Energieparticipatie goed voor milieu en portemonnee!

Wedstrijd Bouw(ontwerp)team

DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen

Format beschrijving teamresultaat DO IT! 2008/2009 1.0

Projectnaam :

onder deze titel zal over het resultaat gepubliceerd/gecommuniceerd worden

Energieparticipatie goed voor milieu en portemonnee ! 1.1

Indiener referentieproject :

organisatie/persoon die het referentieproject heeft ingebracht in DO IT! en als

“probleemeigenaar” kan worden aangemerkt) AM Zuid

AM Energy

Beemdstraat 22 5652 AB Eindhoven

Edisonbaan 14h 3439 MN Nieuwegein

Postbus 6069 5600 HB Eindhoven

Postbus 632 3430 AP Nieuwegein

1.2

Teamdeelnemers:

naam en bedrijf, verdere details in Bijlage 1

dhr. Jaap van den Bergh dhr. Jeremiah Bertsch dhr. Frank Dekkers dhr. Paul Dielissen dhr. Jurgen van Duren dhr. Jan-Maarten Elias dhr. Ruud Reinders

Exist Energy (BV Verenigde Bedrijven van der Klok) AM Energy DIA duurzame installatie architecten AM Energy KDO Vastgoedontwikkeling VBI Verkoopmaatschappij BV Volantis BV

DO IT beschrijving teamresultaat 14 mei ’09

1


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen 1.3

Beschrijving referentie : locatie, gebouwtype(n), gebruik, eigenaar, fase van ontwikkeling, sprekende afbeelding Max 1 A4

Circa 60% van het Drie Hoefijzers-terrein krijgt een woonfunctie. Het aanbod is gedifferentieerd. In de sociale sector worden 75 koop- en 50 huurwoningen gerealiseerd. In het middeldure segment verschijnen circa 300 woningen, voornamelijk appartementen, en in het duurdere segment worden circa 100 herenhuizen en appartementen gebouwd. Kantoren zullen circa 15% in beslag nemen en voorzieningen 10%. Circa 15% krijgt in de definitieve uitwerking van het plan een nader te bepalen woon- of werkfunctie.

Figuur 1 Drie Hoefijzers te Breda

Drie Hoefijzers bestaat uit een zuidelijk en noordelijk plandeel. Het zuidelijk plandeel is het eerst in uitvoering genomen. Dit gebied ontleent zijn ontwikkelingspotentie onder meer aan de gunstige ligging in de stad nabij het centrum en het station en aan de aanwezigheid van meerdere, historisch waardevolle gebouwen, zoals het voormalige hoofdkantoor van de brouwerij en het oude brouwhuis. Voor het zuidelijk plandeel zijn de plannen al in een vergevorderd stadium. In dit gebied wordt aangesloten op het Bredase singelmilieu. Er verschijnen in totaal circa 280 appartementen, 45 grondgebonden woningen en kantoren. Daarnaast zal het brouwhuis een nieuwe multifunctionele bestemming krijgen en wordt de openbare ruimte hoogwaardig ingericht.


2


DO IT!


Figuur 2 Programma en planning Drie Hoefijzers Zuid


3


DO IT!


Probleemdefinitie :

door ontwerpteam geformuleerde vraag nav beoordeling van de referentie, waarop door het team een antwoord wordt gegeven met de teamresultaatbeschrijving Max ½ A4

Het programma van de 3 Hoefijzers locatie, zowel noord als zuid, omvat diverse functie met verschillende energiebehoeften. Naast wonen en werken worden op bescheiden schaal horecavoorzieningen gerealiseerd. Deze mix van functies met ieder zijn eigen specifieke energiebehoefte en mogelijk levering van warmte en koude is aanleiding om te onderzoeken of de energiestromen binnen het plangebied zo te benutten zijn dat de gehele locatie zelfvoorzienend wordt en daarmee onafhankelijk van energiebedrijven kan functioneren. T.a.v. het beheren en exploiteren van de energiestromen in het gebied is het bijzonder interessant een model te ontwikkelen waarbij bedrijven altijd aandeelhouder zijn en bewoners facultatief aandeelhouder kunnen zijn. 1. De doelstelling voor het te ontwikkelen gebied is zelfvoorziening op het niveau van energieverbruik voor verwarmen, koelen en warmtapwater. Aanvullend zal onderzocht moeten worden in hoeverre het huishoudelijk verbruik meegenomen kan worden. Voorwaarde is dat er enkel gebruik wordt gemaakt van duurzame energiebronnen (geen fossiele brandstoffen). 2. Vervolgens zal er een opzet gemaakt moeten worden van een exploitatiemodel waarbij gebruiker en bewoner aandeelhouder zijn. Het principe van het energieconcept en het exploitatiemodel zou op meerdere plaatsen toegepast moeten kunnen worden.


4


DO IT!


Aanpak :

beschrijving doorlopen stappen hoe het team tot het resultaat is gekomen. beslispunten, en expliciete keuze

De gevolgde stappen zijn het beste in te delen de volgende fasen; • Inventarisatie project, Welke eisen worden er gesteld voor dit project, wat zijn de belanghebbende partijen, zijn er restricties, welke gegevens zijn noodzakelijk en eventueel al bekend. • Vaststellen ambitie niveau, Voor het vaststellen van het ambitie niveau zijn 3 notities zeer belangrijk geweest. De notities zijn gemaakt vanuit het oogpunt van de ontwikkelaar, de bewoner en kantoorgebruiker/ -eigenaar. Voor de slagingskans en de herhaalbaarheid is het van belang alle partijen in de ambitie mee te krijgen. Hiervoor is zeer belangrijk om de wensen/ eisen van alle partijen te verzamelen en te verwerken. • Technische ‘invulling’ uitwerken, Op basis van het ambitie niveau is de technische invulling gegeven aan het plan. De gehele invulling is gemaakt met bestaande technieken. De verschillende technieken zijn doorberekend en geven hiermee een helder idee. Er ook hierdoor ook gewerkt worden in verschillende toekomst scenario’s. • Uitwerking technische ‘details’ in een energiemaatschappij, Om de herhaalbaarheid en de toekomst te waarborgen is er gekozen een energiemaatschappij op te richten. De beslissingen die genomen werden zijn genomen tijdens de bijeenkomsten om basis van de al gereed zijnde stukken en de inbreng van de deelnemers met ieder hun eigen specialisme. De belangrijkste beslispunten waren het vaststellen van het ambitie niveau, de technische invullen en hoe een energiemaatschappij op te zetten.


5


DO IT!


Het voorstel :

beschrijf het ontwerpteamresultaat. Welke maatregelen worden voorgesteld? In hoeverre wordt aan de geformuleerde vraag voldaan? Geef eea. zo concreet mogelijk aan. (kwH, kg CO2, €’s) Licht toe mee tekeningen in bijlage. Wat nog te doen om het voorstel daadwerkelijk te kunnen realiseren? Max 2 A4 excl; bijlage

SAMENVATTING Het ontwikkelen van een energieneutraal gebied is een geweldige uitdaging waarbij meerdere disciplines en activiteiten al in de eerste fase van het ontwikkelingsproces geïntegreerd moeten worden. Traditioneel komen zij namelijk pas in latere fases aan bod. De werkgroep heeft vanuit meerdere perspectieven dit ontwerpproces beschouwd: vanuit de ontwikkelaar, vanuit de bewoner/huurder en vanuit een energiebeheermaatschappij als facilitaire organisatie. Belangrijkste focus in het voorstel is het betrekken van de bewoners/gebruikers voor Drie Hoefijzers waarbij reductie van CO2 leidend is. Dit vindt plaats via een op te richten energiebeheermaatschappij die van en voor de bewoners/gebruikers is. Deze biedt duurzame energie aan tijdens de gebruiksfase waarbij continu naar een reductie van CO2 gestreefd wordt waarbij de bewoners/gebruikers zelf actief kunnen werken aan verdere reductie van het gebruik van energie omdat dit voor hen rendement oplevert. Het ontwerpteamresultaat bestaat uit 4 onderdelen: 1. ontwerp gebouwde omgeving 2. de energiebeheermaatschappij voor de gebruiksfase 3. de synergie tussen gebouwde omgeving en energiebeheermaatschappij 4. het exploitatiemodel 1. ONTWERP GEBOUWDE OMGEVING Het technisch ontwerp van de gebouwen met installaties voor het energieconcept op het gebied Drie Hoefijzers wordt ontwikkeld op basis van de volgende stappen. In Bijlage A worden deze stappen verder uitgewerkt. Stap 1: Referentie bepalen De eerste stap van het energieconcept van een ontwerp is het bepalen van een referentie. Van een referentie is het verbruik en installatie / bouwfysica in detail bekend. De referentie in dit project is ontleend aan informatie van SenterNovem. Stap 2: Mogelijke besparingen bepalen Voor de besparingen is gezocht naar mogelijkheden om het energieverbruik voor verwarming, koeling en elektriciteit te verminderen. De potentie om energieneutraal gebouwen te verwarmen en te koelen is al vrijwel te realiseren door het gebruik van huidige technieken en producten. Het besparen op elektriciteit is lastiger omdat dit in grote mate door de bewoners/gebruikers wordt bepaald. De energiebeheermaatschappij die op individuele basis inzicht geeft van het elektriciteitsgebruik van een bewoner/gebruiker, biedt daarom de mogelijkheid om deze elektriciteitsbehoefte te verminderen. Dit kan door het aanpassen van het individuele gedrag maar ook door technische oplossingen.


6


DO IT!


Stap 3: Energiepotentie van het gebied bepalen Bij het toepassen van duurzame energie zijn er een aantal mogelijkheden die voor vrijwel ieder project toepasbaar zoals zonne-energie, windenergie en buffering van warmte/koude in de bodem. In het geval van de Drie Hoefijzers is biedt de rivier De Bovenmark die langs het project stroomt unieke potenties waardoor de warmte- en koeltevraag voor het gebied ingevuld kunnen worden. Stap 4: Duurzame installatie bepalen Voor ruimteverwarming en koeling kan voorzien worden door warmtepompen met de rivier De Bovenmark als bron. Tapwaterverwarming zal door zonnecollectoren op de daken geleverd worden. Door het gebruik van de platte daken op zowel de gebouwen als woningen kunnen nu of later zonnepanelen worden aangebracht. Het gebouwontwerp dient daarom rekening te houden met het aanbrengen van de zonnepanelen. 2. DE ENERGIEBEHEERMAATSCHAPPIJ VOOR DE GEBRUIKSFASE Door het opzetten van een energiebeheermaatschappij als facilitaire organisatie wordt het doel bereikt om vanuit een gezamenlijk model CO2 reductie te verwezenlijken waarbij tevens de energielevering zoveel mogelijk zelfvoorzienend is. Daarnaast dient deze maatschappij een rendabel bedrijf te zijn waaruit de participanten (bewoners, huurders en bedrijven) profiteren van het financieel rendement. Enerzijds door minder gebruik van energie, anderzijds door het opwekken en verkopen van duurzame energie. De wensen van de bewoners om in het duurzame gebied Drie Hoefijzers te wonen zijn uitgewerkt door de projectgroep, zie Bijlage B. De energiebeheermaatschappij die wordt aangeboden aan kopers, huurders en bedrijven uit het gebied, wordt in de ontwikkelfase opgericht. De energiebeheermaatschappij dient aan de volgende criteria, in willekeurige volgorde, te voldoen. In Bijlage C worden deze criteria verder uitgewerkt. • • • • • • • •

Energiereductie: Via bewustwording en een proactieve houding van een participant wordt energiereductie bewerkstelligd. Energiezekerheid: Bij een tekort is wordt geleverd door een externe energieleverancier Kosten energie: Prijzen worden bepaald op basis van de kostprijs plus methode Participatie: zo hoog mogelijke participatiegraad van bewoners en gebruikers Transparantie: helder en eenvoudig te begrijpen structuur, boekhouding en prijsbepaling Wijkdoelstellingen: De energiebeheermaatschappij dient blijvend attractief te zijn om nieuwe bewoners naar de wijk te trekken en om bestaande bewoners te behouden Zelfstandigheid: Bewoners en gebruikers zijn aandeelhouders Zelfvoorzienend: Afstemmen van energievraag en opwekking binnen het gebied is noodzakelijk

3. SYNERGIE TUSSEN GEBOUWDE OMGEVING EN ENERGIEBEHEERMAATSCHAPPIJ Door het gebouwontwerp en de energiebeheermaatschappij met elkaar te laten samenwerken, ontstaat synergie. Het investeringsmodel (ontwikkeling & bouw) en het exploitatiemodel (gebruik) gaan in elkaar op waardoor de slaagkans van een energieneutraal gebied wordt vergroot. Er kan namelijk concreet naar rendement op langere termijn worden gewerkt, waarbij de doelstelling van de energiebeheermaatschappij (lagere CO2 en positief rendement)


7


DO IT!


leidend is. De bewoners/gebruikers zijn daardoor autonoom in het besluiten om investeringen te doen, terwijl zij zelf profiteren van het rendement uit deze investeringen. In Bijlage D wordt deze synergie verder uitgediept. 4. EXPLOITATIEMODEL Om het project Drie Hoefijzers aantrekkelijk te maken voor potentiële bewoners/gebruikers blijft het belangrijk om acceptabele terugverdientijden te realiseren en aan te kunnen geven hoe en wanneer er verdiend gaat worden. Vanuit de werkgroep is een globaal model opgezet waarbij aangetoond wordt dat er daadwerkelijk synergievoordelen zijn te behalen wanneer vanuit de energiebeheermaatschappij het gebiedsontwerp samen wordt opgezet. Het resultaat is dat er aanzienlijk meer rendement te halen valt, wanneer het DO-It voorstel wordt uitgevoerd! referentie bouw installatie duurzaam ref bw in dr=bw+in 2.729 0 m3g Xg 1.440 0 elektrakosten 3.000 3.000 9.469 Xe 6.408 kWh investering bouw 0 0 1.300 € Ib 1.300 investering installatie 5.458 2.880 9.600 € Ii 18.193 inv.bouw+install 5.458 4.180 18.193 Ibi 10.900 € onderhoudkosten 218 115 364 192 €/j Ko 1 Ni onderh%install.inv 4,0% 4,0% 4,0% 4,0% 2 2x installatie in 30 jaar

jaarlijkse kosten

gaskosten

elektra

rente

9.000 8.000 7.000

onderhoud

6.000 kosten [€]

jaarlijkse toename kosten gas

10.000

5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

6,0%

4,0%

3,0%

3,0%

referentie

duurzaam bouw

duurzaam installatie +bouw

duurzaam installatie

tijd [jaren]

Bijlage E geeft meer inzicht in het model.


8


DO IT!


Presentatie :

presenteer het project (als hierboven) in een PowerPoint presentatie van. Benoem een teamvertegenwoordiger(s) die de presentatie houdt tijdens de jurybeoordeling. Maximaal 10 slides


9


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen Teamevaluatie van het voorstel adhv prijsvraagcriteria 2.0

Energiebesparingresultaat / CO2 reductie:

geef aan welk energiebesparingsresultaat op jaarbasis wordt bereikt met het voorstel in vergelijking met de referentie, zoals nu in gebruik/zoals ontworpen Max ½ A4

In onderstaande tabel is het besparingsresultaat op jaarbasis in vergelijking met de referentie (R). De gegevens zijn zowel uitgedrukt in gas/elektra als primaire energie en CO2. Een verdere toelichting op de gegevens en berekeningen is te vinden in de bijlage E. De referentie (R) in dit project is ontleend aan “cijfers en getallen” van SenterNovem en betreffen gemiddelde verbruiken in Nederland van woningen, appartementen en kantoren vertaald naar oppervlakten in het project de drie hoefijzers.. Het energiebesparingresultaat en de CO2-reductie bestaat uit 2 stappen. De eerste stap is besparing en duurzame installatie zonder zonnepanelen (A). De tweede stap is besparing en duurzame installatie met zonnepanelen (B). De besparing betreft:optimale isolatie (Rc 5 a 6), 3-voudig glas, koele oriëntatie voor vergaderzalen, buitenzonwering, zuinige verlichting en apparatuur, gebalanceerd ventilatie met warmteterugwinning. Een energieopwekkingsysteem met warmtepompen en zonnecollectoren voorziet in de levering van ruimteverwarming, warm tapwater en koeling voor de woningen en het commercieel vastgoed. Tabel 1Energieverbruik en CO2 emissie

variant R ketel A besparing+zonneboiler+ warmtepomp B besparing+zonneboiler+ warmtepomp+ zonnepanelen

gas verbruik [m3g]

elektra verbruik [MWh]

primair energie [GJp]

643.847

2.443

44.632

2.529

0

1.430

12.872

810

0

0

0

0

CO2 [T]

Tabel 2 Energiebesparing in absolute en relatieve hoeveelheden

variant

R ketel A besparing+zonneboiler+ warmtepomp B besparing+zonneboiler+ warmtepomp+ zonnepanelen

besparing besparing besparing besparing primair primair CO2 CO2 energie energie [GJp] [%] [T] [%] 0

0

0

0

31.760

71%

1.719

68%

44.632

100%

2.529

100%


10


DO IT!


Ondernemerschap en samenwerking:

Geef aan hoe de samenstelling van het team (individuele deelnemers) en de samenwerking onderling hebben bijgedragen aan het resultaat en wat de toegevoegde waarde van het team daarbij is geweest. Welke kansen heeft de samenwerking geboden. Max ½ A4

De werkgroep bestaat uit personen vanuit verschillende disciplines uit de hele bouwketen, van opdrachtgevers en adviseurs tot bouwers en industrie. Daarnaast verbindt ook de persoonlijke interesse in duurzame energie alle betrokkenen wat leidde tot een zeer prettige en open sfeer binnen de werkgroep. Discussies rondom het betrekken van de bewoners of het doorlichten van de energiestromen in het gebied van Drie Hoefijzers leverde interessante inzichten op. Alle deelnemers zijn zelf actief bij het toepassen van duurzame energieoplossingen. Hierdoor zijn nieuwe relaties en netwerken ontstaan tussen mensen die in een traditioneel bouwproces niets met elkaar te maken hebben, terwijl de individuele bijdragen leiden tot een compleet samenhangend geheel. Als extra resultaat van deze werkgroep mogen daarom ook deze nieuwe relaties en inzichten in andere vakgebieden dan ook zeker genoemd worden. De samenwerking tussen de disciplines en de kennis en ervaringen van de deelnemers heeft ertoe bij gedragen dat veel inzicht is verkregen in de belangen en beschikbare kennis bij de diverse marktpartijen, ook heeft dit enkele concrete opstart bespreken geleid om onderling meer met elkaar samen te werken, bijvoorbeeld adviseurs met energiebeheersmaatschappij en samenwerking tussen (concurrente) adviseurs.


11


DO IT!


Herhaalbaarheid

Geef aan hoe het teamresultaat ook in andere projecten kan worden toegepast en geef een inschatting van het aantal relevantie projecten in Nederland. Welke totaal energiebesparing en/of CO2 reductie kan worden bereikt? Welke mogelijkheden zijn er tot opschaling/industrialisatie? Zijn daarvoor al concrete stappen g e z e t? Max 1 A4

Het teamresultaat is een format waarmee zelfvoorziening in energie vorm gegeven kan worden, waarbij de gebruikers participeren in het exploiteren en beheren van hun eigen duurzame energievoorziening. Het format omvat de ontwerpstappen voor een energieconcept waarbij CO2-reductie uitgangspunt is. Voor de beheer- en exploitatiemaatschappij zijn uitgangspunten en randvoorwaarden opgesteld, waarmee CO2-reductie en rendabel exploiteren geborgd worden. Het format is zo ingestoken dat deze generiek toepasbaar is voor alle gebieden/ locaties met te ontwikkelen commercieel vastgoed en woonfuncties. Het format en delen hiervan worden nu al in diverse projecten toegepast hier zijn te noemen; gebiedsontwikkelingen in Heerlen (Maankwartier), Eindhoven (Botenlaan) ’s-Hertogenbosch (zorggebied), Maastricht(Maartenspoort), Venlo (Traffic Port/ Klavertje 4), Helmond (Koninginnehof) Hiermee is aangegeven dat de herhaalbaarheid zeer groot is, aangezien dit alleen nog maar een greep is uit projecten uit Zuid-Oost Nederland. Het team heeft momenteel nog niet in kaart gebracht in hoeveel projectgebieden dit landelijk toegepast zou kunnen worden. In september zal dit team aan dit project een vervolg geven door het verder concretiseren van enkele processtappen ook dan inventarisatie plaatsvinden van de mogelijke herhaalbaarheid.


12


DO IT!


Innovativiteit

Geef aan op welke punten het teamresultaat nieuwe oplossingen aandraagt. Dit kan technische oplossingen betreffen, maar ook nieuwe processen, nieuwe vormen van samenwerking of bijvoorbeeld juridische constructies. Is er kans op bescherming van intellectueel eigendom? (NB. indien bescherming gewenst is, overleg hierover voorafgaand aan presentaties) Max 1 A4

Innovatief door het toepassen van een structureel stappenplan voor het bepalen van de meest duurzame variant voor een geheel gebied, waarbij de eindgebruiker direct als belanghebbende wordt ingebracht en waarbij de eindgebruiker ook participant zal worden waardoor een optimale betrokkenheid wordt gecreëerd. Innovatief door koppeling van technische invulling van het beoogde energieconcept met het creëren en organiseren van een bijbehorend beheer- en exploitatiemaatschappij. Door participatie en bewustwording van de gebruikers c.q. aandeelhouders worden de duurzame energie ambities scherp gesteld. Het beheren en exploiteren van het gehele energieconcept is een dynamisch proces waarbij de aandeelhouders zelf de regie voeren. De energetische en financiële voordelen tijdens de exploitatie van de duurzame energie installaties gaan direct naar de aandeelhouders, waardoor de incentive om te verduurzamen (i.e. minder energie gebruiken, misschien uiteindelijk wel energie leveren) groter wordt. Het energieconcept en haar ingebouwde flexibiliteit om in de tijd installaties met betere prestaties toe te passen is zeer waarschijnlijk. Hiermee wordt gelijk tegemoet gekomen aan de doelstelling om de uitstoot van CO2 te neutraliseren.


13


DO IT!


Slaagkans

Geef aan hoe groot de indiener van het referentieproject (de probleemeigenaar) de kans inschat dat het voorstel daadwerkelijk wordt uitgevoerd. Welke eventuele belemmeringen ziet de indiener?. Max ½ A4

Het project is vooral gericht op het beheersen van energiestromen door de bewoners, gebruikers en bedrijven in het gebied en wel zodanig dat allen direct profiteren van energiebesparingen en het efficiënt(er) gebruik van duurzaam opgewekte energie. Voor de organisatie is een format ontwikkeld dat eenvoudig op iedere locatie ingezet kan worden. Daarbij kan afhankelijk van grote van de locatie en het aantal participanten gekozen worden voor een stichting of verenigingsvorm of een BV waarbij alle participanten een aandeel hebben. De resultaten die gehaald worden zijn voor iedere belanghebbende direct zichtbaar en waar nodig bij te sturen. Hierdoor is de betrokkenheid bij de energie beheerstichting of BV groot en de kans van slagen ook. Bovendien past dit concept perfect in de trend naar het op kleinere schaal, stad, gebied, locatie, opwekken, exploiteren en beheren van energie. Enig nog op te lossen vraagstuk voor de ontwikkeling van nieuwbouwlocaties is de organisatievorm voor de periode tussen start eerste bebouwing en laatste bewoning. In deze periode moet een interim organisatie zorg dragen voor het opstarten van de energie beheerstichting die later volledig door alle participanten wordt overgenomen. Omdat het projectteam de oplossing van dit vraagstuk een extra uitdaging vindt zal na het DO It project hieraan verder gewerkt worden


14


DO IT!


Kennisontwikkeling- en overdracht

Geef aan hoe het werken in het ontwerpteam bij de individuele deelnemers heeft bijgedragen aan kennisontwikkeling op het gebied van energiebesparing en CO2 reductie in de gebouwde omgeving en hoe de deelnemers zelf de opgedane kennis verder zullen verspreiden. Welke aanbeveling heeft het team/deelnemers aan SenterNovem hiervoor? Max 1 A4

Iedere deelnemer heeft vanuit zijn specifieke vakgebied bijgedragen aan dit concept. Tussen de deelnemers onderling en de netwerken die zij meebrengen zijn vanuit kennisbehoefte nieuwe verbanden ontstaan. Zo is aan onderzoek en ontwikkeling naar de oplossing van het probleem in een veel breder verband gewerkt dan het projectteam. Ook heeft deelname aan het project de deelnemers nieuwe inzichten op hun eigen vakgebied opgeleverd. Het projectteam heeft naast de mogelijkheden om CO2 te besparen vooral onderzocht hoe de gebruikers bij kunnen dragen in de reductie van CO2 door zeer bewust met energie om te gaan. In de oplossing die hiervoor is bedacht worden de gebruikers direct beloond of gestraft voor hun gedrag. Hierin zit dan ook de kracht van de oplossing want hierdoor zal de betrokkenheid en de wil om er een succes van te maken groot zijn. Het projectteam ziet voor vele kleine en grotere gebieden een kans om succesvol een energie beheerstichting of BV op te richten. Om kennis en ervaring uit te wisselen tussen de diverse stichtingen van de diverse gebieden moet er een landelijk en Europees platform komen. Vooral op Europees niveau kan dit heldere concept bijdragen aan een versneld terugdringen van het energieverbruik en daarmee de CO2 uitstoot. Door op Europees niveau kennis uit te wisselen en beschikbaar te stellen kan er een stroomversnelling ontstaan waardoor de doelstellingen op Europees en nationaal niveau gehaald kunnen worden. Wij zijn van mening dat hiervoor een apart platform op Europees niveau moet worden opgezet dat niet verstikt in de ambtelijke Europese molens en dat slagvaardig en daadkrachtig kan functioneren op het gebied van kennisontwikkeling en kennisoverdracht. Het organiseren en geven van workshops moet ertoe leiden dat de opgedane kennis en ervaringen op regionaal/lokaal niveau landt. Het zijn de regionale en lokale partijen die met het concept aan de slag moeten om zo toepassing op grote schaal te kunnen realiseren. Het toelichten van ‘best practices’ en bijbehorende aanpak en uitwerking zal voor partijen de basis moeten zijn om er in de praktijk zelf mee aan de slag te gaan. Het ontsluiten van toegepaste kennis met de concrete maatregelen is hierbij uitgangspunt. Ons concept past uitstekend in de trend naar lokaal energie opwekken en beheren in plaats van centraal met grote installaties in handen van de grote energiebedrijven. Recent goed voorbeeld is Amsterdam die met het geld dat zij ontvangt na verkoop van de aandelen Nuon voornemens is een lokaal duurzaam energiebedrijf op te richten. Amsterdam heeft daarmee veel meer de regie in handen om de eigen doelstellingen op het gebied van CO2 reductie en toepassen van duurzame energie, lokaal opgewekt, te realiseren. Ons concept past daar uitstekend in. Duurzame energie lokaal opgewekt en beheert heeft de toekomst en zal uiteindelijk de grote energiebedrijven die fossiele energie leveren overbodig maken.


15


DO IT!


Spinnoff

Geef aan of en zo ja welke spinn-off(s) het werken in het ontwerpteam heeft opgeleverd. Is er sprake van nieuwe samenwerking tussen individuele deelnemers uit het team, anders dan in DO IT! verband? Max 1 A4

De belangrijkste spin-off is dat het ontwerpteam ook na DO It blijft bestaan en zich vooral zal inspannen om een oplossing voor de interim organisatie te bedenken en zal werken aan het oprichten van een Europees platform voor kennisontwikkeling en kennisoverdracht. Daarnaast vinden de deelnemers elkaar sneller als het gaat om specifieke problemen op te lossen en geven ze elkaar nuttige tips Diverse deelnemers hebben contacten gelegd voor enkele projecten om elkaar daarin in te ondersteunen en elkaar daarbij te betrekken.


16


DO IT!


Bijlage 1: NAW gegevens deelnemers, met aanwezigheidsfrequetie bij team bijeenkomsten (i o m s e c re t a ri s ) Gegevens deelnemers DO IT! project 3Hoefijzers

16-okt

naam

bedrijf

dhr. Jaap van den Bergh

Exist Energy (BV Verenigde Bedrijven van der Klok)

dhr. Jeremiah Bertsch

AM Energy

dhr. Frank Dekkers

DIA duurzame installatie architecten

dhr. Paul Dielissen

AM Energy

dhr. Jurgen van Duren

KDO Vastgoedontwikkelin g

dhr. JanMaarten Elias

VBI Verkoopmaatschapp ij BV

dhr. Ruud Reinders

Volantis-Hollman Adviseurs

adres Hooistraat 32; Postbus 38; 6650 AA Druten Edisonbaan 14h; Postbus 632; 3430 AP Nieuwegein le Sage ten Broeklaan 83; 5615 CR Eindhoven Edisonbaan 14h; Postbus 632; 3430 AP Nieuwegein Hooistraat 32; Postbus 38; 6650 AA Druten Looveer 1; Postbus 31; 6850 AA Huissen Huiskensstraat 72; 5916 PN Venlo

emailadres

4dec

23jan

6-mrt

8-apr

13mei

telnummer

[email protected]

x

x verhinderd

x

x

[email protected] 06-10205880

x

x

x

x

x

x

x

[email protected]

06-30897795

x

x

x

x

[email protected]

06-12778520

x

x

x

x

[email protected]

06-51626726

x

[email protected]

026-3797979 06-51245422

[email protected]

077-3515551


x x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

verhinderd verhinderd

x

17


DO IT!


Bijlage 2 : Uitwerking voorstel adhv schetsen, tekeningen, foto’s model(len), eea. ter beoordeling van ontwerpteam.

Procedure: Projectbeschrijving en teamevaluatie exclusief de PP presentatie dienen op uiterlijk 7 juni 12.00 uur ingediend te zijn bij SenterNovem Utrecht , tav. Karin Keijzer in digitale en uitgeprinte vorm (1 x)De PowerPoint presentatie wordt uiterlijk 15 juni verwacht. De resultaten zullen gezamenlijk worden geëvalueerd door het team van de SN teamsecretarissen en de voorzitter (het SNS-team) , waarbij de secretaris van een betreffend team de informatie kan toelichten. De evaluatie van het SNSteam wordt met de teamresultaten verzonden naar de juryleden. Ook de projectteamleden ontvangen de evaluatie van hun teamresultaat. De teams presenteren hun resultaat aan de jury, die gelegenheid heeft vragen te stellen. De jury bepaalt een winnaar. De evaluatie van het SNS-team dient als ondersteuning. De Jury is onafhankelijk. De projectbeschrijving en presentaties (niet de teamevaluaties) worden als PDF uiterlijk een week voor de eindpresentatie tijdens de manifestatie in Helmond op 2 juli as. op de site van DEPW geplaatst, ter beoordeling door het “publiek” Tijdens de eindmanifestatie is er een korte Pitch ( presentatie) waarin de teams hun eigen project kunnen promoten. Gedurende de gehele dag hangen er posters van elk project en zal een teamlid vragen van geïnteresseerden kunnen beantwoorden. De deelnemers aan de dag kunnen door middel van een stembiljet hun voorkeur kenbaar maken. Aan het einde van de dag worden de jury- en de publieksprijzen bekendgemaakt en uitgereikt.


18


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen BIJLAGE A: Bepalen van ontwerp voor gebouwde omgeving BIJLAGE B: Wensen van de consument voor een duurzaam gebied BIJLAGE C: Criteria voor energiebeheermaatschappij

BIJLAGE D: Uitwerking synergie tussen gebouwde omgeving en energiebeheermaatschappij BIJLAGE E: Uitwerking exploitatiemodel


19


DO IT!


BIJLAGE A: BEPALEN VAN ONTWERP VOOR GEBOUWDE OMGEVING Hieronder volgt een verdere uitwerken van de ontwerpstappen zoals omschreven in het Voorstel in Paragraaf 1.6 Stap 1: Referentie bepalen De eerste stap van het energieconcept van een gebouwontwerp is het bepalen van een referentie. Van een referentie is het verbruik en installatie-bouwfysica in detail bekend. Met name om besparingen met voldoende betrouwbaarheid goed te kunnen kwantificeren is dit van belang. Dit geldt ook voor het meetbaar maken van de reductie van CO2. De detaillering bestaat eruit om voor zowel woningen, appartementen als kantoren te kunnen aangeven wat een energieverbruik is voor transmissie, ventilatie, tapwaterverwarming, verlichting, koeling en de diverse elektrische apparaten met hun gebruiksdoel. Pas dan kan bepaald worden wat de besparing daadwerkelijk is bij het energieneutraal maken van het ontwerp. De referentie in dit project is ontleend aan “cijfers en getallen” van SenterNovem en betreffen gemiddelde verbruiken in Nederland. Stap 2: Mogelijke besparingen bepalen Voor de besparingen is in eerste instantie gezocht naar mogelijkheden het energieverbruik voor transmissie en ventilatie te verminderen. Daarbij snijdt het mes aan 2 kanten. Een lager energieverbruik betekent minder energiekosten, maar ook lagere investeringskosten in de installatie omdat de benodigde installatievermogens lager zijn. Isolatiedikten van 30 cm, 3voudig glas en gebalanceerd ventilatie met warmteterugwinning zijn nu al financieel reële opties. De potentie aan “warmte”besparing tot vrijwel energieneutraal is daardoor te realiseren. Het besparen op elektriciteit is veel lastiger omdat dit bij woningen en appartementen met name door de bewoners bepaald wordt. Zij bepalen het gebruik, de hoeveelheid en rendement van licht en elektrische apparaten. Een gebruikersorganisatie kan effectief (want op het juiste moment) informatie verschaffen aan de gebruikers/bewoners tijdens de opleverfase, wanneer nieuwe apparaten worden aangeschaft. Het betreft informatie over energie-efficiëncy en energiegebruik van verlichting en elektrische apparaten. Ook informatie later in gebruiksfase over efficiënt en/of onderling competatief energieverbruik is zinvol. Naast al deze besparingen gedurende de bouw als gedurende de gebruiksfase, kan uiteindelijk ook de CO2 reductie bepaald worden. Stap 3: Energiepotentie van het gebied bepalen Bij het toepassen van duurzame energie zijn er een aantal mogelijkheden die voor vrijwel ieder project toepasbaar zoals zonne-energie, windenergie en buffering van warmte/koude in de bodem. Echter ieder gebied heeft ook zijn eigen unieke duurzame energiepotenties. In het geval van de Drie Hoefijzers is dat de rivier de Bovenmark die langs het project stroomt. Uit het stromend rivierwater kan op een technisch-financieel eenvoudigere wijze warmte onttrokken worden dan bij warmte/koude opslag. De koeling kan in het project op een bouwfysisch/bouwkundige wijze opgelost worden zodat elektriciteitverbruik hiervoor nauwelijks nodig is. De vereiste koeling om de bodem thermisch neutraal te houden is dan overbodig. De rivier heeft voldoende warmte-inhoud om het project eveneens met warmtepompen te verwarmen. Stap 4:

Duurzame installatie bepalen


20


DO IT!


Reeds eerder is aangegeven hoe warmte- en elektriciteitverbruik verregaand verlaagd kan worden. De resterend behoefte voor ruimteverwarming voorzien kan worden door warmtepompen met de bovenmark als bron. Tapwaterverwarming door zonnecollectoren op de daken. Energetisch min of meer neutraal zijn in de resterende elektriciteitbehoefte is op dit moment financieel problematisch. Er zijn varianten beoordeeld met warmtekracht en zonnepanelen, ga je voor energieneutraal dan lijken zonnepanelen hier de enige optie. Hiervoor is voldoende ruimte op de daken van de gebouwen. Van belang is dan ook om nu te voorzien in dakruimte en oriëntatie zodat bijvoorbeeld in 2020 zonnepanelen met een hoger rendement en lagere kosten geplaatst kunnen worden. Ook hiervoor is de facilitaire organisatie van gebruikers/bewoners van belang die hiervoor de financiering en timing dienen te organiseren.


21


DO IT!


BIJLAGE B: WENSEN VAN DE CONSUMENT VOOR EEN DUURZAAM GEBIED 1.

INLEIDING

Voor de DO It werkgroep De Drie Hoefijzers wordt gekeken naar innovatieve en duurzame energieconcepten die aangeboden moeten worden aan bedrijven en bewoners van het nieuw te ontwikkelen gebied De Drie Hoefijzers. Deze memo gaat over het benoemen van de woonwensen van de nieuwe bewoners van dit gebied. De bewonerswensen zijn onderverdeeld in de volgende onderwerpen: • Woonmilieu • Duurzaamheid • Financiën • Systemen inclusief beheer & onderhoud • Juridisch 2.

WOONMILIEU

Onder woonmilieu verstaan we zowel de fysieke woonomgeving als de manier waarop bewoners samen leven. We gaan uit dat nieuwe bewoners in beiden willen investeren, ook ingegeven door de collectieve belangen vanuit een duurzaam ontwikkeld gebied met een zuinig energieconcept. 2.1.

PRIVÉ, COLLECTIEF, OPENBAAR

Privé: woonhuis, tuin/terras Collectief: gemeenschappelijke voorzieningen van bewoners Openbaar: omgeving van de woningen. 2.2.

SPELEN

Een woonomgeving waarin alle kinderen veilig en natuurlijk kunnen spelen. Inrichting is flexibel, wellicht mee te groeien met de kinderen. 2.3.

PARKEREN

Zo weinig mogelijk auto’s in het zicht. Voor grondgebonden woningen 2 parkeerplaatsen, het liefst op eigen terrein, voor appartementen minimaal 1. Wellicht een parkeergarage of ondergronds (onder de speelplaats of onder groenvoorziening). Zo weinig mogelijk auto’s mogen op openbaar terrein geparkeerd worden. 2.4.

GROEN EN NATUUR

In het gebied moeten inspirerende groenvoorzieningen en onverwachte natuur voorkomen. Een plek waar je trots op bent, ook vanuit de ‘duurzame wijk gedachte’ en de collectieve samenhang. 2.5.

VEILIGHEID


22


DO IT!


Dit is belangrijk voor zowel de woning als de woonomgeving. De woning moet in ieder geval voldoen aan het Politiekeurmerk Veilig Wonen. Andere middelen die verder ingezet kunnen worden: • overzichtelijke inrichting woonomgeving • afsluitbaarheid van collectieve ruimtes • gebruik van technische hulpmiddelen in de woning (domotica) • sociale controle 2.6.

EEN PRETTIGE WIJK

Wie zijn de andere bewoners waarmee je via een VvE een juridische verbintenis aangaat? Als bewoner wil je enige vorm van zekerheid dat er ook ‘gelijkgestemden’ in jouw wijk wonen die dezelfde grondslag hebben. Is ‘duurzaamheid’ zo’n grondslag en voldoende samenbindend om als bewoner met andere bewoners prettig om te gaan? [Opm. ik realiseer me dat dit een lastig onderwerp is. In hoeverre wordt diversificatie voorgeschreven? En sluit je daardoor opeens andere groepen uit?] 2.7.

LEVENSLOOPBESTENDIG

De woning moet levensloopbestendig zijn. Dit stelt eisen aan de flexibiliteit van de woning maar ook aan de toegankelijkheid en bereikbaarheid van de woonomgeving. 2.8.

VORMGEVING WONINGEN

Architectuur is belangrijk. Maar wel eenheid in verscheidenheid. Persoonlijke invloed voor koopwoningen moet mogelijk zijn. 2.9.

GEBRUIK WONING

Een bewoner wil nog 100% vrijheid hebben in het gebruik van zijn woning. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de vloerafwerking (vloerbedekking, parket, plavuizen) of de, al in bezit zijnde meubels, lampen, elektronische apparatuur, wasmachine, droger. De nieuwe infrastructuur voor een duurzaam energiesysteem hoort geen beperking op te leveren. 3.

DUURZAAMHEID

Vanuit zowel ideologische als economische overwegingen wordt duurzaam bouwen door opdrachtgevers steeds vaker omarmd. Door de voortdurende aandacht in media en het beleven van kleine klimaatveranderingen, bijvoorbeeld steeds minder vaak schaatsen, zijn mensen bewuster van hun omgeving en hun acteren. Daardoor zullen sommigen op grond van hun ideologie bewuste keuzes gaan maken om hun leven ook duurzamer in te vullen. Zo ook hier. Uit studies blijkt dat een koper meer voor zijn woning over heeft als hij inzicht heeft in de besparingen (financieel, CO2-reductie), het extra comfort en de onafhankelijkheid van fossiele energiebronnen. Waar let hij vooral op bij de keuze voor duurzaam bouwen?


23


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen 3.1.

ENERGIE

Wensen vanuit de Trias Energetica 1. Zoveel mogelijk energie besparen 2. Duurzame energie toepassen 3. Als het nog nodig is, zo efficiënt mogelijk fossiele energie toepassen 3.2.

WATER

Spaarzaam omgaan met water, zoveel mogelijk hemelwater gebruiken (bufferen). Groene daken voor extra isolatie, een groene omgeving en gebruik van hemelwater kunnen mooi inpassen in een duurzaam gebied. 3.3.

MATERIALEN

Duurzaam materiaalgebruik is voor de energiebesparing, CO2-reductie en bescherming van natuur en landschap is belangrijk. Voor bewoners met een ideologische inslag zal dit zwaarder wegen. Voor een gemiddelde koper is dit van minder belang zolang hij daar niet extra voor hoeft te betalen. Voor woningcorporaties kan dit wel een extra winstpunt zijn vanuit hun maatschappelijke rol. Zo kan het sloopmateriaal dat vanaf de oude locatie wordt verwijderd, weer hoogwaardig hergebruikt worden in nieuwe producten zoals bijvoorbeeld in prefab betonnen casco’s. Naast de zes huidige prestatievelden van het BBSH biedt zo’n gesloten kringloop van sloopafval extra invulling aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen voor een woningcorporatie. 3.4.

GEZONDHEID

Woningen zijn om in te wonen en om je veilig te voelen. Denk hierbij aan comfortaspecten zoals: • luchtkwaliteit (ventilatie) • thermisch comfort (verwarming én koeling) • licht & visueel comfort (daglicht) Deze comfortaspecten dienen zoveel mogelijk kwantitatief gemaakt te worden zodat een bewoner weet wat hij krijgt. 3.5.

FLEXIBILITEIT & AANPASBAARHEID

Bij gezinnen in ontwikkeling kunnen binnen enkele jaren de woonbehoeften sterk wijzigen. Woningen moeten makkelijk aanpasbaar zijn. Een manier van bouwen waarbij drager en inbouw gescheiden zijn en waarbij innovatieve technieken worden gebruik om efficiënter (goedkoper) en eenvoudiger te bouwen. In de bouwfase wil de koper nog zo lang mogelijk invloed kunnen uitoefenen op het uiteindelijk resultaat (indeling, keuken, type badkamer, deuren, etc.). Ook de aanpasbaarheid van een woning in de gebruiksfase is van belang (zie ook 2.6, levensloopbestendig). DO IT beschrijving teamresultaat 14 mei ’09

24


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen 4.

FINANCIËN

4.1.

ZEKERHEID

Een bewoner wil zekerheid dat zijn systeem het blijft doen. Tot op heden zijn de energiebedrijven eigendom van de overheid, waardoor de gebruikers een stuk zekerheid geboden wordt. Als er een private partij energie gaat leveren, in hoeverre is een bewoner afhankelijk van de omstandigheden van de markt en van de bedrijfsvoering van de energieleverancier (aandeelhouders, management, service). 4.2.

GARANTIE

Vanuit een koper of beheerder wordt zekerheid gevraagd dat het duurzame energiesysteem inderdaad minder gebruikskosten biedt dan een traditioneel energiesysteem. Niet alleen het komende jaar, maar ook voor de komende 20 jaar. De aanbieder van duurzame energie kan dan beter wat behoudend rekenen in het voortraject, dan te optimistische modellen te presenteren. 4.3.

INZICHT IN GEBRUIK EN KOSTEN

Momenteel krijgt de bewoner bij een traditioneel energiesysteem (aangesloten op elektriciteitsnet en gasleidingen) jaarlijks een overzicht van zijn gebruik. Het is logisch dat hij voor zijn gebruik moet betalen, maar het blijft toch een blackbox. Een bewoner wil inzicht geboden worden om op elk moment te zien hoeveel energie hij verbruikt en wat de kosten hiervan zijn. 4.4.

INVLOED IN GEBRUIK EN KOSTEN

Als er inzicht wordt geboden, is het eenvoudig om ook invloed uit te kunnen oefenen op de totale energierekening om zo zijn energiekosten in de hand te houden of zelfs te verlagen. Daarnaast zijn er collectieve voorzieningen die door een VvE worden beheerd. Een bewoner wil niet opdraaien voor het, wellicht extreme, energie gebruik van zijn buurman waardoor bijvoorbeeld de afschrijvingskosten hoger worden. 4.5.

GROENHYPOTHEEK

Het extra investeren in duurzame systemen voor je woning, kan aangemoedigd worden door zogenaamde groenhypotheken waarbij zo’n 1% reductie op je hypotheekrente wordt geboden. Een partij kan extra service aanbieden om zo’n hypotheek te regelen (toch al vaak een lastig voor nieuwe bewoners). 4.6.

WAARDEVAST

De duurzame woning zal waardevast moeten zijn. Beter: door het goed in kunnen vullen van de Trias Energetica (zie 3.1) zal de waarde van deze woning sterker stijgen dan een vergelijkbare woning met een traditioneel energiesysteem. 5.

SYSTEMEN INCLUSIEF BEHEER & ONDERHOUD


25


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen 5.1.

TECHNISCH ONDERHOUD

5.2.

SERVICEDESK

5.3.

GEBRUIKSHANDLEIDING

Een gemiddelde bewoner zal het algemene principe begrijpen van een duurzaam energiesysteem, maar technisch onderhoud en beheer is bij de meeste bewoners toch te veel gevraagd.Een contract met een betrouwbare partij waarbij een bewoner zelf keuze heeft in de mate van onderhoud (verschillende service levels) biedt deze ruimte. Zoals de grote energiebedrijven een 24-7 servicenummer hebben, zal een bewoner ook behoefte hebben aan zo’n nummer waarbij hij terecht kan bij acute problemen en vragen over een factuur of contract. Dit sluit aan bij het onderwerp ‘Zekerheid’ (zie 4.1). De bewoner zal een gebruikshandleiding moeten krijgen waarin met begrijpelijke taal en plaatjes het systeem wordt uitgelegd en hoe een bewoner zelf klein onderhoud kan uitvoeren. Zo’n handleiding is vergelijkbaar met de gebruikshandleiding van een auto. Ook kan in de meterkast een prettig leesbare handleiding opgehangen worden. 6.

JURIDISCH

Heldere afspraken op papier met hierin o.a. de verantwoordelijkheden per partij. Hier gaat het om afspraken met: • de energieleverancier • de partijen voor beheer en onderhoud van de systemen • de Vereniging van Eigenaren


26


DO IT!


BIJLAGE C: CRITERIA VOOR ENERGIEBEHEERMAATSCHAPPIJ De criteria van de energiebeheermaatschappij zijn hieronder verder uitgewerkt: • Zelfstandigheid Zelfstandigheid bedrijf: bewezen en herkenbare bestuurs- en rechtsvorm waarin de aandeelhouders bewoners of zakelijke afnemers van het gebied Drie Hoefijzers zijn. Wanneer een energie-investeerder mede aandeelhouder wordt kan hiermee kennis en schaalvergroting worden gevonden en worden de financiële lasten bij start project lager. • Energiezekerheid Afspraken met Enexis maken voor aansluiting op bestaand elektriciteitnetwerk: bij energie overschot en tekort kan dit bij energiemaatschappijen worden aangeboden respectievelijk gekocht. Energiezekerheid wordt hiermee geborgd. • Participatie Financiële participatie: de energiebeheermaatschappij stelt particuliere en zakelijke afnemers in staat om financieel in de onderneming te participeren. Iedereen kan aandelen kopen, het is niet verplicht. Wanneer er weinig aandelen worden verkocht bij de start zullen de financiële lasten stijgen en men in de problemen komen; hierin zal de projectontwikkelaar een rol in moeten spelen. De verdeling van de aandelen zal zo moeten zijn dat de ‘buitenstaanders’ geen meerderheid kunnen verwerven. • Transparantie De te kiezen bestuurs- en rechtsvorm en de organisatie, boekhouding en prijsbepaling dient transparant te zijn voor alle aandeelhouders. • Zelfvoorzienend Door energieopwekking en de energievraag op elkaar af te stemmen binnen het gebied Drie Hoefijzers, kan een grote mate van zelfstandigheid worden bereikt. • Energiereductie De energievraag dient door de participanten beïnvloed te worden zodat via bewustwording en een actieve houding van een gebruiker, energiereductie bewerkstelligd kan worden. • Wijkdoelstellingen De energiebeheermaatschappij dient de doelstelling van de (her)ontwikkeling van de wijk te ondersteunen en attractief te zijn om nieuwe bewoners en gebruikers naar de wijk te trekken. • Kosten energie Prijzen worden bepaald op basis van kostprijs plus methode zoals deze beschreven is in de nieuwe warmtewet. Hierbij is het van groot belang dat er een heldere kosten opbouw is binnen het bedrijf.


27


DO IT!


BIJLAGE D: UITWERKING SYNERGIE TUSSEN GEBOUWDE OMGEVING EN ENERGIEBEHEERMAATSCHAPPIJ Als eenmaal het gebouw en de organisatie rondom de energiebeheermaatschappij zijn ontworpen, vergroten ze samen de slaagkans van een energieneutraal gebied, omdat: 1. een groot deel van het elektriciteitgebruik niet te beïnvloeden is door het gebouwontwerp maar door de gebruiker wordt bepaald 2. zonnepanelen nu aanschaffen erg duur is. Dit uitstellen is financieel zinvol. Het probleem voor de ontwikkelaar is de financiering nu, het is niet duidelijk of de gebruiker hiervoor bereid is te betalen. 3. bodem en dak dienen “eigendom” te zijn van de facilitaire organisatie om hiermee in de toekomst energie mee op te wekken en/of CO2 te reduceren via bijvoorbeeld een groendak. 4. focus zal zijn op onderwerpen in de eerste realisatiefase die later niet meer te beïnvloeden zijn. Dit zijn met name bouwkundige aspecten. Bijvoorbeeld een isolatielaag later aanpassen van 10 naar 30 cm is ondoenlijk zonder grote investeringen, dus doe dat nu. Plaats op zijn minst kozijnen waar later 2-voudige beglazing vervangen kan worden door 3-voudige beglazing. 5. het project voorzien kan worden van centrale utilities. Sturing geven aan het later vervangen van deze utilities door energie-efficiëntere apparatuur is binnen een centraal systeem beter te organiseren dan met individuele systemen. Installaties kennen een levensduur die beduidend korter is (15 jaar !) dan een gebouw. 6. het opzetten van goede afgiftesystemen voor verwarmen en koelen van woningen, appartementen en gebouwen essentieel zijn voor een comfortabel binnenklimaat en lagere energierekening (en dus ook minder CO2). Het afgiftesysteem dient ook mee te kunnen gedurende de levensduur van het gebouw en mee te bewegen in de aanpasbaarheid van een gebouw, terwijl de opweksystemen zoals warmtepompen een kortere levensduur hebben. Nieuwe en innovatieve opweksystemen dienen op het gekozen afgiftesysteem aangesloten te worden, gedurende de gehele levensduur. 7. voor inkoop maar later ook verkoop van energie een collectief sterker staat dan een individu.


28


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen BIJLAGE E: UITWERKING EXPLOITATIEMODEL

Aan de schetsen van het project zijn de navolgende kentallen ontleend type

aantal

vloer opp.

vloer opp.

[m2]

[m2] 47.519 15.840 17.400 14.279

dak opp. TOTAAL

totaal woningen appartementen kantoren

66 290

240 60

[m2] 17.727 3.897 7.774 6.056

Op basis van “cijfers en getallen 2007” van SenterNovem zijn hier de navolgende energiecijfers aan ontleend.

woningen appartementen kantoren

totaal

energie [GJp] 44.210 5.906 20.852 17.452

gas [GJp] 22.714 3.946 12.239 6.529

elektriciteit [GJp] 21.497 1.960 8.613 10.923

gas [m3g] 645.827 112.200 348.000 185.627

elektriciteit [kWh] 2.388.515 217.800 957.000 1.213.715

gas [m3g]

elektriciteit [kWh]

1.700 1.200 13 [m3g/m2]

3.300 3.300 85 [kWh/m2]

Om tot de financieel aantrekkelijke energieneutraalproject te komen zijn allereerst de besparing in het verbruik doorgevoerd. Ventilatie en transmissie verlies op passiefhuis niveau gebracht. Er is dan ook gerekend met 1,5 m3g/m2 energiegebruik voor ruimteverwarming en 1,0 m3g/m2 tapwaterverwarming. Dit te realiseren door 30 cm isolatie, 3-voudig glas, warmterugwinningrendement van 95% op ventilatie en warmteterugwinning op douchewater. Het elektriciteitverbruik is in detail geanalyseerd. Dit leverde de navolgende referentiegetallen uitgedrukt in het percentage van het gemiddeld elektriciteit verbruik per wooneenheid in Nederland. 10% 10% 10% 25% 25% 15% 5%

keukenapparatuur koelvrieskast verwarming, tapwater wassen-drogen audio-video-communicatie verlichting overige

Dit verbruik kan worden teruggebracht tot 2200 kWh door energiezuinige apparatuur, energiezuinige verlichting en hot- en coldfill apparaten (wasmachine, koelkast). Voor kantoren wordt een gemiddeld verbruik van 85 kWh/m2 teruggebracht tot 32 kWh/m2 hetgeen in “cijfers en getallen 2007” haalbaar wordt geacht. De besparing wordt verder gerealiseerd door energiezuinige apparatuur en met name bouwfysisch en bouwkundig maatregelen zodat nauwelijks elektriciteit verbruik nodig is voor koeling en ventilatie. Teven door energiezuinige verlichting en verlichtingsregelingen.


29

DO IT!


Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen energie [GJp]

gas [GJp]

elektriciteit [GJp]

gas [m3g]

elektriciteit [kWh]

14.837

3.676

11.161

104.519

1.240.128

woningen

2.700

1.393

1.307

39.600

appartementen

7.272

1.530

5.742

kantoren

4.866

753

4.112

totaal

gas [m3g]

elektriciteit [kWh]

145.200

600

2.200

43.500

638.000

150

2.200

21.419

456.928

1,5

32

[m3g/m2]

[kWh/m2]

In de navolgende bladen zijn de energiestroomdiagrammen gegeven van 3 situaties: 1 combiketel en elektriciteit uit het net 2 combiketel en elektriciteit uit het net en besparingen in verbruik 3 elektrisch gedreven warmtepomp, zonnecollectoren, zonnepanelen en besparingen in verbruik 4 warmtekrachtkoppeling, zonnecollectoren en elektrciteit uit het net Hieronder een samenvatting van de energieverbruiken gas verbruik [m3g] 643.847 105.194

elektra verbruik [MWh] 2.443 1.255

primair energie [GJp] 44.632 14.990

[T] 2.529 897

0

1.430

12.872

810

B besparing+zonneboiler+ warmtepomp+ zonnepanelen

0

0

0

0

besparing+zonneboiler +warmtekrachtkoppeling

119.923

951

12.779

752

variant R ketel ketel+besparing A besparing+zonneboiler+ warmtepomp

CO2

Uiteindelijke is financiering in een model samengevat. Kenmerkend voor het model is dat apart duidelijk gemaakt wordt wat de maatregelen in besparing/bouwfysica opleveren (bouw, bruin) en wat besparingen in een energiezuinige installatie opleveren (installatie, blauw). De combinatie van besparing/bouwfysica en installatie is een duurzaam gebouw (duurzaam, groen). Onderstaande grafiek betreft een woning waarvan besparing/bouwfysica is: 30cm isolatie, 3-voudig glas, douche-wtw, gebalanceerde ventilatie en wtw. De installatie betreft een elektrisch gedreven warmtepomp met als bron een bodemcollector en afgiftesysteem LTverwarming. Uitgangspunt is dat 2x in 30 jaar geïnvesteerd dient te worden in de installatie en slechts 1x in bouwkundige aspecten. Het model voor het gehele project is nog niet gereed.


30

DO IT!



gaskosten

Xg Xe investering bouw Ib investering installatie Ii inv.bouw+install Ibi onderhoudkosten Ko Ni onderh%install.inv 2 elektrakosten

referentie bouw installatie duurzaam ref bw in dr=bw+in 2.729 0 m3g 1.440 0 3.000 3.000 9.469 6.408 kWh 0 0 1.300 € 1.300 9.600 € 5.458 2.880 18.193 5.458 4.180 18.193 10.900 € 218 115 364 192 €/j 1 4,0% 4,0% 4,0% 4,0% 2x installatie in 30 jaar elektra

rente

10.000 9.000 8.000 7.000

onderhoud

6.000 kosten [€]

jaarlijkse toename kosten gas

jaarlijkse kosten

5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

6,0%

4,0%

3,0%

3,0%


referentie

duurzaam bouw

duurzaam installatie +bouw

duurzaam installatie

tijd [jaren]

31


DO IT!


m3g 1.269.047

0,85 n

0,4 n

in uit verlies

GJ 44.632 28.043 16.590

ketel 22.644 GJ 19.247 GJ 3.397 GJ

in uit verlies

turbine 21.988 GJ 8.795 GJ 13.193 GJ

in uit verlies

643.847 m3g 22.644 GJ

16.590 GJ

verlies

19.247 GJ

kan ruimteverwarming

5.724 GJ

app tapwater

3.468 GJ

app ruimteverwarming

6.701 GJ

ketel 3.397 GJ

won tapwater

19.247 GJ

625.200 m3g 21.988 GJ

19.247 GJ\

won ruimteverwarming

789 GJ 2.565 GJ

turbine


13.193 GJ 8.795 GJ 2.443 MWh

woningen

795 GJ 221 MWh

2.443 MWh appartementen

3.493 GJ 970 MWh

kantoren

4.507 GJ 1.252 MWh

32


DO IT!


m3g 426.227

0,85 n

0,4 n

in uit verlies

GJ 14.990 7.661 7.329

ketel 3.700 GJ 3.145 GJ 555 GJ

in uit verlies

turbine 11.291 GJ 4.516 GJ 6.774 GJ

in uit verlies

105.194 m3g 3.700 GJ

7.329 GJ

verlies

3.145 GJ

kan ruimteverwarming

660 GJ

app tapwater

520 GJ

app ruimteverwarming

780 GJ

ketel 555 GJ 3.145 GJ

321.034 m3g 11.291 GJ

3.145 GJ\

won tapwater

474 GJ

won ruimteverwarming

710 GJ

woningen

523 GJ 145 MWh

turbine


6.774 GJ 4.516 GJ 1.255 MWh

1.255 MWh

appartementen

2.297 GJ 638 MWh

kantoren

1.697 GJ 471 MWh

33


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen 2.687 MJ

325 m2 3600 MJ/m2 0,85 n

zonnecollector 1.169 GJ 994 GJ 175 GJ

zonnecollector in uit verlies

1.169 GJ 325 m2

175 GJ

175 GJ

verlies

3.145 GJ

994 GJ

0,85

3,4 COP

eWP 1.518 GJ 633 GJ 2.151 GJ

3.145 GJ in in uit

kan ruimteverwarming 660 GJ

eWP 1.518 GJ 633 GJ 176 MWh

2.151 GJ

app tapwater

520 GJ

app ruimteverwarming 780 GJ won tapwater

474 GJ

won ruimteverwarming 710 GJ

turbine 12.872 GJ 5.149 GJ 7.723 GJ

0,4 n

m3g 366.005

in uit verlies

in uit verlies

366.005 m3g 12.872 GJ

turbine

GJ 15.560 6.143 7.899


7.723 GJ 5.149 GJ 1.430 MWh

woningen 1.255 MWh

523 GJ 145 MWh

appartementen 2.297 GJ 638 MWh kantoren

1.697 GJ 471 MWh

34


DO IT!

Bouwen en renoveren om CO2-neutraal te wonen 37.014 MJ

325 m2 3600 MJ/m2 0,85 n


in uit verlies

9.535 m2 3600 MJ/m2 0,15 n

zonnepaneel 34.326 GJ 5.149 GJ 29.177 GJ

in uit verlies

3,4 COP

eWP 1.518 GJ 633 GJ 2.151 GJ

zonnecollector 1.169 GJ 325 m2

175 GJ

34.326 GJ 9.535 m2

verlies

3.145 GJ

zonnepaneel 29.177 5.149 GJ 1.430 MWh 0,150 MWh/m2

in in uit

29.353 GJ

994 GJ

eWP

0,85 3.145 GJ


1.518 GJ 633 GJ 176 MWh

2.151 GJ

app tapwater

520 GJ

app ruimteverwarming 780 GJ won tapwater

474 GJ


1.255 MWh

m3g 0

in uit verlies

GJ 37.014 6.143 29.353


woningen

523 GJ 145 MWh


1.697 GJ 471 MWh

35


DO IT!


325 m2 0,85 n 3600 MJ/m2


in uit verlies

1.169 GJ 325 m2

zoncollector

175 GJ

5.903 GJ

verlies

3.145 GJ\

994 GJ

0,85 3.145 GJ 0,51 n,th 0,35 n,el 3,6 MJ/kWh

WKK 4.218 2.151 1.476 590

GJ GJ GJ GJ

in uit uit verlies

119.923 m3g 4.218 GJ

WKK


590 GJ 2.151 GJ

app tapwater

1.476 GJ 410 MWh

app ruimteverwarming 780 GJ

won tapwater

520 GJ

474 GJ


turbine 8.561 GJ 3.425 GJ 5.137 GJ

0,4 n

m3g 363.354

in uit verlies

243.432 m3g 8.561 GJ

turbine

in uit verlies

GJ 13.948 8.045 5.903


5.137 GJ 3.425 GJ 951 MWh

1.361 MWh

woningen

594 GJ 165 MWh


1.697 GJ 471 MWh

36

Energieparticipatie goed voor milieu en portemonnee!

Recommend Documents