Winst uit water Vijf voorbeelden van industriële waterprojecten die goed zijn voor het milieu en de bedrijfsportemonnee

SenterNovem • is ontstaan uit een fusie tussen Senter en Novem • voert beleid uit voor verschillende overheden op het gebied van innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving en draagt zo bij aan innovatie en duurzaamheid • is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken • Meer informatie: www.senternovem.nl

Catharijnesingel 59 Postbus 8242 3503 RE Utrecht Telefoon 030 239 34 93 Telefax

030 231 64 91

www.senternovem.nl [email protected]

Publicatienummer 3MT--05.03

Tekst Rinze Benedictus en Vincent Delemarre ( Videm Communicatie) Fotografie Jeroen Dietz Fotografie Druk Drukkerij De Bink Grafische vormgeving WAT ontwerpers, Utrecht

Winst uit water Vijf voorbeelden van industriële waterprojecten die goed zijn voor het milieu en de bedrijfsportemonnee In opdracht van VROM Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de staatscourant.

SenterNovem • is ontstaan uit een fusie tussen Senter en Novem • voert beleid uit voor verschillende overheden op het gebied van innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving en draagt zo bij aan innovatie en duurzaamheid • is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken • Meer informatie: www.senternovem.nl

Catharijnesingel 59 Postbus 8242 3503 RE Utrecht Telefoon 030 239 34 93 Telefax

030 231 64 91

www.senternovem.nl [email protected]

Publicatienummer 3MT--05.03

Tekst Rinze Benedictus en Vincent Delemarre ( Videm Communicatie) Fotografie Jeroen Dietz Fotografie Druk Drukkerij De Bink Grafische vormgeving WAT ontwerpers, Utrecht

Winst uit water Vijf voorbeelden van industriële waterprojecten die goed zijn voor het milieu en de bedrijfsportemonnee In opdracht van VROM Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de staatscourant.

Winst uit water Vijf voorbeelden van industriële waterprojecten die goed zijn voor het milieu en de bedrijfsportemonnee

INHOUD

2

Voorwoord door Margreeth de Boer

4

Grolsch: Dubbele winst dankzij eigen afvalwaterzuivering met volledige geurverwijdering

8

Zuiveringsbedrijf Waterstromen: Innovatieve technologieën voor de verwijdering van stikstof en fosfaat uit afvalwater

11

DOC Kaas: Kosteneffectief op weg naar volledige kringloopsluiting

14

Pacques: Een nieuwe, veel economischer methode om stikstof te verwijderen uit afvalwater

18

TNO: Nieuwe technologie Memstill® belooft ongekend economisch potentieel voor waterzuivering

22

En nu aan de slag!

23

Systematische aanpak

De kosten van het waterverbruik stijgen al jaren en het einde van die ontwikkeling is nog lang niet in zicht. Voor veel bedrijven gaat het inmiddels om substantiële bedragen. Toch laten bedrijven kansen op kostenbesparing onbenut. Daar moet verandering in komen, voor het milieu en voor uw bedrijfsportemonnee.

2

Winst uit water

Voorwoord Margreeth de Boer,

oud-minister van VROM, voorzitter Raad van Toezicht WETSUS Instituut voor

watertechnologie en Vice-voorzitter Adviescommissie Water

Water wordt gebruikt in de hele industrie. Grote

Deze brochure beschrijft vijf waterprojecten die de

verbruikers zijn onder andere de textiel-, de

laatste jaren zijn uitgevoerd met subsidies van

metaal-, de papier-, de voedings- en genotmid-

SenterNovem. Ze laten zien welke enorme moge-

delen- en de chemische industrie. De doeleinden

lijkheden er zijn om nu al veel efficiënter en effec-

van het watergebruik zijn uiteenlopend: was- en

tiever met water om te gaan. Daarbij gaat het

spoelwater, transportwater, koelwater, product-

steeds om combinaties van het minimaliseren van

water, proceswater, stoom, reinigingswater, ketel-

de waterbehoefte, reiniging van water - voor her-

voedingswater en sanitair water.

gebruik binnen het productieproces of voor lozing - en terugwinning van waardevolle producten uit

Hoe hoog de kosten van het waterverbruik ook

het afvalwater. Volledige kringloopsluiting komt

zijn, vraag aan een bedrijf naar de omvang en men

steeds dichterbij, mede dankzij technologische

zal het antwoord op de vraag in negen van de tien

ontwikkelingen, zoals die op het gebied van mem-

gevallen schuldig blijven. Reden? Niemand heeft

braantechnologie. Ook daarvan komt in deze

het overzicht. Het gaat simpelweg om te veel ver-

publicatie een prachtig voorbeeld aan de orde.

schillende (soorten) investeringen, rekeningen en

Prachtig, niet alleen omdat de Nederlandse

aanslagen. Denk aan de inkoop van drinkwater

industrie hiervan volop kan profiteren, maar ook

en/of onttrekking van grondwater, aanleg, beheer

omdat dergelijke ontwikkelingen kunnen leiden

en onderhoud van zuiveringsinstallaties, de lozing

naar oplossingen voor de wereldwijde water-

van het afvalwater en mogelijk de slibverwerking

schaarste.

en -afvoer. En dan hebben we het nog niet eens over de mogelijkheden om kostbare warmte en

Mijn oproep luidt: laat u inspireren door deze

stoffen uit het afvalwater terug te winnen. Of over

voorbeelden en ga aan de slag met alle kennis die

de kosten van vergunningen, inclusief de bijbeho-

er is. Achterin deze publicatie leest u daarover

rende leges en tijdsbesteding.

meer. SenterNovem zal u graag verder helpen.

Dat binnen bedrijven niemand een overzicht heeft van de kosten van het watergebruik en alles wat daarmee samenhangt, is waarschijnlijk de belangrijkste reden dat veel bedrijven zich niet erg om hun watergebruik bekommeren. Daardoor blijven goede kansen op kostenbesparing liggen. En dat terwijl het watergebruik de komende jaren naar verwachting nog tientallen procenten duurder zal worden. Bovendien zullen bedrijven steeds harder worden geconfronteerd met vergunningverleners die onttrekking van grondwater en emissies naar het oppervlaktewater willen tegengaan.

3

Grolsch

Efficiënte afvalwaterzuivering met volledige geurverwijdering Toen bierbrouwer Grolsch geen overeenstemming met het waterschap kon bereiken over de zuivering van haar afvalwater, besloot het bedrijf

Uiteindelijk hebben we besloten zelf een biologische afvalwaterzuiveringsinstallatie neer te zetten.”

zelf een installatie neer te zetten. Deze is voorzien van de nieuwste technische snufjes om het afvalwater zo goed mogelijk te zuiveren en mogelijke geuren uit te bannen. De investering in de eigen zuiveringsinstallatie verdient zichzelf in vier jaar terug door de winning en benutting van biogas.

Methaanbac teriën Het afvalwater komt bij Grolsch uit drie bronnen: de energievoorziening, de bierbereiding en het afvullen van fusten en flessen. Deze drie stromen worden geleid naar de opvangput van de biologische afvalwaterzuiveringsinstallatie. Die bestaat verder uit twee buffertanks, een voorverzuurtank en een interne circulatiereactor, waarin de omzet-

In april 2004 opende Grolsch officieel haar nieuwe

ting in biogas plaatsvindt. Dat er twee buffertanks

bierbrouwerij. Van twee binnenstedelijk gesitu-

staan, heeft te maken met de ongelijkmatige

eerde brouwerijen in Groenlo en Enschede ging

samenstelling van het afvalwater en de smalle

het bedrijf naar een terrein van 25 hectare net

marges waarbinnen bacteriën in de reactor hun

buiten de stad, direct aan de A35. Niet alleen de

werk doen. Paul Schnellen: “De micro-organismen

nieuwbouw zelf was een flinke klus, dat geldt ook

kunnen hun werk alleen doen in een nauw

voor het voldoen aan alle milieuregels, vertelt Paul

omschreven band van pH en temperatuur. Een te

Schnellen, veiligheidsdeskundige en manager arbo

grote toevloed van bierresten, bijvoorbeeld, zou

en milieu van Grolsch. “Als je nieuw bouwt, heb je

de gasproductie zo sterk kunnen verhogen dat het

geen milieuverleden. Je moet met de hele instal-

omhoog stromende gas slib de reactor uitspoelt.

latie aan de nieuwste, strengste eisen voldoen.”

Daarom wordt afvalwater dat niet aan de eisen voldoet tijdelijk opgeslagen in de tweede buffer-

Zelf zuiveren

tank. Van daaruit mengen we het met het afval-

Een belangrijk milieuaspect is uiteraard de afval-

water in de eerste tank. Dat vangt de grootste

waterzuivering. Schnellen: “Wij zijn een bierbrou-

afwijkingen in pH en temperatuur op. De kwaliteit

werij, dus zuiveren we ons afvalwater liever niet

van het afvalwater wordt er niet helemaal egaal

zelf. Het is niet onze core business. Het waterschap

door, maar de pieken zijn eraf.”

zou het koolstofrijke brouwerij-afvalwater goed

4

kunnen gebruiken, omdat het te maken heeft met

Een subtiele innovatie in dit deel van het systeem

relatief stikstofrijk afvalwater. In een aërobe omge-

is een nieuw inline meetsysteem. Tot voorheen

ving gedijen bacteriën beter als er voldoende

maakte Grolsch gebruik van bypasses met dunne

koolstof in het water zit. We konden met het

pijpjes om bijvoorbeeld de pH in de afvalwaterlei-

waterschap echter geen overeenstemming

dingen te bemeteren. Die pijpjes raakten echter

bereiken over het tarief voor ons afvalwater.

nogal eens verstopt, waardoor een meter een con-

[ Pa u l S c h n e l l e n ]

Zelf zuiveren is rendabel en maakt het productieproces flexibeler

Winst uit water

DUBBEL RIOOLSTELSEL

stante waarde ging aangeven. Daarom zijn de afvalwatermeters nu direct in de leidingen gemon-

Om de kosten van rioolwaterzuivering te minimaliseren, verdwijnt bij Grolsch niet al het regenwater automatisch in het

teerd zodat ze te allen tijde verwijderd kunnen worden voor onderhoud.

riool. Dat gebeurt alleen met de first flush, het eerste regenwater na een periode van droogte. Dat water spoelt immers vuilresten van de bestrating en is dus relatief vuil. De rest van het regenwater, dat vrijwel schoon is, wordt opgevangen in een

Buurtbewoners zijn nu tevreden

speciale gracht rondom het terrein. Deze heeft aansluiting op een aantal infiltratiebakken, waaruit het water de bodem insijpelt. Ook via de gracht zelf trekt water de bodem in. Paul Schnellen: “Op deze manier proberen we de wateropname door de bodem zo dicht mogelijk in de buurt te krijgen van de oude situatie, voor de brouwerij er was. Toen was dit terrein nog gewoon weiland. Bovendien zit de communale waterzuivering niet te wachten op grote hoeveelheden regenwater dat slechts licht is verontreinigd. Het verstoort de zuivering. Onze oplossing betekent wel dat een dubbel rioolstelsel moest worden aangelegd, één voor hemelwater en één voor bedrijfswater. Dit is een door de overheid opgelegde verplichting.” Overigens doet Grolsch de gemeente Hengelo een deugd door ‘overlastwater’ te gebruiken in de brouwerij. Sinds waterbedrijf Vitens jaren geleden stopte met de waterwinning in waterwin-

Geurbestrijding Toen de nieuwe installatie nog maar net in bedrijf was, kreeg het bedrijf al reacties uit de omgeving over stank. Schnellen: “De belangrijkste bron was de lucht die vrijkomt bij de ventilatie van de tanks, ondanks dat we daarop een biofilter hebben zitten. Zo’n filter zuivert de lucht voor 98 procent, maar blijkbaar is dat toch nog te weinig. Door de klachten werden we gedwongen drastische maatregelen te nemen. Na lang zoeken, zijn we tot de oplossing gekomen om de afgezogen lucht in te zetten als verbrandingslucht in de incinerator. Daarmee verbranden we ook de geuremissies uit het brouwhuis. Op de hele wereld is er volgens mij geen bedrijf dat afgevoerde lucht uit een biofilter alsnog verbrandt”, aldus Schnellen. “De oplossing heeft de brouwerij drie maanden tijd en veel geld gekost.”

gebied Veldwijk, steeg het grondwater-peil in Hengelo en omgeving. Natte kelders in verschillende Hengelose wijken waren het gevolg. Al in 2002 zijn Grolsch en de gemeente Hengelo overeengekomen dat Grolsch het grondwater zal gebruiken als proceswater. De brouwer gebruikt het bijvoorbeeld om bierflesjes te spoelen. Dankzij een speciaal aangelegde waterleiding vloeit het water inmiddels naar de brouwerij. Per jaar wil Grolsch minimaal 300 miljoen liter water oppompen.

Voor de bestrijding van de geur van het brouwhuis, waar het bier wordt gemaakt, koos Grolsch een zelfde drastische aanpak. “De uitgestoten lucht wordt gekoeld. De condens die daarbij vrijkomt, wordt met het afvalwater afgevoerd. De nietcondenseerbare geurcomponenten die overblijven, worden eveneens, via een speciale leiding, naar de incinerator gevoerd en verbrand. Door deze oplossing verloopt de omzetting van biogas in stoom een stuk minder efficiënt dan zou kunnen, maar dat nemen we op de koop toe. Het is de enige manier om volledig van de geur af te komen. We hadden het liever anders gedaan, maar dit is een voorbeeld van conflicterende milieueisen. Buurtbewoners zijn nu gelukkig wel tevreden.”

Zwavelverwijdering Een geurprobleem dat Grolsch op voorhand heeft opgelost, is de verwijdering van waterstofsulfide (H2S) dat vrijkomt bij de biogasproductie. H2S is de

6

Winst uit water

stof die verantwoordelijk is voor de geur van rotte

Terugverdienen

eieren en die je al in minimale hoeveelheden goed

De zuiveringscapaciteit van de nieuwe installatie

kunt ruiken. De uitstoot ervan is dus onaan-

van Grolsch is berekend op het afvalwater dat vrij-

vaardbaar.

komt bij de productie van vier miljoen hectoliter

De reden dat er zoveel H2S vrijkomt bij de biogas-

bier per jaar. Omdat de bierbrouwerij dat getal

productie, is de aanwezigheid van sulfaat in het

nog niet haalt, is nu nog sprake van overcapaciteit.

grondwater waarmee Grolsch haar bier bereidt.

In plaats van 270 kuub water die de installatie per

Daaraan valt weinig te doen. De oplossing voor

uur kan verwerken, gaat er momenteel 150 kuub

het probleem werd gevonden bij technologiele-

doorheen. Daarmee produceert de installatie

verancier Paques uit Balk, wereldmarktleider op

800.000 kuub biogas per jaar. Toch verwacht Paul

het gebied van anaërobe waterbehandeling.

Schnellen dat Grolsch de investeringen in de zui-

Paques had net een nieuwe biologische scrubber

veringsinstallatie in een jaar of drie, vier zal terug-

ontwikkeld, die het gas waterstofsulfide op biolo-

verdienen.

gische wijze verwijdert in een basisch milieu,

“Het neerzetten van de biologische afvalwaterzui-

waarbij elementair zwavel als eindproduct over-

veringsinstallatie kostte meerdere miljoenen. Die

blijft. Schnellen: “Het is heel bijzonder dat we het

investering hebben we kunnen doen mede dankzij

op deze manier doen. Traditioneel wordt het pro-

de Milieu Investeringsaftrekregeling. Met de

bleem van H2S opgelost door het biogas over een

tweede buffertank kunnen we bovendien cala-

loog-scrubber te reinigen. Dat is een dure aangele-

miteiten beter opvangen. Al met al is dit een heel

genheid; we zijn dus erg blij met deze oplossing.”

rendabel project.”

Efficiënte afvalwaterzuivering met volledige geurverwijdering

7

Zuiveringsbedrijf Waterstromen

Uitbesteding van de afvalwaterzuivering Het zuiveringsbedrijf Waterstromen werkt momenteel aan een uitbreiding van de afvalwaterzuiveringsinstallatie van aardappelverwerker Aviko voor het verwijderen van stikstof en fosfaat. Hierbij zullen nieuwe, innovatieve technologieën worden toegepast. “Dankzij de subsidie van SenterNovem durven we dit aan.”

niet zelf in investeren. Toen hebben ze ons ingeschakeld. Wij leveren volledige ontzorging. Dat wil zeggen: we bouwen een zuiveringsinstallatie en gaan die exploiteren, zodat de klant geen omkijken meer heeft naar zijn afvalwater.”

Biologische zuivering Wie afvalwater van een aardappelverwerkend bedrijf wil zuiveren, denkt automatisch aan biologische afval-

Het bedrijf Aviko in Steenderen is een van de

waterzuivering. Het kan immers niet anders of het

grootste aardappelverwerkende industrieën van ons

afvalwater zit vol met organische stoffen, die bacte-

land. Naast de bestaande anaërobe voorzuivering

riën in een anaërobe zuiveringsinstallatie omzetten in

verrijst momenteel een uitbreiding voor de verwijde-

biogas. En zo is het ook. Het zuiveringsbedrijf

ring van stikstof en fosfaat. De ingebruikname is

Waterstromen gaat nu ook de stikstof met bacteriën

voorzien in januari 2006. Dan zal het afvalwater van

verwijderen. Daarvoor wordt het zogeheten CANON-

Aviko niet alleen worden ontdaan van een belangrijk

systeem ingezet: Completely Autotrophic Nitrogen

deel van de organische vervuiling, maar ook van deze

Removal Over Nitrite. Hierbij werken twee soorten

stoffen.

bacteriën samen: eerst zetten aërobe bacteriën de helft van het ammonium om in nitriet, vervolgens

Volledige ontzorging

zetten andere bacteriën het mengsel van ammonium

“Voor bedrijven die een redelijk aantal vervuilingseen-

en nitriet om in zuiver stikstof. Deze laatste stap staat

heden lozen, is het vaak goedkoper het afvalwater

ook wel bekend als anammox. Een tikje spannend

separaat te zuiveren dan het zonder meer aan te

vinden Verlaat en Leeuw het nog wel: “Technische

bieden aan een communale afvalwaterzuiveringsin-

problemen kun je oplossen. Als pompen of meters het

stallatie voor het normale verontreinigingstarief ”, ver-

niet doen, dan vervang je ze. Maar als de beestjes het

tellen directeur Jos Verlaat en adjunct-directeur Eef

niet doen, wordt het een stuk lastiger. Overigens

Leeuw van Waterstromen. “Afvalwaterzuivering is de

hebben we de risico’s tot een minimum beperkt door

enige nutsvoorziening die geen grootverbruikerstarief

uitgebreide pilot-proeven te doen.”

kent. Je betaalt 50 euro per vervuilingseenheid, of je

8

nu 100 of 100.000 vervuilingseenheden aanbiedt.

Kunstmest

Daarom heeft Aviko in de jaren tachtig al een eigen

Aanvankelijk was het idee om het fosfaat uit het afval-

anaërobe voorzuivering gerealiseerd, die circa 80 pro-

water te verwijderen door het laten neerslaan met

cent van de vervuiling afbreekt. Dit leverde een aan-

ijzer. Dat leidt echter tot een grote slibstroom, die

zienlijke besparing op de zuiveringslasten op. Er blijft

slechts tegen hoge kosten te verwerken is. Uiteindelijk

nu eigenlijk alleen nog veel stikstof en fosfaat in het

is een oplossing gevonden waar Leeuw en Verlaat

afvalwater achter. Enkele jaren geleden legde het

best trots op zijn: aan het afvalwater wordt een mag-

waterschap aan Aviko de eis op om ook die stoffen uit

nesiumzout toegevoegd. Hierbij ontstaat struviet, een

het afvalwater te verwijderen. Aviko had hiervoor

verbinding van magnesium met fosfaat en ammo-

echter de kennis niet in huis en wilde er ook liever

nium. Verlaat en De Leeuw: “Het is een techniek die

[Jos Verlaat]

Wij leveren Aviko volledige ontzorging

9

Winst uit water

nog slechts beperkt wordt toegepast. Het struviet is

SenterNovem-regeling Energiebesparing door

mogelijk af te zetten als meststof.”

Innovatie (EdI). Tevens heeft Waterstromen gebruik

“Er is uitgebreid onderzoek aan voorafgegaan”, stellen

gemaakt van Groenfinanciering, een onderdeel van

de twee vertegenwoordigers van Waterstromen.

de Regeling Groenprojecten van de ministeries van

“Daarbij kostte het vooral moeite om de verschillende

VROM, Financiën en LNV. Deze financieringswijze, die

reactoren waar koolstof, fosfaat en stikstof moeten

onder andere is bedoeld voor projecten waarin

reageren, op de juiste manier achter elkaar te zetten

‘groene energie’ wordt geproduceerd, biedt bedrijven

en op elkaar aan te laten sluiten. Subsidie van

of instellingen de mogelijkheid om tegen een lagere

SenterNovem heeft ons gestimuleerd om zoiets

dan de gangbare rente geld te lenen van een

nieuws te proberen.”

Groenfinancier.

De spanning stijgt In januari 2006 moet de installatie gaan draaien. De bouw is in volle gang, want elke maand vertraging

Uitbesteding van de afvalwaterzuivering

kost veel geld. Voor het afvalwater moet dan immers gewoon de verontreinigingsheffing worden betaald. De tijdsdruk heeft er ook voor gezorgd dat het bedrijf Paques uit Balk, dat de installatie oplevert, nu ook een kweekreactor aan het bouwen is. Daarin worden met hoge snelheid de benodigde bacteriën gekweekt, waarmee de zuiveringsinstallatie direct na oplevering kan gaan draaien. Naarmate de opleveringsdatum

De klant heeft geen omkijken naar zijn afvalwater

dichterbij komt, stijgt de spanning, melden Verlaat en

Uitruil

Leeuw. “Bouwen gaat nooit zoals gepland. Toen we

Het is de bedoeling dat de nieuwe zuiveringsinstal-

de fundering gingen aanleggen, bleek de ondersteu-

latie vanaf 2006 tussen de 2.500 tot 3.000 kuub afval-

nende zandlaag precies op de door ons gekozen plek

water per dag gaat zuiveren. Het water dat overblijft,

het diepst te liggen. Dat bracht behoorlijk wat extra

is dan vergaand gezuiverd. Helaas is het nog niet zo

kosten met zich mee. Maar ja, dat soort dingen hoort

schoon dat het direct op het oppervlaktewater mag

erbij.”

worden geloosd, maar ook daarvoor heeft Waterstromen een oplossing gevonden. Verlaat en Leeuw: “Dat sturen we toch nog naar de zuivering van het waterschap. Rioolwaterzuiveringsinstallaties zijn vooral goed in het zuiveren van relatief dunne afvalwaterstromen. Onze processen zijn in het bijzonder geschikt voor het zuiveren van geconcentreerde stromen. Toevallig beschikt het waterschap over één geconcentreerde stroom. Die gaan wij nu zuiveren. In ruil daarvoor zuiveren zij óns water.”

Subsidies Voor het neerzetten van de nieuwe installatie, die zo’n 5 miljoen euro gaat kosten, heeft Waterstromen een subsidie van 225.000 euro gekregen uit de voormalige

10

DOC Kaas

Op weg naar volledige kringloopsluiting Niet langer meer leidingwater inkopen, geen grondwater oppompen en ook geen gebruik maken van oppervlaktewater. Dat is het ambitieuze streven van DOC Kaas, producent van met name kaas en weipoeder. Dankzij een subsidie uit het Europese milieuprogramma Life kan het idee vrijwel uit. Met het project wil DOC Kaas echter vooral laten zien dat het bedrijf staat voor duurzaam ondernemerschap en een innovatiegerichte mentaliteit.

ting in de nabije toekomst een stuk hoger komen te liggen. Bovendien moeten we elke kuub water die we inkopen ook weer lozen. Dat kost ook geld. In het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen bestond bij de directie de wens om een zo waterefficiënt mogelijke fabriek neer te zetten. Daarom hebben we installatiebedrijf GTI en ingenieursbureau Arcadis een haalbaarheidsonderzoek naar zelfvoorziening laten uitvoeren. Dat leverde een positief resultaat op.”

Watersysteem Sinds de jaren zeventig is het niet meer vertoond,

De sleutel voor de zelfvoorziening is het water dat

de bouw van een geheel nieuw zuivelpark. In

vrijkomt bij de bewerking van melk tot kaas en bij

Hoogeveen gebeurt het nu wel, net buiten de

het drogen van de wei tot weipoeder. Dit drogen

stad, aan de rijksweg A37. Het eerste bedrijf dat

gebeurt in twee stappen. Eerst vindt indamping

zich hier heeft gevestigd is DOC Kaas. Op een ter-

plaats via koken onder vacuüm, bij een relatief

rein van achttien hectare heeft de coöperatieve

lage temperatuur van circa 60°C. Hoger is niet

vereniging een zuivelfabriek neergezet, waar jaar-

mogelijk omdat de eiwitten in de melk dan zouden

lijks miljoenen liters melk verwerkt worden tot

denatureren. Op deze manier wordt de wei inge-

kaas en weipoeder. Weipoeder is het gedroogde

dikt tot zestig procent droge stof. De restvochtver-

restproduct van de kaasbereiding. Het overgrote

wijdering, de tweede stap, gebeurt in een droog-

deel van de kaas die het bedrijf maakt, is rechthoe-

toren, waar het restvocht met hete lucht wordt

kige en (folie-)kaas. Deze wordt door

verdampt. Uiteindelijk blijft weipoeder over met

handelsondernemingen gesneden en verpakt.

een vochtgehalte van slechts vier procent en

Daarnaast worden natuurgerijpte kazen gemaakt.

natuurlijk heel veel water. Dat wordt, via omgekeerde osmose, opgewerkt tot leidingwaterkwa-

Haalbaarheid onderzocht

liteit en vervolgens weer ingezet in het proces,

Voor het productieproces op de nieuwe locatie

met name als wrongelwaswater voor de kaasberei-

heeft DOC Kaas 2.000 kuub water per dag nodig.

ding. Enerzijds scheelt dit inname van veel grond-,

Daarvan koopt het bedrijf nu nog zo’n dertig pro-

oppervlakte- en/of leidingwater, anderzijds voert

cent in als leidingwater. Projectmanager Siebe de

DOC ook veel minder afvalwater af dan een nor-

Groot legt uit waarom dit binnen enkele jaren tot

maal zuivelbedrijf. Loost dat 1 liter water per liter

nul zal worden teruggebracht: “We hebben op het

verwerkte melk, bij DOC Kaas gaat het slechts om

nieuwe terrein in principe de mogelijkheid om

0,6 liter. Op termijn moet dit zelfs 0,4 liter worden.

grondwater op te pompen. De hoeveelheid is echter beperkt en de kosten zouden naar verwach-

11

[Siebe de Groot]

We laten zien dat we staan voor duurzaam en innovatief ondernemerschap

Winst uit water

We hoeven straks nauwelijks water meer in te kopen

Uitgekiend waterleidingsysteem

Break-even-point bijna bereikt

Om het systeem mogelijk te maken, heeft DOC

“Het rendement van het hele systeem wordt

Kaas de waterbehoefte in het hele bedrijf gemini-

momenteel nog beperkt door de productieduur”,

maliseerd. In aansluiting hierop werd een uitge-

vertelt De Groot. “In het begin draaide de fabriek

kiend waterleidingsysteem ontworpen en aange-

slechts drie dagen per week, nu is dat vijf en

legd. “In dit systeem blijven het opgewerkte pro-

binnenkort worden het er zes. Door continuer te

ceswater en het ingekochte leidingwater strikt

draaien, neemt het aantal spoel- en reinigingsmo-

gescheiden”, licht De Groot toe. “Hoe effectief

menten af en springt de installatie dus zuiniger om

omgekeerde osmose ook is, honderd procent

met water. Als we zes dagen per week gaan

zuiver is niet te realiseren. Er blijft altijd een kleine

draaien, hoeven we nauwelijks meer water in te

component organisch materiaal achter. Zouden

kopen.”

beide stromen mengen, dan ontstaat heel snel

Ondanks dat de productie nog niet op volle toeren

microbiële groei, door de combinatie van stikstof

draait, is het break-even-point van de extra

en fosfaten in het leidingwater en koolwater-

investeringen nu, na enkele jaren, toch al bijna

stoffen in het opgewerkte proceswater.” Een

bereikt. “Normaal gesproken zou dat niet zo zijn”,

microbiële infectie is wel het laatste waarop een

weet De Groot, “maar in dit geval hebben we een

zuivelfabriek zit te wachten. Om die te voorkomen.

subsidie gehad uit het Europese milieuprogramma

heeft DOC Kaas niet alleen zelf alle mogelijke voor-

Life. Zonder die subsidie zouden we bepaalde

zorgsmaatregelen getroffen, het wordt bij het

investeringen waarschijnlijk niet hebben gedaan.”

beheersen van de waterkwaliteit ook nog eens ondersteund door waterconsultant Kiwa uit

Geen gouden bergen

Nieuwegein. Mocht het desondanks misgaan, dan

De terugverdientijd over de hele investering is,

zijn de roestvrijstalen leidingen met natronloog of

volgens Siebe de Groot, net zo lang als de econo-

salpeterzuur te reinigen. “Waren de leidingen van

mische levensduur van de installatie: zo’n tien jaar.

koper of plastic, dan zouden ze daartegen niet

“Het levert ons geen gouden bergen op. We laten

bestand zijn. Dan zouden we alles na een cala-

echter wel zien dat we staan voor duurzaam en

miteit opnieuw moeten aanleggen”, aldus De

innovatief ondernemerschap. Het gebeurt in

Groot.

Nederland nooit dat een zuivelverwerkingsfabriek én verhuist én innoveert op de manier zoals wij

Koude en warmte

doen. Meestal gaat het toch om verbouwingen van

De Hoogeveense kaasproducent gaat overigens

bestaande installaties met bekende technologie.

niet alleen slim om met water, maar ook met de

Collega’s kijken dan ook met belangstelling en

koude en warmte erin. Water van 14°C uit het

afgunst naar onze nieuwbouw. Ik krijg verder veel

kaasproces wordt bijvoorbeeld gebruikt om de

reacties als ik op symposia over het project vertel.

vrijkomende wei af te koelen. Daarmee stijgt de

Dat is een verplichting die een Life-subsidie met

temperatuur van dit water, maar die is altijd nog

zich meebrengt. Via één van die symposia ben ik

laag genoeg (30°C) om de condensors van de

trouwens in contact gekomen met garnaalverwer-

indampinstallatie af te koelen. Warm water uit het

kingsbedrijven. Die gebruiken ook veel water in

indampproces wordt onder andere ingezet om de

hun processen en zijn heel geïnteresseerd in de

drooglucht van de weipoedertoren voor te ver-

manier waarop wij het water hergebruiken.”

warmen, de kaasmelk voor te verwarmen op die momenten dat geen wei aanwezig is (bij elke opstart na reiniging) en om het waswater voor de kaasbereiding voor te verwarmen.

13

Paques B.V.

Een nieuwe methode voor stikstofverwijdering uit afvalwater Het bedrijf Paques B.V. uit Balk is wereldwijd een grote marktpartij op het gebied van anaërobe afvalwaterzuivering. Sinds enkele jaren werkt het bedrijf aan een nieuwe technologie voor de zuurstofloze verwijdering van stikstof uit afvalwater: Anammox®. Voor tal van bedrijfstakken komt daarmee een veel goedkopere methode voor stikstofverwijdering in beeld dan tot nu toe beschikbaar is. Naar verwachting komt de technologie binnenkort grootschalig op de markt.

Carl Schultz (Marketing & Sales) en Wiebe Abma (Technology Manager). “De voordelen van het proces zijn evident: het verloopt in één stap, je hoeft niet langer methanol toe te voegen en de CO2-emissie ligt bijna 90 procent lager. Bovendien kan een Anammox®-reactor veel kleiner zijn dan een traditionele reactor.” In 1997 verwierf Paques een licentie voor de technologie. Dankzij deze overeenkomst vloeit voor elke Anammox®-reactor die Paques verkoopt geld naar de universiteit, overigens via de technologiestichting STW.

Kracht Eind jaren tachtig ontdekte GistBrocades een ‘gat’ in

Voordat de technologie kon worden toegepast,

de stikstofkringloop. Tot dan toe leek de omzetting

moest Paques eerst nog het nodige werk verzetten.

van ammonium in stikstofgas alleen in twee stappen

Schultz: “Het proces werkte op laboratoriumschaal,

te kunnen verlopen. Daarbij ontstaat, door toevoe-

met reactoren van tien of honderd liter. Dat hebben

ging van zuurstof, eerst nitraat. Vervolgens kan stik-

we eerst moeten opschalen naar industrieel niveau.

stofgas worden gevormd door toevoeging van een

Dan heb je het over reactoren van honderd tot twee-

elektronendonor, zoals methanol. Daarbij komt veel

duizend kuub.” Toen dat eenmaal was gelukt, kon in

CO2 vrij. GistBrocades merkte echter dat er een bac-

2002 de eerste Anammox®-installatie worden gele-

terie is die de omzetting in één keer kan doen, onder

verd. Dit gebeurde aan Waterschap Hollandse Delta

anaërobe omstandigheden, zonder vrijkoming van

voor de rioolwaterzuiveringsinstallatie

grote hoeveelheden CO2.

Dokhaven/Sluisjesdijk in Rotterdam. Hier werd een installatie neergezet met een volume van 72 kubieke

Evident

meter. Deze moet uiteindelijk 500 kilogram stikstof

In de daarop volgende jaren hebben onderzoekers

per dag uit het afvalwater gaan verwijderen; momen-

van de Technische Universiteit Delft, en later ook van

teel wordt ruim de helft gehaald. Het geringe volume

de Radboud Universiteit Nijmegen, de verantwoorde-

van de installatie illustreert de kracht van Anammox®,

lijke bacterie geïsoleerd en fundamenteel microbiolo-

stelt Schultz: “Voor het verwijderen van 500 kilo stik-

gisch onderzocht. Op basis hiervan ontwikkelde de

stof per dag zou een standaardinstallatie van 40.000

Technische Universiteit Delft het zogeheten

kubieke meter nodig zijn. Inmiddels is nog een

Anammox®-proces, waarbij Anammox staat voor

andere technologie voor nitraatverwijdering op de

anaërobe ammonium oxidatie. Halverwege de jaren

markt, maar die vergt ook nog altijd een installatie

negentig raakte Paques hierover in gesprek met de

van 1.800 kubieke meter.”

Delftse universiteit en zag er meteen wat in, vertellen

14

[ Carl Schultz (links) en Wiebe Abma]

Er zijn nogal wat bedrijven die baat kunnen hebben bij deze technologie

15

Winst uit water

Optimalisatie

nieuwe zijn momenteel in aanbouw: één bij leerlooi-

Het opstarten van de installatie in Rotterdam duurde

erij Hulshof in Lichtenvoorde en één bij aardappel-

langer dan verwacht. “Het moeilijkste was dat er geen

verwerkingsbedrijf Aviko. Beide worden neergezet in

Anammox®-slib voorhanden was om de reactor op te

opdracht van Waterstromen (zie artikel pagina 8).

starten”, vertelt Abma. “De uitgangsconcentratie van

“Ten opzichte van de eerste reactor in Rotterdam

het slib dat we gebruikten, was slechts tienduizend

hebben we het zuiveringsproces ook nog verder

cellen per milliliter. Voor een goede werking heb je

geoptimaliseerd”, zegt Abma. “Bij die installatie vindt

zeker honderd miljoen cellen per milliliter nodig. Dat

de gedeeltelijke oxidatie van ammonium nog

scheelt een factor miljoen. Aangezien de bacteriën

gescheiden plaats van de stikstofproductie. Dit vergt

zich slechts één keer per twee weken delen, duurde

echter constante fijnafstelling van de waterstromen.

het heel lang voor het zover was. Of het proces goed

In de verbeterde opzet zitten de bacteriën die ver-

verliep, konden we bovendien alleen via omslachtige

antwoordelijk zijn voor de omzettingen in één

moleculaire methoden controleren.”

reactor. Die opzet is veel simpeler, robuuster en sta-

Nu er voldoende slib beschikbaar is, speelt dit pro-

bieler. We denken dat dit het systeem van de toe-

bleem niet meer bij toekomstige installaties. Twee

komst wordt.”

Een nieuwe methode voor stikstofverwijdering uit afvalwater

16

Winst uit water

Ecomarketing

menen Abma en Schultz: “Anders wil niemand de

Na een opstartfase van vele jaren, kan Paques bijna de

eerste zijn met het uitproberen van een nieuwe tech-

commerciële vruchten plukken van de investeringen in

nologie. Behalve voor ons is het erg belangrijk voor

de ontwikkeling van Anammox®. Schultz: “Nu de instal-

onze klanten. Die durven dankzij subsidies hun nek

latie in Rotterdam loopt, kan onze marketing op gang

uit te steken. Subsidie is de smeerolie om van een

komen. Er zijn nogal wat bedrijven die er baat bij

nieuwe technologie een succes te maken.”

kunnen hebben. Ik denk bijvoorbeeld aan de semicon-

Over de hele wereld verdiept men zich momenteel in de toepassing van de Anammoxbacterie.

ductorindustrie, de voedingsmiddelenindustrie en de

Samenwerking

petrochemie; overal waar waterstromen voorkomen die

Een andere sleutel voor succes van de ontwikkeling is,

veel ammonium en relatief weinig organisch materiaal

volgens de medewerkers van Paques, de samenwer-

bevatten. Een Anammox®-installatie biedt in de eerste

king met de Nederlandse universiteiten: “Ons bedrijf

plaats economische voordelen door besparing op che-

is sterk in de academische wereld verankerd. We

micaliën, verminderde slibproductie en een lager ener-

kennen veel hoogleraren, we weten wat voor onder-

gieverbruik. In de tweede plaats vinden bedrijven duur-

zoek er gaande is, we voeren regelmatig overleg en,

zaamheid steeds belangrijker. Wat dat betreft is de lage

via STW, financieren we ook veel onderzoek. De ont-

CO2–emissie een groot voordeel. Bovendien wordt

wikkeling van Anammox® is het resultaat van de per-

geen schadelijk distikstofoxide (N2O) uitgestoten. Die

fecte samenwerking tussen Waterschap Hollandse

stof levert een bijdrage aan eutrofiëring, verzuring én is

Delta, de universiteiten van Delft en Nijmegen, en

een 320 keer sterker broeikasgas dan CO2.”

Paques.”

Om ervoor te zorgen dat niet andere partijen met de winst van de nieuwe technologie weglopen, is het Anammox®proces via drie patenten beschermd. Schultz: “Dat is dringend nodig. Anammox® is hot. Universiteiten en bedrijven over de hele wereld verdiepen zich momenteel in de toepassing van de Anammoxbacterie. Vandaar dat onze installatie in Rotterdam ook wereldwijd bekend is.”

Smeerolie Bij de ontwikkeling van Anammox® tot een industrieel afvalwaterzuiveringsproces heeft Paques gebruik gemaakt van diverse subsidies. Cruciaal was de regeling Milieu en Technologie. Daarnaast is onder andere steun verkregen van het Europese Vijfde Kaderprogramma, de WBSO (SenterNovem) en de inmiddels vervangen BTS- en TS-regelingen (eveneens SenterNovem). Schultz: “Bij die laatste regelingen zijn we nog heel goed geholpen door SenterNovem. Omdat de ontwikkeling van Anammox® al liep ten tijde van de subsidieaanvraag, was het feitelijk geen pilotproject meer. SenterNovem heeft ons toen de weg gewezen om toch nog subsidie te kunnen krijgen.” De subsidies waren van groot belang voor het welslagen van de ontwikkeling,

17

TNO

Memstill® technologie heeft ongekend economisch potentieel Overal ter wereld kunnen we over een jaar of tien tegen een rede-

nologie in een zeer compacte module. Langs het membraan stroomt licht opgewarmd zout of vervuild

lijke kostprijs water zuiveren tot drinkwaterniveau, zelfs afval- of zeewater. Dat perspectief schetst Bert Jansen van TNO als hij het

water. Het membraan laat de vrijkomende waterdamp door. Die condenseert vervolgens op de condensor tegenover het membraan, waarvandaan het

heeft over de toekomst van een volledig nieuwe membraantechnologie: Memstill®. “We hebben de techniek wereldwijd gepatenteerd

wordt afgevoerd. Daarbij staat de waterdamp de warmte af aan het zoute water dat door de condensor stroomt. Dat is allemaal eenvoudige natuurkunde.

en werken hard aan verbeteringen en spin off-ontwikkelingen.”

Dankzij het tegenstroomprincipe is de warmtebenutting maximaal.” “Maar nu komt het”, zegt Jansen. “Als je dit werkings-

“Het project startte toen een aantal jaar geleden

principe toepast in een compacte module, heb je

Allerd Stikker bij ons langskwam”, herinnert Bert

maar een heel klein temperatuurverschil en heel

Jansen van TNO zich. “Stikker is de oud-topman van

weinig energietoevoer nodig. Daarom hebben wij de

Akzo en RSV, en nu voorzitter van de Ecological

Memstill®-reactor opgebouwd uit honderden lagen

Management Foundation (EMF). Die organisatie

van de drie-eenheid: condenser-array, een tussenlaag,

ondersteunt de ontwikkeling van technologieën met

en een membraan-array. De afstand hierbij tussen

een positief ecologisch effect. Stikker wilde een

membraan- en condensor-array is minder dan één

nieuwe ontziltingsmethode - van een Amerikaanse

millimeter. Daardoor hoeft het aangevoerde water

uitvinder - op haalbaarheid laten onderzoeken. Een

slechts enkele graden te worden opgewarmd om vol-

medewerker van ons, Jan Henk Hanemaaijer, zat op

doende dampdruk te creëren voor een effectieve

dat moment net te broeden op een ander idee. Beide

destillatie.”

methoden hebben we toen onderzocht. Het plan van

bood juist veel perspectief. Gezamenlijk, dus ook

Goedkoper en energiezuiniger dan omgekeerde osmose

samen met Stikker, hebben we vervolgens een con-

Water zuiveren via destillatie vormt een breuk met de

sortium opgezet om het idee uit te werken en op de

heersende trend, meent Jansen. “Negentig procent

markt te brengen. De technologie hebben we Memstill® gedoopt, een samentrekking van de

van alle nieuwe drinkwaterinstallaties werkt volgens

woorden Membrane en distillation.”

dan door een membraan geperst, waarbij de meeste

Stikker bleek niet uitvoerbaar; dat van Hanemaaijer

het principe van omgekeerde osmose. Water wordt

verontreiniging achterblijft. De nadelen hiervan, in

18

Werkingsprincipe

vergelijking met een Memstill®-module, zijn de beno-

“Het Memstill®-proces”, vervolgt Jansen, “is gebaseerd

digde hoeveelheid energie en de zuiverheid van het

op destillatie van water uit vervuild of zout water. Dat

gezuiverde water. Memstill® kan gebruik maken van

is natuurlijk niets nieuws, maar kost gewoonlijk heel

restwarmte van 60 tot 90 graden Celsius; die is vaak

veel energie. Wij combineren dit met membraantech-

gratis beschikbaar. Omgekeerde osmose werkt op

[ Bert Jansen (zakelijke coördinatie; vooraan), Jolanda van Medevoort (ontwikkeling) en Jan Henk Hanemaaijer (uitvinding en projectleiding)]

De luxe situatie doet zich voor dat we een partij hebben gevonden die de technologie helpt lanceren op de markt

Winst uit water

De luxe situatie doet zich voor dat er een launching customer is gekomen

elektriciteit. En waar Memstill® perfect zuiver water

Consortium-perikelen

oplevert, heeft omgekeerde osmose een veel

Behalve de technische hobbels waren er ook nog

geringer zuiveringseffect.” Uiteindelijk, als opschaling

organisatorische. Bert Jansen: “Over SenterNovem

en commercialisering succesvol verlopen”, zegt de

niets dan lof, zij zijn altijd erg enthousiast geweest

TNO-onderzoeker, “zal Memstill® beduidend goed-

over het project en hebben ons voluit gesteund. Maar

koper en energievriendelijker zijn dan omgekeerde

met de consortiumvorming hebben we wel pro-

osmose. Het perspectief is 20 tot 40 procent lagere

blemen gehad. TNO en EMF hebben er hard aan

kosten in grootschalige installaties, en zelfs een factor

moeten werken, vooral voor de subsidieaanvraag

twee in kleine systemen.”

voor het tweede E.E.T.project, om partners te vinden die ook nog eens bereid waren vele miljoenen op

Lijmproblemen

tafel te leggen.”

Met een subsidie van het SenterNovem-programma

Het nieuwe consortium omvat onder andere bier-

Economie Ecologie Technologie (E.E.T.) bouwde TNO

brouwer Heineken. Dat bedrijf is op zoek naar andere

met haar partners enkele jaren geleden het eerste

duurzame bronnen voor zuiver proceswater. Ook

prototype van Memstill®. Daarmee toonde ze de wer-

energieleverancier E.ON is bij het project betrokken

king aan. Het opschalen van het prototype verliep

geraakt. Dat bezit veel restwarmte.

echter lastig, waarop besloten werd in een tweede,

Waterleidingbedrijf Amsterdam, weer een andere

wederom door E.E.T. gefinancierde, fase een andere

partner, wil zijn drinkwaterproductie uitbreiden maar geen extra grondwater gebruiken. Dan is er nog het waterbedrijf Evides, met speciale interesse in het leveren van zuiver water aan de industrie. De

Memstill® technologie

bedrijven Water Technology Holland en Seghers Keppel doen naast TNO de grootste investering, en zullen de Memstill®-modules gaan produceren. De

heeft ongekend

Ecological Management Foundation van Stikker coördineert het project. Hoewel het eerste idee van

economisch potentieel

Stikker dus niet haalbaar bleek, wil de oud-topman zich graag sterk maken voor de technologie van TNO.

Proefprojecten constructiemethode te ontwikkelen. Ook toen bleef

De luxe situatie doet zich inmiddels voor dat er ook

het grootste probleem het verlijmen van alle lagen.

al een partij is gevonden die de technologie helpt

Een module moet immers waterdicht zijn, afgezien

lanceren op de markt. Dat is de Public Utility Board

van de aan- en afvoer. “Bij de opschaling kwamen we

uit Singapore. “Dit bedrijf wil de technologie zo snel

enorme problemen tegen met de verlijming. We

mogelijk grootschalig toepassen”, vertelt Jansen.

hebben alle verlijmingsdeskundigen uit Nederland en

“De motivatie hiervoor is deels economisch en deels

diverse uit het buitenland erbij gehaald. Bij een test in

politiek. Memstill® belooft een betaalbare vorm van

juni 2004 bleek de module eindelijk goed te werken.

waterzuivering, maar kan Singapore voor zijn zoete

We hebben op dit moment alleen nog minuscule

water ook onafhankelijk maken van buurland

lekjes die 1 tot 2 micro-Siemens geleiding geven;

Maleisië.” Daarom investeert Seghers Keppel, een

ofwel minder dan een halve milliliter lek per emmer

andere partner in het Memstill®-consortium, samen

water.”

met haar moedermaatschappij uit Singapore in een eerste proefproject in deze stadsstaat. “Dat project, dat dagelijks 25 tot 50 m3 water moet gaan produ-

20

Winst uit water

zilten.” Voor de industrie ziet hij ook enorme kansen. W AT E R P R O D U C T I O N C O S T ( U S D / M 3 )

“Bij veel industrieën, maar bijvoorbeeld ook bij elektriciteitscentrales, komt afvalwater vrij met een temperatuur van 50 tot 100 graden Celsius. Vaak mag dat

RO

niet worden geloosd. Zulke stromen kunnen prima 1.50 MED

dienen als warmtebron voor Memstill®-modules.”

MSF

Commercie en idealisme

1.00

MED MSF

Memstill® is volgens Jansen een buitenkans om Nederlandse technologie internationaal te commercialiseren. “We hebben de techniek wereldwijd gepatenteerd, en het team van Jan Henk Hanemaaijer

0.50

MEMSTILL

RO MEMSTILL

werkt hard aan verbeteringen en spin off-ontwikkelingen.” De economische perspectieven nemen niet weg dat het project ook een idealistische kant heeft. Jansen: “De wereldbevolking groeit nog steeds en

0 1990

2000

2010

2020

de beschikbaarheid van drinkwater is een steeds nijpender probleem. Van al het water op aarde is

MED = multiple effect distillation MSF = multistage flash RO = reverse osmosis

slechts 2,5 procent zoet en daarvan is het grootste

Memstill = Memstill membrane distillation

deel ijs. Slechts 0,3 procent is beschikbaar voor drinkwater, en dat raakt ook nog eens steeds meer vervuild. Memstill® biedt het perspectief dat we gebruik

ceren, is in de zomer van 2005 van start gegaan.

kunnen gaan maken van de 97 procent van het water

Direct hierop volgend gaan we proefprojecten

op aarde dat voornamelijk is ‘vervuild’ met zout.

opzetten bij E.ON en Evides in Nederland.”

Daarmee hoeft er misschien over een aantal jaren geen waterschaarste meer te zijn.”

Geleidelijke ontwikkeling In het geval van de Public Utility Board uit Singapore, en ook bij E.ON en Evides, zal Memstill® worden ingezet om zoet water te maken uit zout water. Voor echt grootschalige toepassing op het gebied van zeewaterontzilting moet de flux nog worden verhoogd, het energieverbruik verder omlaag worden gebracht en de productietechniek worden uitontwikkeld, aldus Bert Jansen. Dat kan nog wel vijf tot tien jaar duren, stelt hij. Voor die tijd komen echter allerlei andere toepassingen in zicht. Daarbij stelt Jansen zich een geleidelijke ontwikkeling voor, van kleine modules voor nichemarkten die op maat worden gemaakt, naar steeds grotere versies voor grootschalige toepassingen in confectiematen. Janssen: “Schepen kunnen bijvoorbeeld worden voorzien van een Memstill®apparaat, waarbij de restwarmte van hun dieselmotor kan worden ingezet om water te zuiveren of te ont-

21

En nu aan de slag!

Een integrale benadering Waterprojecten zijn vooral interessant omdat veel synergie is te halen met proces- en productverbete-

Optimalisering van de hele watercyclus in een bedrijf kan tot grote

ring. Waar het om gaat is dat een bedrijf gestructureerd en op bedrijfsniveau gaat zoeken naar mogelijk-

kostenbesparingen leiden. Het advies luidt daarom: breng de watercyclus in kaart, overweeg de opties voor verbetering en voer de meest

heden om zo min mogelijk water te gebruiken en zo min mogelijk emissie van warmte en stoffen te veroorzaken naar het riool of het oppervlaktewater.

effectieve en efficiënte maatregelen uit. Een integrale benadering is een toekomstgerichte benadering!

Hiermee wordt niet alleen gekeken naar waterinname, productiemachines en afvalwaterzuivering. Ook mogelijke aanpassingen en vernieuwingen in het productieproces en de proceswaterbehandeling komen in beeld. Bovendien worden opties voor zowel

Kostenbesparing op het gebied van bedrijfswater kan

de korte als de lange termijn in beschouwing

op een aantal manieren worden gerealiseerd:

genomen. Vanuit deze benadering krijgt optimalise-

1. Zelf produceren van proceswater in plaats van

ring van de watercyclus een plaats in het strategische

drinkwater inkopen of het inhuren van een derde

én milieubeleid van bedrijven.

partij die dit voor u verzorgt. 2. Minimalisering van het waterverbruik (preventie van watergebruik). 3. Het wegnemen van de oorzaken van vervuiling (preventie van emissies). 4. Hergebruik van water in het productieproces, vaak na tussentijdse reiniging.

Samenwerking Vooral op het gebied van waterzuivering doen zich de laatste jaren grote ontwikkelingen voor. Inmiddels zijn er zoveel verschillende technieken, dat er feitelijk geen standaardoplossingen voor de zuivering van industrieel afvalwater meer bestaan. Per bedrijf zal

5. Terugwinning van warmte uit afvalwater.

men moeten vaststellen wat de samenstelling van het

6. Zelf zuiveren van afvalwater in plaats van zuive-

afvalwater precies is en hierbij een geschikte combi-

ring op een openbare rioolwaterzuiveringsinstal-

natie van zuiveringstechnieken moeten zoeken.

latie of het inhuren van een derde partij die dit

Gezien de complexiteit van het vraagstuk, is het -

voor u verzorgt.

zeker voor kleinere en middelgrote watergebruikers -

7. Grondstofrecycling en -hergebruik.

aan te raden om hierover kennis in te winnen bij externe partijen. In aanmerking komen met name

In enkele gevallen is het zelfs mogelijk om kosten

(algemene en gespecialiseerde) advies- en inge-

te besparen door uitwisseling van water van verschil-

nieursbureaus en kennisinstellingen.

lende kwaliteiten tussen bedrijven onderling. Het e-Waterproject in Maastricht, waaraan circa

Meer informatie

negen bedrijven meedoen, is daarvan een voorbeeld.

Het programma Milieu & Technologie van SenterNovem verspreidt kennis over technische en

22

Naast kostenbesparing is er soms overigens nog een

niet-technische aspecten van milieu-innovatie via

andere aanleiding voor optimalisering van de water-

onder andere interactieve bijeenkomsten, brochures

cyclus: het moeten voldoen aan strengere milieu-

en de internetsite www.senternovem.nl/milieutech-

eisen. Denk aan geuremissies, onttrekking van grond-

nologie. Op de site staat bijvoorbeeld een overzicht

water of lozingen. De verdere aanpak is dan echter

van alle projecten die in het verleden subsidie

niet of nauwelijks anders dan wanneer kostenbespa-

hebben ontvangen. Bijeenkomsten worden aange-

ring voorop staat.

kondigd in de rubriek "Agenda".

Winst uit water

S Y S T E M AT I S C H E A A N P A K

Het team van het programma Milieu & Technologie verschaft ook informatie over kennisbronnen, samen-

1. VOORBEREIDING

Creëer draagvlak bij het management, uitvoerenden en externe partijen, zoals

werking met derden en subsidies.

vergunning-verleners. Zorg dat het management geld en capaciteit vrijmaakt. Formeer een werkgroep. Geef deze een duidelijke doelstelling mee. Maak een project- en een tijdplanning. Formuleer targets in de vorm van te behalen percentages waterbesparing of emissiereductie. Maak een overleg- en communicatieplan met aandacht voor alle interne en externe doelgroepen.

Met vragen over het programma Milieu & Technologie kunt u terecht bij de het frontoffice Bedrijven van SenterNovem, tel. 0900 - 60 80 600, e-mail [email protected].

2 . A N A LY S E

Stel een waterbalans op, met een beschrijving van gebruikte waterhoeveelheden, de beno-

digde en de huidige kwaliteit van het water en de huidige kosten van het watergebruik. Analyseer het watergebruik met instrumenten als de waterpinch, de waterscan, de quick scan voor water, de methodiek waterkringloopsluiting, de multi-criteria-analyse. Een aantal van deze instrumenten is openbaar en eenvoudig op internet te vinden. Voor andere moet men een adviseur inschakelen.

Subsidieshop Het subsidie-instrumentarium voor waterprojecten verandert voortdurend. Een actueel overzicht met subsidieregelingen van Europese, nationale en provinciale overheden staat op www.subsidieshop.nl.

3 . O P S P O R E N VA N V E R B E T E R O P T I E S

Onderzoek de technische mogelijkheden om minder

water te gebruiken, water van een lagere kwaliteit te gebruiken of minder emissies te veroorzaken. Wees hierbij

Via een subsidiezoeker kan men subsidies vinden die voor een project relevant zijn.

creatief! Denk bijvoorbeeld ook aan droge processen. Bekijk vervolgens de mogelijkheden om water binnen het bedrijf uit te wisselen, zonder en met zuivering.

Technology portal SenterNovem heeft op de website www.senter-

4 . H E T M A K E N VA N E E N P L A N

Zoek combinaties van elkaar versterkende maatregelen die een

maximaal effect bereiken. Laat het management hieruit de beste oplossing kiezen. Bij de afweging zijn niet alleen kosten en milieuaspecten van belang, maar ook afwegingen ten aanzien van de te verwachten problemen bij de uitvoering, de procesvoordelen en minder kwantificeerbare zaken als imago en relatie met de vergunningverlener.

novem.nl/technology een portal ingericht voor vernieuwing van procestechnologie. Energie-efficiency staat centraal, maar ook op het gebied van water is veel informatie te vinden, met name in de rubriek “koelprocessen”. De “technology portal” bevat ook

5 . P L A N N I N G E N I M P L E M E N T AT I E : H E T I N G A A N V A N H E T I N V O E R I N G S T R A J E C T Maak een planning voor de uit te voeren maatregelen, inclusief tijdschema en verantwoordelijk-

verwijzingen naar bronnen waar meer technologische kennis verkrijgbaar is.

heden. Sluit, indien mogelijk, aan op bestaande bedrijfsplannen, zoals het investeringsschema. Voer nieuwe werkroutines in. Regel beheer en onderhoud. Overweeg uitbesteding van het watermanagement (outsourcing) aan ingenieurs- en installatiebureaus of waterleidingbedrijven. Zij zijn vaak bereid investeringen te plegen, terwijl uw bedrijf wellicht budgettaire beperkingen kent.

Innovatietoolkit Op de website www.senternovem.nl/innovatietoolkit vindt u ook meer informatie over innovatie en ondernemerschap en niet-technische aspecten van milieu-

6 . M O N I T O R I N G E N B O R G I N G V A N D E V E R B E T E R D E S I T U AT I E

Leg de

verbeterde situatie tot slot vast in bijvoorbeeld het kwaliteits- of het milieuzorgsysteem van het bedrijf. Daarmee wordt aandacht voor continue verbetering van de waterhuishouding geborgd. Om de effectiviteit van de getroffen maatregelen te kunnen bepalen, moet een meetsysteem worden ontwikkeld en geïmplementeerd. Integreer de zorg voor water nu in de kwaliteits- en milieuzorg.

gerichte innovaties. Bedrijven vertellen hier over hun eigen ervaringen. Verder staan op deze website wegwijzers naar organisaties die helpen bij het vinden van (risico)kapitaal, partners of organisaties op het gebied van kennisbescherming, etc. en een nieuwe wegwijzer over R&D-management.

23