Woord vooraf Een hoogtepunt uit het afgelopen verslagjaar vormde de jaar-
Het universitair onderwijs richt zich jaarlijks in colleges
lijkse lezing ter gelegenheid van de oprichting van het CHGS.
zowel op de Holocaust als op moderne genociden.
Spreker was de gerenommeerde historicus en Hitler-biograaf
De veelzijdige colleges hebben tot gevolg dat studenten
Sir Ian Kershaw. In zijn betoog behandelde Kershaw het
tot een interessante keuze van onderwerpen voor hun
verschijnsel genocide in zijn verschillende fasen en aspecten.
scriptie kunnen komen. Een overzicht van die onderw erpen
Tegelijk besteedde hij aandacht aan de specifieke eigen-
is in dit jaarverslag opgenomen.
schappen van de Holocaust. Zo bevatte de jaarlezing de kern van het onderwerp waar het CHGS zich mee bezig houdt: het
Het CHGS als klein centrum prijst zich gelukkig met vele
onderzoek naar genociden in het algemeen en dat naar de
partners te kunnen samenwerken. Dat geldt voor vrijwel
Holocaust in het bijzonder behoren er beide toe. Deze kern
alle genoemde activiteiten. Vaste partners hierin zijn de
is zichtbaar in de verschillende soorten activiteiten. Dat blijkt
Universiteit van Amsterdam voor onderwijs en onderzoek
ook dit jaar uit het onderzoek van de medewerkers.
en het NIOD als instituut van de KNAW en het Ministerie
De moord op de Europese joden, genociden vanuit
van VWS voor vele projecten. Traditioneel is de samenwer-
theoretisch perspectief en de verwerking van de ervaringen
king met het Nederlands Auschwitz Comité, de Anne Frank
in de Goelag komen daarin alle aan de orde.
Stichting, de PUR, de Stichting Sobibor en het Centrum voor de Studie van de Geschiedenis van de Nederlandse
Dezelfde aandacht voor het werkterrein van het CHGS blijkt
Joden in Israel. Er zijn er veel meer: vruchtbare samenwer-
in de andere activiteiten. Dat geldt ook voor de publieks-
king is dit jaar tot stand gekomen met Radio Nederland
evenementen en de maatschappelijke discussie. In een
Wereldomroep.
aantal lezingen is aandacht besteed aan het proces tegen Iwan Demjanjuk, aangeklaagd wegens medeplichtigheid aan
Het stelt bijzonder tevreden dat de samenwerking met het
moord als hulpbewaker van het vernietigingskamp Sobibor.
NIOD het komende jaar een vaste vorm zal aannemen.
Een andere reeks lezingen, ‘The Circle of Genocide’,
De voorbereidingen voor een samengaan van beide
behandelde aan de hand van filmvertoningen de verschillende
instituten zijn zo goed als voltooid. Naast het samenwer-
fasen van genociden. De vertoning van de film ‘Jud Süss’ met
ken met vele partners biedt het samengaan van het kleine
discussie bewijst dat een serieuze benadering met een brede
CHGS met het gerenommeerde NIOD de beste garantie om
publieke belangstelling kan samengaan.
de bestaande taken ook in de toekomst zo goed mogelijk uit te voeren. Sterker nog: er zijn voortekenen van
De educatieve activiteiten zijn voornamelijk gericht op lera-
nieuwe initiatieven, die ook de inhoud aanmerkelijk zullen
ren. Tijdens de Holocaust Memorial Day worden ook leerlin-
versterken. Daarover berichten wij zodra er meer zeker-
gen zelf op scholen benaderd. Behalve door het indrukwek-
heid over bestaat.
kende optreden van overlevenden wordt de aandacht ook aangescherpt door het behandelen van moderne genociden in onze eigen tijd.
Wichert ten Have, directeur
1
CHGS en Maatschappij
lezing Sir Ian Kershaw
Het CHGS kent als doelstellingen het verrichten van
International Cooperation in Holocaust Education,
wetenschappelijk onderzoek naar Holocaust en geno-
Remembrance and Research (ITF).
ciden, het geven van academisch onderwijs, het leveren van een bijdrage aan het onderwijs op het gebied
De Holocaust
van de Holocaust en genociden en het participeren
Het jaar begon voor het Centrum voor Holocaust-
in het publieke debat rondom deze onderwerpen. De
en Genocidestudies met een hoogtepunt: de lezing
directie en de staf van het Centrum hebben dit jaar op
van Sir Ian Kershaw in een afgeladen Aula van de
uiteenlopende wijze vormgegeven aan deze doelen.
Universiteit van Amsterdam. Sir Ian verwierf grote bekendheid met zijn lijvige Hitler-biografie. Maar ook
Als primaire onderzoeksterreinen kent het Centrum de
zijn meer algemene studies over nazi-Duitsland gelden
vervolging van de joden in Nederland, de Holocaust en
als gezaghebbend. Tijdens zijn lezing ‘The Modern
massaal geweld in (Oost-) Europa, transitional justice,
Matrix of Genocide’ ging Sir Ian hoofdzakelijk in op
de misdaden van het communisme en de genociden
de vergelijkbaarheid van genocidale processen en de
in Rwanda, Cambodja, Armenië en het voormalig
specifieke eigenschappen van de Holocaust.
Joegoslavië. Op de website www.chgs.nl wordt het
2
onderzoek op deze gebieden toegelicht. De Holocaust
Eerder op deze dag stond Kershaw zo’n dertig
vormt een ijkpunt voor onderzoek en onderwijs; het
studenten en oud-studenten te woord in een
Centrum ontleent tenslotte zijn bestaansrecht aan
Meet&Greet in de vergaderzaal van het Nederlands
de Nederlandse participatie in de Task Force for
Instituut voor Oorlogsdocumentatie. Dit leidde ook
Middag met Mussert, René Kok
Middag met Mussert, Harm Ede Botje, Bas Kromhout, Wichert ten Have en Gidi Markuszower
nu weer tot een bijzondere en heel persoonlijke
in Kriterion, over de Nationaal Socialistische
ontmoeting tussen een nieuwe generatie enthousiaste
Arbeiderspartij (NSB), en de vraag of een vergelijking
jonge mensen en een zeer gewaardeerde specialist
met de Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders
in het vakgebied van Holocaust- en Genocidestudies.
zinvol is. Na de vertoning van de film ‘Portret van A.A. Mussert’ (1968) van Paul Verhoeven, en
Ook tijdens andere bijeenkomsten en activiteiten van
een historische inleiding op deze film van René
medewerkers stond de Holocaust centraal.
Kok (NIOD), vertoonden Josje Damsma en Erik
Karel Berkhoff gaf tijdens het eerste semester het
Schumacher – wier pas verschenen boek ‘Hier woont
MA werkcollege ‘De Holocaust’. Johannes Houwink
een NSB’er de aanleiding vormde voor het sympo-
ten Cate publiceerde onder meer een artikel over
sium – historische beelden van de NSB in Amsterdam.
“The Future of Holocaust Research”. Hierin beschrijft
De paneldiscussie onder leiding van Wichert ten Have
hij ‘trends’ in het onderzoek naar de Holocaust, en
had juist de opkomst van nieuwe rechts-populisti-
waarschuwt hij voor het misbruik van de term geno-
sche partijen als onderwerp. Naast historici namen
cide. Houwink ten Cate begeleidde een groot aantal
ook Wilders-kenner Harm Ede Botje en voormalig
promovendi met onderzoek waarin de vervolging van
kandidaat-kamerlid van de PVV Gidi Markuszower
de joden door de Nazi’s centraal staat.
deel aan de discussie. Geconcludeerd kon worden dat het vergelijken van de twee partijen op zoek
In het voorjaar organiseerden het NIOD en het CHGS
naar historische duiding wel zinvol is, maar dat
samen het filmsymposium ‘Een middag met Mussert’
deze vergelijking geen stand houdt.
3
De belangstelling voor het proces-Demjanjuk, ‘het laatste Nazi-proces’, en de vertoning van de Nazi propagandafilm ‘Jud Süss’ in Tuschinski was enorm. Het Holocaust-gerelateerde project ‘Diplomatie van de Vervolging’ kon het afgelopen jaar worden afgerond, dankzij een Erfgoed van de Oorlog-subsidie van het ministerie van VWS. De belangstelling voor en de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging lijken 65 jaar na het ineenstorten van het Derde Rijk nog springlevend.
4
lezing Sir Ian Kershaw
5
The Circle of Genocide, Mustafa Akyol, Nanci Adler, Johannes Houwink ten Cate en Wichert ten Have
Genocide
en medeplichtigheid aan genocide. De genocide op de
Ondanks inspanningen van de internationale gemeen-
Bosnische moslims in Srebrenica blijft in het nieuws.
schap groeit het aantal mogelijke brandhaarden van
Kort voor het verschijnen van dit jaarverslag ver-
massaal (etnisch) geweld nog altijd. Rapportages van
schenen berichten in de media over de aangifte van
NGO’s als Genocide Watch en de International Crisis
genocide (en oorlogsmisdaden) tegen Thom Karremans,
Group brengen risicogebieden en huidige gevallen van
commandant van Dutchbat-3 tijdens de val van de mos-
genocidaal geweld in beeld. De berichtgeving in de
limenclave Srebrenica in 1995.
media is veelvuldig. Ook de internationale strafvervolging van verdachten van massaal geweld kan op grote
Het CHGS voorzag in veel gevallen de berichtgeving
belangstelling van de pers rekenen. De internationale
door journalisten van commentaar, zowel in interviews,
hoven in Den Haag vervolgden een groot aantal ver-
als via de website www.chgs.nl.
dachten van massaal geweld. De aanklacht van ICC
6
hoofdaanklager Louis Moreno Ocampo tegen Omar Al
Er was ook sprake van actieve interactie tussen weten-
Bashir, de zittende Sudanese president, was veelvuldig
schap en journalistiek. Samen met Radio Nederland
in het nieuws. In het voorjaar van 2010 onderzocht het
Wereldomroep organiseerde het CHGS een lezingen-
ICC opnieuw of genocide ook in de tenlastelegging kon
reeks over genocide en internationaal strafrecht.
worden opgenomen. Op 26 oktober 2009 begon het
De Engelstalige reeks ‘The Circle of Genocide’ was
proces tegen Radovan Karadžic bij het Internationale
een reeks van vijf film- en discussieavonden in het
Tribunaal voor het voormalig Joegoslavië (ICTY).
CREATheater, waarbij de verschillende stadia in het
Karadžic wordt onder meer verdacht van genocide,
genocidale proces centraal stonden. De reeks begon
met de Nederlandse première van de film ‘Worse
genociden of andere gevallen van massaal geweld in
Than War’, van Daniel Goldhagen. Deze film is, vrij
de 20e eeuw. De scripties van Frederieke Stokkers
vertaald en naar eigen zeggen, ‘de eerste grote
en Martine Luijten gingen over oorlog en genocide
documentaire over het fenomeen genocide, en hoe
in onder meer Darfur, andere scripties richtten zich
de wereld genocide kan voorkomen’. Na afloop van
op het Stalinisme (Hester den Boer), de genocide in
de vertoning voorzag Ton Zwaan de film van zeer kri-
Cambodja (Angela Wals), of de (herinnering aan) de
tisch commentaar, wat leidde tot een goede discussie
Armeense genocide (Kirsten van Alphen). Een volledig
met de ruim 100 aanwezigen. De volgende afleverin-
overzicht van de scripties bevindt zich als bijlage
gen stonden achtereenvolgens in het teken van de
achterin dit jaarverslag.
processen die voorafgaan aan genocide, de daadwerkelijke vernietiging, ontkenning en verzoening, en de berechting van genocide. In de programmering schuwde de organisatie de controverse niet. Bij het
“Na afronding van mijn Vrij Doctoraal sociale wetenschappen
debat over (gebrek aan) verzoening en ontkenning
aan de VU, die in het teken stond van massabeïnvloeding,
trad de Turkse journalist Mustafa Akyol op als
wilde ik meer leren over de rol van beïnvloeding bij massaal
spreker. Akyol publiceerde sinds de uitnodiging
geweld. Om deze reden koos ik dan ook voor de master
door het CHGS en RNW nog over de Armeense
Holocaust- en Genocidestudies.
genocide, waarbij hij een genuanceerd standpunt innam. Dit resulteerde in een stevige discussie met
Tijdens de studie raakte ik geïnteresseerd in post-conflict
Nanci Adler en Johannes Houwink ten Cate, die
samenlevingen, en de rol die massabeïnvloeding kan spelen
deelnamen aan de paneldiscussie. Ook het publiek
bij de (weder)opbouw van landen na een conflict. Voor mijn
voelde Akyol langdurig aan de tand.
scriptie heb ik onderzoek gedaan naar de creatie van een gezamenlijke identiteit in Bosnië. Door het opbouwen van
Bij alle delen in de serie ‘The Circle of Genocide’
een gezamenlijke identiteit wordt geprobeerd de verschil-
stond het universele karakter van het genocidale
lende bevolkingsgroepen te herenigen. In mijn scriptie
proces centraal en werd ernaar gestreefd een
onderzoek ik in hoeverre deze identiteit de afgelopen vijftien
confrontatie tot stand te brengen tussen wetenschap
jaar binnen de Bosnische politiek en het onderwijs tot stand
en journalistiek. In totaal bezochten zo’n 500 mensen,
is gekomen. Opvallend is het Bosnische onderwijs, waar
hoofdzakelijk studenten, de film- en discussiereeks.
kinderen vijftien jaar na beëindiging van de oorlog nog altijd gescheiden les krijgen in verschillende talen en uit aparte
Onder studenten valt, naast de al bestaande interesse
lesboeken. Zorgelijk, maar interessant om te onderzoeken,
voor de Holocaust, een groeiende belangstelling
en ik hoop na mijn studie verder te kunnen werken binnen
voor moderne genociden waar te nemen. Van de 15
dit onderzoeksveld.”
afgeronde MA scripties bij het ter perse gaan van dit jaarverslag, hadden er negen betrekking op moderne
Teska van Ipkens, student Holocaust- en Genocidestudies.
7
Patrick Debois, Holocaust by Bullets
Kennis en Discussie De afgelopen jaren heeft het CHGS ernaar gestreefd
Holocaust by Bullets in Ukraine
zich te profileren als kenniscentrum op het gebied
Nationaal Monument Kamp Vught opende op
van Holocaust, genocide en massaal geweld. Niet
10 september de tentoonstelling ‘The Mass Shooting
alleen door het verrichten van interdisciplinair onder-
of Jews in Ukraine, 1941–1944: The Holocaust by
zoek in deze richtingen, maar ook door actief bij
Bullets’, een weergave van het onderzoek door de
te dragen aan het publieke debat. Zo organiseerde
Franse priester Patrick Desbois en zijn team van
het CHGS bijeenkomsten die aanhaken op actuele
Yahad-In Unum. Bij de opening ontving Desbois het
gebeurtenissen, zoals de lezingenreeks rond het
eerste exemplaar van ‘Holocaust door kogels’, een
proces-Demjanjuk in het najaar, of de seminars en
vertaling van zijn boek, waarvoor Karel Berkhoff een
symposia rond de uitreiking van de Erasmusprijs
voorwoord schreef. In het kader van de tentoonstel-
aan internationaal strafrechtjuristen Benjamin
ling publiceerde Vught met subsidie van VWS het door
Ferencz en Antonio Cassese. Ook was er een
Berkhoff geschreven boekje ‘De onbekende massa
aantal bijeenkomsten over politieke en maatschap-
graven van Oekraïne’. Op NOS radio 1 en in het 8 uur
pelijke tendensen, zoals stereotypering van minder
journaal van die dag mocht Berkhoff het onderwerp
heden, en de opkomst van rechts-populistische
van de tentoonstelling toelichten.
politieke partijen. Op zoek naar (historische) duiding
8
benaderen journalisten ook regelmatig medewerkers
Op 11 september 2009 organiseerde het CHGS
van het CHGS om een reactie op actuele en
in Huize Bergen te Vught ‘The Holocaust by
maatschappelijke kwesties.
Bullets in Ukraine. A Conference for Researchers
workshop Holocaust by Bullets
and Educators’, met rond 120 deelnemers uit
“A terrific gathering. I met many new scholars and educators.
Nederland, Frankrijk, België, Duitsland, het Verenigd
The flow and mix of events went very well. (…) I have a lot of
Koninkrijk, Polen, Oekraïne, Canada en de VS. In
follow up correspondence to do now, items to send, contacts
plenaire en afzonderlijke sessies werd de Holocaust
to provide, etc.” (Wendy Lower);
in Oekraïne besproken, zowel de gebeurtenissen zelf als de nasleep en de verwerking in bijvoorbeeld
“De sfeer was geanimeerd en zowel mijn Oekraïense vrienden
lesmateriaal. Keynote speaker was Patrick Desbois.
alsook de Nederlandse en Vlaamse collega’s waren buitengewoon lovend over de happening. Men toonde zich geïnspireerd
Het project met Oekraïense fellows in Holocaust
en was van mening veel geleerd te hebben” (Marko Otten);
and Genocide Studies, waarbij met steun van het Ministerie van VWS 18 Oekraïense gastonderzoe-
“excellent and very useful for me as a young scholar”
kers tussen augustus 2006 en juni 2009 voor enige
(Tetyana Boryak);
tijd het CHGS bezochten, kon met deze conferentie op passende wijze worden afgerond.
“I would like to thank you deeply from the whole team for the great conference you organized” (Patrice Bensimon, Yahad-In Unum). Reacties van aanwezigen bij de conferentie ‘The Holocaust by Bullets in Ukraine’
9
Transitional Justice
en Antonio Cassese organiseerde Nanci Adler, samen
Het zwaartepunt van het onderzoek bij het CHGS
met het Huizinga Instituut, Mediastudies, de Stichting
ligt bij de processen die voorafgaan aan genocide.
Praemium Erasmianum en het Filmmuseum het
Daarnaast wordt het onderzoek naar de bestraffing
seminar ‘Recording Mass Violence’. Bij dit seminar
van daders en waarheidsvinding steeds belangrijker.
werd de rol van audiovisueel materiaal onderzocht bij
Met de aanwezigheid van verschillende internationale
het vastleggen en reconstrueren van massaal geweld,
tribunalen in Nederland ligt hier voor het CHGS een
bijvoorbeeld als bewijslast voor de openbaar aanklager
duidelijke onderzoekstaak. De inhoudelijke samen-
van internationale tribunalen. Het juiste gebruik van
werking tussen het CHGS en het NIOD zal zich
audiovisuele bronnen kan ook een belangrijke rol
de komende jaren dan ook ondermeer richten op
spelen in het verzoeningsproces.
transitional justice. Ook Ton Zwaan leverde een bijdrage aan één van Het begrip transitional justice duidt op het zoeken
de publieksbijeenkomsten rond de Erasmusprijs.
naar mogelijkheden voor waarheidsvinding en
Het CHGS organiseerde samen met SPUI25 en het
verzoening voor slachtoffers en nabestaanden, en
Filmmuseum de film- en lezingenreeks ´Film en (On)
berechting of benoeming van de daders, na genocide,
recht´. Voorafgaand aan de vertoning van de eerste
massaal geweld of schendingen van de mensenrech-
film in het Filmmuseum, ‘Judgement at Nurenberg’
ten. Het onderzoek naar transitional justice heeft als
(1961) gaf Ton Zwaan een lezing over de geschiedenis
onderwerp de manier waarop democratie en vrede
van internationale tribunalen en de omstreden effecti-
tot stand kunnen komen in een getraumatiseerde
viteit van internationaal strafrecht. Voor het Yearbook
samenleving. Dit kan vorm krijgen door de toepassing
Praemium Erasmianum 2009 schreef hij het artikel
van (internationaal) strafrecht. Ook waarheidscommis-
´Genocide, justice, and impunity´.
sies, herdenkingen en monumenten of lokale vormen van –informele– rechtspraak kunnen effect hebben in
De jaarlijkse Nooit Meer Auschwitzlezing, die het
het vredesproces.
CHGS samen met het Nederlands Auschwitz Comité en de Pensioen- en Uitkeringsraad organiseert werd
Nanci Adler gaf tijdens het eerste semester het druk-
dit jaar gegeven door Louise Arbour. Louise Arbour
bezochte college ´Transitional Justice in Historical
is president van de International Crisis Group, en
Perspective´. In Birmingham presenteerde zij haar
was eerder hoofdaanklager bij het ICTY. Haar indruk
paper ‘The Challenges to Transitional Justice in
wekkende lezing stond in het teken van de juridische
Russia and Serbia’ tijdens de expertmeeting ‘Post-
infrastructuur die nodig is om ‘Auschwitz’ nooit meer
Communist Spaces: Re-partitioning society and
te laten voorkomen.
politics in Eastern Europe’. Ter gelegenheid van de uitreiking van de Erasmusprijs aan Benjamin Ferencz
10
symposium Propaganda, David Barnouw, Joris Luyendijk en Frits Barend
Week van de Geschiedenis De jaarlijkse Week van de Geschiedenis stond in 2009
"De jury is overtuigd van mening dat het Centrum
in het teken van Oorlog en Vrede. Het CHGS en het
voor Holocaust- en Genocidestudies veruit als beste
Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie bundel-
voldeed aan het kerncriterium van de Week van de
den ter gelegenheid hiervan hun krachten en organiseer-
Geschiedenisprijs: het bereiken van een publiek dat
den op 18 oktober het filmsymposium Propaganda in
de instelling normaal gesproken niet bedient. Op dat
theater Tuschinski. Het symposium over stereotypen en
punt heeft de winnaar een enorme stap genomen, en
beeldvorming in film gaf gelegenh eid voor de unieke ver-
niet zonder risico’s. Door de vertoning de verboden
toning van de Nazi-propagandafilm ‘Jud Süss’ uit 1940.
film ‘Jud Süss’ zijn het Centrum voor Holocaust- en
Deze film was sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer
Genocide Studies en het NIOD uitstekend geslaagd
in het openbaar vertoond, en de belangstelling hiervoor
in hun opzet. De indruk die het programma maakte
bleek enorm: de grote zaal in Tuschinski was uitverkocht.
op het publiek en de enorme betrokkenheid van de bezoekers getuigen hiervan. Op een unieke locatie
Frits Barend was gespreksleider in een discussie met
werd een coherent programma gepresenteerd dat
David Barnouw en Joris Luyendijk over propaganda
tot een interessante discussie leidde.”
en het gebruik van stereotypen in historische en hedendaagse film. De organisatie van de Week van de
Uit het juryrapport van de Week van de
Geschiedenis kende het symposium de Week van de
Geschiedenisprijs 2009.
Geschiedenisprijs toe.
12
leerlingen Luzac College zijn onder de indruk van Lenie Boeken-Velleman
Holocaust Memorial Day Rond de herdenking van de bevrijding van Auschwitz op 27 januari vonden dit jaat weer activiteiten in het kader van Holocaust Memorial Day (HMD) plaats. De centrale organisatie is in handen van het Nederlands Auschwitz Comité. Het CHGS ondersteunt deze organisatie administratief en inhoudelijk. In 2010 namen ongeveer tienduizend scholieren en studenten deel aan de activiteiten rond HMD. Lezingen over de Holocaust en over andere genociden en ontmoetingen met overlevenden maken steevast deel uit van de educatieve activiteiten.
Holocaust Memorial Day bij het Luzac College Eindhoven
Het Nederlands Auschwitz Comité beheert de speciale website waarop alle activiteiten worden bijgehouden (www.holocaust-memorial-day.nl). Het CHGS organiseerde programma’s voor leerlin gen op het Mollerlyceum in Bergen op Zoom en het Luzac Lyceum in Eindhoven.
13
Het proces-Demjanjuk
van Demjanjuk de partijdigheid van Houwink ten Cate
Op 30 november 2009 begon in München het proces
ter discussie.
tegen John Demjanjuk. Demjanjuk wordt ervan verdacht tijdens de Tweede Wereldoorlog bewaker te zijn
In mei bracht de juridisch adviseur van de medeaan-
geweest in het vernietigingskamp Sobibor. Hij staat
klagers, prof. dr. Cornelius Nestler, een bezoek aan
terecht voor medeplichtigheid aan moord op 29.000
Amsterdam, op uitnodiging van de Stichting Vrienden
joden uit bezet Nederland in Sobibor in de periode
van het CHGS. Hij gaf een lezing over de loop van het
eind maart tot en met eind september 1943. 27.000
proces-Demjanjuk in de Uilenburgersjoel.
van hen hadden de Nederlandse nationaliteit. Zij werden vanuit het concentratiekamp Westerbork gede-
Het proces-Demjanjuk zal naar verwachting nog
porteerd in de periode van eind maart tot en met eind
tot begin 2011 duren.
september 1943. In totaal werden ongeveer 170.000 joden vermoord in Sobibor. In zijn ‘Korte biografie van Iwan Demjanjuk’, die in aanloop naar het proces gepubliceerd werd op www.chgs.nl, en waaruit de media veelvuldig citeerden, schrijft Johannes Houwink ten Cate dat Iwan Demjanjuk als Oekraïense krijgsgevangene in het Nazi-trainingskamp Trawniki terecht kwam, vanwaar hij te werk gesteld werd als bewaker in concentratie- en vernietigingskampen. Volgens zijn Trawnikiidentiteitskaart – waarvan de authenticiteit bij het proces ter discussie staat – werd hij op 26 maart 1943 overgeplaatst naar Sobibor. Dat zou betekenen dat hij als Wachmann in Sobibor was gedurende de periode dat de joden uit Nederland naar Sobibor werden gedeporteerd om te worden vergast. Op 23 februari trad Johannes Houwink ten Cate op als getuige-deskundige om de authenticiteit van de transportlijsten tussen Westerbork en Sobibor vast te stellen. In een wrakingsverzoek stelde de advocaat
14
identiteitsbewijs Demjanjuk
Meet&Greet met Louise Arbour
Samenwerking De kracht van een klein centrum als het CHGS ligt in
De journalisten van de afdeling International Justice
goede en duurzame samenwerking met uiteenlopende
van Radio Nederland Wereldomroep werkten samen
partners. Het consolideren van de coöperatie met het
met het CHGS aan de film- en discussiereeks
NIOD is het resultaat van een jarenlange toenadering,
‘The Circle of Genocide’, waarbij de interactie tussen
het uitwerken van de al bestaande samenwerkingsver-
wetenschap en journalistiek centraal stond. Andere
banden en het zoeken naar inhoudelijke raakvlakken.
partners bij publieksactiviteiten waren SPUI25, het
In het NIOD is zo een natuurlijke partner gevonden.
Filmmuseum, het Nederlands Auschwitz Comité, het Historisch Nieuwsblad, Debatcentrum Tumult
Incidentele samenwerkingsverbanden vergrootten het
en Filmtheater Kriterion.
bereik en de efficiëntie van het CHGS. Samen met de Anne Frank Stichting en het Centrum Informatie en
Een intensief contact en goede afstemming met de
Documentatie Israel werd de informatie op de website
Universiteit van Amsterdam is belangrijk voor het
www.platformeducatiewo2.nl verder vormgegeven.
Mastertraject HGS. Ook bij andere faculteiten en uni-
Het Platform Educatie WOII en Sjoa bestaat uit lera-
versitaire instituten wordt vaak aansluiting gevonden.
ren, leraren in opleiding en lerarenopleiders die hun in
De medewerkers van het CHGS gaven gastcolleges
Yad Vashem opgedane kennis en vaardigheden voort-
en lezingen aan Universiteit van Amsterdam, en
durend uitbreiden.
andere universiteiten en hogescholen.
15
Fellows uit Oekraïne tijdens Holocaust by Bullets
VWS
in het bijzonder de eenheid Oorlogsgetroffenen
Bij de oprichting van het CHGS in 2002 was duidelijk
en Herinnering WO II. Met een zeer goede herin-
dat de financiering door VWS op projectbasis zou
nering aan deze samenwerking heeft het CHGS
plaatsvinden. De laatste jaren heeft dan ook het
onlangs afscheid genomen van het hoofd van deze
zoeken naar structurele financiering, en inbedding in
afdeling, drs. Puck Huitsing.
een grotere, stabiele organisatie centraal gestaan. Op basis van de plannen om tot een integratie
Afsluiting VWS project Oekraïne
van het CHGS met het Nederlands Instituut voor
In voorgaande jaren kon het CHGS door een subsi-
Oorlogsdocumentatie te komen, kwam van het minis-
die van het ministerie van VWS elke drie maanden
terie van VWS de toezegging over te gaan tot struc-
twee jonge onderzoekers uit Oekraïne ontvangen
turele financiering. Hiermee is de toekomst van het
in het kader van het VWS fellowship in Holocaust
onderzoek naar Holocaust en genocide in Nederland
Studies. Deze fellows kregen een intensieve bege-
gewaarborgd. Het nieuws van het ministerie was
leiding van Karel Berkhoff bij hun onderzoek en de
aanleiding tot grote vreugde bij de medewerkers van
voorbereiding van een internationale publicatie.
het CHGS, en vormde de concrete aftrap voor een
Dit driejarige VWS project werd in een afgesloten
fusie tussen de twee instituten.
met een conferentie in Vinnytsja, Oekraïne, op 21 en 22 november 2009. De conferentie had als
16
Dit alles is een bewijs van de goede samenwerking
thema ‘De misdaden van de totalitaire regimes
tijdens de afgelopen jaren met het ministerie, en
in Oekraïne’. De organisatie lag in handen van
Diplomatie van de vervolging, André Boers, Wichert ten Have en Ellen van der Waerden
Karel Berkhoff (CHGS) en Mikhail Tyaglyy (Ukrainian
onder meer de opgravingen door de SS in 1943
Center for Holocaust Studies, Kiev).
van de Stalin-slachtoffers genoemd werden, maakte dit zonneklaar.
Aanwezige voormalige fellows uit Kiev waren Tetyana Boryak, Ivan Dereico, Anastasiya Ryabchuk en Mikhail
De voertaal van de conferentie was Oekraïens.
Tyaglyy. Uit andere Oekraïense steden kwamen de
De interactie met Oekraïense docenten en educa-
alumni Anna Abakunova, Inna Shugalyova, Viktoriya
tiespecialisten en wetenschappelijk onderzoekers
Sukovata en Dmitrii Titarenko.
vormde het uitgangspunt voor de conferentie.
Vinnytsja was als locatie voor de conferentie interes-
Erfgoed van de Oorlog
sant, omdat zich binnen en buiten de stad massagra-
Het programma Erfgoed van de Oorlog van het
ven bevinden met slachtoffers van Stalin (eind jaren
ministerie van VWS heeft tot doel het meest waar-
’30) en Hitler (de Holocaust). De stad symboliseert
devolle materiaal over de Tweede Wereldoorlog
dus het thema van de conferentie. Veel docenten die
te behouden en het gebruik ervan door een breed
deelnamen bleken weinig of zelfs niets van deze “dub-
publiek te stimuleren. In dit kader kreeg het CHGS
bele” geschiedenis te weten, en vroegen zich af en
een subsidie voor het project ´Diplomatie van de
toe waarom voor de “provinciale” stad Vinnytsja (met
Vervolging´. Samen met projectpartner CRDJ, het
365.000 inwoners) gekozen was. De boeiende
Centrum voor Onderzoek naar Nederlandse Joden in
excursie naar deze plekken op dag twee, waarbij
Jeruzalem, stelde deze subsidie het CHGS in staat
17
Diplomatie van de vervolging, Martijn Eickhoff en Fred Schwarz
een gedeelte van het archief van het Duitse ministerie
De presentatie van de website
van Buitenlandse Zaken te digitaliseren en integraal
www.diplomatievandevervolging.nl vond plaats
via een website beschikbaar te maken. Dit archief
op 23 april in het Verzetsmuseum in Amsterdam.
heeft betrekking op de bemoeienis van het ministerie,
Zo’n 80 bezoekers luisterden naar het verhaal
het Auswärtige Amt, met Duitse joden in Nederland
van Fred Schwarz, die eind jaren ’30 uit Wenen
in de periode 1933-1945. De collectie geeft een
naar Nederland vluchtte, en zo uit eigen ervaring
helder inzicht in de wijze waarop de diplomaten van
kon vertellen wat in dit archief zo uitvoerig
het Auswärtige Amt tot in de kern betrokken raak-
beschreven wordt.
ten bij de nazistische vervolgings-, bezettings- en vernietigingspolitiek. NIOD-onderzoeker Martijn Eickhoff voorzag de website van een historische context, en schreef een toelichting om deze bron voor een breed publiek inzichtelijk te maken. Oud-HGS-studenten Kim Oskam en Annika van Baar beschreven elk document tot in detail, zodat de bron middels een database volledig doorzoekbaar kon worden.
18
www.diplomatievandevervolging.nl
ITF
vergadering met officiële vertegenwoordigers van de
Momenteel zijn 25 landen lid van de Task Force for
lidstaten zijn er ook bijeenkomsten van werkgroepen.
International Cooperation in Holocaust Education,
Behalve een educatieve en een museale werkgroep is
Remembrance and Research (ITF). Het doel van
er ook een academische werkgroep. In deze laatste is
deze internationale organisatie is het in de aandacht
Wichert ten Have de Nederlandse vertegenwoordiger.
houden van de herinnering aan de Holocaust. Dit doel wordt nagestreefd door het bevorderen van educatie
Elk jaar is een ander land als voorzitter de organisa-
en onderzoek. De Nederlandse overheid heeft haar
tor van de ITF bijeenkomsten. Dit jaar was dat Israel.
betrokkenheid bij de ITF ondermeer getoond door
De aandacht was onder meer gericht op het gevaar
het werk van het CHGS te subsidiëren.
van een trivialisering van de Holocaust. Ook de bevordering van het doel van de ITF in de Oekraïne,
De ITF houdt jaarlijkse bijeenkomsten om afspraken
nog geen lidstaat, stond op de agenda. In 2011 zal
te maken hoe het doel het beste kan worden nage-
Nederland als voorzitter verantwoordelijk zijn voor de
streefd. Ook wordt besproken welke andere verwante
organisatie van de bijeenkomsten van de ITF. Vooral
onderwerpen de aandacht verdienen. Dat kunnen
bij wetenschappelijke onderdelen zal het CHGS daarbij
bijvoorbeeld zijn het gevaar van opkomend antise-
een rol spelen.
mitisme of de in verschillende landen voortdurende discriminatie van Roma en Sinti. Naast een plenaire
19
symposium Propaganda, Tuschinski
Bereik Bij alle uitingen van het Centrum staat centraal dat
king met Radio Nederland Wereldomroep leidde tot
deze zichtbaar moeten zijn voor een breed publiek.
uitvoerige verslaggeving over de onderwerpen van
De onderzoeksstaf schuwt daarbij de media niet. De
de lezing- en discussiereeks over genocide op de
wetenschappelijke publicaties dienen als basis voor
websites www.rnw.nl en www.internationaljustice.nl.
bijdragen aan discussies met een groter bereik. Nanci Adler trad op als ruslandkundige in een actualitei-
De digitale mailinglijst van het CHGS, waarmee
tenprogramma op Radio 1, waarin de mensenrech-
nieuws en aankondigingen onder belangstellenden en
tensituatie in Post-Stalinistisch Rusland aan de orde
relaties – zo’n 500 – worden verspreid heeft het ver-
werd gesteld. Ton Zwaan werkte mee aan het tele-
zenden van feitelijke post bijna overbodig gemaakt.
visieprogramma Zembla, over de radicalisering van
Uit ervaringen is gebleken dat het bereik van digitale
Geert Wilders en sfeer van angst die dit oproept in de
berichten dat van papieren post overstijgt. Het CHGS
samenleving. In deze documentaire nam Ton Zwaan
zet met een Facebookpagina voor leden van de alum-
stevig stelling: “…Dit zijn de dromen van iemand die
nikring HGS voorzichtige stappen in de richting van
denkt in termen van etnische zuivering.”
toepassing van nieuwe media bij het bereiken van nieuwe doelgroepen.
De conferentie ‘Holocaust by Bullets in Ukraine’
20
haalde Het Journaal, en ook de filmsymposia over
De publieksbijeenkomsten van het CHGS zijn in de
propaganda en de NSB waren veelvuldig het onder-
regel Engelstalig, wat vaak leidt tot interessante dis-
werp van nieuws in beeld en tekst. De samenwer-
cussies met een expliciet internationale component.
The Circle of Genocide
De samenwerking met uiteenlopende andere organisa-
Alumnikring Holocaust- en Genocidestudies
ties en instellingen leidden tot een dynamisch publieks-
In het vorige verslagjaar is het initiatief genomen
bereik. Ook wordt bij de organisatie van publieksbijeen-
tot de oprichting van de alumnikring Holocaust- en
komsten sterk rekening gehouden met verschillende
Genocidestudies, die inmiddels is aangesloten bij
doelgroepen. De bijeenkomsten met scholieren of
het bureau Alumnirelaties van de Universiteit van
docenten sluiten aan bij het bestaande onderwijscur-
Amsterdam. Het administratieve beheer van de kring
riculum en bij studenten staat discussie en interactie
is in handen van de UvA.
vaak centraal. In toenemende mate wordt gebruik gemaakt van audiovisueel materiaal bij lezingen en dis-
De kring organiseerde een drietal activiteiten. De
cussies over de complexe thematiek van het onderzoek
alumni werden uitgenodigd voor een officieuze oprich-
van het CHGS. Hoewel de kwaliteit van de inhoud van
tingsbijeenkomst tijdens een lunch met prof. dr. Ian
de bijeenkomsten altijd doorslaggevend is bij de pro-
Kershaw, op 17 september. In februari volgde een
grammering van het CHGS, kan ook tevreden worden
borrel-met-inhoud. Studenten en oud-studenten waren
teruggekeken op het aantal mensen dat bijeenkomsten
uitgenodigd deel te nemen aan een discussie over het
bezocht. Een hoogtepunt vormde het symposium in
proces-Demjanjuk. De aanwezige deskundigen waren
Tuschinski, met 700 bezoekers. Maar ook de reeks
Johannes Houwink ten Cate, als getuige betrokken
‘The Circle of Genocide’ (500, in vijf delen), ‘Een mid-
bij het proces, Manuel Bloch, strafrecht advocaat, en
dag met Mussert’ (200), en de openingsavond van ‘Film
lid van het advocatenteam van de mede-aanklagers
en (on)recht’ (100) gelden als zeer succesvol.
bij het proces, en alumna Kim Oskam, die via de
21
Extra foto('s) van leerlingen op Luzac College?
Vluchtelingen (1963), Martin Monnickendam, www.diplomatievandevervolging.nl
Stichting Sobibor de mede-aanklagers begeleidt bij
naar Yad Vashem in Israel. Daarnaast gaf zij vorm aan
hun reizen naar de rechtbank in München. Tijdens
een aantal bijscholingsbijeenkomsten voor docenten.
deze bijeenkomst werd het initiatief genomen voor een korte reis naar München, op 23 februari, de dag
Het afgelopen jaar ging het CHGS omstanderproject
waarop CHGS medewerker Johannes Houwink ten
van start. In dit project onderzoeken docenten en
Cate zou optreden als getuige-deskundige.
leerlingen samen het referentiekader van de Tweede Wereldoorlog door te ontrafelen wat zich afspeelde in
De officiële oprichting van de Alumnikring Holocaust-
de woon- en leefomgeving en binnen de eigen familie.
en Genocidestudies vindt plaats op 6 november 2010
Hoe herinneren leden van de eerste, tweede en derde
tijdens de jaarlijkse AUV-dag van de UvA.
generatie zich de Tweede Wereldoorlog; wanneer ben je slachtoffer, dader en omstander; en hoe verhou-
Educatie
den de persoonlijke belevenissen zich tot de ‘grote’
Het CHGS kent als één van haar doelstellingen het
oorlogsgeschiedenis zoals die in de (school)boeken
voorlichten en bijscholen van docenten en docenten-
staat beschreven? Het CHGS stuurt dit project aan en
opleiders in het voortgezet onderwijs op het gebeid
ondersteunt docenten met wetenschappelijk achter-
van Holocaust en genocide. Het afgelopen jaar von-
grondmateriaal en lezingen.
den in dit kader verschillende bijeenkomsten plaats. Educatie-specialist Maria van Haperen was betrokken bij de inhoudelijke voorbereiding van docentenreizen
22
Activiteitenkalender
24
11 september 2009
Conferentie ‘Holocaust by Bullets’
17 september 2009
CHGS jaarlezing door Sir Ian Kershaw
18 oktober 2009
Filmsymposium ‘Propaganda’ in Tuschinski
11 november 2009
‘Recording Mass Violence’
nov/dec 2009
Film/discussiereeks ‘Film en Onrecht’
21/22 november 2009
Slotconferentie Fellows Oekraïne
26 november 2009
Expertmeeting Holocaust Musea
27 januari 2010
‘Nooit Meer Auschwitz lezing’ Louise Arbour
januari 2010
Activiteiten Holocaust Memorial Day
5 februari 2010
Bijeenkomst Alumni
febr/juni 2010
Film/discussiereeks ‘The Circle of Genocide’
23 april 2010
Presentatie ‘Diplomatie van de Vervolging’
10 mei 2010
Lezing proces Demjanjuk
16 mei 2010
‘Middag met Mussert’
lezing Sir Ian Kershaw
Bijlage 1 Medewerkers CHGS
- Dr. Wichert ten Have, directeur
Promovendi
- Dr. Nanci Adler
- Benien van Berkel, Nazi-Cultuurpolitiek/Goedewaagen
- Dr. Karel Berkhoff
- Christophe Busch, Gewone Daders Holocaust
- Drs. Barbara Boender
en Joegoslavië
- Drs. Maria van Haperen
- Daan Hertogs, Burocratie van de Sjoa
- Prof. dr. Johannes Houwink ten Cate
- Doede Sijtsma, Politieke Structuren en etnisch geweld
- Drs. Marieke Meeuwenoord
- Eva Moraal, Westerbork
- Drs. Eva Moraal
- Hannah van de Ende, Joodse artsen in WO II
- Dr. Ton Zwaan
- Harry Monkel, Joodse Kinderen Amsterdam 1941-1944 - Jacquelien Fuijkschot, Demografische gevolgen Sjoa
Tijdelijk:
- Jeroen Vervliet, Bezettingsregimes in Nederland
- Annika van Baar
en Noorwegen
Project medewerker (sept - nov 2009)
- Marieke Meeuwenoord, Vught
- Dr. Martijn Eijckhof
- Samuel de Lange, Fascisme in Frankrijk en Spanje
Wetenschappelijk project medewerker (sept - dec 2009)
- Theo Gerritse, HSSPF Rauter
- Drs. Kim Oskam Project medewerker (sept 2009 - maart 2010) - Maartje van der Knaap Stagiaire Geassocieerd onderzoekers: - Dr. Corrie Berghuis - Dr. Rosa Lehmann - Herman van Rens - Ruud Weissmann
25
Bijlage 2 Publicaties
Wichert ten Have - “ De Holocaust” in Madelon de Keizer en Marije Plomp, red., Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2010), pp. 236-243
- “ De begrippen Holocaust en Genocide in het Wetenschappelijk Onderwijs” in: Auschwitz Bulletin, januari 2010.
Nanci Adler
- ” Enduring Repression: Narratives of Loyalty to the Party Before, During, and After the Gulag", Europe-Asia Studies 62, 2 (2010): pp. 2111-234.
Karel Berkhoff
- “ Sobibor,” in Madelon de Keizer en Marije Plomp, red., Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2010), pp. 497–506.
- D e onbekende massagraven van Oekraïne (Vught: Nationaal Monument Kamp Vught, 2009). Brochure, 35 pp.
- “ Voorwoord,” in Patrick Desbois, Holocaust door Kogels. Op zoek naar ooggetuigen en sporen van de massamoord in Oekraïne, vert. uit het Frans door Rob Pijpers/Vitataal ([Laren]: Uitgeverij Verbum, 2009), pp. 7-9.
- R ecensie van Barbara Epstein, The Minsk Ghetto, 1941–1943: Jewish Resistance and Soviet Internationalism (Berkeley: University of California Press, 2008), in American Historical Review 114, nr. 4 (oktober 2009), pp. 1178-1179.
Maria
- “Holocaust Memorial Day, steeds meer activiteiten” in: AuschwitzBulletin, januari 2010.
van Haperen
- “ Wat is genocide?”, in: reader voor docentenopleiders en docenten die deelnamen aan de bijscholingsreis naar Yad Vashem (februari 2010).
26
Johannes Houwink ten Cate
- R ecensie van Richard J. Evans, Het Derde Rijk, dl. 3, “Het Complete Derde Rijk”, in: Historisch Nieuwsblad, nr. 6 (augustus 2009), p. 67.
- Interview met Prof.dr R.J. van Pelt en J. Houwink ten Cate, “Holohaux”, in: Quest. Braintainment,
- R ecensie van Samuel D. Kassow, Wie schrijft onze geschiedenis. Het dramatische verhaal van
Jaargang 6 (augustus 2009), pp. 56-59. het verborgen archief van het getto van Warschau, “Ik kan je alleen mijn ellende geven”, in: Historisch Nieuwsblad, nr. 8 (oktober 2009), p. 65.
- R ecensie van Ruth Van Galen-Hermann, Calmeyer. Dader of Mensenredder. Visies op Calmeyers rol in de Jodenvervolging, in: Historisch Nieuwsblad, nr. 10, (december 2009)
- R ecensie van Koos Groen, Fout en niet goed. De vervolging van collaboratie en landverraad na de Tweede Wereldoorlog, “Slordig boek over vervolging collaborateurs”, in: Historisch Nieuwsblad, nr. 2 (februari 2010)
- “ The Future of Holocaust Research”, in: Jewish Political Studies Review 22:1-2 (Spring 2010),
- “ Woord Vooraf”, in: Jules Schelvis, Ooggetuigen van Sobibor, ([Amsterdam]: Uitgeverij
pp. 33-41. AmboAnthos, 2010), pp. 7-11. Ton Zwaan
- “ Een theoretisch perspectief op etnisch geweld”, in: Ward Berenschot en Huibert Schijf (red.), Etnisch geweld. Groepsconflict in de schaduw van de staat (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2009), pp. 151-161.
- “ Waarom herhaalt genocide zich?”, Geschiedenis Magazine (jrg. 45, nr. 3 april - mei 2010),
- “ Genocide, justice, and impunity”, Praemium Erasmianum Yearbook 2009 (International Criminal
pp. 8-13. Law), pp. 10-15.
27
Bijlage 3 Masterscripties Holocaust- en Genocidestudies
Flin Itz
- “ Eigen leed eerst. De Servische slachtoffercultus rond het laatste Balkanconflict”,
Sabrina de Miranda
- “ Papoea’s tussen de koopman en de dominee. Papoease organisaties in Nederland en de Nederlandse regering na 1969”.
Anna van der Molen
- “ Een blik achter de schermen. Een studie naar de motieven van artiesten van Gruppe Bühne – Lager Westerbork”.
Steven Sietsma
- “ Het Politiebataljon Amsterdam; Een onderzoek aan de hand van drie onderwerpen naar een gesloten eenheid tijdens de Tweede Wereldoorlog”.
Evertjan van Roekel - “’Als politieke soldaten treden wij Moskousch horden tegemoet’. Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS”. Martine Luijten
- “’Use a Slave to Kill a Slave’. Politiek Geweld en Etniciteit in Darfur”.
Angela Wals
- “ Volkerenmoord op de Nederlandse buis. Berichtgeving over de genocide in Cambodja
Frederieke Stokkers
- “Oorlog en Genocide. Darfur en Somalië als casus voor de ontwikkeling van genocide”,
Lars Goedhart
- “ De pogrom van Amsterdam. De escalatie van het anti-Joodse geweld in februari 1941
in de Nederlandse actualiteitenrubrieken op televisie in de jaren zeventig en tachtig”.
in Amsterdam vergeleken met de invloed van publiek geweld op de Jodenvervolging in Parijs en Antwerpen”. Lennaert Heine
- “In een staat van geweld. De Wehrmacht in de Onafhankelijke Staat Kroatië, 1941-‘42”.
Maartje van der Knaap - “ Een vergeten genocide. De massale vernietiging van vermeende communisten in Indonesië, 1965–1966”. Kirsten van Alphen
- “ Een onverwerkt verleden. De ontwikkeling van de Armeense collectieve herinnering 1965–2010”.
Hester den Boer
- “ Onderdrukt door de verlosser: Het geloof in Stalin en in het communisme door de slachtoffers van het stalinistische regime”,
Annika van Baar
- “Ontkenning van de Holocaust”.
Jos Elzenga
- “ ’Who controls the past, controls the future; who controls the present, controls the past’. Genocide-ontkenning als politiek verschijnsel”.
28
