet minimaal in tweevoud zijn. De gegevens moeten overeenkomen met de andere documenten, en de lijst moet zijn voorzien van een HS-goederencode (Harmonised Statistic). Deze code bepaalt het tarief bij de invoerrechten, zoals douanerechten, antidumpingheffingen, maar ook omzetbelasting of accijns. Gezondheidscertificaten zijn nodig bij de invoer van diverse plantaardige en dierlijke producten, waaronder uiteraard planten en dieren zelf.

24

Een certificaat van oorsprong is in het algemeen niet vereist, tenzij het om goederen gaat uit landen waaraan Singapore preferentiële invoerrechten verleent. Of omdat de importeur hierom vraagt. Het certificaat wordt afgegeven door de Kamers van Koophandel en moet in tweevoud worden opgemaakt. Voor goederen die onder specifiek toezicht staan (zogenoemde controlled goods), is een invoervergunning nodig, ofwel een import permit. Denk hierbij aan productgroepen als drugs, chemicaliën, dieren, dierlijke producten en voedingsmiddelen. Een volledig overzicht vindt u op de website van Trade Exchange (tradexchange.nl). De inklaring zelf verloopt via een expediteur of agent bij TradeNet, het nationale Electronic Data Interchange-systeem (EDI).

 Producteisen De Agri-Food & Veterinary Authority of Singapore (AVA) is verantwoordelijk voor regelgeving op het gebied van levensmiddelen en landbouwproducten. De AVA controleert of de vastgestelde kwaliteits- en gezondheidseisen worden nageleefd, maar gaat ook over etiketteringsvoorschriften. Invoer van levende dieren, vlees, vis, eieren, planten en plantaardige producten is alleen mogelijk met toestemming van de AVA. Aanvraagformulieren voor een vergunning kunt u downloaden op de website van de AVA. Geneesmiddelen en aanverwante producten kunt u alleen op de Singaporese markt verkopen met toestemming van de Health Sciences Authority (HSA). Het Centre for Drug Administration (CDA) van de HSA geeft informatie over de voorschriften op het gebied van geneesmiddelen. Sinds 2010 moeten ook alle medische apparaten, hulpmiddelen en cosmetica worden gekeurd en gecertificeerd voordat ze op de Singaporese markt mogen worden gebracht. Dit certificaat garandeert de consument dat het product aan de minimumkwaliteitsnorm voldoet. Op vrijwillige basis wordt al apparatuur geregistreerd die vooral in ziekenhuizen wordt gebruikt.

 Verpakkingsvoorschriften Goederen die per schip naar Singapore worden vervoerd, moeten stevig worden verpakt in verband met de lange zeereis. Bovendien moet de verpakking waterdicht en roestbestendig zijn om de goederen te beschermen tegen de weersomstandigheden onderweg en ter plaatse. Het gebruik van hooi en stro als verpakkingsmateriaal is toegestaan. Containers gebruiken is geen probleem, de haven van Singapore heeft ruimte genoeg.

 Etiketteringvoorschriften Voor de invoer van een aantal producten gelden speciale etiketteringvoorschriften, zoals: s levensmiddelen; s tabak; s geneesmiddelen; s cosmetica; s oplosmiddelen; s verf. Etiketten moeten in het Engels zijn opgesteld en informatie bevatten over zowel het product als de producent. Ook moet het land van oorsprong worden vermeld. Raadpleeg in alle gevallen vooraf de betrokken Singaporese instanties of de importeur in het land.

25

Fiscale en financiële zaken Singapore heeft een aangenaam belastingklimaat. Alles is er goed geregeld en er zijn interessante belastingvoordelen, vooral voor mkb-ondernemingen. De reden hiervoor is dat de overheid bedrijvigheid graag stimuleert. Het financiële systeem is soepel en degelijk.

 Belastingen Buitenlandse bedrijven in Singapore hebben over het algemeen goede ervaringen met de instanties die de belastingen regelen. De belangrijkste belastingen waarmee u in Singapore te maken heeft, zijn vennootschapsbelasting, inkomstenbelasting en goederenbelasting. In Singapore is de vennootschapsbelasting op dit moment 17 procent. Dat is een van de laagste tarieven in Azië. Mkb-ondernemingen zijn zeer welkom in Singapore. Niet zo verwonderlijk, want veel van deze bedrijven zijn belangrijke aanjagers van de Singaporese economie en technologische vooruitgang. Zo krijgen mkb’ers een volledige belastingvrijstelling voor de eerste 100.000 Singapore dollar aan normaal belastbaar inkomen. Deze vrijstelling geldt voor de eerste drie jaar vanaf de oprichting. Inkomstenbelasting is in Singapore territoriaal gebonden. Dat wil zeggen dat belasting wordt geheven op inkomen dat u in Singapore verdient. Voor buitenlanders die in Singapore werken, zijn er verschillende tarieven. Deze zijn afhankelijk van de duur van het verblijf. Nederland en Singapore hebben een belastingverdrag ondertekend, waardoor u niet dubbel belasting betaalt. Het huidige tarief voor belastingen op goederen en diensten, de Goods and Services Tax (GST), is 7 procent. De GST-belasting geldt voor de levering van goederen en diensten in Singapore en voor de import van goederen naar Singapore. Daarnaast zijn er accijnzen (excise taxes). Deze gelden onder andere voor alcoholische dranken, tabaksproducten, olieproducten en motorrijtuigen. Grappig detail: het woord ‘excise’ is afgeleid van het Nederlandse ‘accijns’.

 Soepel betalingsverkeer Singapore behoort tot een van de meest ondernemingsvriendelijke landen. De Monetary Authority of Singapore (MAS), de belangrijkste financiële toezichthouder, waakt dan ook over een degelijk en soepel functionerend financieel systeem. Singapore kent een open kapitaal- en betalingsverkeer vanuit en naar het buitenland. Handelstransacties kunnen via bankinstellingen zonder beperkingen in inwisselbare valuta plaatsvinden. De Singapore dollar is convertibel en u kunt een EUR-rekening in Singapore aanhouden. Een rekening in Singapore openen is op zich geen probleem, als u voldoet aan de bepalingen van de bankwet en de algemene voorwaarden van de bank in kwestie. Deze heeft overigens geen acceptatieplicht. Dat wil zeggen dat zij u niet als klant aan hoeft te nemen. Interessanter misschien, is de vraag bij welke bank u een rekening opent. Er zijn namelijk drie soorten banken in Singapore.

26

Full banks kennen, zoals de naam al zegt, geen beperkingen. Deze banken mogen het volledige gamma aan financiële producten en diensten aanbieden. Wholesalebanks, ook wel restricted banks genoemd, zijn beperkt in hun mogelijkheden, voornamelijk voor mkb’ers. Deze banken bieden alle financiële producten en diensten aan, maar ze mogen geen deposito’s onder 250.000 Singapore dollar accepteren van niet-bancaire klanten. Het is hen ook niet toegestaan om rente in Singapore dollars op bankrekeningen te vergoeden aan lokale retailklanten. ABN AMRO Singapore heeft een dergelijke licentie. Offshore banks hebben de meeste restricties. Hun dienstenaanbod voor retailklanten is zeer beperkt. Heeft uw bedrijf een lokale vestiging, dan kunt u bij een lokale of internationale bank een rekening openen. Krediettermijnen variëren per sector en contractomvang, maar meestal ligt de betaaltermijn in Singapore tussen de dertig en zestig dagen. Elektronisch bankieren is in Singapore de laatste jaren sterk in opkomst en verreweg de meeste rekeningen worden dan ook betaald via een elektronische overschrijving. De normale, elektronische overboeking aan binnen- en buitenlandse begunstigden komt het meest voor. Hoewel relatief kostbaar, komen op papier aangeleverde overboekingen nog vaak voor. Het is in Singapore ook mogelijk om gebruik te maken van bancaire incasso. Vooral voor internetbetalingen wordt dit betaalinstrument steeds vaker ingezet. In het particuliere betalingsverkeer zijn betalingen met een bankpas (pin) of creditcard het meest gebruikelijk. Maar consumenten gebruiken ook nog vaak cheques voor kleine betalingen.

Kredietverstrekking Heeft u voor uw activiteiten krediet nodig, dan kunt u dit in Singapore of in Nederland proberen te regelen. Wat het beste is, hangt van een aantal factoren af. Bijvoorbeeld: bent u al zakelijk actief in Nederland, heeft u een goede relatie met uw Nederlandse bank en een schoon track record. Als dat zo is, kunt u overwegen om op basis van uw Nederlandse onderneming een lening voor uw Singaporese plannen aan te vragen. In de praktijk komt het erop neer dat u het bedrag via uw Nederlandse onderneming doorleent aan de Singaporese dochter. Het Nederlandse moederbedrijf blijft over het algemeen aansprakelijk voor de lening. Gaat u alleen activiteiten in Singapore starten, dan kan kredietverstrekking lastiger worden. Er is namelijk minder zicht op uw overzeese bezigheden en de bank heeft minder grip op de zekerheden die u te bieden heeft. Het is in alle gevallen verstandig informatie in te winnen bij uw bank. Deze kan u adviseren over uw mogelijkheden en weet ook met welke specifieke juridische aspecten u rekening moet houden.

27

Omgangsvormen in Singapore Singapore lijkt op het eerste gezicht een kosmopolitische wereldstad. Maar achter de westerse uitstraling schuilt een cultuur met onmiskenbaar Aziatische kenmerken. Hoewel Engels de handelstaal is, wordt er Chinees (Mandarijn), Maleis en Tamil gesproken. Daarnaast hebben de talloze multinationals veel expats in dienst. De kans is groot dat u met hen te maken krijgt, en het zal u opvallen dat zij deels de regionale zakelijke gedragscode volgen. Verdiep u vooraf daarom zo veel mogelijk in de culturele aspecten van het – wel degelijk – Aziatische Singapore. Singaporezen hebben over het algemeen een no nonsense-mentaliteit. Heeft u een afspraak, geef dan van tevoren het gespreksonderwerp aan en zorg ervoor dat u weet wat u wilt vragen. Tijd is ook in Singapore geld. Singaporezen vliegen bovendien heel Azië door om zaken te doen. Ze hebben dus een druk schema en het is verstandig afspraken minimaal drie weken van tevoren te plannen. Verder is het belangrijk dat u de juiste persoon te spreken krijgt, namelijk iemand die beslissingen kan nemen. Vaak durft men op een lager niveau geen verantwoordelijkheid te dragen. Wees op tijd en verdiep u in de kunst van het uitwisselen van visitekaartjes. Neem er in de eerste plaats veel mee en overhandig ze vooral niet achteloos. Het is correct het kaartje met beide handen aan te reiken, waarbij de tekst voor de ontvanger leesbaar moet zijn. Neem het visitekaartje van uw gesprekspartner net zo hoffelijk in ontvangst en leg het bij voorkeur voor u op tafel. Besteed bovendien aandacht aan het kaartje. Al prijst u slechts de papierkwaliteit, of stelt u een algemene vraag, bijvoorbeeld over de vestigingslocatie. Hoe dan ook: berg het kaartje nooit op tijdens het gesprek. Singaporezen begroeten elkaar glimlachend en met een hand. In tegenstelling tot de bewoners van andere Aziatische landen, kijken Singaporezen elkaar daarbij recht in de ogen. Als u ouderen begroet, is het beleefd om het hoofd wat te buigen. Verder is het noemen van titels gebruikelijk, gevolgd door de achternaam. Ontmoetingen beginnen vaak met de vraag hoe u Singapore vindt. Hoewel Singaporezen een goed gevoel voor humor hebben, is het niet verstandig bij het eerste gesprek grappen over het kauwgomverbod te maken of het scherpe drugsbeleid aan de kaak te stellen. Singaporezen zijn zeer chauvinistisch en hebben er moeite mee als bezoekers kritiek hebben op hun land. Verder is het niet raadzaam opmerkingen te maken over de etnische achtergrond van de gesprekspartner of te proberen (gebrekkig) Indonesisch of Maleis te spreken. Hoewel de overgrote meerderheid van de bevolking van Chinese afkomst is, wonen er ook zeer veel Maleisiërs en Indiërs. Met name de laatste twee bevolkingsgroepen stellen het niet op prijs als aan hun Singaporees-zijn wordt getwijfeld. Amicaal gedrag, zoals schouderklopjes uitdelen, valt niet in de smaak. In tegenstelling tot andere Aziatische gemeenschappen, is het in Singapore bovendien niet gebruikelijk om uit te wijden over persoonlijke onderwerpen, zoals familieaangelegenheden, religie, politiek of de rol van de vrouw. Grote kans dat uw Singaporese gesprekspartner dan inademt door zijn tanden.

28

Dit is een teken dat hij iets afkeurt of problemen voorziet. Betere gespreksonderwerpen zijn bijvoorbeeld het economische succes van het land, de vele kwaliteitswinkels in de stad of de overheerlijke Singaporese gerechten. Tijdens de maaltijd mag er overigens ook over zaken worden gepraat. In veel andere Aziatische landen is dat niet gepast. En wat kleding betreft: uw mooiste pak hoeft in principe niet mee. Bij een zakelijk gesprek is zelfs een jasje geen must, dat dragen de Singaporese zakenman en ambtenaar doorgaans ook niet. Wel een stropdas en overhemd met lange mouwen. Zakenvrouwen of vrouwen in overheidsdienst zijn in Singapore meestal formeel gekleed.

 Onderhandelen Hoe eerlijk ook, leg niet te veel nadruk op eventuele zwakke kanten van uw product of bedrijf. De kans is namelijk groot dat uw gesprekspartner het onderhandelingsresultaat later bij zijn superieur moet verantwoorden. Ervaart degene met wie u sprak uw presentatie als weinig gedegen, dan kan dat voor hem tot gezichtsverlies leiden. Probeer daarom bij alles wat u zegt goede argumenten te gebruiken. Bij onderhandelingen en afspraken gaat het er soms stevig aan toe. Voor iedere cent wordt gevochten. Contracten zijn vaak bijzonder lang en gedetailleerd, maar ze worden over het algemeen wel nageleefd. Let echter op: wat er niet in staat, geldt niet. Noem bovendien geen details over uw retourvlucht tijdens de onderhandelingen. Tijd wordt namelijk soms als wapen ingezet. U krijgt dan plotseling een tegenvoorstel op de dag van vertrek, in de hoop dat u een overhaast besluit neemt. De voertaal bij onderhandelingen is Engels. Wanneer u deze taal ook in zakelijk opzicht beheerst, hoeft u dus geen tolk in te huren. Stel verder zo weinig mogelijk gesloten vragen en wees specifiek. Het is gebruikelijk om na elke bijeenkomst een opsomming van de belangrijkste punten op te sturen. Deze notulen worden vaak gebruikt om het uiteindelijke contract op te stellen. Probeer niet zelfingenomen over te komen wanneer de onderhandeling positief voor u uitpakken. Singapore is lang gekoloniseerd geweest en sommige zakenlieden staan enigszins sceptisch tegenover buitenlanders. Bent u een punctuele en nauwgezette ondernemer, dan zal Singapore u bevallen. Afspraak is er namelijk afspraak. Dat werkt prettig, want met het correct naleven van overeenkomsten valt of staat een zaak. Dit geldt ook op praktisch niveau. Belooft iemand u vandaag nog een e-mail te sturen, dan kunt u er over het algemeen op vertrouwen dat u het bericht ook daadwerkelijk dezelfde dag ontvangt.

 Relatiegeschenken Singaporezen geven en ontvangen graag (relatie-)geschenken. Het is een uiting van vriendschap en symboliseert de hoop op gezamenlijk zakelijk succes in de toekomst. Geschenken zijn ook een blijk van waardering voor bewezen diensten. Een simpel bedankje is niet voldoende, maar wordt altijd vergezeld door een geschenk. Besteed daarom tijd en aandacht aan het kiezen van de juiste geschenken. De symbolische waarde is belangrijker dan de geldwaarde, dus geef geen kostbare cadeaus. Doe dit alleen als u de ontvanger lang en goed kent en hij in de loop der jaren een belangrijk contact voor u is geweest.

29

De overheid weet dat relatiegeschenken een bron van corruptie en omkoperij kunnen zijn en is hier erg alert op. Het is dus niet verstandig om geschenken te overhandigen aan overheidspersoneel. Het wordt wel gewaardeerd als u een geschenk aanbiedt aan de organisatie als geheel. Verpak een cadeau bij voorkeur in de lucky colours goud en rood. Vermijd de kleuren wit, zwart en donkerblauw. Wees u bovendien bewust van de niet te onderschatten symboliek rond cijfers: ‘8’ staat voor geluk, terwijl ‘4’ onheil betekent.

30

Praktijkverhalen Praktijkverhalen van ondernemers van ondernemers s s s s s s

Arnout Mostert, AccelerAsia Richard Canneman, DutchCham Singapore Hans Laarakker, FrieslandCampina Frank Schuil, Qubulus Paul van Ulsen, Salland Engineering International Barbara Voskamp, VoskampLawyers

31

 Arnout Mostert, AccelerAsia

Volle beurs dankzij lege stoelen Arnout Mostert woont al 8,5 jaar in Singapore, na een eerdere carrière in onder meer Londen. Tijdens zijn MBA-opleiding in de stadstaat werd hem duidelijk dat zijn toekomst in Azië lag. Inmiddels is hij zo vertrouwd geraakt met de gang van zaken, dat zijn ervaring waardevol is geworden voor anderen. Lokale kennis is nu zelfs zijn core business, want als partner-eigenaar van AccelerAsia helpt hij ondernemers op weg in Singapore en de rest van Zuidoost-Azië. Voorlopig gaat dat prima en plakt hij er nog een paar jaar aan vast. Of hij er ook zijn oude dag gaat doorbrengen, is de vraag: “Had je me acht jaar geleden verteld dat ik hier zo lang zou zitten, had ik gezegd no way.”

“Mijn kennismaking met Singapore was ruim acht jaar geleden. Ik wilde mijn MBA halen en ben INSEAD gaan doen, de internationale Business School. Ik had al in Londen en Frankrijk gezeten en het buitenland beviel me wel. Maar ik wilde eigenlijk eens iets écht anders, Azië bijvoorbeeld. Sinds 2001 is er een INSEAD-campus in Singapore, dus dat kwam goed uit.”

32

AccelerAsia

Al tijdens zijn opleiding ontmoette Mostert veel nieuwe mensen en als vanzelf ging hij ook in Singapore werken. Eerst in advertising en brand consulting en na een jaar of twee startte hij samen met Frank Bomers Conference Bay. “Net als in andere wereldsteden, zijn er in Singapore dagelijks allerlei conferenties, congressen en beurzen, maar veel stoelen blijven leeg, mede door het starre prijsbeleid van de organisatoren. Wat nou, dachten we, als je particulieren of bedrijven laat bieden op die overgebleven tickets. Via een soort Groupon-systeem, met korting dus. Wij benaderden vervolgens de organisator van zo’n conferentie met een voorstel: zoveel kaarten voor deze prijs, take it or leave it. Het werkte. Het was vallen en opstaan, maar we hebben er ontzettend veel van geleerd. Vooral over zakendoen in Singapore. Binnenkort gaan we Conference Bay overdragen. Er komt veel online expertise kijken bij het doorontwikkelen van het concept, daarom dragen we het over aan een partij die daar de skills voor heeft.” In 2009 kwam er een derde partner bij, Joeri Gianotten. “Die zat hier ook al jaren. Drie ondernemers dus, met een duidelijke wens om te blijven. In Singapore gebeurt het, hier zit de groei. We vroegen ons vaak af wat we nog meer konden doen. Wat opviel, was dat we vanuit onze netwerken veel vragen kregen over Azië. Hoe het hier werkte, wat de kansen waren, hoe je een bedrijf opzet en klanten vindt, dat soort dingen. Allemaal zaken waar we mensen mee konden helpen vanuit onze eigen ervaring. Daar zijn we dus een business van gaan maken.” AccelerAsia ontstond. “Men blijkt bereid hiervoor te betalen. Onze kracht is dat je sneller aan de slag bent en eerder geld kunt gaan verdienen. We korten de aanlooptijd aanzienlijk in.”

 Veilige en voordelige opstap Mostert en zijn medefirmanten werken ook goed samen met de Dutch Chamber of Commerce in Singapore en de Nederlandse ambassade. Bij die instanties kloppen ondernemers als eerste aan. “Zij helpen je praktisch op weg, maar zakelijk gezien zul je uiteindelijk toch zelf de boer op moeten.” Bedrijven als AccelerAsia bieden steun in dit traject. “De DutchCham en de ambassade zijn ook geen incubators voor middelgrote of kleine bedrijven.” Veel klanten besluiten om in Nederland te blijven en AccelerAsia het werk te laten doen dat komt kijken bij het opstarten van een organisatie. Mostert: “Door onze marktkennis en ons uitgebreide netwerk is het niet alleen effectiever, maar vaak ook goedkoper dan hier je eigen boontjes doppen, zeker met een gezin. Denk aan huisvesting, je kinderen op school doen en personeel aannemen.” Mostert adviseert starters op de Singaporese markt vaak om de business drie tot zes maanden via hem te laten lopen om te kijken hoe het gaat. “Dat is een veilige manier om je teen in het water te steken en te zien of er beweging in zit. Gaat het lopen, dan kun je altijd nog beslissen om hierheen te komen, een eigen kantoor te regelen en mensen aan te nemen.”

 Potjes voor van alles Het ondernemervriendelijke klimaat in Singapore wordt veel geroemd. En dat is ook echt zo, stelt Mostert. “Mensen denken wel eens dat de subsidiekraan al open gaat als je vliegtuig landt. Dat is natuurlijk overdreven, maar er zijn wel degelijk middelen beschikbaar voor nieuwkomers, bijvoorbeeld voor een proof of concept of als je een nieuwe markt aan wilt boren. Steek

33

34

je licht eens op bij de Economic Development Board of SPRING Singapore, het zal je verbazen waar ze allemaal potjes voor hebben. Eén voorwaarde: je moet meestal wel een Singaporese entiteit hebben, een bedrijf opzetten dus. Maar dat is zo geregeld.” Nog een prettige verrassing: denk je waar ook ter wereld aan ambtenaren, dan denk je aan ‘stroperig’, ‘langzaam’. In Singapore is dat volgens Mostert precies omgekeerd. “Bij de overheid werken hier topstudenten, buitengewoon intelligente en voortvarende types. Daar is ook beleid op gemaakt. Ze krijgen een scholarship en gaan een fast track-traject in. Ze werken een jaar of drie op een ministerie en maken dan pas de stap naar een mooie positie in het bedrijfsleven of de publiek-private sector. Ze zijn proactief en verwijzen nuttig en gericht door, dat werkt ontzettend prettig.” Drie dagen wachten op een reactie van het ministerie is voor Singaporese begrippen erg lang. “Kun je nagaan.”

 Kopieervrees De meerderheid van de Singaporese bevolking is etnisch Chinees, maar daarmee is Singapore nog geen China. Voor jatwerk en kopieerstreken hoef je in principe niet bang te zijn, zegt Mostert. “Ten eerste liggen hier vooral kansen voor kennisrijke organisaties, en kennis is moeilijker te reproduceren. Maar klakkeloos een product namaken vinden ze ook niet interessant, dat zit niet in hun mentaliteit. Ze zouden eerder zeggen: ‘dat gaan wij veel beter maken’. En voor een paar kwartjes een Gucci-tas in elkaar flansen, daar hebben ze hier de mensen helemaal niet voor.” Ondanks alle zakelijke voordelen, moet je je wel degelijk aanpassen in Singapore. Alles draait om relaties opbouwen, en dat duurt wél lang. “Soms heel lang. Maar als je geduld hebt, wordt dat vaak beloond met een deal. Denk je gelijk ‘dan niet, ik ga wel ergens anders heen’, dan wordt het nooit wat. Ik geef toe, je wordt soms hoorndol van dat wachten en getreuzel, maar het is de enige weg naar succes. Alle andere leiden terug naar huis, zo simpel is het.” Ook heel belangrijk voor wie in Singapore succes wil hebben in zaken: giving face. “Een begrip waar je hier veel mee te maken krijgt. Gezichtsverlies lijden is zo’n beetje het ergste wat er is voor Aziaten. Stel, je wilt samenwerken met een bedrijf en je hebt onderzoek gedaan. Conclusie: ze staan er niet echt lekker voor. Kom je met een zak geld binnen en leg je die naast het probleem op tafel, dan gaan alle deuren dicht.” Mostert vergelijkt deze benadering met het kopen van een tweedehands auto. “In Nederland loop je eromheen en wijs je meteen op dat deukje in de kofferbak. In Singapore zeg je als eerste: ‘Tjee, wat glimt ‘ie mooi, zeg.’ Toon respect en pak het langzaam aan. Verdiep je in de oorsprong en achtergronden van een bedrijf, speel in op hun trots en toon interesse. Weer iets later kun je voorzichtig vragen of je misschien ergens mee kunt helpen. Na verloop van tijd is er genoeg vertrouwen opgebouwd om wat directer te zijn.”

www.accelerasia.com

35

 Richard Canneman, DutchCham Singapore

In Singapore gebeurt ‘t Richard Canneman is sinds anderhalf jaar executive director van DutchCham, oftewel ‘The Dutch Chamber of Commerce’. Deze non-profitorganisatie is opgezet vanuit de behoefte aan een Nederlands gezicht voor het zakenleven in Singapore. “We vullen een gat tussen de Nederlandse ambassade en een aantal Nederlandse sociale clubs.” Met steun van founding members (ABN AMRO, grote bedrijven), is deze Kamer al drie jaar een platform voor Nederlanders die in Singapore werken of ondernemen. “We werken voor zo’n 150 leden. We geven ze informatie en toegang tot een groot netwerk om van hun zakelijke avontuur in Singapore een succes te maken.”

“Singapore is heel westers en heeft een enorme voorsprong op alle andere landen in ZuidoostAzië. Dat zie je al aan de indrukwekkende skyline, de prachtige infrastructuur en de schone straten. Je bent zo in Indonesië, met 230 miljoen potentiële klanten. Niemand komt naar Singapore om hier zijn handeltje te verkopen. Iedereen wil verder. Niet gek dus dat je juist hier regionale hoofdkantoren van multinationals tegenkomt. Je moet in Singapore zitten. Daar zit iedereen, daar gebeurt ‘t.”

36

DutchCham Singapore

Richard Canneman woont al een aantal jaar in Azië en vindt het daardoor juist lastig om iets te zeggen over de omgangsvormen en dresscodes. “Toen ik in Japan werkte, moest je mensen altijd groeten met je benen op een bepaalde manier en constant buigen; allemaal vrij ingewikkeld. Maar na een bepaalde tijd wen je aan dat soort dingen. Nederlanders die naar Azië komen wijzen me erop. Dan denk ik pas: inderdaad, eigenlijk best gek. Wat me wel opvalt, is dat Singaporezen altijd om bevestiging vragen. Ze gaan met zo ontzettend veel buitenlanders om dat ze inmiddels van alle taalmisverstanden hebben geleerd en zich indekken.” Canneman geeft een treffend voorbeeld. “Vijf jaar geleden zat ik op een terras en bestelde een dubbele espresso. Kreeg ik twee kopjes op tafel. Bestel ik nu een drankje, dan herhalen ze mijn bestelling.” Singapore is pas sinds 1959 zelfstandig, na 140 jaar een Britse kolonie te zijn geweest. Onder politieke leiding van de eerste premier Lee Kuan Yew, die tot 1990 aan de macht was, groeide het van een derdewereldland naar een ‘eerstewereldland’. Canneman: “Hij heeft in een korte tijd voor alle welvaart en zakelijke ontwikkelingen gezorgd. Niet zo vreemd dat alles hier om geld en handel draait. Als ik aan een Singaporees zou vragen: ‘Wil je vandaag honderd dollar, of morgen duizend?’ dan weet ik bijna zeker dat ze liever die honderd meteen willen hebben. Dat is de mentaliteit hier, ze zijn niet altijd van de langetermijnplanners: Misschien denk je daardoor dat het hier hectisch is. Dat er buiten de hele dag zakenlui rondrennen, bellen en dealtjes sluiten. Nee dus, gek genoeg. Je ziet eigenlijk niemand op straat. Het is ook altijd bloedheet en vochtig, de zakenmensen zitten lekker in hun kantoor met de airco aan. De oud-premier maakte hier ooit een opmerking over: ‘Zonder airconditioning zou hier nooit worden gewerkt.”

 Netwerken met mandarijnen In Nederland weten we niet beter dan dat we pas op vrijdagmiddag gaan borrelen, in Singapore gaat dat gewoon door. De stadstaat kent enkele Nederlandse stamkroegen, zo vertelt Canneman. Anders dan de Nederlanders, houden Singaporezen zelf privé en werk gescheiden. “Ze gaan naar een borrel omdat het moet van de baas. Als ze niet hoeven te komen, dan gaan ze liever naar huis. Met klanten is het vaak wining and dining en de hoge piefen spelen een potje golf, populair hier in Singapore. Het Chinese Nieuwjaar is wel een echte happening. Dat vier je met klanten en collega’s. Je eet samen en geeft elkaar mandarijnen. Zo wens je elkaar geluk. Uiteindelijk zit je de hele avond mandarijnen te ruilen. Ik geloof dat ze niet eens worden opgegeten.” Tijdens feestjes en diners zie je de hiërarchie die in Singapore heerst. Backoffice-medewerkers mengen zich niet tussen het management. “Dat doe je gewoon niet. Ook hierover had Lee Kuan Yew trouwens een controversiële uitspraak. Hij stelde: ‘Mensen zijn niet allemaal gelijk’.” DutchCham geeft Nederlandse ondernemers informatie, maar is zeker niet het enige startpunt. “Heb je vragen, dan helpen we je op weg. Het fijne van zakendoen in Singapore, is dat alles heel transparant is. Heel veel informatie staat al op internet. En je zet hier een bedrijf makkelijk in een dag op. Als je genoeg research doet en niet lui bent, heb je ons niet eens nodig. Er zijn twee dingen die ik vaak vertel: regel op tijd een Employment Pass en shop vooral rond. Van de meeste prijskaartjes kun je makkelijk twintig procent afpraten. Qua taal is het hier vrij simpel, iedereen spreekt Engels. Hoewel het tijdens het Chinese Nieuwjaar wel leuk is als je in het Mandarijn ‘Gong Xi Fa Cai’ zegt, in plaats van Happy New Year.” 37

38

Wat de Employment Pass betreft, die regel je bij het Ministry of Manpower. Om aan de slag te mogen in Singapore, moet je een universitair diploma hebben of minimaal vijf jaar relevante werkervaring. Ga je in loondienst, dan kijkt het ministerie naar je salaris. Er is één voorwaarde die altijd geldt: je moet van toegevoegde waarde zijn voor het land. Canneman: “Ik mag bijvoorbeeld niet aan het werk als taxichauffeur of barkeeper, dat zijn banen voor de Singaporezen zelf. Ook handig om te weten: in Singapore heb je geen grijze gebieden, alles is hier zwart of wit. Je houdt je gewoon aan de wetten, regels en afspraken.”

 Grillige huizenmarkt Singapore staat bekend om zijn strikte wet- en regelgeving, maar volgens Canneman valt dit in de praktijk wel mee. “Kijk, je moet hier niet in een vechtpartij terechtkomen, dan hangt er een gevangenisstraf boven je hoofd. Maar door de strenge hand van Minister Mentor Lee Kuan Yew is het hier wel lekker wonen, je weet waar je aan toe bent. Een uitzondering is misschien de huizenmarkt. Volgens mij is dat het enige wat hier níet goed is geregeld. Twee identieke huizen in dezelfde straat kunnen de helft in prijs schelen. Rondkijken is dus echt een must. Voor huren zijn er ook geen regels. Aan het eind van de looptijd van een contract mag de eigenaar de huur zonder enig pardon verdubbelen, zelfs verdriedubbelen. Dat is wel iets anders dan de jaarlijkse wettelijke huurstijging in Nederland.” Canneman raadt iedereen aan om naar Singapore te komen. “De salarissen liggen hier iets lager dan in Nederland, maar één voordeel: bruto is hier in principe netto. Voor ondernemers is Azië booming, een enerverende plek. Je leert hier ontzettend veel en je hebt bijna geen last van taal- of cultuurbarrières. Ben je van plan om in Singapore iets te starten, kom dan even bij ons langs. We geven je inzicht in de cultuur van Singapore, brengen je in contact met andere ondernemers en geven je bedrijf of product graag meer exposure.”

www.dutchcham.sg

39

 Hans Laarakker, FrieslandCampina

Singapore als uitvalsbasis FrieslandCampina heeft al meer dan vijftig jaar een verkoopkantoor in Singapore. Op dit moment coördineren circa veertig medewerkers de import van kindervoeding en zuivelproducten, die op de Singaporese markt worden verkocht. Gezien de huidige omvang en het enorme groeipotentieel, wil het zuivelbedrijf de coördinatie van haar activiteiten in Azië, het Midden-Oosten en Afrika de komende jaren verplaatsen naar Singapore, dat dan de strategische en logistieke uitvalsbasis wordt. Hans Laarakker (Directeur Business Development) woonde en werkte ruim drie jaar met veel plezier in Singapore.

Hans Laarakker heeft bijna alleen positieve dingen over Singapore te zeggen. “Voor veel bedrijven is Singapore dé uitvalbasis voor Zuidoost-Azië. Die regionale markt is enorm: Maleisië, Indonesië, Vietnam, Thailand, en eigenlijk ook de Filippijnen. FrieslandCampina heeft al tijden een verkoopkantoor in Singapore van waaruit we de plaatselijke markt bedienen. Ook in de andere landen hebben we al jarenlang grote vestigingen. Op dit moment exporteren we uit Nederland kindervoeding. Daarnaast vermarkten we er allerlei zuivelproducten die in de regio worden geproduceerd.”

40

FrieslandCampina Hoewel de Singaporese consumentenmarkt zelf vrij klein is, heeft FrieslandCampina er voor gekozen Singapore te kiezen als coördinatiepunt voor alle internationale handel in Azië, het Midden-Oosten en Afrika. Laarakker: “We hebben een ambitieuze groeistrategie voor dit gebied. Het land moet een regionale hub worden voor onder meer een kenniscentrum voor kindervoeding. Singapore is dan wel rijk, de rest van de regio is dat niet. In sommige landen is nog echt sprake van ondervoeding. Wij kunnen helpen en waarde toevoegen. Dat vereist lokale ervaring en intensieve contacten met overheden, ziekenhuizen en universiteiten. Dat lukt je niet vanuit Nederland.” Vreemd is het niet, de zakelijke populariteit van Singapore. Het ondernemersklimaat is er volgens Laarakker fantastisch op vrijwel elk gebied: vakkundige juridische en financiële ondersteuning, riante fiscale voordelen en een geoliede infrastructuur. Hoe zit het dan met ‘al die regeltjes’, waar je soms over hoort? Laarakker: “Singapore is een vrijhandelsstaat, er zijn nauwelijks belemmeringen om te ondernemen. En de bureaucratie, ach, die kun je goed vergelijken met Nederland. Hoe erg is die red tape nu werkelijk bij ons?” Speciale overheidsinstanties rollen de rode loper uit voor regionale kantoren, weet Laarakker. “Alles wordt geregeld: van huisvesting voor personeel tot kantoorruimte en business licences.” Een ander pluspunt is de beschikbaarheid van goede arbeidskrachten. “De lokale bevolking van Singapore, zeker jongeren, is goed opgeleid en spreekt uitstekend Engels. Tegelijkertijd hebben de mensen een sterke regionale binding. Daarmee vormen ze een onmisbare brug tussen Oost en West. En misschien wel het belangrijkste: ze hebben een tomeloze drang naar voren en dat zie je terug in hun arbeidsethos.” Het advies is duidelijk. Wie mankracht nodig heeft in Singapore, op welk niveau dan ook, hoeft geen contigent Nederlanders of andere expats mee te sturen. “Neem locals in dienst.” De vrije import en export heeft ook een nadeel: iedereen zit er al. Consumptiegoederen in Singapore produceren, of dat nu yoghurt is of paperclips, heeft niet zo veel zin. Er is wel behoefte aan en ruimte voor dienstverlening, vooral op het gebied van logistiek en transport. “Maar ook als het gaat om expertise en onderwijs. Het schoolsysteem was tot voor kort gebaseerd op feitenkennis. Tegenwoordig wordt meer aandacht besteed aan creatief leren. Er worden wel eens grappen over gemaakt; dat leerlingen nu allemaal op pianoles moeten, of leren schilderen. Dat is onzin, het gaat vooral om sociale vaardigheden. Nederlanders kunnen daar zeker waarde aan toevoegen, daar ben ik van overtuigd.”

 Chinese assertiviteit Noem een nationaliteit en je vindt ‘m in Singapore. Het land heeft een volledig internationale mindset, “Je gaat naadloos op in die culturele mix. In veel landen blijf je toch hangen in dat expat-circuit. Kan daar ook hoor, als je dat wilt. Er is een Nederlandse club en zelfs een Nederlandse school. In Singapore zitten alle buitenlanders in hetzelfde schuitje, en daardoor is iedereen bereid je te helpen, advies te geven of ervaringen met je te delen. Je maakt makkelijk contact en vindt snel je weg.” Een jaar of tien geleden was de stadstaat nog erg Chinees en een klein beetje Maleisisch, maar anno 2011 is het één grote melting pot. “Het doet me aan New York denken, ook daar spreekt

41

42

meer dan de helft thuis een andere taal. En wat die Chinese gevoeligheden betreft, iedereen brengt zijn eigen cultuur mee en die moet je niet verloochenen. Je moet overal respectvol met elkaar omgaan, en daar misschien net wat meer. Singaporezen zijn trots op hun succes, en terecht: ze hebben veel bereikt. De Chinese invloed zal zijn dat de lokale bevolking iets assertiever is, dan in de rest van Zuidoost-Azië.” Hans Laarakker leefde vijftien jaar in het buitenland, de langste tijd in Zuidoost-Azië. Gaat elke vergelijking mank? “Ik kwam in Singapore na drie jaar Filippijnen en ik vond het een verademing. Minder avontuurlijk, maar schoon, ongevaarlijk, vrij en alles was er goed geregeld. Belangrijk om te weten voor gezinnen: kinderen kunnen daar hun eigen gang gaan en alleen over straat. Het is heel veilig, een auto met chauffeur is niet nodig. Voor een partner is het vrij eenvoudig om aan werk te komen. Ook hier weer op voorwaarde dat je iets kunt, natuurlijk. In andere landen ligt dat vaak een stuk lastiger, dan krijgt je man of vrouw moeilijk een werkvergunning. Over man-/vrouwverhoudingen doen ze sowieso niet moeilijk. Beide partners werken en parttime kennen ze niet. Familieleden zorgen voor kleine kinderen, of die zorg wordt uitbesteed. Wil je je suf shoppen of sporten? Ook goed. Winkels, tennis- en golfbanen genoeg.”

 Streng? Toch maar hét beruchte thema: Singapore is streng. “Tja, het is strikt, absoluut, maar niet onredelijk. Ik ben er trouwens nooit mee in aanraking gekomen. Kijk, in Nederland mag je officieel ook geen kauwgom op straat uitspugen. Het enige verschil is dat je daar wél een boete krijgt.” Laarakker verzucht dat hij bepaalde wetgeving ook graag in Nederland zou hebben. “Neem nu rekeningrijden, hoe lang zijn we daar niet over aan het steggelen? In Singapore beslissen ze dat er een oplossing moet komen. Even later rijdt iedereen met een kastje in zijn auto. Ga je het centrum in, dan betaal je automatisch een paar dollar. Kun je nog mee parkeren ook. Wij Nederlanders hebben de mond vol van ‘afspraak is afspraak’, maar in Singapore is dat écht zo. Je stoot je neus als je niet een tandje bijschakelt in je discipline.” Klacht twee: Singapore is saai. “Ook een vooroordeel. De regering heeft de laatste tijd enorm geïnvesteerd in cultuur en amusement. Grote podia, uitgaansgelegenheden, popconcerten, theaters, casino’s en een Formule 1-circuit. Er is ook volop natuur: grote parken of de dierentuin. En anders ga je de regio in.” Indonesië en Maleisië liggen binnen handbereik. Blijft er één minpunt over. Singapore is duur, zeker in vergelijking met andere Aziatische landen. Voor bedrijven om zich te vestigen, maar ook voor particulieren. Iedereen wil in het centrum wonen en geografisch is het een beperkt gebied; de woningmarkt staat onder druk. “Kies je voor het veel goedkopere Vietnam, Indonesië of Maleisië, dan stap je echt een andere wereld in, met alle problemen van dien. Alleen de infrastructuur al. Wil jij drie uur in de file staan om naar het vliegveld te komen? Alle voordelen van Singapore wegen volgens mij ruimschoots op tegen het hoge prijspeil. Ik kwam aan met twee koffers en vijf dagen later was ik up and running, met een auto, een kantoor en goede lokale medewerkers. Mijn verhuizing van Maastricht naar Hilversum was bijna ingewikkelder.”

www.frieslandcampina.com

43

 Frank Schuil, Qubulus

‘Fit for Singapore’ Ondernemen in Singapore moet ergens beginnen. Dat geldt ook voor het in 2010 mede door Frank Schuil opgerichte Qubulus. Een kersverse start up die een mobiele applicatie heeft ontwikkeld voor horizontale én verticale locatiebepaling op plaatsen waar gps niet werkt. Vooral binnen dus. Simpel gezegd: in gebouwen kunnen zien waar andere mobiele telefoons zijn, of winkels. Commercieel kansrijk en erg handig, bijvoorbeeld op vliegvelden, in kantoren, warenhuizen en shopping malls. En laten ze er daar in Singapore nu veel van hebben.

Goed product, slimme innovatie, daar zitten ze vast wel op te wachten in Azië; dat was de insteek van Frank Schuil en zijn Zweedse compagnon Ants Maran toen deze laatste begin dit jaar Communicasia bezocht, een grote telecombeurs in Singapore. “Er was meteen enorme belangstelling voor indoor locatiebepaling, vooral van telecombedrijven en investeringsmaatschappijen.” En heel gek is dat ook niet. Singapore heeft een permanente luchtvochtigheid van tegen de 100 procent en het is er meestal ‘bloedheet’ in de woorden van Schuil. Mensen doen dus veel binnen, zeker werken en winkelen. “Er zijn talloze kantoren, warenhuizen en winkelcentra, en daar is ons product precies voor bedoeld. We zijn bijvoorbeeld in gesprek met een 44

Qubulus

grote bank, die onlangs flexwerken heeft ingevoerd. Werknemers zwerven nu overal rond in dat kolossale gebouw en met onze toepassing vinden ze elkaar heel makkelijk, ook op andere etages. Want dat is het mooie: onze oplossing werkt zonder randapparatuur ook verticaal, en dat is uniek in de wereld.” De belangstelling in Singapore voor Qubulus’ product is al zo serieus, dat Schuil binnenkort zelf in het vliegtuig stapt om vervolgstappen te zetten. Het bijzondere aan de applicatie van Qubulus is dat deze niet is gebaseerd op gps of driehoeksmetingen. “Dat werkt namelijk niet inpandig, laat staan ondergronds” legt Schuil uit. “Wij maken via de aanwezige radiogolven gebruik van de bestaande infrastructuur in een gebouw of complex. En daar zijn al wel pilots mee gedaan in Singapore, maar die voldeden geen van alle aan de verwachtingen of eisen: niet accuraat genoeg en te kostbaar, vooral omdat er complexe hardware nodig was om die systemen te laten draaien. En duur, daar zijn ze niet zo gek op in Azië. Onze ervaring met Maleisië en China is toch dat ze vaak voor een goedkoper alternatief gaan. Ik ben dus benieuwd of ze ook naar westerse maatstaven willen investeren. Het is afwachten, maar in ons product zijn ze in elk geval zeer geïnteresseerd.”

 Juridische bescherming Schuil en zijn partner hebben veel geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling. Dat vroeg ook om een juridische voorbereiding. Schuil: “Van de Aziatische markt, met name China, is bekend dat je idee of product er niet altijd veilig is. Patenten en zogenoemde NDA’s, geheimhoudingsverklaringen zijn vaak onvoldoende om je in te dekken. In Europa verkopen we nog wel eens op basis van licenties, waarbij de klant de codes meekrijgt, maar in Azië is dat echt een no go voor ons.” Hoewel Singapore het mildste land in het Verre Oosten schijnt te zijn op het gebied van intellectuele diefstal, neemt Schuil toch het zekere voor het onzekere. “De technische kern van ons product, dat zijn de algoritmes. Zeg maar waar de wiskundige magic happens. Die houden we veilig aan onze kant, daar heeft niemand inzage in en ook via research zijn ze niet te achterhalen. Verder hebben we ooit een aantal patenten opgekocht en zijn er enkele nieuwe in behandeling. Van die bestaande patenten heb ik de internationale geldigheid en vervaltermijn laten uitzoeken. Je moet goed controleren in welke landen ze gedekt en nog actief zijn.” Het klinkt veelbelovend. Maar hoe weet je of het genoeg is, hoe ga je die markt verder verkennen? Schuil heeft daarvoor de hulp ingeschakeld van een agentschap. “Die helpt ons goed op weg. Zij hebben een veel breder perspectief op de markt en we kunnen gebruikmaken van hun lokale netwerk om kansen te onderzoeken. Bovendien kunnen ze de cultuurverschillen afvangen. Dat is wel belangrijk, anders loop je gegarandeerd tegen oost-westkwesties aan. Neem alleen al je offertes. In het Europese model komt het er doorgaans op neer dat je gewoon meedeelt wat iets kost. Dan is het ja of nee. Soms krijg je de vraag of er iets af kan, maar dat calculeer je niet echt in. In Singapore kun je er gif op innemen dat je flink in prijs zult moet zakken, dus daar houd je van tevoren rekening mee. Al dat aftasten en die valkuilen vermijden via een agent, scheelt je een hoop kosten. We springen dus niet meteen in het diepe. Maar als het eenmaal goed loopt, dan willen we daar een kantoor opzetten, met lokale medewerkers en eigen mensen.” 45

46

 In het oog, in het hart Zomer 2011 gaat Schuil zelf voor het eerst naar Singapore. “Ik ben heel erg benieuwd. Uiteindelijk geldt overal ter wereld dat je pas echt zaken kunt gaan doen als je fysiek handen kunt schudden en mensen leert kennen. Om meters te maken, moeten alle partijen een gevoel van urgentie hebben. Op afstand de zaak warm houden werkt niet. Of je nu in Zweden zit of in Singapore, iedereen heeft eigen projecten lopen en genoeg aan zijn hoofd. Voor een snelle opvolging moet je echt om tafel gaan zitten en elkaar overtuigen van de mogelijkheden. We hebben bijvoorbeeld een partij gevonden die gespecialiseerd is in 3D-kaarten, wij doen positionering. In theorie een ideale match, maar die moet je wel samen in de praktijk uitwerken. Het is allemaal nog heel pril, maar we delen het op in fasen. Eerst hebben we doelstellingen bepaald, toen bleek er voldoende interesse te zijn en vervolgens heeft onze agent zich ingezet voor de verdere business development. Nu wordt het tijd om je koffers te pakken en daar projecten op te gaan zetten met lokale partners.” Singapore is in omvang misschien een beperkte markt voor Qubulus, maar het land loopt enorm voorop. “Wij introduceren daar een echte innovatie, dus we zijn voorlopig wel even zoet. En het kan hard gaan, want al die bedrijven houden elkaar in de gaten. Het is daar net als hier: warenhuizen willen graag ook hebben wat de concurrent verkoopt.” Maar Schuil heeft grotere ambities. “Het plan is om Azië te veroveren vanuit Singapore. Vooral vanwege alle voordelen, bijvoorbeeld omdat iedereen Engels spreekt. Alleen al in China gebruiken ‘pas’ 300 miljoen mensen mobiel internet.”

 Geen rem op Azië Of Schuil ook naar Singapore zal gaan verhuizen is nog geen uitgemaakte zaak. “Ik vind zo’n andere cultuur wel interessant. Maar laat ik eerst eens gaan kijken wat ik daar aantref. Het is wel een grappige vraag, want niet zo lang geleden had ik mijn zinnen nog op Silicon Valley gezet. Daar ben ik twee weken heen geweest om me te oriënteren. ‘Daar gebeurt het’, dacht ik. Maar de VS is aan het opkrabbelen van de recessie en Amerikanen zijn voornamelijk geïnteresseerd in hun eigen oplossingen. In Azië gaat de groei gewoon door, daar zit geen enkele rem op. En de echte belangstelling komt ook daarvandaan. In Amerika lijken ze toch vaker ter aarzelen om zaken te doen met Europese bedrijven.” Over de orde en stiptheid van de Singaporezen heeft Schuil al veel gehoord. “En ik heb er zelfs al mee te maken gehad. Wij sturen overal geheimhoudingsverklaringen heen, over de hele wereld. Uit elk land krijg je ‘m in feite klakkeloos ondertekend terug. Behalve uit Singapore. Ja, hij kwam wel terug, maar niet ingevuld en met het verzoek om er nog een handtekening van een officiële getuige en een bedrijfsstempel op te zetten. Gelukkig had ons agentschap een vooruitziende blik. Als relatiegeschenk hadden ze ons een stempel gegeven, met ons logo en de bedrijfsnaam in het Chinees. Kwam goed uit, braaf een stempel gezet en hoppa, opnieuw op de bus.”

www.qubulus.com

47

 Paul van Ulsen, Salland Engineering International

Kansen voor hightech De vraag naar elektronische chips neemt nog altijd toe, net als hun complexiteit. Daarom moet elke chip worden getest voordat hij wordt verwerkt in bijvoorbeeld een camera, computer of auto. En dat is precies wat Salland Engineering International doet. Zo snel en efficiënt mogelijk. Het bedrijf ontwikkelt hiervoor soft- en hardware, meetinstrumenten en zogenoemde testrecepten. In de combinatie van deze drie disciplines is Salland zelfs wereldleider. Het bedrijf heeft eigen vestigingen in Zwolle, de Verenigde Staten en Singapore en vertegenwoordigingen in andere Aziatische landen. In Singapore vinden vooral verkoop en technische ondersteuning plaats. Paul van Ulsen komt er regelmatig. Om te werken en zaken te doen natuurlijk, maar ook om met zijn tien lokale collega’s bij te praten en samen te genieten van culinair Singapore.

Singapore heeft voor Paul van Ulsen, directeur van Salland Engineering International een paar grote voordelen. Samengevat: stabiliteit, een gunstige geografische ligging, de mensen spreken goed Engels en er zijn voldoende capabele arbeidskrachten beschikbaar. “Bovendien is het voor ons een interessante afzetmarkt.” Dat laatste is opmerkelijk, voor de meeste bedrijven geldt dat

48

Salland Engineering International

Singapore vooral geschikt is als regionale springplank, en minder als afzetgebied vanwege het geringe aantal inwoners. En dat daar produceren ook niet zo zinvol is. Van Ulsen kan dat ten dele beamen, maar “het hangt erg van je product af. Voor sommige sectoren is de markt inderdaad verzadigd en zitten er genoeg producenten. Voor hightech speelt dat minder, daar liggen nog voldoende kansen. Zeker voor ons, omdat we in technisch opzicht heel specifieke producten leveren.” Ondanks die hoogspecialistische techniek heeft Van Ulsen geen probleem met het vinden van geschikte, goed opgeleide medewerkers. “De uitdaging zit hem niet zozeer in het vinden van mensen. Om ze te houden, dat is de kunst. Dat is in het hele Verre Oosten een groot probleem. Bijna overal is er krapte op de arbeidsmarkt, zeker voor hoogopgeleide mensen. Die hebben de werkgevers voor het uitkiezen en wisselen snel van baan. In Singapore speelt dat ook, maar gelukkig minder.” Van Ulsen heeft dat opgelost met de aanstelling van een Singaporese managing director. “Daar heb je overigens geen keuze in, dat is verplicht. Maar dan moet je nog wel een goede hebben. Onze manager was ooit sales engineer bij Salland en komt dus uit de eigen gelederen. Hij kent het bedrijf goed en heeft het juiste fingerspitzengefühl bij het aannemen van mensen. Daarnaast weet hij hoe je een goede band opbouwt met medewerkers. Ook bij ons gingen collega’s weg, maar sommigen kwamen later toch weer terug. Dat heeft met het salaris te maken, maar ook met die persoonlijke band. En we maken een uniek product, dat vinden mensen interessant.”

 Salarisdruk Salland zit al sinds 1996, vier jaar na de start van het bedrijf, in Singapore. In die vijftien jaar is er weinig veranderd, meent Van Ulsen. “De voordelen die ik noemde, golden toen en gelden nog steeds. Alleen de salarissen, die zijn de afgelopen jaren fors omhoog gegaan. En dat heeft weer te maken met de enorme stijging van de huizenprijzen, die drijft de lonen op. Daardoor krijg je een beetje een schizofreen effect. Je zag bepaalde bedrijven op een gegeven moment vertrekken naar omringende landen, waar het arbeidsloon aanzienlijk lager is. Maar ik vraag me echt af of die ondernemingen daar überhaupt nog geld hebben verdiend. Je bespaart weliswaar op salarissen, maar je bent een veelvoud kwijt aan management. In de rest van Azië heb je veel meer begeleiding en controle nodig en dat soupeert je winst op. Je zag dus een aantal van die bedrijven vanzelf hier weer neerstrijken. Uiteindelijk wint de stabiliteit in Singapore het van de loonkosten.” Van Ulsen bezoekt Singapore gemiddeld drie keer per jaar. “Eigenlijk nog te weinig, maar toevallig heb ik net weer geboekt. Ik kom er graag: goed eten en de mensen zijn aardig. Heel gastvrij, op een andere manier dan in Europa. Hier is de sfeer toch een beetje opgefokt, daar stralen ze meer rust uit. Voor ons is dat soms lastig. Nederlanders gaan vaak ‘plat door de bocht’, dat werkt daar niet. De Singaporezen zijn zeker zakelijk en to the point hoor, vergis je niet. Ze weten precies wat ze wel en niet willen en formuleren dat ook duidelijk. Ze komen snel tot de kern en stellen kritische vragen. Maar het is een beetje eenrichtingsverkeer. Want als jij dat ook doet, dan krijg je geen antwoord. Tenminste, in het begin.” Ook Van Ulsen weet: om zaken te doen in Singapore moet je geduld hebben, en relaties langzaam opbouwen. “Later krijg je wel degelijk

49

50

een reactie. Anders dan in Japan trouwens, daar zegt niemand wat, en al helemaal geen ‘nee’.” Nederlanders zijn koe-handelaren, stelt Van Ulsen: je doet handjeklap terwijl je tegelijkertijd geeft en neemt. “In Singapore moet je eerst vooral geven. Pas na verloop van tijd krijg je iets terug.”

 Hawker Centres Het programma van Van Ulsen tijdens zijn verblijf in Singapore draait vooral om het persoonlijk contact met collega’s en klanten. “Samen met mijn managing director bezoek ik onze key clients, de belangrijkste klanten. En we doen sociale dingen, ook met onze tien medewerkers. Uitgebreid lunchen en dineren met de hele groep bijvoorbeeld. Ik kom graag in de Hawker Centres, een soort voedselmarkten met allemaal verschillende stands. Pleinen vol met de lekkerste dingen, van saté tot noodles en vruchtensappen. Allemaal ter plekke klaargemaakt. Laten we het afkloppen, maar ik ben nog nooit ziek geweest. Singapore is in elk opzicht een veilig land, ook culinair.” Niet pushen, maar geduld hebben. En ondernemer blijven. Dat adviseert Van Ulsen collega’s die de sprong naar Singapore willen wagen. “Doe de dingen waar je goed in bent en besteed alle ondersteunende taken meteen uit aan lokale krachten. Zeker de financiële administratie, die moet namelijk aan veel striktere regels voldoen dan in Nederland. Neem dus meteen een Singaporese accountant in de arm. Dat is duur, maar die heb je nodig. Waar je in Nederland met een halve administratieve kracht toe zou kunnen, heb je er daar twee nodig. Ze zijn gewoon heel formeel en precies.” Van Ulsen heeft een simpel voorbeeld, waarbij hij Singapore vergelijkt met Nederland. “Wordt hier ooit echt aandachtig naar je handtekening gekeken, of die wel klopt? In Singapore moest ik eens een officiële brief schrijven, waarin ik verklaarde dat onze managing director te goeder trouw handelde. Hij had namelijk een detail aangepast in zijn krabbel.”

www.salland.com

51

 Barbara Voskamp, VoskampLawyers

'Azië voor beginners' VoskampLawyers is een Nederlands advocatenkantoor in Singapore en heeft ook een vestiging in Amsterdam. In juli 2009 richtte Barbara Voskamp VoskampLawyers op en in januari 2010 sloot Gene Kwee zich als partner aan. Ze specialiseerden zich in grensoverschrijdend fiscaal en juridisch advies. Inmiddels werken ze met nog acht collega’s voor twee soorten cliënten: Aziaten die in Nederland zaken willen doen en Nederlanders die in Azië aan de slag willen. Het advocatenkantoor werkt nauw samen met de lokale Kamers van Koophandel en de Nederlandse ambassade.

“Tijdens mijn eerste jaren in Singapore durfde ik amper te bellen, want het Engels hier lijkt door de aparte tongval net Chinees. ‘Singlish’ noemen ze het ook wel. Uiteindelijk ben ik maar gaan vragen of ze een zin wilden herhalen en nu versta ik het prima.” Barbara Voskamp werkte na haar studie als advocaat voor Loyens & Loeff in Amsterdam en Singapore. Later richtte ze in dit kleine Aziatische land het advocatenkantoor VoskampLawyers op. “In Singapore is de handelstaal Engels.” De stadstaat is met zijn kenniseconomie een ideale uitvalbasis en een strategische plek voor VoskampLawyers. Veel Nederlandse bedrijven beginnen in Singapore

52

VoskampLawyers hun Azië-avontuur. “Je bent vanuit hier zo in Thailand, Vietnam of Indonesië. Daarnaast is het leven hier erg fijn, een westerse wereld in Zuidoost-Azië. We zeggen wel eens: Singapore is Azië voor beginners.”

Voskamp ziet regelmatig dat ondernemers die in Singapore zaken willen doen hun contracten niet goed op orde hebben. “Wees je bewust van de risico’s. Waterdichte overeenkomsten zijn namelijk van levensbelang voor een bedrijf. Maar vooral jonge ondernemingen vinden het vaak zonde van hun tijd en geld, merken wij. Ergens wel logisch, want ze houden zich liever bezig met hun core business: verkopen. Een contract opstellen vinden ze maar gedoe. Vaak wordt pas aan het einde van de rit juridisch advies ingeroepen, als het al te laat is. Heeft een bedrijf bijvoorbeeld geen rekening gehouden met de belastingimplicaties, dan kan het zomaar zijn dat de hele winstmarge verdampt. Maar goed, zo’n fout maak je maar één keer.” Barbara en haar collega’s adviseren ook Aziatische ondernemers die zaken willen doen in Nederland. “Dan zie je dezelfde valkuilen. Een Singaporees start een bedrijf in Nederland en maakt een arbeidsovereenkomst op basis van de wetten en regels van Singapore. Dat gaat niet goed natuurlijk. Een ander voorbeeld: in de op-en-neer handel moet van tevoren duidelijk op papier staan wie er wanneer verantwoordelijk is voor je lading. Als je container met wijn hier twee dagen ongekoeld op de kade staat en je hebt niet goed afgesproken wie aansprakelijk is voor eventuele schade, trek je waarschijnlijk aan het kortste en duurste eind. Het is dus heel belangrijk dat je alle praktische, fiscale en juridische risico’s goed afdekt.”

 Onderhandelen in Singapore Voskamp zit ook vaak als advocaat bij onderhandelingen tussen Nederlandse en Singaporese ondernemers. “In Nederland zijn we gewend om voor de onderhandelingen onze messen te slijpen en er bij wijze van spreken met gestrekt been in te gaan. Hier werkt dat toch anders. Het gesprek begint met verhalen over koetjes en kalfjes. Na veel omtrekkende bewegingen komt het uiteindelijk toch op de onderhandeling neer. Ga je als Nederlander direct van start, zoals we gewend zijn, dan wordt dat niet gewaardeerd. Je gaat altijd met een fluwelen handschoen te werk. Zo is het ook een doodzonde om iemand publiekelijk op zijn fouten te wijzen. Singaporezen willen onder geen enkele voorwaarde gezichtsverlies lijden. Zakendoen is hier als dansen. Het duurt veel langer, maar je bouwt wel een solide relatie op. En die is hier lasting.” In de bijna vijf jaar dat Voskamp in Singapore werkt, heeft ze een duidelijk beeld van het land gekregen en is er erg over te spreken. “Singapore staat ook wel bekend om zijn zware straffen en het oneindige oerwoud van regeltjes. Maar als je hier woont of zakendoet, ondervind je eigenlijk alleen de voordelen. Er gebeuren nooit rare dingen. Mensen houden zich aan de afspraken en de wet.” Wel is er in Singapore absoluut nog sprake van hiërarchie. “Dit merk je niet aan de manier waarop mensen elkaar aanspreken, maar wel aan de bedrijfscultuur. Ik zie het zo: in Nederland had je een horizontale verzuiling in de samenleving, in Singapore heb je een verticale verzuiling in het bedrijfsleven. Discussie tussen de verschillende lagen is uitgesloten. Als je dit van tevoren

53

54

weet, kun je er makkelijker op inspelen.” Ook over het betaalgedrag van de Singaporezen is Barbara duidelijk. “Een groot verschil met Nederland is het afdingen. Zeg je 100, dan zeggen zij: ‘80, can dolah?’ Dat geldt voor zowel de CEO van een multinational als een glazenwasser. Maar ze betalen altijd.” Inmiddels hoort Barbara duidelijk het verschil tussen een bevestigende yes en een misschien yes. Maar daar moest ze zelf achter komen. “Ik liet aan mijn Nederlandse collega’s weten dat we die belangrijke deal rond hadden. Toen ik later mijn contactpersoon bij onze nieuwe zakenpartner sprak, bleek dat ze met yes bedoelden maybe yes. Een ‘ja’ betekent dus niet per definitie ‘ja’. Best handig om te weten, want in Nederland zijn we echt duizend keer directer.”

 Van visitekaartje tot dresscode Netwerken is ook in Singapore belangrijk, maar werkt toch anders. Op een beurs in Utrecht geef je na een gesprek je visitekaartje en zeg je elkaar gedag. In Singapore gaat dat niet zo nonchalant. “Singapore heeft een echte visitekaartjescultuur. Je geeft je kaartje met twee handen en de ander pakt het ook met beide handen aan. Bovendien stel je altijd een vraag over het kaartje. Al is het maar: ‘Goh, wat staat jullie kantoor op een mooie locatie, hebben jullie nog meer vestigingen?’ Die kaartjescultuur gaat zo ver dat er op sommige conferenties mensen zijn die met niemand praten, maar wel iedereen een kaartje in de hand drukken. Ach, je went er vanzelf aan.” Ook de dresscode is net wat anders dan in Nederland. Voskamp: “Als je in Singapore als man een jasje draagt, weten wij dat je hier niet vandaan komt. We herkennen de Chinezen aan een te groot pak en Nederlanders aan hun rode broek. Een net overhemd is hier eigenlijk al zakelijk genoeg. Van het boek Business journey to the East van Fred Combe heb ik trouwens veel geleerd. Als je het uit hebt, voel je de Singaporese en Oosterse bedrijfscultuur veel beter aan.” Nederlanders staan onder meer bekend om hun directheid, maar dat werkt niet in Azië, waarschuwt de advocate. “Of je nu voor zaken naar Singapore gaat of naar een ander land, die eigenschappen moet je echt loslaten. Het is zó belangrijk om open te staan voor een andere cultuur. Doe je dat niet, dan is je avontuur gedoemd te mislukken. Denk je hier op een WestEuropese manier een onderneming te starten en de hiërarchische barrières eventjes aan de kant te schuiven, dan kom je van een koude kermis thuis. Pas je je aan en behandel je de mensen met respect, dan schrijf je een succesverhaal.”

www.voskamplawyers.com

55

56

Praktische informatie Praktische informatie en ondersteuning en ondersteuning  De makers van dit boekje

MKB-Nederland www.mkb.nl/internationaal MKB-Nederland is de grootste belangenbehartiger voor het midden- en kleinbedrijf in Nederland. Door de krachten van ondernemers en ondernemersorganisaties te bundelen, behartigt MKB-Nederland ondernemersbelangen van mkb-bedrijven effectief. Voor een gunstig ondernemersklimaat voert MKB-Nederland actie op internationaal en landelijk niveau, in steden en regio’s. Op onze website vindt u meer informatie over internationaal zakendoen en kunt u – naast dit boekje – ook andere verschenen publicaties in deze reeks bestellen. Door lid te worden, steunt u de lobby van MKB-Nederland en profiteert u van uiteenlopende voordelen. Meer informatie over het lidmaatschap leest u op www.mkb.nl/wordlid. U bereikt MKB-Nederland op +31 (0)15 - 219 12 12 of per e-mail: [email protected]. Volg ons ook op twitter: www.twitter.com/mkbnl. ABN AMRO www.abnamro.nl/internationaal ABN AMRO heeft een lange traditie op het gebied van internationaal zakendoen. Het faciliteren van internationaal zakendoen behoort tot onze kerntaken. Wanneer u kansen ziet in het buitenland, kunnen wij u vanuit Nederland en lokaal ondersteuning bieden. ABN AMRO reikt u vernieuwde oplossingen aan die u praktisch en efficiënt op weg helpen. Met uw vaste aanspreekpunt in Nederland en onze online tools voor Trade, Treasury en Cashmanagement kunt u een groot deel van uw zaken gewoon vanuit Nederland regelen. Dat is Internationaal Bankieren anno nu. International Desk ABN AMRO Als u overweegt zaken te gaan doen in Singapore, dan helpt de International Desk Netherlands van ABN AMRO u graag op weg. De desk adviseert bij het ondernemen over de grens en geeft uitgebreid advies over (onder andere) lokale vestigingseisen, wetgeving en financieringsmogelijkheden. Neem voor meer informatie contact op via +31 (0)20 - 629 55 92 of per e-mail: [email protected]

57

 Overheid www.agentschapnl.nl/evdinternationaal Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie en voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal zakendoen. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. www.rijksoverheid.nl/ministeries/bz Website van het ministerie van Buitenlandse Zaken.  Overheidsvertegenwoordigingen www.mfa.nl De Nederlandse ambassade in Singapore richt zich met name op dienstverlening op het gebied van promotie van het Nederlandse bedrijfsleven – kennisdeling, netwerken en matchmaking. Prioritaire sectoren zijn water, biomedische wetenschappen, interactieve digitale media en duurzame energie. Naast de economische kerntaken krijgen het consulaire en politieke werk uiteraard de benodigde aandacht. Medewerkers van Netherlands Business Support Offices (NBSO’s) en en Netherlands AgriBusiness Support Offices (NABSO) hebben kennis van het land en de markt. Zij hebben toegang tot lokale autoriteiten en bedrijven en overbruggen taal- en cultuurbarrières. U kunt hier terecht voor informatie over het lokale investeringsklimaat, marktinformatie over bepaalde sectoren, producten en diensten, adressen en contactnummers van potentiële distributeurs, agenten en klanten en nog veel meer. Aan de dienstverlening van een NBSO zijn geen kosten verbonden. In Singapore is alleen een NABSO gevestigd (Kunming), NBSO’s vindt u in India en China. www.mfa.gov.sg/brussels Singaporese ambassade voor België en Nederland, te Brussel.

58

 Nuttige adressen in Singapore Hieronder – in alfabetische volgorde – een overzicht van nuttige organisaties in Singapore. De meeste hiervan zijn behandeld in dit boekje.

www.acra.gov.sg Accounting and Corporate Regulatory Authority (ACRA)

www.ava.gov.sg Agri-Food & Veterinary Authority of Singapore (AVA)

www.dutchcham.sg Dutch Chamber of Commerce Singapore

www.hsa.gov.sg Health Sciences Authority (HSA)

www.hdb.gov.sg Housing and Development Board

www.iesingapore.com IE Singapore

www.jtc.gov.sg Jurong Town Corporation

www.mpa.gov.sg Maritime and Port Authority of Singapore (MPA)

www.mas.gov.sg Monetary Authority of Singapore

www.sgmeetings.com Singapore Convention and Exhibition Directory

www.singapore-expo.com.sg Singapore Expo

www.sicc.com.sg Singapore International Chamber of Commerce

www.smafederation.org.sg Singapore Manufacturers’ Federation

www.visitsingapore.com Uniquely Singapore (bureau voor toerisme) 59

 Overige organisaties

www.export.nl Website van Fenedex. Deze organisatie biedt exporttrainingen, opleidingen en seminars over internationale handel.

www.handelsbevordering.nl Het Nederlands Centrum voor Handelsbevordering is o.a. actief op het terrein van handelsreizen. Een onderdeel van het NCH is DutchCham. Zij vertegenwoordigt de Nederlandse zakelijke belangen in Singapore. Doelstellingen omvatten het verstrekken van belangenbehartiging en informatie met betrekking tot handel, handel, industrie, financiën en investeringen in Singapore.

www.internationaalondernemen.nl Portal voor internationaal ondernemen, een initiatief van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie en handelsbevorderende organisaties in Nederland, met uitgebreide informatie over internationaal ondernemen.

www.kvk.nl Site van de Kamers van Koophandel in Nederland. Met informatie over exportdocumenten, heffingen en subsidiemogelijkheden.

www.madb.europa.eu Databank, Market Acces Database, van de Europese Unie over invoervergunningen.

www.nec.nl De Nederlandse Export Combinatie kan helpen met het vinden van zakenpartners in het buitenland.

60

 Nuttige (branche-)organisaties in Nederland Voor ondersteuning en informatie over beursbezoek, missies en subsidies.

www.nba.nl De Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) is de fusieorganisatie van het NIVRA (registeraccountants) en de NOvAA (Accountants-Administratieconsulenten).

www.via-eu.com De vereniging van experts in internationale arbeidsbemiddeling.

www.bna.nl De Koninklijke Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA is de beroepsvereniging van architecten.

www.bouwendnederland.nl Bouwend Nederland is de vereniging van bouw- en infrabedrijven.

www.nevedi.nl De Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie.

www.metaalunie.nl De Koninklijke Metaalunie is de branchevereniging voor de metaalsector en biedt haar leden ondersteuning bij het internationaal zakendoen.

www.bno.nl De Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers (BNO) is de branchevereniging van ontwerpers en ontwerpbureaus.

www.ppp-online.nl De branche van promotionele producten en diensten is verenigd in het Platform Promotional Products.

www.fhi.nl FHI is het collectief van technologiebedrijven

www.waterbouwers.nl De werkgevers- en ondernemersorganisatie van aannemers en dienstverleners in de waterbouw.

61

62

Geraadpleegde Geraadpleegde bronnen bronnen s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s

Accounting and Corporate Regulatory Authority (ACRA) Agri-Food & Veterinary Authority of Singapore (AVA) Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) CIA - The World Factbook Dutch Chamber of Commerce Singapore Economisch Bureau ABN AMRO EntrepriseOne Health Sciences Authority (HSA) Housing and Development Board IE Singapore International Desk ABN AMRO Jurong Town Corporation Maritime and Port Authority of Singapore (MPA) Monetary Authority of Singapore NL EVD Internationaal Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) SC Executive Singapore Convention and Exhibition Directory Singapore Expo Singapore International Chamber of Commmerce Singapore Manufacturers’ Federation Thomson Reuters Datastream Transparency International Uniquely Singapore (bureau voor toerisme) World Bank

63

Colofon  Colofon

Deze brochure is een uitgave van de Koninklijke Vereniging MKB-Nederland en ABN AMRO en is onderdeel van een reeks boekjes over internationaal zakendoen. Publicatiedatum: juni 2011 (eerste druk) Kijk op www.mkb.nl/internationaal voor een overzicht van andere uitgaven. Ontwerp & Druk TDS printmaildata Fokkerstraat 505 3125 BD Schiedam www.tds.nu Fotografie Raymond de Haan Haanfotografie Postbus 200 3830 AE Leusden www.haanfoto.nl Felix Kalkman Binnenkant 37-c 1011 BM Amsterdam www.felixkalkman.com

Lester Ledesma Skylight Images Singapore www.skylightimages.com

Marcel Heijnen Singapore www.marcelheijnen.com

Teksten escobar 020 - 531 42 33 www.escobaramsterdam.com Eindredactie Katja Lamers, MKB-Nederland Postbus 93002 2509 AA Den Haag [email protected] www.mkb.nl Contactpersonen MKB-Nederland, Jasmijn van Well, e-mail: [email protected] ABN AMRO International Desk, e-mail: [email protected] Hoewel deze brochure met zorg is samengesteld, kan voor de inhoud geen enkele aansprakelijkheid worden aanvaard, noch rechten eraan ontleend. Op de inhoud berust auteursrecht. Overname van (delen van) teksten, in wat voor vorm dan ook, alleen met voorafgaande toestemming. 64

ABN AMRO Gustav Mahlerlaan 10, 1082 PP Amsterdam Postbus 283 (HQ9111), 1000 EA Amsterdam www.abnamro.nl

AA6712 0611

Koninklijke Vereniging MKB-Nederland Bezuidenhoutseweg 12, 2594 AV Den Haag Postbus 93002, 2509 AA Den Haag www.mkb.nl