Water, een vitale levensbron

Water, een vitale levensbron

2

Water, een vitale levensbron Dit dossier hoort bij de posterreeks ‘Water, een vitale levensbron’ van GoodPlanet Belgium en geeft meer achtergrondinformatie over de thema’s die naar voor komen op de foto’s. Leerkrachten en leerlingen kunnen dit dossier gebruiken om in het thema water te duiken aan de hand van de posterreeks. Per poster vind je een informatiefiche met dezelfde titel als de poster. Je kan het dossier als geheel gebruiken, maar je kan ook elke fiche afzonderlijk lezen. Op de fiches vind je de tekst die op de bijhorende poster staat en meer achtergrondinformatie over dit thema. Daarnaast ontdek je in het dossier ook haalbare tips voor duurzaam watergebruik, citaten over water, waterweetjes en interviews met waterexperts. Ook de posters zelf hebben we in dit dossier opgenomen. Wil je alleen de posters downloaden, surf dan naar www.goodplanet.be. Uiteraard biedt dit dossier geen antwoord op alle vragen die je kan stellen rond de wereldwaterproblematiek. Stel jezelf dus gerust nog wat extra vragen en ga vooral samen met jouw leerlingen op zoek naar antwoorden en oplossingen. Binnenkort kan je die oplossingen trouwens met iedereen delen via www.waw2015.org, een website waarop mensen elkaar kunnen inspireren met verschillende oplossingen voor de wereldwaterproblematiek. Tot slot kan je ook een medewerker van GoodPlanet uitnodigen om bij jou op school een workshop aan de hand van de posterreeks te geven. Meer informatie over GoodPlanet Belgium en de campagne ‘Water, een vitale levensbron’ vind je op www.goodplanet.be.

Veel leesplezier! het team van GoodPlanet Belgium

www.goodplanet.be

3

GoodPlanet Belgium bedankt voor deze publicatie : Yann-Arthus Bertrand, erevoorzitter GoodPlanet Belgium Jo Van Cauwenberge, directeur van de Nederlandstalige programma’s van GoodPlanet Belgium Luc Michiels, directeur van de Franstalige programma’s van GoodPlanet Belgium Voor hun bijdrage : het team van de stichting GoodPlanet Voor het grafisch concept : Die Keure Voor de foto’s : Dieter Telemans Voor de posters met teksten : www.loesje.nl Voor de cartoons en pictogrammen : Bart Vantieghem, Natacha Sensique, Centre national de la recherche scientifique (Frankrijk) Voor de redactie van de teksten : het team van GoodPlanet Belgium Voor de interviews : Arnould Lefébure, secretaris-generaal van de Internationale Scheldecommissie Murray Biedler, consultant in water en ontwikkeling Bart Devos, voorzitter van het Wereldjongerenparlement voor Water Kurt Beckers, leerkracht van het Koninklijk Atheneum Brakel Michaël Dossin, Hortus Naturalis De leerlingen van L’Etablissement Mekouar in Fez (Marokko) Alexandra Vanessa Destin Pierre, lid van het Wereldjongerenparlement voor Water Jolien Dekyvere, stagiair GoodPlanet Belgium Kristien Vanpoucke, medewerker GoodPlanet Belgium

‘Water, een vitale levensbron’ is een initiatief van GoodPlanet Belgium. Met de steun van onze stichtende partners:

Met de hulp van:

In samenwerking met:

www.goodplanet.be

4

GoodPlanet Belgium, voorheen GREEN vzw, leert kinderen, jongeren en volwassenen duurzaam leven. Sinds 1997 zetten onze meer dan 60 medewerkers en vrijwilligers uit alle hoeken van het land dagelijks hun knowhow en passie op het vlak van duurzame ontwikkeling in. GoodPlanet ontwikkelt en begeleidt projecten, vormingen en lespakketten rond water, energie, mobiliteit, duurzame consumptie, natuur,... We richten ons daarbij in de eerste plaats naar kinderen en jongeren in scholen, maar bereiken ook andere doelgroepen zoals (jeugd)verenigingen, (lokale) besturen en bedrijven. Want duurzaam leven, dat kan je leren.

www.goodplanet.be

5

Inhoudstafel

VOORWOORD �� 6 Water, een vitale levensbron �� 7 De watercyclus ��10 Water als centrum van het leven ��13 Vochtrijke gebieden: half land, half water ��16 Dorheid, of wanneer water de beperkende factor wordt ��19 De zee middenin de watercyclus ��23 Toegang tot water, onthullend voor sociale ongelijkheden ��27 Water in ontwikkelingslanden ��30 Water als ziektedrager ��33 Water, onmisbaar voor de landbouw ��36 Verontreiniging van waterlopen en –voorraden ��41 Stromen die voor van alles en nog wat dienen ��44 Water in het dagelijks leven van de stadsbewoner ��47 Water in de cultuur ��50 Klimaatverandering en de watercyclus

��

53

De noodzaak om water te delen ��57 Water tot elke prijs ��61 De functie van gletsjers ��65 Beter gebruik maken van water ��68 Wanneer de mens de omloop van het water verandert ��72 BRONNEN ��76 INTERESSANTE TIPS EN LINKS��77

www.goodplanet.be

6

“Même si la planète a changé et bien que de multiples menaces pèsent sur elle, elle reste magnifique. Dire sa beauté c’est susciter peut-être l’élan qui permettra de la préserver” Yann Arthus-Bertrand (in het boek L’homme et la mer)

Water, een vitale levensbron De waterproblematiek in enkele woorden omschrijven, het is geen eenvoudige opdracht. We weten allemaal dat water een vitale levensbron is. We voelen allemaal dat er een wereldwijd probleem is. Maar toch lijkt dat aan ons voorbij te gaan… Hebben we dan het gevoel dat we geen verschil kunnen maken? Water is overvloedig aanwezig op aarde, maar minder dan 3% van al dat water is zoet water. Twee derde van dat zoet water is bovendien bevroren of zit diep in de bodem. Met andere woorden, het grootste deel van het water op aarde is ofwel zout ofwel ontoegankelijk. Je kan dus wel zeggen dat zoet water een beperkte bron is. Toch heeft dat kleine beetje zoet water leven geschonken aan alle fauna en flora op aarde. Ook de mens rekent op dat kleine beetje zoet water om in zijn behoeften te voorzien. En het is helaas ook dat kleine beetje zoet water dat onder grote druk staat, zowel door verspilling als door vervuiling. We weten dat water geen oneindige hulpbron is. De eerste stap is dus verspilling tegengaan. Vaak weten we wel hoe we dat thuis kunnen doen, maar we moeten ook rekening houden met ons verborgen waterverbruik. Dat is het water dat nodig is voor onze levensstijl. Minder en bewust consumeren verlaagt dus ook de druk op onze watervoorraden. We weten dat water een kwetsbare bron is. Kunnen we dan niet elke dag onze impact op water verminderen door water niet te vervuilen? Dat betekent zowel directe vervuiling van waterlopen tegengaan als opletten wat je thuis allemaal laat meespoelen met het afvalwater. We weten dat water ongelijk verdeeld is over de wereld. We weten dat bijna een miljard mensen geen toegang heeft tot water. We weten dat twee mensen op vijf geen toegang hebben tot sanitaire voorzieningen. Laten we dan ook samen met luide en vastberaden stem zeggen dat we dit niet aanvaarden. Laten we dit fundamenteel mensenrecht verdedigen voor de mensen wiens stem minder luid klinkt. Kortom, water is een zeldzame en kwetsbare bron die ongelijk verdeeld is op aarde en steeds vaker een bron is van conflicten en onrechtvaardigheid. Wat voel je als je dit weet? Onmacht, schuld, verantwoordelijkheid? Eén ding is zeker: gevoelens kunnen iets wakker maken, iets in beweging brengen. Wat doe je als je dit voelt? Je schouders ophalen of je tanden erin zetten? Iedereen draagt een deel van de verantwoordelijkheid en iedereen kan een deel van de oplossing worden. Beleidsmakers, bedrijfsleiders, wetenschappers, techniekers, burgers, jong en oud. Laat ons dus voluit kiezen voor verstandig watergebruik en solidair zijn met enerzijds de mensen die vandaag al leven met waterschaarste en anderzijds de toekomstige generaties. Niet alleen om water te beschermen, maar om alle leven op aarde te vrijwaren. Jo Van Cauwenberge directeur van de Nederlandstalige programma’s van GoodPlanet Belgium www.goodplanet.be

www.goodplanet.be

Poster_Belges_Intro2012NL_21sept.indd 1

© Yann Arthus-Bertrand

Mangrove in het Hart van Voh. Nieuw-Caledonië, Frankrijk

In samenwerking met :

Met de hulp van

Ontworpen in samenwerking met GoodPlanet en onze stichtende partners :

EEN VITALE LEVENSBRON

natuurlijke cyclus niet kan volgen. Dit brengt grote problemen met zich mee waarbij de grondwatervoorraden verontreinigd en verstoord worden. De overexploitatie en verspilling van zoet water zorgt er voor dat deze levensbron schaarser wordt, ondanks de overvloed eraan. Daardoor krijgen niet alleen de mensheid, maar ook talrijke ecosystemen te maken met schaarste en lopen ze gevaar. Naast deze grote uitdagingen duiken ook nieuwe denkwijzen op die gericht zijn op duurzame ontwikkeling. Steden en landen proberen de kwaliteit van het drinkwater, de verdeling en het verbruik ervan te verbeteren en tegelijkertijd verspilling te bestrijden. De zoektocht naar oplossingen voor de verontreiniging van zoet water en zeewater is volop aan de gang. De toekomst van water is bijzonder nauw verbonden met die van de mensheid. We moeten ons blauwe goud dus goed beschermen.

Vanuit de ruimte gezien lijkt de aarde heel anders dan de overige planeten in ons zonnestelsel. Ze lijkt een overwegend blauwe bol, omdat drie vierde van het aardoppervlak bedekt is met water. Water is een voorwaarde om te kunnen leven. Het is onmisbaar voor het functioneren van de cellen en de stofwisseling van elk levend wezen. Er is een ve r b a n d t u s s e n d e aanwezigheid van water enerzijds en het ontstaan van leven en de evolutie ervan anderzijds. De geschiedenis van de mensheid, nomaden, dorpsen stadsbewoners is ve r b o n d e n m e t d e aanwezigheid van d eze o n o p h o u d e l i j k vernieuwende en zuiverende levensbron, of we nu spreken over een meer, een rivier of een bron. Landbouw, industrie en grote steden zijn de grote verbruikers van onze watervoorraden. Ze verbruiken het aan zo’n hoog tempo dat de

WATER

21/09/12 12:55

7

8

1. Water, een vitale levensbron

Hart van Voh, Nieuw-Caledonië, Frankrijk © Yann Arthus-Bertrand Een vitale levensbron Vanuit de ruimte gezien lijkt de aarde heel anders dan de overige planeten in ons zonnestelsel. Ze lijkt een overwegend blauwe bol omdat drie vierde van het aardoppervlak bedekt is met water. Water is een voorwaarde om te kunnen leven. Het is onmisbaar voor het functioneren van de cellen en de stofwisseling van elk levend wezen. Er is een verband tussen de aanwezigheid van water enerzijds en het ontstaan van leven en de evolutie ervan anderzijds. De geschiedenis van de mensheid, nomaden, dorpsen stadsbewoners is verbonden met de aanwezigheid van deze onophoudelijk vernieuwende en zuiverende levensbron, of we nu spreken over een meer, een rivier of een bron. Landbouw, industrie en grote steden zijn de grote verbruikers van onze watervoorraden. Ze verbruiken het aan zo’n hoog tempo dat de natuurlijke cyclus niet kan volgen. Dit brengt grote problemen met zich mee waarbij de grondwatervoorraden verontreinigd en verstoord worden. De overexploitatie en verspilling van zoet water zorgt ervoor dat deze levensbron schaarser wordt ondanks de overvloed eraan. Daardoor krijgen niet alleen de mensheid, maar ook talrijke ecosystemen te maken met schaarste en lopen ze gevaar. Naast deze grote uitdagingen duiken ook nieuwe denkwijzen op die gericht zijn op duurzame ontwikkeling. Steden en landen proberen de kwaliteit van het drinkwater, de verdeling en het verbruik ervan te verbeteren en tegelijkertijd verspilling te bestrijden. De zoektocht naar oplossingen voor de verontreiniging van zoet water en zeewater is volop aan de gang. De toekomst van water is bijzonder nauw verbonden met die van de mensheid. We moeten ons blauwe goud dus goed beschermen.

www.goodplanet.be

9

De toegang tot drinkwater is door de Verenigde Naties erkend als een basisrecht. Maar de weg naar toegang tot drinkbaar water voor iedereen is nog zeer lang. De wereldbevolking voorzien van degelijk drinkwater is één van de grootste uitdagingen waarvoor we staan. En dit is niet enkel een uitdaging voor de toekomst. Nu al zien we op veel plaatsen overal ter wereld dat het uiterst moeilijk, of zelfs onmogelijk is om te voldoen aan de vraag naar water. Dat komt niet alleen omdat op sommige plaatsen de natuurlijke voorraad water ontoereikend is. Onze vraag naar water stijgt ook steeds sneller. Dit komt door de ongecontroleerde bevolkingsgroei en doordat onze levensstijl ons steeds meer water doet verbruiken. Bovendien vervuilen landbouw en industrie ons water onrustwekkend veel. De schade die daardoor veroorzaakt wordt, is vaak onherstelbaar. Het is duidelijk dat wij jongeren in de toekomst zullen moeten afrekenen met een hele reeks uitdagingen wat watervoorziening betreft. Hoe sneller we op de proppen komen met oplossingen, hoe sneller we krachtdadig handelen, des te beperkter zullen de inspanningen zijn die we zullen moeten leveren. De beste garantie op succes, is de uitdaging nu aangaan! De productie van 1 kilo rundsvlees vraagt ongeveer 15 000 liter water. Dat is gigantisch veel en het betekent dat wij consumenten een grote impact hebben op het milieu. Maar het betekent ook dat iedereen, door bewuste keuzes te maken, een groot en positief verschil kan maken in zijn of haar dagelijks leven. Ik hoop dat de verschillende campagnes rond water jullie doen inzien dat iedereen, door doordacht te leven, kan bijdragen aan de oplossing.

Bart Devos, voorzitter van het Wereldjongerenparlement voor Water

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be

Posters_Belges_2012-NL_21sept.indd 1

Download deze poster via www.goodplanet.be

Water bedekt drie vierde van de oppervlakte van onze planeet. De wereldwijde watervoorraden lopen op tot 1386 miljoen kubieke kilometer. Bijna al dit water (97,5 %) is zout en vormt de zeeën en oceanen. Zoet water staat slechts voor 2,5 % van de totale waterhoeveelheid op aarde, maar 70 % van deze zoetwatervoorraad zit vast in de poolkappen en in berggletsjers. Water is overal op aarde te vinden, in vloeibare vorm (regen, rivieren, meren, oceanen), vaste vorm (sneeuw, gletsjers) en gasvorm. Deze verschillende vormen volgen elkaar op door de interactie tussen de zon, de atmosfeer, het water en de aardkorst. Naargelang het reliëf waarop de regen terechtkomt, het seizoen en de latitude bevriest het water, stroomt het weg of dringt het in de bodem. Het doordrenkt de bodem, filtert door tot in de grondwaterlagen, komt samen en stroomt vervolgens via de rivieren naar de zee. Door de verplaatsing van luchtmassa’s, geologische variaties en de diversiteit van het reliëf is water ongelijk verdeeld over het land.

© Franck Renard

De Venen, dak van de Ardennen. België

Anders dan bij andere natuurlijke grondstoffen is water onuitputtelijk. De hoeveelheid water op aarde veranderde niet in de loop van de verschillende geologische tijdperken.

DE WATERCYCLUS

21/09/12 12:41

10

11

2. De watercyclus

De Venen, dak van de Ardennen © Franck Renard Anders dan bij andere natuurlijke grondstoffen is water onuitputtelijk. De hoeveelheid water op aarde veranderde niet in de loop van de verschillende geologische tijdperken. Water bedekt drie vierde van de oppervlakte van onze planeet. De wereldwijde watervoorraden lopen op tot 1386 miljoen kubieke kilometer. Bijna al dit water (97,5 %) is zout en vormt de zeeën en oceanen. Zoet water staat slechts voor 2,5 % van de totale waterhoeveelheid op aarde, maar 70 % van deze zoetwatervoorraad zit vast in de poolkappen en in berggletsjers. Water is overal op aarde te vinden, in vloeibare vorm (regen, rivieren, meren, oceanen), vaste vorm (sneeuw, gletsjers) en gasvorm. Deze verschillende vormen volgen elkaar op door de interactie tussen de zon, de atmosfeer, het water en de aardkorst. Naargelang het reliëf waarop de regen terechtkomt, het seizoen en de latitude bevriest het water, stroomt het weg of dringt het in de bodem. Het doordrenkt de bodem, filtert door tot in de grondwaterlagen, komt samen en stroomt vervolgens via de rivieren naar de zee. Door de verplaatsing van luchtmassa’s, geologische variaties en de diversiteit van het reliëf is water ongelijk verdeeld over het land.

by BE (own work) [CC-BY-SA-3.0], via Wikimedia Commons

www.goodplanet.be

12

Water reist de wereld rond in een oneindige cylus

Water is kostbaar, uniek en onvervangbaar voor alles wat leeft op aarde. In de eerste plaats omdat de waterkringloop de kringloop van het leven is. De hitte van de zon doet jaarlijks ongeveer 480.000 km³ oppervlaktewater verdampen tot wolken. Uit deze wolken valt neerslag op het aardoppervlak. Die neerslag dringt in de ondergrond of vloeit via rivieren terug naar zee. Grondwater kan lang in de ondergrond blijven en al sijpelend vele kilometers afleggen, maar op een dag komt het terug aan de oppervlakte om via rivieren naar zee te vloeien en te verdampen. De watercyclus is cruciaal voor het hele ecosysteem dat onze aarde is. Deze cyclus regelt onder andere de luchtvochtigheid en de temperatuur binnen de atmosfeer. In de woestijn kan het overdag bijvoorbeeld meer dan 40 graden worden, maar ‘s nachts gaat het kwik snel onder het vriespunt. In de atmosfeer boven de woestijn ontbreekt immers de waterdamp die overdag warmte opneemt en ‘s nachts afgeeft. Door de klimaatverandering, watervervuiling, waterverspilling en indamming verandert het kwetsbare evenwicht binnen de waterkringloop. Dat is niet goed voor de verscheidenheid aan ecosystemen, zoals regenwouden, steppen, mangroves,…

“ In één waterdruppel n alle oceanen.” vind je alle geheimen va Gebruik regenwater om de planten te gieten, de wasmachine te laten draaien, het toilet door te spoelen, de auto te wassen,…

Kahlil Gibran

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Water is iets fundamenteel voor alle levende wezens. De eerste levensvormen – bacteriën – verschenen meer dan 3,5 miljard jaar geleden in een watermilieu. Het menselijk lichaam bestaat voor 65 % uit water; het brein bevat 76 % en de beenderen 22,5 %. Al het water dat we verliezen bij het uitademen, bij de stoelgang en vooral bij het zweten moet weer aangevuld worden. Zo moet een mens minstens twee liter vocht per dag opnemen waarvan een deel uit de voeding komt. Als je niet regelmatig genoeg vocht opneemt, sterf je snel. Geen enkel levend wezen kan ontstaan en overleven zonder de hoeveelheden water, nodig voor de werking van zijn organisme, aan te vullen en te vernieuwen.

Water is onmisbaar voor het leven. Een mens bijvoorbeeld overleeft slechts enkele dagen zonder water te drinken

WATER ALS CENTRUM VAN HET LEVEN

© Michel Loup

Rode kikkers onder water in een meer. Frankrijk

21/09/12 12:41

13

14

3. Water als centrum van het leven

Rode kikkers onder water in een Frans meer © Michel Loup Water is onmisbaar voor het leven. Een mens bijvoorbeeld, overleeft slechts enkele dagen zonder water te drinken. Water is iets fundamenteel voor alle levende wezens. De eerste levensvormen – bacteriën – verschenen meer dan 3,5 miljard jaar geleden in een watermilieu. Het menselijk lichaam bestaat voor 65 % uit water; het brein bevat 76 % en de beenderen 22,5 %. Al het water dat we verliezen bij het uitademen, bij de stoelgang en vooral bij het zweten moet weer aangevuld worden. Zo moet een mens minstens twee liter vocht per dag opnemen waarvan een deel uit de voeding komt. Als je niet regelmatig genoeg vocht opneemt, sterf je snel. Geen enkel levend wezen kan ontstaan en overleven zonder de hoeveelheden water nodig voor de werking van zijn organisme aan te vullen en te vernieuwen.

De eerste levensvormen verschenen en ontwikkelden zich in het water. Tijdens miljarden jaren evolutie verlieten de meest geëvolueerde en complexe waterwezens traag maar zeker hun vertrouwde omgeving om zich aan te passen aan het leven op het land. Toch is water nog steeds levensnoodzakelijk. Niet alleen voor de mens, maar ook voor alle planten en dieren. Water is immers integraal aanwezig in alle biologische weefsels. Daarom moeten alle levende wezens regelmatig of constant water opnemen om een goed werkende stofwisseling mogelijk te maken. Ook een mens gaat voor de geboorte door een ‘waterfase’. De embryo bevindt zich immers in het vruchtwater. Een embryo van 3 dagen bestaat voor 97% uit water. Een fœtus van 6 maanden uit 94% water. Bij een zuigeling bestaat 75% van het lichaamsgewicht uit water. Bij een volwassene daalt dit percentage tot 70% of 50 liter water voor een man van 70 kilogram.

“ Water is de drijvende kracht in de natuur.” Leonardo da Vinci

Een mens kan tot 40 dagen overleven zonder te eten. Als je echter langer dan 4 dagen niet drinkt, ga je dood. Een volwassen mens heeft dagelijks minstens 2 liter water uit voedsel en drank nodig.

www.goodplanet.be

15

Door evolutie ontwikkelden levende wezens strategieën om zich aan te passen aan de hoeveelheid water aanwezig in hun leefmilieu. Om zich te hydrateren, ontwikkelden planten en dieren bepaalde organische kenmerken, eigen aan het milieu waarin ze leven. Ook de mens ontwikkelde vaardigheden om in zijn waterbehoefte te voorzien.

Recht op water Water is de bron van alle leven op aarde, maar… volgens de wet is het geen mensenrecht. Hoezo, geen mensenrecht?! De Verenigde Naties riepen het recht op water in 2010 uit tot mensenrecht, maar die resolutie wordt nog steeds niet bekrachtigd in het internationaal recht. Als het water afgesloten wordt bij iemand die de waterfactuur niet meer kan betalen, is dat in strijd met het recht op water. Als overheden niet al het mogelijke doen om drinkbaar water te voorzien en te vrijwaren voor hun inwoners is dat in strijd met het recht op water. Sommige landen willen onder andere om die reden het recht op water niet als wettelijke verplichting opnemen. Ze hebben immers de financiële middelen niet om dat recht op water ook voor iedereen waar te maken. Andere landen, zoals de Verenigde Staten of China, zijn dan weer principieel tegen water als officieel mensenrecht, onder andere omdat dit niet altijd te rijmen valt met de privatisering van water.

Hersenen

Long Hart Maag Darm Nier Bot

Wist je dat? Een giraf kan langer overleven zonder water te drinken dan een kameel. De giraf haalt immers veel vocht uit de bladeren die ze eet. Kangoeroeratten hebben zelfs geen water nodig om te drinken. Ze halen hun vocht volledig uit hun voedsel.

Spier Bloed Huid

©CNRS/sagascience

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Vochtrijke gebieden zoals moerassen, venen en mangroves zijn stukken land die minstens een deel van het jaar onder water staan. Omdat deze gebieden de overgang vormen tussen landen waterecosystemen, zijn ze bijzonder rijk aan dieren plantsoorten. De groeiende landbouw, de verstedelijking en de uitbreiding van industrie- en havengebieden zorgden ervoor dat deze gebieden langzaam uitdroogden. Lange tijd werden deze gebieden immers onterecht beschouwd als ongezond of onproductief. Omwille van het belang van deze vochtrijke zones voor mens en milieu, wordt vandaag geprobeerd ze te beschermen en te herstellen. Waterzuivering, behoud van biodiversiteit, bescherming tegen gevaren als overstromingen, droogtes en bodemerosie evenals hun vermogen om koolstof op te slaan, zijn slechts enkele voorbeelden van het belang ervan. De Conventie van Ramsar werd in 1971 goedgekeurd en ondertekend door 162 staten. Deze conventie wil de bescherming van vochtrijke gebieden internationaal aanpakken en wil dat iedereen zich bewust wordt van de unieke functie van deze zones.


Dorp in de moerassen van het Zuiden nabij Bor. Staat Jonglei, Zuid-Soedan

Vochtrijke gebieden beslaan slechts 6 % van de oppervlakte van de werelddelen. In een eeuw tijd heeft de mens de helft van alle vochtrijke zones op de planeet aangetast.

VOCHTRIJKE GEBIEDEN: HALF LAND, HALF WATER

21/09/12 12:41

16

17

4. Vochtrijke gebieden: half land, half water

Dorp in de moerassen van het Zuiden nabij Bor, Staat Jonglei, Zuid-Soedan © Yann Arthus-Bertrand Vochtrijke gebieden beslaan slechts 6 % van de oppervlakte van de werelddelen. In een eeuw tijd heeft de mens de helft van alle vochtrijke zones op de planeet aangetast. Vochtrijke gebieden zoals moerassen, venen en mangroven zijn stukken land die minstens een deel van het jaar onder water staan. Omdat deze gebieden de overgang vormen tussen landen waterecosystemen, zijn ze bijzonder rijk aan dieren plantsoorten. De groeiende landbouw, de verstedelijking en de uitbreiding van industrie- en havengebieden zorgden ervoor dat deze gebieden langzaam uitdroogden. Lange tijd werden deze gebieden immers onterecht beschouwd als ongezond of onproductief. Omwille van het belang van deze vochtrijke zones voor mens en milieu, wordt vandaag geprobeerd ze te beschermen en te herstellen. Waterzuivering, behoud van biodiversiteit, bescherming tegen gevaren als overstromingen, droogtes en bodemerosie evenals hun vermogen om koolstof op te slaan, zijn slechts enkele voorbeelden van het belang ervan. De Conventie van Ramsar werd in 1971 goedgekeurd en ondertekend door 162 staten. Deze conventie wil de bescherming van vochtrijke gebieden internationaal aanpakken en wil dat iedereen zich bewust wordt van de unieke functie van deze zones.

Waterrijke gebieden of ‘wetlands’ zijn gebieden waar water in overvloed aanwezig is, soms permanent, soms seizoensgebonden. Moerassen, draslanden, venen, poelen, vijvers, lagunes,… Ze zijn essentieel voor de biodiversiteit en onmisbaar als waterreservoirs. Als ze droogvallen, verdwijnt hun grote diversiteit aan leven, ontstaat waterschaarste én komen er overstromingen. Wetlands vangen bij hoog water immers veel water op dat ze in droge tijden weer afgeven. Bovendien kunnen ze grote hoeveelheden CO2 opslaan, wat van groot belang is in de strijd tegen de klimaatverandering.

Bedreigingen De waterrijke gebieden ondergingen de revolutie van landbouw, industrie en steden in de 20ste eeuw. Dit leidde tot het droogleggen van bijna de helft van deze gebieden. Ook het bouwen van grote dammen heeft verregaande gevolgen voor de waterrijke gebieden en dus ook voor de mensen, planten en dieren die ervan afhankelijk zijn. Een dam verandert de waterhuishouding van een rivier immers ingrijpend. www.goodplanet.be

Wist je dat? Sinds 1900 verdween de helft van de waterrijke gebieden op aarde.

18

In Egypte bouwde men in de jaren 60 de Aswandam om de jaarlijkse overstromingen van de Nijl beter te kunnen controleren en voor de opwekking van energie. Het land heeft er met de dam een meer bij gekregen, het Aswanmeer, maar de Nijl overstroomt niet meer. De landbouwgronden worden dus niet meer overspoeld met vruchtbaar slib, waardoor de boeren dure kunstmest moeten gebruiken. Een andere bedreiging voor wetlands is ontbossing. Als de bomen en hun wortels verdwijnen, kan de grond het regenwater niet meer opvangen. De grond spoelt mee weg met het regenwater naar de rivier. In lager gelegen gebieden stroomt het water trager, waardoor de weggespoelde grond naar de bodem zinkt. Zo slibben wetlands dicht en kunnen ze minder water opvangen, wat stroomafwaarts dan weer voor overstromingen kan zorgen.

Voortbestaan: de Ramsar-conventie Deze overeenkomst over watergebieden werd in februari 1971 getekend in Iran en trad in werking in 1975. Het verdrag dient als kader voor nationale acties en internationale samenwerking voor het behoud en rationeel gebruik van watergebieden en bijhorende hulpbronnen. Vandaag is de conventie goedgekeurd door 162 landen die 1650 watergebieden inschreven op de Ramsar-lijst, goed voor een oppervlakte van 149,6 miljoen hectare. Deze lijst vertegenwoordigt de watergebieden van internationaal belang, voornamelijk grensoverschrijdende zones of migratieroutes van vogels en vissen. België heeft 9 Ramsar-gebieden die samen een oppervlakte van 42 938 hectare vormen: Ijzerbroeken te Diksmuide en Lo-Reninge (2360 ha), Grotte des Émotions (3 ha), Hoge Venen (6000 ha), Vallée de la Haute Sûre (29 000 ha), Kalmthoutse Heide (2200 ha), Marais d’Harchies (525 ha), Schorren van de Beneden Schelde (420 ha), Vlaamse Banken (1900 ha) en het Zwin (530 ha).

er, “ De roem is als een rividingen boven die lichte en opgeblazen degelijke doet drijven, en zware en dingen doet zinken.” Francis Bacon

Kampeer je in de natuur, vervuil het water in de omgeving dan niet met zeep, shampoo of afwasmiddel. Kan je er niet onderuit, gebruik dan zeker biologisch afbreekbare zeep.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Sommige leefmilieus worden gekenmerkt door weinig regenval en weinig waterbronnen. De dorheid zorgt ervoor dat de fauna en flora strategieën ontwikkelen om in zo’n bijzondere situatie te kunnen overleven. Sommige diersoorten kunnen vrij lang zonder water, maar verkiezen bijvoorbeeld om ’s nachts actief te zijn en zo zichzelf te beschermen tegen de zon en uitdroging. Overdag stoppen ze zich dan weg onder de grond. Bij sommige planten zijn de bladeren (waarlangs planten veel vocht verliezen) heel klein of zelfs naalden geworden. Andere planten slaan water op in hun vetstengel. Nog anderen verliezen hun bladeren en verkeren langere tijd in een soort slaaptoestand of ze wachten als zaadkorrel tot de regen terugkeert. Ook de mens past zich bij tekort aan water aan door veranderingen in gedrag en gewoonten. In de Sahara bijvoorbeeld draagt men ruime kleren, die isoleren tegen de warmte en het zweten beperken, en gebruikt men een dromedaris als lastdier in plaats van bijvoorbeeld een ezel.


Karavaan van dromedarissen in de buurt van Nouakchott. Mauritanië

Het vasteland bestaat voor 41% uit woestijnen en bijna-woestijnen. Een miljard mensen leeft in regio’s blootgesteld aan woestijnvorming en droogte.

DORHEID, OF WANNEER WATER DE BEPERKENDE FACTOR WORDT

21/09/12 12:41

19

20

5. Dorheid, of wanneer water de beperkende factor wordt

Karavaan van dromedarissen in de buurt van Nouakchott, Mauritanië © Yann Arthus-Bertrand Het vasteland bestaat voor 41% uit woestijnen en bijna-woestijnen. Een miljard mensen leeft in regio’s blootgesteld aan woestijnvorming en droogte. Sommige leefmilieus worden gekenmerkt door weinig regenval en weinig waterbronnen. De dorheid zorgt ervoor dat de fauna en flora strategieën ontwikkelen om in zo’n bijzondere situatie te kunnen overleven. Sommige diersoorten kunnen vrij lang zonder water, maar verkiezen bijvoorbeeld om ’s nachts actief te zijn en zo zichzelf te beschermen tegen de zon en uitdroging. Overdag stoppen ze zich dan weg onder de grond. Bij sommige planten zijn de bladeren (waarlangs planten veel vocht verliezen) heel klein of zelfs naalden geworden. Andere planten slaan water op in hun vetstengel. Nog anderen verliezen hun bladeren en verkeren langere tijd in een soort slaaptoestand of ze wachten als zaadkorrel tot de regen terugkeert. Ook de mens past zich bij tekort aan water aan door veranderingen in gedrag en gewoonten. In de Sahara bijvoorbeeld draagt men ruime kleren die isoleren tegen de warmte en het zweten beperken en gebruikt men een dromedaris als lastdier in plaats van bijvoorbeeld een ezel.

Jemen behoort tot de top 5 va n landen die met wate rschaarste ka mpen. De klimaatverand ering en de ex plosieve bevolkingsgro ei verhogen d e waterstress nog m eer. Decennia la ng gebruikte de bev olking bijna u it sl uitend regenwater om de akkers te bev loeien. De introductie van waterpom pen in de jaren zestig veranderde de houding omtrent wate r dramatisch. De Jemenieten dachten dat de onderaa rdse zee onuitputtelijk was en spron gen zeer verkwistend o m met het blau w e goud. Fragment uit ar

tikel ‘Waterstre ss in Jemen’ in Magazine. Door Mo Yong Lee Van de Casteele, 29 ju http://www.m ni 2011. o.be/artikel/w aterstress-jem en

www.goodplanet.be

“ Toen ik in 1963 als wam, had tienjarige in Sanaa toekaterput. elke woning een eigen w minder dan Het grondwater zat toen ag wordt tot dertig meter diep. Vandaord.” duizend meter diep gebo ani, Abdulrahman Al-Ery en ater en Milieu in Jem W van ter nis mi voormalig

21

© Bart Vantieghem

In veel regio’s ontstaat gebrek aan water omdat de bevolkingsdruk toeneemt, de woestijn oprukt, regens langer uitblijven, waterrijke gebieden uitdrogen, grondwaterlagen uitgeput raken, enzovoort. Wanneer er jaarlijks minder dan 1000 m³ water per persoon beschikbaar is (2740 liter per dag), spreken we over waterschaarste. Waterschaarste betekent niet noodzakelijk dat er niet genoeg zoet water is. Wanneer waterbronnen slecht beheerd worden of de verdeling van het water niet goed verloopt, kan er ook waterschaarste ontstaan. Uit sommige rivieren wordt bijvoorbeeld zoveel water geput dat ze droog staan nog voor ze de monding bereiken. In streken zoals de Hoorn van Afrika leeft 90% van de bevolking van de landbouw en wordt enorm veel water gebruikt voor irrigatie en veeteelt. Het meeste water gaat naar de teelt van exportgewassen. Bovendien versnelt de woestijnvorming nog door de klimaatverandering.

11 landen in de Sahel plannen een ‘grote groene muur’ dwars door Afrika om woestijnvorming tegen te gaan. De ‘muur’ moet jaarlijks ook 3 miljoen ton CO2 uit de lucht halen. Er zijn echter ook tegenstanders van het project. Zij vrezen dat de lokale bevolking weinig inspraak zal hebben en gedwongen zal moeten verhuizen.

© Dieter Telemans

Kenia, grens met Ethiopië. Door de klimaatverandering volgen de periodes van droogte elkaar nu veel vlugger op dan 20 tot 30 jaar geleden. De herders vinden geen water meer voor hun dieren. www.goodplanet.be

22

De klimaatverandering wordt in grote mate veroorzaakt door de ontwikkelde landen. Bovendien komt een groot deel van ons voedsel uit het Zuiden. Woestijnvorming is dus wel degelijk een probleem dat de hele wereld aangaat. De politieke wil om iets aan de oorzaken en de gevolgen te doen, ontbreekt echter vaak. Kansarme bevolkingsgroepen kunnen immers weinig druk uitoefenen.

Wist je dat? De droogste plaats op aarde is de Atacama woestijn in Chili. Op sommige plaatsen heeft het al meer dan 400 jaar niet meer geregend!

Koop geen asperges uit Peru, maar kies voor lokale asperges tijdens het seizoen (april-juni).

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Tijdens z’n doortocht op de continenten, slijt water rotsen uit. Het voert de opgeloste mineralendeeltjes met zich mee die later zeezout worden. De watercyclus zorgt voor een permanente watercirculatie tussen de oceanen, de atmosfeer en de waterlopen op het vasteland. Zo zijn zeeën de eindbestemming voor bijna alle waterlopen. Maar niet enkel mineraaldeeltjes worden meegevoerd met het water, ook chemische en organische verontreiniging komt erin terecht, vermengt zich en stapelt zich op in het lichaam van zeefauna en -flora. Elke dag wordt wereldwijd 2 miljoen ton urine en menselijke uitwerpselen rechtstreeks in waterlopen geloosd. Daarbij komen dan nog eens de drijfmest van de veeteelt evenals de landbouwmeststoffen. Al deze vormen van vervuiling verstoren de werking van de ecosystemen van de zee. Steeds meer en steeds grotere mariene gebieden worden als dood beschouwd. Overal ter wereld worden onderzoeksprogramma’s en beleidsinitiatieven opgezet om oplossingen te vinden voor deze problemen.


Walvis in de open zee bij het Valdés-Schiereiland. Argentinië

Elk jaar wordt 6 miljoen ton aan chemische producten meegesleurd door stromen die uiteindelijk uitmonden in een oceaan. Dit zorgt voor verontreiniging die ongewenst terecht komt in de voedselketen.

DE ZEE MIDDENIN DE WATERCYCLUS

21/09/12 12:41

23

24

6. De zee middenin de watercyclus

Walvis in de open zee bij het Valdes schiereiland, Argentinië © Yann Arthus-Bertrand Elk jaar wordt 6 miljoen ton aan chemische producten meegesleurd door stromen die uiteindelijk uitmonden in een oceaan. Dit zorgt voor verontreiniging die ongewenst terechtkomt in de voedselketen. Tijdens z’n doortocht op de continenten, slijt water rotsen uit. Het voert de opgeloste mineralendeeltjes met zich mee die later zeezout worden. De watercyclus zorgt voor een permanente watercirculatie tussen de oceanen, de atmosfeer en de waterlopen op het vasteland. Zo zijn zeeën de eindbestemming voor bijna alle waterlopen. Maar niet enkel mineraaldeeltjes worden meegevoerd met het water, ook chemische en organische verontreiniging komt erin terecht, vermengt zich en stapelt zich op in het lichaam van zeefauna en -flora. Elke dag wordt wereldwijd 2 miljoen ton urine en menselijke uitwerpselen rechtstreeks in waterlopen geloosd. Daarbij komen dan nog eens de drijfmest van de veeteelt evenals de landbouwmeststoffen. Al deze vormen van vervuiling verstoren de werking van de ecosystemen van de zee. Steeds meer en steeds grotere mariene gebieden worden als dood beschouwd. Overal ter wereld worden onderzoeksprogramma’s en beleidsinitiatieven opgezet om oplossingen te vinden voor deze problemen. Oceanen reguleren het klimaat en slaan CO2 op. Daarom zijn ze essentieel voor alle leven op aarde. Bovendien voeden ze meer dan de helft van de wereldbevolking en leveren ze ons gigantische hoeveelheden grondstoffen en energie. Toch brengt de mens door vervuiling, overbevissing en de uitstoot van broeikasgassen steeds meer schade toe aan onze zeeën. Het ziet er helaas niet naar uit dat het tij snel zal keren.

Onbekend is… onbemind? De zeeën en oceanen bedekken 71% van het aardoppervlak, maar blijven de minst goed gekende gebieden. De diepe afgronden in de zeebodem zijn nog onbekend terrein en elke dag worden nieuwe soorten ontdekt die in ongelooflijke omstandigheden kunnen leven. Volgens wetenschappelijke schattingen zijn deze ecosystemen de leefomgeving van 90% van de biomassa en 80% van de biodiversiteit op aarde, waarvan we vandaag slechts 5% kennen (274 000 mariene soorten). Er zouden er nog meer dan een miljoen te ontdekken zijn! Helaas heeft de mens ook al de uitroeiing van enkele soorten op zijn geweten, zoals de zeekoe van Steller die in 1768 verdween. www.goodplanet.be

Wist je dat? Op sommige plaatsen in de oceaan zou de Mount Everest helemaal onder water kunnen verdwijnen en zelfs dan zou er nog 2 kilometer water boven de top staan.

25

© Bart Vantieghem

Bescherming van de oceanen Meer dan de helft van de oceaangebieden valt buiten de nationale exclusieve bevoegdheden van de landen. Daarom is het nodig dat landen overeenkomsten sluiten over het gebruik, de exploitatie en de bescherming van de oceanen en hun hulpbronnen. Zo heeft het OSPAR-verdrag als doel door internationale samenwerking het maritieme milieu in de Noordoostelijke Atlantische Oceaan (inclusief de Noordzee) te beschermen. Het verdrag trad in werking in 1992 en werd ondertekend door 14 landen (waaronder België) en de Commissie van de Europese Unie. Vroeger dacht men dat de zee onuitputtelijk was. De wereldwijde visvangst steeg in enkele jaren tijd van 20 naar 90 miljoen ton vis per jaar. Ondertussen weten we dat bijvoorbeeld sushi ervoor kan zorgen dat de blauwvintonijn uitsterft. Ook andere tonijnsoorten zijn bedreigd. In onze Noordzee wordt onder andere kabeljauw overbevist. Volgende keer toch maar geen broodje tonijnsla?

www.goodplanet.be

26

Wat heeft een file te maken met het verdwijnen van koraal?

Wist je dat?

Auto’s stoten CO2 uit. Die CO2 komt in de atmosfeer terecht en wordt vervolgens grotendeels opgenomen door de oceanen. Door de chemische reactie met water vormt CO2 koolzuur in de oceanen. Zo stijgt de zuurtegraad. Hierdoor lossen de koralen geleidelijk aan op. Dat vormt een probleem voor de vele dieren die afhankelijk zijn van koraalriffen als woonplaats of voor hun voedselvoorziening.

Japanse en Amerikaanse wetenschappers filmden in 2013 voor het eerst een acht meter lange reuzeninktvis op 630 meter diepte in de Stille Oceaan nabij Japan.

“ Wat wij doen, is slechts. Maar als we een druppel in de oceaaneaan kleiner zijn het niet deden, zou de oc e druppel.” vanwege deze ontbrekend Moeder T heresa

Eet minder vis en raadpleeg de viswijzer om te vermijden dat je overbeviste soorten koopt.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Voor de mens heeft water zowel een biologische als een sociale functie. We gebruiken water om ons lichaam te hydrateren maar evengoed voor huishoudelijke behoeften (keuken, hygiëne, wassen, toilet,…). Als algemene regel geldt: hoe hoger de levensstandaard, hoe hoger het huishoudelijk waterverbruik. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie heeft een mens minimum 20 liter water per dag nodig om te leven en aan zijn fysiologische, sanitaire en sociale behoeften te voldoen. In 19 landen wereldwijd ligt het huishoudelijk verbruik per persoon per dag lager dan dit minimum. In Rwanda, Mozambique, Cambodja en Somalië ligt het zelfs lager dan 15 liter. In 38 landen ligt het dan weer boven de 250 liter per persoon per dag (bijna 600 liter voor een Noord-Amerikaan, bijna 300 liter voor een Fransman). De nood aan water voor alle mensen op aarde doet vragen rijzen over een betere toegang tot drinkbaar water voor iedereen. Daarnaast dienen er dringend maatregelen genomen te worden om de verspilling ervan in de ontwikkelde landen tegen te gaan.

Gemiddeld gebruiken we 110 liter water per persoon per dag. Maar dit cijfer verbergt enorme ongelijkheden.

©Yann Arthus-Bertrand

Verkaveling van villa’s met zwembad in de Var. Frankrijk

TOEGANG TOT WATER, WAARDEMETER VOOR SOCIALE ONGELIJKHEDEN

21/09/12 12:41

27

28

7. Toegang tot water, onthullend voor sociale ongelijkheden Verkaveling van villa’s met zwembad in de Var, Frankrijk © Yann Arthus-Bertrand Gemiddeld gebruiken we 110 liter water per persoon per dag. Maar dit cijfer verbergt enorme ongelijkheden. Voor de mens heeft water zowel een biologische als een sociale functie. We gebruiken water om ons lichaam te hydrateren maar even goed voor huishoudelijke behoeften (keuken, hygiëne, wassen, toilet,…). Als algemene regel geldt: hoe hoger de levensstandaard, hoe hoger het huishoudelijk waterverbruik. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie heeft een mens minimum 20 liter water per dag nodig om te leven en aan zijn fysiologische, sanitaire en sociale behoeftes te voldoen. In 19 landen wereldwijd ligt het huishoudelijk verbruik per persoon per dag lager dan dit minimum. In Rwanda, Mozambique, Cambodja en Somalië ligt het zelfs lager dan 15 liter. In 38 landen ligt het dan weer boven de 250 liter per persoon per dag (bijna 600 liter voor een Noord-Amerikaan, bijna 300 liter voor een Fransman). De nood aan water voor alle mensen op aarde doet vragen rijzen over een betere toegang tot drinkbaar water voor iedereen. Daarnaast dienen er dringend maatregelen genomen te worden om de verspilling ervan in de ontwikkelde landen tegen te gaan.

Ongelijke toegang tot water Zoet water is niet alleen geografisch gezien ongelijk verdeeld over de wereld. De toegang tot water wordt ook beïnvloed door de sociale achtergrond en economische situatie van mensen. Zo heeft de rijkste bevolkingslaag in Bolivia 41% meer toegang tot water dan de armste inwoners. Omdat de rijkere mensen een betere toegang hebben, zullen ze ook meer verbruiken. Zo wordt de kloof en de beschikbare hoeveelheid water tussen arm en rijk alleen maar groter.

Wist je dat? In Spanje laten makelaars vlakbij nieuwe vakantieverblijven golfterreinen aanleggen die elk even veel water vragen als een stad van 16 000 inwoners. © Dieter Telemans

www.goodplanet.be

29

Rijkere landen die in luxe zwemmen, realiseren zich niet wat al die luxe aan water kost. Om voedsel, energie, gebouwen, wegen, steden en producten te maken en onderwijs, sport, recreatie en cultuur te realiseren heb je water nodig. Veel water. Ondertussen bereikt de Colorado rivier haar monding niet meer. Landbouwers in Mexico moeten experimenteren met zoutwatergewassen omdat de vroegere wetlands een oprukkende woestijn werden door buitensporige irrigatie. Niet alleen landbouw, industrie en toerisme worden met de vinger gewezen. Ook de huishoudens in California gebruiken enorm veel water. Heel wat inwoners van deze Amerikaanse staat hebben immers een privézwembad. In Los Angeles loopt een pilootproject waarbij elk gezin een bepaald rantsoen water kreeg. Gebruik je meer, dan betaal je ook meer. Het waterverbruik daalde met 20%, maar heel wat rijke mensen laten zich niet tegenhouden door de hoge prijs en blijven water verspillen.

Waterdistributie In geïndustrialiseerde landen is de waterdistributie meestal gesubsidieerd. Mensen in het Zuiden moeten de kosten echter volledig zelf dragen. Zo betalen ze veel meer voor hun kraantjeswater, dat vaak van twijfelachtige kwaliteit is. Enkele landen voerden al een sociaal tarief in voor drinkwater. Zo kunnen mensen die het financieel moeilijk hebben een verminderd tarief krijgen voor hun waterverbruik. In Vlaanderen bestaat er nog geen sociaal tarief, maar krijgt elke inwoner jaarlijks 15m³ gratis drinkwater. Je kan wel een vrijstelling krijgen voor de gemeentelijke bijdragen voor de infrastructuur van de waterdistributie en de bijdragen voor afvalwaterzuivering. In Brussel maakte de vzw Straatverplegers een plan met drinkwaterfonteinen en toiletten in de 19 gemeenten. De folder werd onder andere aan daklozen gegeven, zodat ze op elk moment weten waar ze water ter beschikking kunnen hebben. Eigenlijk moeten we niet alleen de toegang tot water eerlijk verdelen, maar ook het evenwicht van de natuurlijke watercyclus respecteren en vervuiling vermijden zodat mariene ecosystemen en hun biodiversiteit beschermd worden.

Water voor iedereen? De wereldbevolking stijgt en de vraag naar drinkbaar water stijgt nog sneller. Geen paniek, er zal water genoeg zijn. Maar we moeten er dan wel duurzaam mee omgaan en het eerlijk verdelen. Op dit moment gebruikt het rijkste deel van de wereldbevolking het grootste deel van de grondwaterreserves in zo’n snel tempo op, dat de waterkringloop ze niet tijdig kan aanvullen. Dat moet anders.

Ecotoerisme betekent niet noodzakelijk dat je in een dure ecolodge moet overnachten. Zorg er ook op vakantie voor dat je respectvol omspringt met water en energie en laat geen afvalberg achter.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



In ontwikkelingslanden, waaronder veel landen ten zuiden van de Afrikaanse Sahara, wordt water thuis geleverd bij slechts 16 % van de bevolking. In Amman, hoofdstad van het koninkrijk Jordanië, komt er maar één keer per week water uit de kraan. Over de hele planeet kent bijna de helft van de mensheid niet het comfort van een kraan waaruit drinkwater komt. Vooral in de Afrikaanse Sahel moeten vrouwen elke dag te voet een lange weg afleggen om water uit een put te halen. Deze taak neemt meestal verscheidene uren in beslag en heeft een grote invloed op hun levensomstandigheden en hun ontwikkelingsmogelijkheden als mens. Omwille van de lange afstand en het gewicht is tevens de waterhoeveelheid, die beschikbaar is voor huishoudelijk gebruik, beperkt. De strijd tegen armoede en vóór ontwikkeling houdt dus in dat iedereen een betere toegang tot kwaliteitsvol drinkwater moet krijgen.

Wereldwijd hebben ongeveer 1 miljard mensen geen toegang tot drinkbaar water.

WATER IN ONTWIKKELINGSLANDEN


Vrouwen die water dragen op weg naar huis. Mali

21/09/12 12:42

30

31

8. Water in ontwikkelingslanden

Vrouwen die water dragen op weg naar huis in Mali © Yann Arthus-Bertrand Ongeveer 1 miljard mensen ter wereld hebben geen toegang tot drinkbaar water. In ontwikkelingslanden, waaronder veel landen ten zuiden van de Afrikaanse Sahara, wordt water thuis geleverd bij slechts 16 % van de bevolking. In Amman, hoofdstad van het koninkrijk Jordanië, komt er maar één keer per week water uit de kraan. Over de hele planeet, kent bijna de helft van de mensheid niet het comfort van een kraan waaruit drinkwater komt. Vooral in de Afrikaanse Sahel moeten vrouwen elke dag te voet een lange weg afleggen om water uit een put te halen. Deze taak neemt meestal verscheidene uren in beslag en heeft een grote invloed op hun levensomstandigheden en hun ontwikkelingsmogelijkheden als mens. Omwille van de lange afstand en het gewicht is tevens de waterhoeveelheid die beschikbaar is voor huishoudelijk gebruik beperkt. De strijd tegen armoede en vóór ontwikkeling houdt dus in dat iedereen een betere toegang tot kwaliteitsvol drinkwater moet krijgen. De drinkbare watervoorraden zijn niet eerlijk verdeeld over de wereld. Bovendien verschilt de hoeveelheid neerslag van regio tot regio en beïnvloedt het waterverbruik van de ene regio ook de watervoorraden in de naburige gebieden. Over de hele geschiedenis van de mensheid slaagden we erin om op een efficiënte manier te voldoen aan onze behoefte aan water. Ook vandaag is dit meer dan ooit het geval, maar helaas voelt niet iedereen die vooruitgang. In gebieden waar de bevolking arm is, wordt er weinig of geen werk gemaakt van oplossingen om de toegang tot water te verbeteren of water te zuiveren. Voor de Wereldgezondheidsorganisatie en Unicef betekent een redelijke toegang tot water dat het mogelijk is te beschikken over minstens 20 liter water per persoon per dag en dat de bron zich op ten hoogste 1 kilometer van de woonplaats van de gebruiker bevindt.

Waterdragers Er is een rechtstreeks verband tussen toegang tot water en armoede. Op het platteland van Marokko is water bijvoorbeeld onmisbaar voor landbouw en veeteelt. Maar bronnen en putten leveren nu niet voldoende water meer aan de plattelandsbevolking.

www.goodplanet.be

t “ Ook vandaag nog heefg op het een deel van de bevolkin niet al tijd Marokkaanse plattelandater. toegang tot drinkbaar w en niet naar Heel wat kinderen kunnater moeten school gaan omdat ze w n familie.” halen voor zichzelf en hu Leerlingen van de school

l’Etablissement Mekoua

r in Fez

32

© Dieter Telemans

In Mali bijvoorbeeld, leggen niet alleen kinderen, maar ook heel wat vrouwen dagelijks een lange weg af naar een rivier of bron. Mannen gaan veel minder vaak op watertocht. Deze vrouwen kunnen niet anders dan meerdere uren per dag bezig te zijn met de waterbevoorrading van hun familie. Sommigen gaan in het droogseizoen al in het holst van de nacht op pad om geen uren te hoeven aanschuiven aan de bron. Dat maakt het voor deze vrouwen erg moeilijk of onmogelijk om te gaan werken en geld te verdienen. Een kraan of pomp in de buurt van hun huis zou niet alleen voor hun levenskwaliteit, maar ook voor hun gezondheid een wereld van verschil maken.

Hoeveel stappen moet jij zetten om tot bij een kraan te komen waaruit drinkbaar water komt? Niet zo veel waarschijnlijk. Miljoenen mensen stappen echter elke dag gemiddeld 6 kilometer, gewoon om water te halen voor hun basisvoorzieningen. Eigenlijk is het best wel gek als je dan bedenkt dat heel wat mensen er heel wat geld voor over hebben om water in flessen te kopen. Die flessen moeten dan ook nog vervoerd worden en zorgen voor een grote afvalberg. En dat allemaal terwijl we thuis de luxe hebben om de kraan open te draaien en meteen drinkbaar water ter beschikking hebben.

Wist je dat? Wereldwijd heeft 1 persoon op 10 geen toegang tot drinkbaar water.

Wist je dat? Wereldwijd kunnen 18 miljoen kinderen niet naar school omdat ze water moeten halen. Geen basisopleiding betekent geen kansen om uit de armoede te geraken.

www.goodplanet.be

Neem een douche in de plaats van een bad. Voor een bad heb je minstens twee keer zo veel water nodig.

www.goodplanet.be



Er is een duidelijk verband tussen water en ziekten. Als water besmet is door giftige stoffen of bacteriën, virussen of parasieten,… is het niet drinkbaar. Ook onvoldoende gefilterd of onbehandeld kan water mens en dier ziek maken, net daar waar water de overdracht van ziekten zou moeten tegengaan. Elke minuut sterven er wereldwijd 3 kinderen door diarree veroorzaakt door ongezond water en het gebrek aan wc’s. Diarree, cholera, tyfuskoorts en vele andere ziekten vormen een bedreiging wanneer de afvoer en sanering van afvalwater niet correct gebeurt en de natuurlijke zuiveringscapaciteit de vervuiling niet meer kan verwerken. Wereldwijd leven er dagdagelijks 2,4 miljard mensen in een dergelijke situatie. Ziekten die overgedragen worden door water of te maken hebben met watergebrek zijn niet alleen dodelijk, ze tasten ook de ontwikkelingsmogelijkheden van de bevolking aan en zijn dus evengoed oorzaken van armoede.


Mens en dier op de oevers van de Senegalstroom in Kayes. Mali

Niet-drinkbaar water is de eerste doodsoorzaak ter wereld. Het doodt 5 miljoen mensen per jaar. Dat is tien keer meer dan er mensen sterven in oorlogen.

WATER ALS ZIEKTEDRAGER

21/09/12 12:42

33

34

9. Water als ziektedrager

Mens en dier op de oevers van de Senegalstroom in Kayes, Mali ©Yann Arthus-Bertrand Niet-drinkbaar water is de eerste doodsoorzaak ter wereld. Het doodt 5 miljoen mensen per jaar. Dat is 10 keer meer dan er mensen sterven in oorlogen. Er is een duidelijk verband tussen water en ziekten. Als water besmet is door giftige stoffen of bacteriën, virussen of parasieten,… is het niet drinkbaar. Ook onvoldoende gefilterd of onbehandeld kan water mens en dier ziek maken net daar waar water de overdracht van ziekten zou moeten tegengaan. Elke minuut sterven er wereldwijd 3 kinderen door diarree veroorzaakt door ongezond water en het gebrek aan wc’s. Diarree, cholera, tyfuskoorts en vele andere ziekten vormen een bedreiging wanneer de afvoer en sanering van afvalwater niet correct gebeurt en de natuurlijke zuiveringscapaciteit de vervuiling niet meer kan verwerken. Wereldwijd leven er dagdagelijks 2,4 miljard mensen in een dergelijke situatie. Ziekten die overgedragen worden door water of te maken hebben met watergebrek zijn niet alleen dodelijk, ze tasten ook de ontwikkelingsmogelijkheden van de bevolking aan en zijn dus evengoed oorzaken van armoede. In een groot deel van de ontwikkelingslanden doodt besmet water meer dan gewelddadige conflicten. Elk jaar sterven 5 miljoen mensen aan ziekten veroorzaakt door onzuiver water. In sommige gebieden in Afrika liggen in 4 op de 5 ziekenhuisbedden mensen die besmet water hebben gedronken. Waar mens en vee hetzelfde water gebruiken, drinkwater en afvalwater niet grondig gescheiden worden of waar beken en sloten als open riolen gebruikt worden, lopen mensen makkelijk ernstige of dodelijke ziekten op. Wie niet beschikt over zuiver water en/of over een minimale sanitaire infrastructuur, kan zich als mens niet ontplooien en ontwikkelen.

Interview met Murray Biedler, consultant in water en ontwikkeling:

Wat zijn de meest voorkomende ziektes veroorzaakt door besmet water? “Meestal denkt men bij ziektes veroorzaakt door besmet water aan diarree. Maar besmet water kan ook een broeihaard zijn voor ziekten als Guineaworm en Schistosomiasis (parasitaire wormen die via besmet water in het menselijk lichaam terechtkomen) of insecten die slaapziekte, malaria en denguekoorts overbrengen. De risico’s variëren van verlamming door worminfecties of langdurige infecties door terugkerende malaria en denguekoorts tot de dood door hoge koorts of uitdroging bij cholera.” www.goodplanet.be

Wist je dat? Wereldwijd hebben 2 mensen op 5 geen toegang tot sanitaire voorzieningen of een afvalwatersysteem.

35

Is het belangrijk dat water proper en helder is? “Drinkbaar water of water voor huishoudelijk gebruik moet veilig zijn, maar dat betekent niet per se dat het water proper of helder moet zijn. Het is belangrijk dat de lokale bevolking de smaak, aanwezige mineralen, reuk en geur accepteert. In Europa denken we immers dat helder water veilig is, maar elders weigeren mensen om helder, behandeld water te drinken. In hun leefomgeving is helder water meestal vergiftigd of besmet en niets kan erin leven. Daarom verkiezen ze soms water dat een lichte bruine of groene kleur heeft en tekenen van leven vertoont. Ook de specifieke geur en smaak van behandeld water wordt niet door iedereen geapprecieerd. Zo verkiezen mensen soms besmet water boven behandeld water, met alle gevolgen vandien. In bepaalde gevallen is het dus beter om water te hebben dat veilig, maar een beetje ‘vuiler’ is.” Cholera is zonder twijfel één van de ergste en meest dodelijke ziekten die veroorzaakt worden door besmet water. Aan de andere kant is de toegang tot drinkbaar water volgens Maslow een basisbehoefte van de mens. Zonder drinkbaar water en dus zonder bevrediging van de basisbehoeften, kan een mens ook zijn andere levensbelangrijke behoeften, zoals zelfontplooiing of educatie, niet vervullen. De armoede in de steden is wereldwijd een groeiend probleem. De helft van de wereldbevolking woont in de steden, een half miljard daarvan in sloppenwijken. Extreme weersomstandigheden en schulden drijven vele boeren naar de stad, in de hoop daar een betere toekomst te vinden. Daar aangekomen hebben ze geen andere keuze dan te gaan wonen in de overbevolkte krottenwijken. Drinkbaar water is er schaars en duur. De open riolen veroorzaken allerlei ziektes. In India bijvoorbeeld, is de bevolking in de steden de laatste eeuw vertienvoudigd. In de sloppenwijken rond New Delhi is er in het beste geval slechts enkele uren per dag stromend water, soms is er helemaal geen. Als er al toiletten zijn, zijn ze dikwijls zo slecht onderhouden dat de bewoners hun schaarse roepies liever aan iets anders uitgeven en hun behoefte in open lucht doen. Door het gebrek aan deze basisvoorzieningen lijden mensen in de sloppenwijken dikwijls aan ziektes die veroorzaakt worden door onzuiver water, huidziektes en tuberculose.

© Dieter Telemans

“ We zullen aids, noch ia, noch elke tuberculose, noch malar te die andere besmettelijke ziekzijn greep ontwikkelingslanden in dat we de strijd houdt, overwinnen voor nitatie en voor drinkbaar water, sanen.” basisgezondheidszorg win sec retaris-generaal Kofi Annan, voormalig es van de Verenigde Nati

www.goodplanet.be

Wist je dat? Elke dag sterven 6000 kinderen aan ziektes die veroorzaakt worden door onzuiver water of een gebrek aan sanitaire voorzieningen en hygiëne.

www.goodplanet.be



Voor voedselproductie is er water nodig, of dat nu van de regen komt of via irrigatie. Zo wordt 20 % van de bewerkte oppervlakte wereldwijd bevloeid omwille van de beperkte of onregelmatige regenval of om het rendement van de grond te verbeteren. Deze bevloeide landbouwoppervlakte staat in voor 40 % van de productie en neemt steeds toe: sinds 1950 is de bevloeide oppervlakte verdubbeld. Het water dat onttrokken wordt aan rivieren brengt echter verdrogingen met zich mee. Zo droogden delen van het Aralmeer, de Dode Zee en het Tsjaadmeer op door bevloeiing van land via hun zijrivieren. Grondwaterlagen worden te veel geëxploiteerd, zoals in India, waar over het hele land het waterpeil met 1 tot 3 meter gezakt is. Gronden nemen ook veel zout op. In Egypte bijvoorbeeld, zorgt het warme en droge klimaat voor snelle verdamping . Hierdoor blijft een hoge concentratie aan minerale zouten achter op de bevloeide percelen. Om het milieu te beschermen en water te besparen schakelen landbouwers steeds vaker over op alternatieve technieken zoals druppelgewijze bevloeiing, het filteren en hergebruiken van afvalwater en kiest men voor planten die minder water nodig hebben.

Wereldwijd gaat 10 % van het water naar huishoudelijke behoeften, 20 % dient voor de industrie en 70 % voor de landbouw.

WATER, ONMISBAAR VOOR DE LANDBOUW


Teelt in vakjes, begoten met putwater. Mali

21/09/12 12:42

36

37

10. Water onmisbaar voor de landbouw

Teelt in vakjes, begoten door putwater in Mali ©Yann Arthus-Bertrand Wereldwijd gaat 10 % van het water naar huishoudelijke behoeften, 20 % dient voor de industrie en 70 % voor de landbouw. Voor voedselproductie is er water nodig, of dat nu van de regen komt of via irrigatie. Zo wordt 20 % van de bewerkte oppervlakte wereldwijd bevloeid omwille van de beperkte of onregelmatige regenval of om het rendement van de grond te verbeteren. Deze bevloeide landbouwoppervlakte staat in voor 40 % van de productie en neemt steeds toe: sinds 1950 is de bevloeide oppervlakte verdubbeld. Het water dat onttrokken wordt aan rivieren brengt echter verdrogingen met zich mee. Zo droogden delen van het Aralmeer, de Dode Zee en het Tsjaadmeer op door bevloeiing van land via hun zijrivieren. Grondwaterlagen worden te veel geëxploiteerd, zoals in India, waar over het hele land het waterpeil met 1 tot 3 meter gezakt is. Gronden nemen ook veel zout op. In Egypte bijvoorbeeld, zorgt het warme en droge klimaat voor snelle verdamping . Hierdoor blijft een hoge concentratie aan minerale zouten achter op de bevloeide percelen. Om het milieu te beschermen en water te besparen schakelen landbouwers steeds vaker over op alternatieve technieken zoals druppelgewijze bevloeiing, het filteren en hergebruiken van afvalwater en kiest men voor planten die minder water nodig hebben. 70% van het zoet water op aarde wordt gebruikt in de landbouw. Van deze grote hoeveelheid wordt nog eens 60% verspild omdat de irrigatie niet aangepast is aan de lokale omstandigheden. Het watertekort veroorzaakt door droogte en slecht beheer ligt aan de basis van ernstige conflicten in landen waar landbouw en veeteelt de belangrijkste bron van inkomsten vormen.

“ Met ‘Terre des we de kennis Jeunes-Haïti’ brengenprecolumbiaanse en vaardigheden uit het de aandacht. tijdperk opnieuw onder immers in De mensen toen leefden .” harmonie met de natuur

lement het Wereldjongerenpar Alexandra, Haïti. Lid van merika en Caraïben coördinatrice Latijns-A voor Water - regionale

Wist je dat? Voor 1 kilogram rijst is er 3000 liter water nodig.

Katoenteelt In 1918 besloot de Sovjet-Unie om met water uit rivieren die in het Aralmeer uitmondden de omliggende woestijn te irrigeren en zo grootschalige katoenproductie mogelijk te maken. Die beslissing zorgde ervoor dat dit gigantisch zoetwatermeer vandaag bijna helemaal verdwenen is. Het water dat nog overblijft, is bovendien veel zouter en vervuild door de massa’s pesticiden en meststoffen die gebruikt werden bij de katoenteelt. www.goodplanet.be

38

Tegelijkertijd gaat het verspillen in onze ontwikkelde landen verder: de verspilling van voedsel. In Europa verspillen we jaarlijks zo’n 95 tot 115 kilogram voedsel per persoon. Je gooit ook niet alleen het voedsel zelf weg, maar ook het water en alle energie en CO2-uitstoot die nodig was om het voedsel te produceren, te verpakken en te vervoeren.

Op dit moment kan de wereldwijde landbouwproductie bijna 12 miljard mensen voeden. Dat is bijna het dubbele van de huidige wereldbevolking. Toch leiden volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties meer dan 800 miljoen mensen aan chronische ondervoeding. De steeds groeiende wereldbevolking voeden kan dus zeker, maar niet op de manier waarop we bezig zijn. We staan dus voor een grote uitdaging.

© Dieter Telemans

En bij ons? Ook in Vlaanderen wordt zuiver water schaarser. Het grondwaterpeil is gedaald omdat we jarenlang te veel water opgepompt hebben. Op heel wat plaatsen is het water ook vervuild, onder andere door pesticiden en mestoverschotten van de landbouw. Boeren gaan dus wereldwijd op zoek naar alternatieve en meer duurzame landbouwtechnieken.

spaarrekening. “Grondwater is zoals je ken als je ze Het is ok om ze te gebruiniet aangevuld nodig hebt, maar als ze n.” wordt, zal ze ooit leeg zij M. Rodell, NASA

www.goodplanet.be

39

Druppelirrigatie Irrigatie is nodig om de landbouwgewassen van water te voorzien als het niet voldoende regent. Bij klassieke irrigatie komt echter minder dan de helft van het water tot bij de gewassen. De rest vloeit weg of verdampt. Bij druppelirrigatie krijgt elke plant via een systeem van leidingen en druppelaars net de nodige hoeveelheid water. Geen druppel meer, maar ook geen druppel minder.

Biologische landbouw De biologische landbouw gebruikt technieken die ervoor zorgen dat de bodem het water beter vast kan houden. Zo is er minder risico op afvloeiing en heeft de boer minder irrigatie nodig. In de biologische landbouw worden ook geen pesticiden gebruikt. Dat komt de waterkwaliteit van het grondwater en de waterlopen ten goede. Helaas hebben mensen in het Zuiden vaak niet de financiële middelen om te investeren in alternatieve technieken.

© Dieter Telemans

www.goodplanet.be

40

© Dieter Telemans

Ga voor een groentepakket! Zo ben je elke week zeker van verse, biologische en seizoensgebonden groenten van eigen bodem.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Verstedelijking, de zich snel ontwikkelende industrie en intensieve landbouw hebben in toenemende mate gezorgd voor de verontreiniging van onze waterlopen. De chemische verontreiniging komt onder andere door synthetische meststoffen en pesticiden en van giftige lozingen door industrie en mijnbouw. Het wegspoelen van regenwater de inspijpe-ling in de bodem zorgen voor verontreiniging van beken en rivieren en uiteindelijk ook van de oceanen. Meer en meer worden ook de grondwaterlagen, die minder kwetsbaar horen te zijn dan oppervlaktewater, vervuild. Omdat grondwaterlagen slechts langzaam worden opgevuld, is deze vorm van watervervuiling zeer hardnekkig. Eén op drie van de gekende zoetwatervissen in Europa is met uitsterven bedreigd.

25% van de waterlopen in Zuid- en West-Europa is extreem vervuild.

VERONTREINIGING VAN WATERLOPEN EN WATERVOORRADEN


De haven van Antwerpen. België

21/09/12 12:42

41

42

11. Verontreiniging van waterlopen en watervoorraden De haven van Antwerpen ©Yann Arthus-Bertrand De helft van de rivieren en grondwatervoorraden van de planeet is verontreinigd. Verstedelijking, de zich snel ontwikkelende industrie en intensieve landbouw hebben in toenemende mate gezorgd voor de verontreiniging van onze waterlopen. De chemische verontreiniging komt onder andere door synthetische meststoffen en pesticiden en van giftige lozingen door industrie en mijnbouw. Het wegspoelen van regenwater en insijpeling in de bodem zorgt voor verontreiniging van beken en rivieren en uiteindelijk ook van de oceanen. Meer en meer worden ook de grondwaterlagen, die minder kwetsbaar horen te zijn dan oppervlaktewater, vervuild. Omdat grondwaterlagen slechts langzaam worden opgevuld, is deze vorm van watervervuiling zeer hardnekkig. Eén op drie van de gekende zoetwatervissen in Europa is met uitsterven bedreigd. Maar er is hoop: landbouwers, bedrijven en lokale besturen zoeken samen naar preventieve oplossingen om de waterkwaliteit te verbeteren en het tij te keren.

Vervuiling door landbouw, industrie en huishoudens In de landbouw worden steeds meer pesticiden en meststoffen gebruikt die met de regen wegstromen naar rivieren of in de bodem doorsijpelen en zo het grondwater vervuilen. Bedrijven die niet willen investeren in waterzuivering wijken vaak uit naar armere landen waar de sociale en milieuwetgeving vaak een pak soepeler is. En dat terwijl plaatselijke industrie en boeren vaak wel willen investeren in waterzuivering, maar zich dat niet kunnen veroorloven. Zo belanden bijvoorbeeld de giftige chemicaliën die gebruikt worden in de textielindustrie in Bangladesh massaal in rivieren. Stroomafwaarts worden deze rivieren gebruikt voor irrigatie. Gevolg? De giftige stoffen komen via de landbouw ook in de voedselketen terecht. Ook thuis kan je proberen om de watervervuiling te beperken. Hoe? Bijvoorbeeld door verfrestjes niet in de gootsteen te gieten, maar bij het klein gevaarlijk afval te sorteren. Natuurverf gebruiken is natuurlijk nog beter. Je kan ook kiezen voor biologisch afbreekbaar afwasmiddel of schoonmaakproduct. Ook regenwater wordt vervuild door ons toedoen. Denk maar aan uitlaatgassen of sigarettenpeuken die op de grond belanden.

Integraal waterbeleid De Europese kaderrichtlijn water wil tegen 2015 alle Europese waterlopen ecologisch in een ‘goede toestand’. Dat is een ambitieuze doelstelling waarvoor iedereen zijn steentje moet

www.goodplanet.be

“ Vuil water kan je niet wassen.” woord West-Afrikaans spreek

43

bijdragen. Niet alleen de industrie of de landbouw, maar ook de huishoudens zijn verantwoordelijk voor de watervervuiling. Water stopt ook niet aan de grens van een land. Daarom is een integraal waterbeleid op Europees niveau een noodzaak. Elke lidstaat moet de kaderrichtlijn water omzetten naar een eigen wetgeving en uiteraard ook toepassen. Onderzoek toont aan dat de waterkwaliteit in België langzaam verbetert, maar we boeken niet genoeg vooruitgang om de doelstelling van de kaderrichtlijn water te halen.

Wist je dat? Volgens een grootschalig Europees biomonitoringonderzoek heeft een Spanjaard meer kwik in zijn lichaam dan een Belg. Waarom? Omdat een Spanjaard meer vis eet. Roofvissen, zoals haai, zwaardvis of tonijn, staan helemaal bovenaan de voedselketen. Ze hebben dus de grootste concentraties kwik en andere vervuilende stoffen in hun lichaam opgestapeld.

Waterzuivering Water kan gezuiverd worden, maar dat is erg duur. Niet elk land heeft de financiële middelen om een goede afvalwaterzuivering te voorzien. Voorkomen is dus beter dan genezen. Bovendien glippen bepaalde stoffen, zoals microplastics, door de filters van zuiveringsinstallaties en vinden ze hun weg naar de oceaan. Microplastics zitten in onze kledij, cosmetica, verzorgingsproducten, enzovoort. Zeedieren stapelen alle vervuilende stoffen op in hun lichaam en zo komt de vervuiling uiteindelijk op ons bord terecht.

Wist je dat?

De plastic soep, het zevende continent?! In onze oceanen drijven gigantische plasticeilanden. Die plastic vervuiling kan van overal ter wereld komen omdat het afval meegevoerd wordt door oceaanstromen met als eindbestemming ‘het zevende continent’. Al dat afval vormt een bedreiging voor de zeedieren. Zo zien schildpadden het verschil niet tussen plastic zakken en kwallen en raken ze verstrikt in het plastic afval. Greenpeace schat dat op wereldschaal ongeveer 1 miljoen vogels en 100 000 zoogdieren jaarlijks sterven aan de gevolgen van plastic in hun lichaam. Begin 2013 spoelde een potvis aan voor de kust van het Spaanse Granada. Onderzoek wees uit dat het dier stierf door plastic in te slikken. De potvis had naast 18 kilogram (!) plastic ook nog touw, waterslangen, bloempotten en een spuitbus in zijn maag…

Men schat dat er wereldwijd 300 miljoen ton plastic geproduceerd wordt, waarvan bijna 10% in de oceanen eindigt.

Maak je eigen afwasmiddel met soda, ecologische zeep, water en eventueel een druppeltje etherische olie voor een lekker geurtje.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Al sinds de prehistorie verkiest de mens valleien om zich te vestigen. De nabijheid van waterlopen biedt voordelen zoals visvangst, wateraanvoer en het vervoer van goederen. Vandaag zijn de meeste stromen ingedijkt voor de binnenvaart of om hoogwater de baas te blijven. Water is ook nuttig in de elektriciteitsproductie: de beweging van het water drijft turbines aan maar het wordt evengoed gebruikt als koelwater in elektriciteitscentrales. In het begin van de 20ste eeuw waren er wereldwijd 600 grote stuwdammen. Nu zijn er ongeveer 50 000. Deze stroomproductie doet de industrie draaien met stijgend succes, vooral in landen als China. Het reusachtige Drieklovendam-project op de Yangtze rivier zette een enorm gebied onder water en zorgde ervoor dat meer dan 1,2 miljoen mensen moesten verhuizen, om nog te zwijgen over de aangebrachte schade aan het milieu.

Dankzij de stuwkracht van water produceren dammen wereldwijd 16,2 % van de elektriciteit.

STROMEN DIE VOOR ALLES EN NOG WAT DIENEN


Overwelfde dam op de Coloradorivier. Verenigde Staten

21/09/12 12:46

44

45

12. Stromen die voor van alles en nog wat dienen Overwelfde dam op de Coloradorivier in de Verenigde Staten © Yann Arthus-Bertrand Dankzij de stuwkracht van water produceren dammen wereldwijd 16,2 % van de elektriciteit. Al sinds de prehistorie verkiest de mens valleien om zich te vestigen. De nabijheid van waterlopen biedt voordelen zoals visvangst, wateraanvoer en het vervoer van goederen. Vandaag zijn de meeste stromen ingedijkt voor de binnenvaart of om hoogwater de baas te blijven. Water is ook nuttig in de elektriciteitsproductie: de beweging van het water drijft turbines aan maar het wordt evengoed gebruikt als koelwater in elektriciteitscentrales. In het begin van de 20ste eeuw waren er wereldwijd 600 grote stuwdammen. Nu zijn er ongeveer 50 000. Deze stroomproductie doet de industrie draaien met stijgend succes, vooral in landen als China. Het reusachtige Drieklovendam-project op de Yangtze rivier zette een enorm gebied onder water en zorgde ervoor dat meer dan 1,2 miljoen mensen moesten verhuizen; om nog te zwijgen over de aangebrachte schade aan het milieu. Rivieren krijgen het overal op aarde zwaar te verduren. Zelfs de grootste en meest machtige stromen op aarde, zoals de Mekong, de Ganges of de Río de la Plata, moeten door ingrijpen van de mens heel wat nieuwe hindernissen overwinnen om hun einddoel, de oceaan, te bereiken.

Een stuwdam levert hernieuwbare energie. Maar is dat wel schone energie? Grote dammen bieden mogelijkheden voor irrigatie, watervoorziening voor grote steden en industrie of energieproductie. Bij de bouw van kolossale dammen, zoals de Drieklovendam in China, zijn de negatieve ecologische en sociale gevolgen echter meestal groter dan de voordelen. Een stuwdam verandert het karakter van een rivier. Zo raakt het hele ecosysteem rond de rivier ontregeld. Talrijke dieren plantsoorten verdwijnen. Dat heeft dan weer ingrijpende sociale gevolgen voor de mensen die voor hun voedselvoorziening of broodwinning afhankelijk zijn van de rivier. Vaak begint de bouw van een grote dam met een massale gedwongen volksverhuizing. Volgens een rapport van de Wereldcommissie over Dammen moesten in de loop van de vorige eeuw tussen de 40 en 80 miljoen mensen noodgedwongen verhuizen voor de bouw van een stuwdam.

De legende van Nyaminyami Nyaminyami is een riviergod van de Afrikaanse Tonga volksstam in Zambia en Zimbabwe. Samen met zijn vrouw woont hij in de rivier de Zambezi. Toen de blanken in 1955 begonnen met de bouw van een stuwdam in hun woonplaats Kariba, was Nyaminyami’s vrouw bij de mensen stroomafwaarts om hun gebeden te aanhoren. Door de dam kon ze dus niet terugkeren naar haar man. Enkele jaren later veroorzaakte Nyaminyami www.goodplanet.be

46

de grootste overstromingen sinds 1000 jaar in het gebied, in een poging om zich met zijn vrouw te herenigen. Een honderdtal mensen verloor het leven en ook de dam werd zwaar beschadigd. Tot slot vroeg men via de stamoudsten aan Nyaminyami de toestemming om de Zambezi in te dammen. Nyaminyami stemde uiteindelijk toe, maar werd zo gedoemd om gescheiden te leven van zijn vrouw.

Interview met Arnould Lefébure, secretaris-generaal van de Internationale Scheldecommissie:

Wat is het belang van een commissie rond een grote stroom, zoals de Schelde? Hoe kan zo’n commissie helpen bij de bescherming van water op kleine en grote schaal? “Waarschijnlijk had je dit ook wel al door, maar water kent geen grenzen! Zowel bovengronds (via waterlopen, meren en de zee) als ondergronds doorkruist water verschillende landen en wijst hen pijnlijk op hun administratieve beperkingen. Op haar weg brengt water immers ook vervuiling en overstromingen met zich mee. Dat zorgt dan weer voor conflicten over de grenzen heen. […] De stroomcommissies hebben de delicate rol om watergebruik en waterpolitiek wat betreft vervuiling, duurzaam waterbeheer, transport, overstromingen en droogte op elkaar af te stemmen aan weerskanten van de landsgrenzen. Want elk land heeft, volgens haar ligging stroomop- of stroomafwaarts, haar geschiedenis en haar economische ontwikkeling, verschillende plannen met het beschikbare water. Elk land ziet zijn buurlanden ook als reële concurrenten die de economie, het leefmilieu en het welzijn van de inwoners van dat land kunnen bedreigen. Een stroomcommissie moet dus een vertrouwensbasis leggen die een dialoog over water én concrete en coherente acties mogelijk maakt. Water kan immers de oorzaak zijn van een conflict, maar ook een reden voor vrede en samenwerking. Daarom verklaarden de Verenigde Naties het jaar 2013 tot Internationaal Jaar voor Watersamenwerking.”

www.greenbelgium.org www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Door steden te bouwen langs stromen en rivieren, hebben ze steeds voldoende water om te voldoen aan de vraag en de behoeft en van hun inwoners. Dankzij de rivier heeft de stad ook een natuurlijke aan- en afvoerroute. Dijken, bruggen en talrijke werken aan de oevers richten de rivier in en zorgen ervoor dat ze overgestoken kan worden. Het stromende water is ook belangrijk in het stedelijke landschap. De schoonheid en charme van water in de stad trekt immers heel wat bewoners en toeristen aan. Maar water wordt ook verbruikt in de vorm van voedings- en industriële producten die bij de fabricatie veel water nodig hebben.


Oude stadskern van Brugge. België

Er is meer dan 1000 liter water nodig om 1 kilo aluminium te maken, 8000 liter water voor een paar schoenen en ongeveer 15 000 liter water voor 1 kilo rundsvlees

WATER IN HET DAGELIJKSE LEVEN VAN DE STADSBEWONERS

21/09/12 12:46

47

48

13. Water in het dagelijks leven van de stadsbewoners Oude stadskern van Brugge, België © Yann Arthus-Bertrand Er is meer dan 1000 liter water nodig om 1 kilo aluminium te maken, 8000 liter voor een paar schoenen en ongeveer 15 000 liter voor 1 kilo rundsvlees. Door steden te bouwen langs stromen en rivieren, hebben ze steeds voldoende water om te voldoen aan de vraag en de behoeften van hun inwoners. Dankzij de rivier heeft de stad ook een natuurlijke aan- en afvoerroute. Dijken, bruggen en talrijke werken aan de oevers richten de rivier in en zorgen ervoor dat ze overgestoken kan worden. Het stromende water is ook belangrijk in het stedelijke landschap. De schoonheid en charme van water in de stad trekt immers heel wat bewoners en toeristen aan. Maar water wordt ook verbruikt in de vorm van voedings- en industriële producten die bij de fabricatie veel water nodig hebben. Water speelde vaak een belangrijke rol bij het ontstaan en de groei van steden. Vroeger doorkruisten heel wat kanalen, grachten of rivieren de stad. Tegenwoordig zien we echter nog bitter weinig water door onze steden stromen. Omwille van hygiëne, vervuiling of om plaats te maken voor het verkeer werd het water in de stad verbannen naar de ondergrond. Water kan nochtans een grote meerwaarde betekenen voor een stad. Denk maar aan toeristische steden als Brugge of Venetië. De laatste jaren proberen meer en meer steden hun waterlopen dan ook opnieuw te integreren in het stedelijk landschap.

Wist je dat? Het dorp Koh Panhee in Thailand werd door Indonesische vissers op stelten gebouwd. Ze hebben zelfs een drijvend voetbalveld!

Virtueel water Virtueel water is verborgen water. Het water zit niet in het eindproduct, maar het was wel nodig om dat product te maken, te verpakken en te vervoeren. Een Belg verbruikt gemiddeld 7400 liter water per dag. Het overgrote deel daarvan is virtueel water dat vooral in onze voeding zit. Een rund drinkt 50 tot 100 liter water per dag. Er is echter ook (veel!) water nodig om graan en soja te verbouwen. Door de stijgende vraag naar vlees, voornamelijk van het Westen, zijn er immers niet veel koeien meer die kunnen grazen op de weide.

www.goodplanet.be

Wist je dat? Voor 1 kilogram rundsvlees er ongeveer 15 000 liter water nodig is.

49

Als we asperges buiten het seizoen eten, dan komen die meestal uit Peru. Prinsessenbonen in de winter? Uit Kenia. Zou het niet beter zijn als de lokale bevolking het schaarse water en de beperkte vruchtbare landbouwgrond voor zichzelf kan gebruiken?

Virtueel water in onze consumptiegoederen Denk er dus aan: als je voedsel weggooit, gooi je ook liters water en energie weg! 1 pint = 75 L

1 kg = 3000 L

1 koffie =140 L

1 kg = 5000 L

1 glas = 170 L

1 blad = 10 L

1 kg = 3900 L

1 kg = 15500 L

1 hamburger = 2400 L

1 kg suiker = 1500 L

1 thee = 30 L

“ Economische groei is een dorstige zaak.”

is-generaal Ban Ki-moon, sec retar es van de Verenigde Nati

Probeer 1 dag per week vlees van je menu te schrappen. Lukt dat best? Maak er dan 2 dagen van! De keuze voor vlees of een vegetarisch alternatief drukt namelijk een grote stempel op jouw ecologische voetafdruk. Wist je dat 1 dag per week geen vlees eten gedurende een jaar gelijk staat aan een jaar lang een half miljoen auto’s van de weg halen?

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Water is een belangrijk element in het culturele en artistieke leven van mensen. Omwille van de verbondenheid met het leven en de associatie met zuiverheid komt het voor in talrijke mythologische en godsdienstige symbolen en riten: doopwater bij christelijke religies, zuiveringsrituelen in de islam of hindoecultus. Het staat centraal in heel wat verhalen over de schepping van de wereld. In het hindoeïsme zijn stromen heilig: de as van doden wordt in de Ganges verstrooid opdat de reïncarnatiecyclus kan starten. Dit is een paradoxale toestand, want deze grote Indische stroom wordt ook sterk vervuild. Water wordt geschilderd, bezongen, verwerkt in architectuur en tuinen, er wordt over verteld, het wordt gevierd. Water dient als symbool voor het leven, de tijd die voorbij gaat, het roept emoties op, straalt rust uit,…

In talrijke culturen wordt water gelinkt aan zuiverheid en gezien als bron van leven.

WATER IN DE CULTUUR


Ritueel baden in de Ganges in Varanasi. India

21/09/12 12:46

50

51

14. Water in de cultuur

Ritueel baden in de Ganges,Varanasi, India © Yann Arthus-Bertrand In talrijke culturen wordt water gelinkt aan zuiverheid en gezien als bron van leven. Water is een belangrijk element in het culturele en artistieke leven van mensen. Omwille van de verbondenheid met het leven en de associatie met zuiverheid komt het voor in talrijke mythologische en godsdienstige symbolen en riten: doopwater bij christelijke religies, zuiveringsrituelen in de islam of hindoecultus. Het staat centraal in heel wat verhalen over de schepping van de wereld. In het hindoeïsme zijn stromen heilig: de as van doden wordt in de Ganges verstrooid opdat de reïncarnatiecyclus kan starten. Dit is een paradoxale toestand, want deze grote Indische stroom wordt ook sterk vervuild. Water wordt geschilderd, bezongen, verwerkt in architectuur en tuinen, er wordt over verteld, het wordt gevierd. Water dient als symbool voor het leven, de tijd die voorbij gaat, het roept emoties op, straalt rust uit,… Varanasi is de oudste stad van India en is voor Hindoes de heiligste der heilige steden. Heel wat mannen, vrouwen en kinderen uit alle kasten reizen duizenden kilometers doorheen India op bedevaart naar deze stad en om te baden in de Ganges. Een Indische mythe vertelt dat de godin Ganga de vorm van een rivier aannam om de mensen te zuiveren. Het water van de Ganges is belangrijk voor de mensen en dat heeft het beleid beïnvloed. De politiek in India maakt er een prioriteit van om de vervuiling van de Ganges aan te pakken. De vervuiling verminderen betekent immers ook het risico op besmetting verkleinen voor de tientallen miljoenen mensen die in de Ganges baden als zuiveringsritueel. Ook in andere religies en culturen heeft water overal en altijd al een grote symbolische waarde gehad. Denk maar aan het doopsel in de katholieke kerk of de rituele reiniging voor het gebed in de islam.

www.goodplanet.be

hoe water, en dan “In India heb ik gezien s, vervat zit in de vooral de rivier de Gangeoe zou minstens één hindoecultuur. E lke hind Ganges moeten keer in zijn leven naar demet het water gaan en een flesje vullen g voor hen. Voor ons ervan. Het water is heiliwansmakelijk beeld was het persoonlijk een ensen zich wassen in in Varanasi dat zoveel m n een ritueel, maar deze rivier. Het is voor he k vies. We wisten dat lij or ho be t he en nd vo ij w orden, de assen van w en av gr be in er n se en m id worden, er dode oo tr es tg ui in er s ie at em cr dieren in liggen…” J. Dekyvere, België

52

© Bart Vantieghem

Water staat symbool voor leven en vruchtbaarheid. Heel wat kunstenaars, dichters, schrijvers, muzikanten,… lieten zich inspireren door water. Water heeft ook een therapeutisch effect. Het maakt je licht, het laat je zweven. Daarom kan een bad wonderen doen om tot rust te komen. De Romeinen wisten dat als de besten en brachten dan ook elke dag een bezoekje aan de thermen.

en “ Water brengt mensenals de culturen samen, net zo eft samengebracht stad Fez mensen ooit he van water, net dankzij de aanwezigheidmenbrengt en net zoals Brakel mensen saject nu Belgische en zoals ons Twinning-pro n samenbrengt rond Marokkaanse leerlinge toch?” het thema water. Mooi K. Beckers, leerkracht

KTA Brakel, België

Water, goddelijk of gewoon? In verschillende culturen dansen mensen om de regengod gunstig te stemmen. Ze vragen regen voor een goede oogst. De rijkere landen daarentegen, zijn hun respect voor water ergens onderweg verloren. Water is voor ons vanzelfsprekend geworden. Het komt zuiver uit onze kraan, maar we staan er niet bij stil. Vaak associëren we kraantjeswater zelfs niet meer met drinkwater. Om het waterbewustzijn te vergroten, beslisten de Verenigde Naties in 1992 om 22 maart uit te roepen tot Wereldwaterdag. Op die dag staat elk jaar de wereldwijde waterproblematiek in de kijker. Niemand kan zonder water. Zal water ons dan allemaal bij elkaar brengen om samen te werken aan een duurzame toekomst? Of staan we voor een toekomst van wateroorlogen…?

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Een van de gevolgen van de klimaatverandering ( door de stijging van de gemiddelde temperatuur van de atmosfeer) is het veranderde regenpatroon. Een warmer en onstabieler klimaat gaat echter ook gepaard met extreme gebeurtenissen – zoals overstromingen en droogteperioden met gevolgen voor waterlopen en watervoorraden – die nog vaker en intenser zullen voorkomen. De stijging van de zeespiegel zet kustgebieden onder druk en zorgt ervoor dat zout water er kan binnendringen in de grondwaterlagen. De klimaatverandering beperken is dus een prioritaire uitdaging. Des te meer omdat door bevolkingstoename en stadsvlucht de vraag naar zuiver drinkbaar water de komende jaren zal blijven toenemen.

Elk jaar worden 500 miljoen mensen getroffen door overstromingen. Meer dan de helft hiervan leeft in Azië.

KLIMAATVERANDERING EN DE WATERCYCLUS

© Yann Arthus-Bertrand / Altitude

Stilstaande wagens op een overstroomde autosnelweg nabij Khu Bang Luang. Thailand

21/09/12 12:46

53

54

15. Klimaatverandering en de watercyclus

Stilstaande wagens op een autosnelweg tijdens een overstroming nabij Khu Bang Luang in Thailand © Yann Arthus-Bertrand Elk jaar worden 500 miljoen mensen getroffen door overstromingen. Meer dan de helft hiervan leeft in Azië. Een van de gevolgen van de klimaatverandering (door de stijging van de gemiddelde temperatuur van de atmosfeer) is het veranderde regenpatroon. Een warmer en onstabieler klimaat gaat echter ook gepaard met vaak voorkomende en extreme gebeurtenissen: overstromingen en droogteperioden met gevolgen voor waterlopen en watervoorraden. De stijging van de zeespiegel zet kustgebieden onder druk en zorgt ervoor dat zout water er kan binnendringen in de grondwaterlagen. De klimaatverandering beperken is dus een prioritaire uitdaging. Des te meer omdat door bevolkingstoename en stadsvlucht de vraag naar zuiver drinkbaar water de komende jaren zal blijven toenemen.

Wat is het verband tussen water en de klimaatverandering ? Het klimaat op aarde was nooit een vast gegeven. De huidige klimaatverandering wordt echter niet enkel door natuurlijke fenomenen veroorzaakt. Wetenschappers zijn het erover eens dat de mens bijgedragen heeft en nog steeds bijdraagt aan het versterkt broeikaseffect. Door de klimaatverandering is ook de watercyclus zwaar verstoord. Dat zorgt voor ernstige gevolgen, zowel nu als in de toekomst.

Gevolgen op korte termijn Op korte termijn zullen we vooral te maken krijgen met extreme weersomstandigheden, zoals stormen, orkanen en hittegolven. Als het veel en lang regent, zullen steden overstromen. Door het rechttrekken en indammen van rivieren, ontbossing, verstedelijking, intensieve landbouw en het verdwijnen van waterrijke gebieden, kan het regenwater immers niet meer in de bodem dringen. Woestijnen rukken op en ook waterschaarste is één van de problemen die we dringend moeten aanpakken. De bevolking groeit, maar de hoeveelheid zoet water op aarde blijft hetzelfde of vermindert nog door vervuiling, overdreven consumptie en toenemende droogte.

www.goodplanet.be

“ Als we nog wat schoonheid en leven willen overlaten voor de toekomstige generaties, er moeten we zoals een rivi beginnen te denken.” David Brower

55

© Dieter Telemans

In de Verenigde Staten is men bijvoorbeeld al volop bezig met de recyclage van afvalwater. Dit water wordt gezuiverd en gemengd met drinkwater. Ook grondlagen worden opnieuw gevuld met gerecycleerd water.

Gevolgen op langere termijn Denken op langere termijn, daar zijn we helaas nog niet zo goed in. Vooruit kijken naar de toekomst is nochtans erg belangrijk. De klimaatverandering veroorzaakt globale opwarming, smeltende gletsjers en een stijgende zeespiegel. In de Stille Zuidzee moeten mensen nu al hun eiland verlaten. Als Bangladesh echter overstroomt, moeten 20 tot 40 miljoen mensen naar hoger gelegen gebieden uitwijken. Waar moeten ze naartoe? De armsten zullen er niet in slagen om elders een goed leven op te bouwen.

erkte ik voor “ In Madagaskar wwaterbeheer in een project rond zoet r is de laatste jaren het droge zuiden. Daaseizoen meer geweest. geen fatsoenlijk regenontregeld. Door de Het klimaat is totaal rdwijnen bossen ook groeiende bevolking vew en veeteelt. Met het massaal voor landbou e de lokale bevolking om project sensibiliseren w laten grazen en bossen hun kuddes niet vrij teg aan te planten, vooral te beschermen en teru t die niet eroderen en op de rivieroevers zodaoestijnachtige droge uitdrogen tot brede, wst geven we tips en beddingen. Daarnaa gewassen te telen en de nieuwe technieken om te bepalen. Hun eigen weersomstandighedent wispel turige klimaat methodes zijn door he ouwbaar.” immers niet meer betr ië

K. Vanpoucke, Belg

www.goodplanet.be

56

© Dieter Telemans

Mensen in het Zuiden houden ons een spiegel voor De problemen die mensen in het Zuiden door de klimaatverandering ondervinden, hebben wij veroorzaakt. De spiegel toont ons ook wat ons zelf te wachten staat in de toekomst, als we de klimaatverandering geen halt toeroepen. Daarnaast hebben mensen in het Zuiden de financiële middelen niet om zich te beschermen tegen de gevolgen van de klimaatverandering. Hun basisbehoeften, zoals voedsel en water, staan dus onder grote druk. Miljoenen mensen zullen moeten vluchten omdat het veranderende klimaat hen daartoe dwingt. De geïndustrialiseerde landen moeten hen helpen om zich te beschermen tegen de klimaatverandering en een koolstofarme samenleving te ontwikkelen.

Bespaar energie, want alle beetjes helpen. Kies voor zuinige toestellen en ga voor groene stroom.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Als verschillende landen water delen uit eenzelfde stroom die over hun grondgebied loopt, moeten ze samenwerken en overleggen over de noodzakelijk geachte inrichtingswerken. Als dat niet gebeurt ontstaan er steeds weerkerende conflicten. Zo ruziën Turkije, Syrië en Irak bijvoorbeeld over het water van de Tigris en de Eufraat. De toestand wordt nog ingewikkelder als het gaat om een grensoverschrijdende grondwatervoorraad. Op dit moment bestaat er immers nog geen enkel internationaal akkoord over de uitbating van de grondwatervoorraden. Gelukkig werden reeds veel conflicten voorkomen door samen te werken. In het verleden werd bijvoorbeeld al vanaf 1856 internationale scheepvaart toegestaan op de Donau. Recenter werd in 1987 de ‘Stroomgebied Autoriteit voor de Niger’ opgericht door negen staten langs de stroom en zijrivieren ervan. Internationale samenwerking zorgt voor een duurzamere verdeling van het water.


Dorp aan de oevers van de Niger rivier . Mali

Meer dan 260 rivieren stromen door meer dan één land. De rechtvaardige verdeling van toegang tot dit water moet berusten op samenwerking en niet op concurrentiestrijd.

DE NOODZAAK OM WATER TE DELEN

21/09/12 12:46

57

58

16. De noodzaak om water te delen

Dorp aan de oevers van de Niger rivier in Mali © Yann Arthus-Bertrand Meer dan 260 rivieren stromen door meer dan één land. De rechtvaardige verdeling van toegang tot dit water moet berusten op samenwerking en niet op concurrentiestrijd. Als verschillende landen water delen uit eenzelfde stroom die over hun grondgebied loopt, moeten ze samenwerken en overleggen over de noodzakelijk geachte inrichtingswerken. Als dat niet gebeurt ontstaan er steeds weerkerende conflicten. Zo ruziën Turkije, Syrië en Irak bijvoorbeeld over het water van de Tigris en de Eufraat. De toestand wordt nog ingewikkelder als het gaat om een grensoverschrijdende grondwatervoorraad. Op dit moment bestaat er immers nog geen enkel internationaal akkoord over de uitbating van de grondwatervoorraden. Gelukkig werden reeds veel conflicten voorkomen door samen te werken. In het verleden werd bijvoorbeeld al vanaf 1856 internationale scheepvaart toegestaan op de Donau. Recenter werd in 1987 de ‘Stroomgebied Autoriteit voor de Niger’ opgericht door negen staten langs de stroom en zijrivieren ervan. Internationale samenwerking zorgt voor een duurzamere verdeling van het water.

© Dieter Telemans

www.goodplanet.be

59

Bij het startschot voor het Internationaal jaar voor Watersamenwerking in 2013 stelde Mega Kumar uit India haar winnende slogan voor: “Water, water everywhere, only if we share.” Helaas denkt niet iedereen er zo over. In het zuiden van de Gobiwoestijn in Mongolië bijvoorbeeld, vreest de bevolking dat de dorstige mijnbouw het schaarse drinkwater zal opgebruiken. Als dat gebeurt, is het drinkwater binnen 12 jaar op.

Wist je dat?

Een tiental landen beschikt over meer dan de helft van de wereldwijde zoetwaterbronnen.

Water is een gemeenschappelijk goed De Schelde ontspringt in Frankrijk, maar is geen eigendom van Frankrijk. Daarna zet de stroom haar weg immers voort door ons land. We ‘delen’ dus dezelfde rivier. Als er stroomopwaarts vervuiling is, zijn de gevolgen stroomafwaarts te voelen. De toegang tot water speelt een hoofdrol in het conflict tussen Israëli’s en Palestijnen. De inwoners van Israël gebruiken elke dag ongeveer even veel water als wij. Zij wonen echter in een gebied waar waterschaarste heerst. Dat heeft als gevolg dat de Palestijnen het met veel minder en vaak ook vervuild water moeten doen. En dat terwijl ze voor hun levensonderhoud grotendeels afhankelijk zijn van de landbouw. Je zou voor minder ruzie krijgen. Eigenlijk zouden alle landen rond de Jordaan afspraken moeten maken over het water dat erdoor stroomt.

Water in de wereld Water bedekt 71% van onze blauwe planeet, maar 97% van dit water is zout. Slechts 2,5% van al het water op aarde is zoet én maar 0,3% van deze zoetwatervoorraad is rechtstreeks beschikbaar voor menselijke consumptie. Het meeste zoet water zit immers vast in ijskappen en gletsjers of bevindt zich diep in de ondergrond. Je kan dus op z’n minst wel stellen dat zoet water ongelijk verdeeld is over de wereld. Meer dan de helft van de wereldbevolking woont in Azië, terwijl in Azië slechts een derde van de zoetwatervoorraden ligt. Ook in Afrika is de watervoorraad niet in verhouding met het aantal inwoners. In Europa zitten we relatief goed, maar door de hoge bevolkingsdichtheid hebben ook heel wat regio’s bij ons waterschaarste. Noord-Amerika, Zuid-Amerika en Oceanië hebben dan weer veel water in vergelijking met het aantal mensen dat in die werelddelen woont.

www.goodplanet.be

60

Omdat veel zoetwatervoorraden de landsgrenzen overschrijden, moeten de landen overeenkomsten afsluiten om deze bronnen duurzaam te beheren. Daarnaast moeten ook de verschillende watergebruikers (huishoudens, industrie, energiesector, toeristische sector, landbouw) het water delen en met zorg behandelen. Door de stijging van de wereldbevolking zal de vraag naar zoet water immers enkel nog toenemen.

© Bart Vantieghem

Toeristen in luxueuze resorts hebben vaak een onbeperkte toegang tot proper water, terwijl de lokale bevolking het met een bescheiden hoeveelheid per dag moet stellen. Alsof de ongelijkheid nog niet groot genoeg is, vervuilen heel wat hotels het grondwater met ongezuiverd afvalwater. De lokale bevolking is alweer het slachtoffer. Als toerist merk je hier niets van, want je mag gerust zijn dat de ijsblokjes in je mojito met flessenwater gemaakt werden. Toerisme kan een positief verhaal zijn voor een land, maar dan moet het wel met respect voor mens en milieu.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



In talrijke gebieden van de wereld zoeken bevolkingsgroepen naar oplossingen voor waterschaarste. In India graven landbouwers waterbekkens om de moessonregens in op te slaan. In Chili vangen dorpelingen nevelwater op door middel van netten. In Spanje importeert de stad Barcelona water uit Frankrijk met boten. In het Nabije en Midden-Oosten ontzilten de meeste landen zeewater. Grote nadeel hiervan is dat het ondanks de moderne technologieën erg veel energie kost. In Libië wordt fossiel grondwater aan een hoge kostprijs over honderden kilometers vervoerd om steden te kunnen bevoorraden. In Israël wordt afvalwater behandeld en gezuiverd om teelten te bevloeien. In Mali wordt regen opgewekt door vliegtuigen door de wolken te jagen. Elders dromen weer anderen ervan om ijsbergen weg te slepen uit Antarctica. Of het nu over eeuwenoude of nieuwe technieken gaat, het waterbeheer van de 21ste eeuw zal een evenwicht moeten zoeken tussen winst op korte termijn en het vooruitzicht van een toekomst met bevoorradingsmoeilijkheden.

In de loop van de 20ste eeuw verdrievoudigde de wereldbevolking. Het waterverbruik verzesvoudigde in diezelfde periode.

WATER TOT ELKE PRIJS


Bevloeide teelten in de woestijn. Jordanïe

21/09/12 12:47

61

62

17. Water tot elke prijs

Bevloeide teelten in de Jordaanse woestijn © Yann Arthus-Bertrand In de loop van de 20ste eeuw verdrievoudigde de wereldbevolking. Het waterverbruik verzesvoudigde in diezelfde periode. In talrijke gebieden van de wereld zoeken bevolkingsgroepen naar oplossingen voor waterschaarste. In India graven landbouwers waterbekkens om de moessonregens in op te slaan. In Chili vangen dorpelingen nevelwater op door middel van netten. In Spanje importeert de stad Barcelona water uit Frankrijk met boten. In het Nabije en Midden-Oosten ontzilten de meeste landen zeewater. Grote nadeel hiervan is dat het ondanks de moderne technologieën erg veel energie kost. In Libië wordt fossiel grondwater aan een hoge kostprijs over honderden kilometers vervoerd om steden te kunnen bevoorraden. In Israël wordt afvalwater behandeld en gezuiverd om teelten te bevloeien. In Mali wordt regen opgewekt door vliegtuigen door de wolken te jagen. Elders dromen weer anderen ervan om ijsbergen weg te slepen uit Antarctica. Of het nu over eeuwenoude of nieuwe technieken gaat, het waterbeheer van de 21ste eeuw zal een evenwicht moeten zoeken tussen winst op korte termijn en het vooruitzicht van een toekomst met bevoorradingsmoeilijkheden.

Water kent geen grenzen, ook in de economie niet. En als drinkwater schaars wordt, dan wordt het plots ook meer waard. Kraantjeswater, het ‘blauwe goud’, wordt dus in- en uitgevoerd over de landsgrenzen heen. Bij de export van voedsel of consumptiegoederen wordt er eigenlijk ook water uitgevoerd. Er is namelijk heel wat water nodig in de landbouw. Ook voor de productie, het verpakken en vervoeren van consumptieproducten zijn er vaak duizenden liters virtueel of ‘verborgen’ water nodig. Het water op aarde is van iedereen en van niemand. Het is iets wat we nodig hebben om te overleven, geen handelsgoed. Daarom vinden heel wat mensen het geen goed idee om waterbeheer- en verdeling over te laten aan privébedrijven. Het risico bestaat immers dat winst belangrijker wordt dan het milieu, de gezondheid van de mensen of sociale rechtvaardigheid. Bovendien is privatisering ook geen garantie voor een prijsdaling. Na de privatisering van de waterverdeling in Engeland in 1989 werd het water dubbel zo duur.

Van zout naar zoet Als de NASA van de urine en het zweet van astronauten een soort sportdrank kan maken, dan kan je zout water toch ook wel omtoveren tot zoet water?! Jazeker, dat kan. Er hangt alleen een duur prijskaartje aan. Enkel rijke landen, zoals Saoedi-Arabië in het Midden-Oosten, kunnen zich deze techniek veroorloven. Het ontziltingsproces vraagt ook veel energie. Die kan Saoedi-Arabië uit de zon halen. Zo haalt dit land 70% van het drinkwater uit de zee. www.goodplanet.be

63

Mist oogsten Jawel, dat heb je goed gelezen. Dankzij de waterkringloop vind je water immers niet alleen onder de grond of aan de oppervlakte, maar ook in de lucht. Waarschijnlijk dacht iemand ooit: “Wat de Namibische woestijnkever kan, moet ons ook lukken!”. Dit beestje haalt immers water uit ochtendnevel. Een ingenieur zette dit om naar een systeem waarbij mistschermen water verzamelen door condensatie en dit opslaan in reservoirs. Bij een pilootproject in een Chileens bergdorp haalde men zo dagelijks per inwoner 30 liter water uit de lucht.

t te staan, “ Als de bron droog komn water.” kennen we de waarde va Benjamin Franklin

Exotisch water Andere landen moeten water uit buurlanden of verder gelegen landen importeren om in hun waterbehoefte te voorzien. Het project IceDream heeft zelfs plannen om ijsbergen voor de kust van Groenland te verslepen naar Tenerife om daar als drinkwater te gebruiken. Zo gaat het zoete water niet verloren in de zoute oceaan. We hebben het hier over een afstand van bijna 4500 kilometer, maar simulaties tonen aan dat het wel eens kan lukken. Ook flessenwater kan exotisch zijn. In de Verenigde Staten drinken mensen graag water uit Frankrijk, Duitsland, Italië, IJsland en zelfs… Fiji! Dat betekent dat het verpakte water duizenden kilometers aflegt voordat je het drinkt. En dat terwijl heel wat mensen op Fiji zelf geen toegang hebben tot drinkbaar water.

What’s in a name? Beroemdheden zijn ook fan van Bling H2O, het duurste water ter wereld. Voor een liter betaal je net geen 50 euro. Het is dan nog maar de vraag of je eerder voor het water of voor de fles zelf betaalt. Het Celebrity tap-project speelde hierop in en vroeg bekende gezichten om hun kraantjeswater te bottelen. Wie een klein bedrag doneerde voor de waterprojecten van Unicef, maakte kans op zo’n unieke fles. Of het nu voor het goede doel is of niet, blijkbaar vallen heel wat mensen voor een mooi ontwerp. Waarom dan niet hetzelfde doen met kraantjeswater? De Nederlandse organisatie WeTapWater bedacht een ‘merk’ voor water uit kraan: KRNWTR. Ze verkopen mooi vormgegeven karaffen en drinkbussen voor de horeca, bedrijven of gewoon bij jou thuis.

www.goodplanet.be

64

De integrale drinkwaterprijs in België De gemiddelde integrale drinkwaterprijs in België steeg in de periode 2005-2011 met 64 %. De voornaamste reden voor deze prijsstijging is de afvalwaterzuivering en de uitbouw en het beheer van de gemeentelijke saneringsinfrastructuur. In België kost een liter kraantjeswater gemiddeld 3 eurocent per 10 liter. Als je die prijs vergelijkt met flessenwater, zou je kunnen zeggen dat je een heel jaar lang kraantjeswater kan drinken voor de prijs van 1 fles! Kraantjeswater wordt bovendien het strengst gecontroleerd van alle voeding en drank.

Vul je drinkbus met kraantjeswater. Niet alleen gezond en goedkoop, maar ook geen afval en geen transport naar en van de winkel.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Berggletsjers stapelen in de winter sneeuw op dat door het gewicht van de volgende lading sneeuw tot compact ijs wordt samengedrukt. Tijdens het warme seizoen smelten de gletsjers en geven het opgeslagen water vrij. De gletsjers vloeien weg en vullen waterlopen stroomafwaarts. De opwarming van het klimaat doet de gletsjers echter sneller smelten en vermindert de aanvoer van sneeuw. In de Andes krimpen gletsjers met ongeveer 10 meter per jaar. In de Himalaya zouden ze tegen 2030 één vijfde van hun omvang kunnen verliezen. Als een gletsjer smelt, ontstaat er eerst een teveel aan water waarna de gletsjerrivieren uitdrogen. Daardoor kunnen sommige stromen in de tweede helft van de 21ste eeuw seizoensgebonden worden. Wat zullen dan de gevolgen zijn voor de stedelijke en plattelandsbevolking, de teelten, de stuwdammen en de elektriciteitscentrales langs deze rivieren?


De gletsjer van de Ijszee in de Alpen. Frankrijk

De gletsjers in de Himalaya voorzien de Yangtze, de Mekong, de Ganges, de Indus en andere grote stromen van water. Op hun beurt bevloeien deze rivieren vlaktes waar bijna twee miljard mensen wonen.

DE FUNCTIE VAN GLETSJERS

21/09/12 12:47

65

66

18. De functie van gletsjers

De gletsjer van de IJszee in de Franse Alpen © Yann Arthus-Bertrand De gletsjers in de Himalaya voorzien de Yangtse, de Mekong, de Ganges, de Indus en andere grote stromen van water. Op hun beurt bevloeien deze rivieren vlaktes waar bijna twee miljard mensen wonen. Tijdens het warme seizoen smelten de berggletsjers. Dan geven ze het in de loop van de winter opgeslagen water vrij in de vorm van sneeuw die zich opstapelt en geleidelijk compact ijs wordt. De gletsjers vloeien weg en vullen waterlopen stroomafwaarts. De opwarming van het klimaat doet de gletsjers echter sneller smelten en vermindert de aanvoer van sneeuw. In de Andes krimpen gletsjers met ongeveer 10 meter per jaar. In de Himalaya zouden ze tegen 2030 één vijfde van hun omvang kunnen verliezen. Als een gletsjer smelt, ontstaat er eerst een teveel aan water waarna de gletsjerrivieren uitdrogen. Daardoor kunnen sommige stromen in de tweede helft van de 21ste eeuw seizoensgebonden worden. Wat zullen dan de gevolgen zijn voor de stedelijke en plattelandsbevolking, de teelten, de stuwdammen en de elektriciteitscentrales langs deze rivieren?

In Zuid-Amerika trekken gletsjers zich in een alarmerend snel tempo terug. Dat zorgt er niet alleen voor dat de zeespiegel stijgt, maar ook dat er een groot deel van de zoetwatervoorraden verloren gaat in de zoute zee. In de Andes zijn enorm veel mensen afhankelijk van smeltwater van gletsjers voor hun drinkwatervoorziening.

Wist je dat? In 2009 verdween de 18 000 jaar oude gletsjer Chacaltaya in het Boliviaanse deel van de Andes. Ooit de hoogste skipiste ter wereld, nu helemaal weggesmolten.

Niet alleen de klimaatverandering zorgt ervoor dat gletsjers sneller smelten. In Azië bijvoorbeeld, zorgt de roetvervuiling van onder andere dieselmotoren en steenkoolcentrales ervoor dat het gletsjerijs in de Himalaya sneller smelt. Doordat de roetdeeltjes op de sneeuw vallen, wordt het zonlicht veel minder teruggekaatst en zal de sneeuw meer warmte opnemen en dus sneller smelten. Ook de as van bosbranden versnelt het smeltproces. Het smeltwater van de Himalaya-gletsjers voedt verschillende grote stromen, zoals de Ganges, de Indus of de Mekong. Meer dan een miljard mensen zijn voor hun watervoorziening afhankelijk van deze rivieren. Het sneller smelten zal voor deze mensen dus zeker een invloed hebben op de beschikbaarheid van drinkwater en het risico op overstromingen.

www.goodplanet.be

67

Antarctica De ijskap van Antarctica is eigenlijk een immense gletsjer, maar dan eentje die op het land ligt en er niet door ingesloten wordt. Wij Belgen hebben doorheen de geschiedenis een band opgebouwd met de zuidpool. - Van 1897 tot 1899: Marineofficier Adrien de Gerlache leidt de Belgische Antarctische Expeditie. Hij trekt met zijn driemaster, de Belgica, naar de zuidpool. Het schip kwam echter vast te zitten in het ijs. Zijn team was het eerste dat, weliswaar noodgedwongen, overwinterde in het zuidpoolgebied. - Van 1957 tot 1958: Gaston de Gerlache volgt de voetsporen van zijn vader en gaat ook naar Antarctica. Zijn expeditieleden bouwen er de Koning Boudewijnbasis, het eerste Belgische wetenschappelijke station. - In 1967: Door geldgebrek en dus te weinig onderhoud is de Koning Boudewijnbasis ondergesneeuwd en dus niet meer bruikbaar. Het station wordt verlaten. - In 1997: Poolreizigers Alain Hubert en Dixie Dansercoer maken de langste oversteek van Antarctica. In 99 dagen legden ze te voet en zonder hulp 3924 kilometer af. - Van 2007 tot 2009: België bouwt de CO2-neutrale Prinses Elisabethbasis op Antarctica. - In 2009: De Prinses Elisabethbasis wordt officieel geopend met Alain Hubert als expeditieleider. Wetenschappers zullen er van november tot maart (zomer) de gevolgen van de klimaatverandering op Antarctica en wat dat betekent voor het klimaat wereldwijd, bestuderen.

1897 1899

1957 1958

www.goodplanet.be

1967

1997

2009 2007

www.goodplanet.be



De waterhoeveelheden gebruikt voor landbouw, industrie en steden kunnen niet onbeperkt blijven stijgen. Water is immers een beperkte levensbron. Ook de energie-, economische en sociale kostprijs van het oppompen, behandelen, opslaan, afvoeren en zuiveren van water neemt toe naarmate bevolkingsgroepen achtergesteld zijn. We moeten ons gedrag veranderen en water niet langer verspillen, het behandelen en opnieuw gebruiken. Thuis kan afvalwater van de gootsteen dienen voor het begieten van de tuin of als spoelwater voor de wc. Composttoiletten besparen 50 liter drinkwater per dag en per persoon. De opvang van regenwater, spaarkranen en bescheidener omgaan met water zijn eenvoudige maatregelen om het blauwe goud te vrijwaren.

Wereldwijd wordt slechts 1 % van het geproduceerde drinkwater ook echt gedronken.

BETER GEBRUIK MAKEN VAN WATER


Behandeling van afvalwater in een zuiveringsinstallatie. Frankrijk

21/09/12 12:47

68

69

19. Beter gebruik maken van water

Behandeling van afvalwater in een zuiveringsinstallatie in Frankrijk © Yann Arthus-Bertrand Wereldwijd wordt slechts 1 % van het geproduceerde drinkwater ook echt gedronken. De waterhoeveelheden gebruikt voor landbouw, industrie en steden kunnen niet onbeperkt blijven stijgen. Water is immers een beperkte levensbron. Ook de energie-, economische en sociale kostprijs van het oppompen, behandelen, opslaan, afvoeren en zuiveren van water neemt toe naarmate bevolkingsgroepen achtergesteld zijn. Zelfs in rijke landen waar kraantjeswater van goede kwaliteit is, wordt water in flessen verpakt en vervoerd. Dit heeft een grote impact op het milieu. In 2006 werd wereldwijd 178 miljard liter flessenwater verbruikt. We moeten ons gedrag veranderen en water niet langer verspillen, het behandelen en opnieuw gebruiken. Thuis kan afvalwater van de gootsteen dienen voor het begieten van de tuin of als spoelwater voor de wc. Composttoiletten besparen 50 liter drinkwater per dag en per persoon. De opvang van regenwater, spaarkranen en bescheidener omgaan met water zijn eenvoudige maatregelen om het blauwe goud te vrijwaren.

Regenwater De vloer dweilen, de planten water geven, het toilet doorspoelen, de wasmachine laten draaien,… het kan ook met regenwater! Veel beter voor het milieu en je krijgt het gratis en voor niets als je het opvangt in een regenwaterput of -ton. Regenwater bevat ook minder kalk. Dat is beter voor je wasmachine én je hoeft ook niet zo veel wasmiddel te gebruiken.

Wist je dat? Een Belg verbruikt thuis gemiddeld 110 liter water per dag.

www.goodplanet.be

70

geen toegang tot n se en m el ve zo en bb “ Vandaag de dag he sisbehoefte. Anderen moeten dan water, nochtans een bae druppel, terwijl wij drinkwater weer strijden voor elkcaliën weg te spoelen. Ik wou deze gebruiken om onze fe stand houden en daarom besloot paradox niet blijven int te gebruiken. Het principe is heel ik om een composttoileet eruit zoals elk ander toilet en je eenvoudig: het toilet zis je dat gewoon bent. Alleen, in de gebruikt het ook zoal len met water, bedek je jouw kleine plaats van door te spoeet organisch materiaal. Dat kan of grote boodschap mk blaadjes of varens. In tegenstelling zaagsel zijn, maar oo den, komen er geen geurtjes vrij. tot wat je zou vermoe mer! Als het reservoir vol is, Zelfs niet in hartje zoud apart van mijn gewone compost. composteer ik de inho posteerd is, spreid ik de compost uit Van zodra alles gecom bodem op een natuurlijke manier te over het gras om zo de verrijken.” aturalis, België

M. Dossin, Hortus N

Mag het ook wat minder zijn? Water besparen is vaak veel eenvoudiger dan je denkt. Enkele tips: - Neem een douche in de plaats van een bad. Voor een bad heb je minstens twee keer zoveel water nodig. Ook een spaardouchekop en een thermostatische mengkraan verminderen je verbruik. - Kies bij aankoop voor zuinige toestellen, zoals een toilet met een spaartoets of een (vaat)wasmachine met waterbesparende wasprogramma’s. Je kan het watervolume in het reservoir van je toilet ook eenvoudig zelf aanpassen. - Laat de (vaat)wasmachine enkel draaien als ze vol zit. - Laat het water niet onnodig lopen als je de afwas doet, je handen wast of je tanden poetst. - Herstel een lekkende kraan meteen. - Was je auto niet met de tuinslang, maar gebruik een emmer. - Hergebruik het spoelwater van fruit of groenten om de planten water te geven. - Moet je veel koud water uit de kraan laten lopen voordat het water warm wordt? Vang het dan op en gebruik het om schoon te maken. …

www.goodplanet.be

71

© Bart Vantieghem

Na gebruik moet ons afvalwater gezuiverd worden voordat het zijn weg terugvindt naar onze rivieren. Dat gebeurt in een waterzuiveringsstation. Het gezuiverde water moet voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen, maar is niet drinkbaar.

www.goodplanet.be

www.goodplanet.be



Als een rivier buiten haar oevers treedt en de onbewoonde bodem van een vallei doet onderlopen, brengt dat geen ramp met zich mee. Hoogwater is immers een normaal en wederkerend fenomeen. Pas wanneer een stroomvlakte ingericht en bewoond is, wordt de overstroming een ramp waarvan de oorzaken zowel bij de natuur als bij de mens zelf liggen. Heel vaak zijn de omvang van de overstroming en de schade ervan te wijten aan onaangepaste ruimtelijke planning. Is een bos omgehakt, dan stroomt het regenwater weg zonder in de bodem te kunnen dringen en ontstaat er makkelijker overstromingsgevaar door hoog water. In verstedelijkte gebieden versterkt de bodemverharding en asfaltering dit verschijnsel. Tot slot is landbouw en bebouwing in de winterbedding van waterlopen een verhoogd risico op schade. Om al deze redenen worden overstroomgebieden niet geschikt bevonden als bouwgrond of worden er alarmsystemen of aanpassingen ter bescherming voorzien.


Leopoldkanaal en Schipdonkkanaal bij Brugge. België

Voor irrigatie, transport of energieproductie past de mens de omloop van waterlopen aan zijn noden aan. Het gevolg hiervan zijn vaak overstromingen of volksverhuizingen.

WANNEER DE MENS DE OMLOOP VAN HET WATER VERANDERT

21/09/12 12:47

72

73

20. Wanneer de mens de omloop van het water verandert Leopoldkanaal en Schipdonkkanaal bij Brugge, België © Yann Arthus-Bertrand Voor irrigatie, transport of energieproductie past de mens de omloop van waterlopen aan zijn noden aan. Het gevolg hiervan zijn vaak overstromingen of volksverhuizingen. Als een rivier buiten haar oevers treedt en de onbewoonde bodem van een vallei doet onderlopen, brengt dat geen ramp met zich mee. Hoogwater is immers een normaal en wederkerend fenomeen. Pas wanneer een stroomvlakte ingericht en bewoond is, wordt de overstroming een ramp waarvan de oorzaken zowel bij de natuur als bij de mens zelf liggen. Heel vaak zijn de omvang van de overstroming en de schade ervan te wijten aan onaangepaste ruimtelijke planning. Is een bos omgehakt, dan stroomt het regenwater weg zonder in de bodem te kunnen dringen en ontstaat er makkelijker overstromingsgevaar door hoog water. In verstedelijkte gebieden versterkt de bodemverharding en asfaltering dit verschijnsel. Tot slot is landbouw en bebouwing in de winterbedding van waterlopen een verhoogd risico op schade. Om al deze redenen worden overstroomgebieden niet geschikt bevonden als bouwgrond of worden er alarmsystemen of aanpassingen ter bescherming voorzien.

Betonnen jungle Waterlopen worden rechtgetrokken, bedijkt, ingedamd of verlegd. Niet alleen om ruimte te creëren voor landbouw, industrie en steden, maar ook om water sneller af te voeren of de scheepvaart te verbeteren. Al dat asfalt en beton zorgt ervoor dat regenwater niet meer in de bodem kan dringen. Het water moet dus bovengronds een weg zoeken. Zo stroomt bij zware regenval al het regenwater in de rivieren. Door de gebetonneerde oevers en ondergrond stroomt het ook veel sneller en is het vlugger beneden. Een rechtgetrokken rivier is immers veel korter dan een kronkelende rivier. Overstromingen stroomafwaarts zijn dan het gevolg.

www.goodplanet.be

“ Een statisticus waadden rivier vol vertrouwen door ee diep was. die gemiddeld één meter Hij verdronk.” Godfried Bomans

Wist je dat? 60% van de rivieren wereldwijd stroomt niet meer op hun natuurlijke manier.

74

© Dieter Telemans

Leven met de watercyclus Overstromingen horen bij de waterkringloop. Grote delen van Bangladesh overstromen regelmatig, maar de bevolking heeft geleerd om te leven volgens het ritme van het water. De klimaatverandering veroorzaakt echter veel hevigere en extremere overstromingen dan vroeger. Door ontbossing kan de aarde het water niet meer vasthouden en spoelt het weg, met modderstromen als gevolg. Mangroven werden vernietigd voor het kweken van vissen en garnalen. Zo verdween ook de buffer tussen het land en de zee. De tsunami in 2004 liet pijnlijk zien wat de rampzalige gevolgen daarvan waren.

www.goodplanet.be

75

Vismigratie Verschillende vissen leggen tijdens hun leven heel wat kilometers af. Zo migreert de zalm van de zee naar de rivier om zich voor te planten. De paling doet het omgekeerde. Onderweg komen ze hindernissen tegen, zoals dammen of watermolens. Dat maakt het moeilijk of onmogelijk om de paaiplaats te bereiken. En de beren? Die wachten hongerig op zalm die niet komt… Om de visbestanden te herstellen, moeten we dus meer doen dan de waterkwaliteit verbeteren. We moeten de rivieren terug laten kronkelen met natuurlijke groene oevers in de plaats van een betonnen harnas. Alleen zo krijgen we terug rivieren vol leven, met een bloeiende rijkdom aan planten en dieren.

Wist je dat? De Stinker en de Blinker Door de vlasindustrie rond Kortrijk was de Leie vervuild. Omdat men dat vervuilde water liever niet door Gent zag stromen, bouwde men stroomopwaarts van Gent een afleidingskanaal tussen de Leie en de Noordzee, het Schipdonkkanaal. Het Leopoldkanaal werd gegraven als afwateringskanaal voor de Belgische polders. Beide kanalen stromen vanaf Maldegem naast elkaar naar de zee en worden in de volksmond de Stinker (Schipdonkkanaal) en de Blinker (Leopoldkanaal) genoemd.

Leg een poel aan en geef zo water ook thuis of op school terug een plaatsje.

www.goodplanet.be

76

Bronnen Boeken - Blauw Boek Belgaqua, s.d. - HaatweeOoh! Water in de wereld Protos, GoodPlanet Belgium, Jeugd & Vrede, Bakermat, 2002 - L’homme et la mer Yann Arthus-Bertrand, Ed. La Martinière, 2012 Lespakketten en leermiddelen - Pedagogische fiches ‘L’eau, une ressource vitale’ Stichting GoodPlanet - Troubled Waters Protos, GoodPlanet Belgium - Jongeren keren het klimaat - dossier kranig water GoodPlanet Belgium Websites - www.antarcticstation.org - www.belgaqua.be - www.isc-cie.org - www.greenpeace.org - www.ledeveloppementdurable.fr - www.leefmilieubrussel.be - www.oxfamsol.be - www.mina.vlaanderen.be - www.panda.org - www.pmje.org - www.protos.be - www.ramsar.org - www.unesco.org - www.unesco-vlaanderen.be - www.unwater.org - www.vivaqua.be - www.vlaanderen.be/nl/natuur-en-milieu/water - www.vmm.be - www.waterdragers.be - www.watervoetafdruk.be - www.wikipedia.be - www.unwater.org

Artikels van deze websites - www.dewereldmorgen.be - www.goodplanet.info - www.knack.be - www.mo.be

Documentaires - La soif du monde Yann Arthus-Bertrand

www.goodplanet.be

77

Interessante tips en links Bezoeken

Bezoek aan een drinkwatermaatschappij of watertoren Via www.vmm.be/waterloket kan je opzoeken bij welke drinkwatermaatschappij jouw gemeente aangesloten is. Hidrodoe Een interactief waterDOEcentrum voor basis- en secundair onderwijs. www.hidrodoe.be Milieuboot Educatieve milieuboottochten voor leerlingen van de tweede en derde graad lager en de eerste graad secundair onderwijs. www.demilieuboot.be

Brochures, leermiddelen, educatieve pakketten, tentoonstellingen

Zin in water Pedagogisch dossier voor het basisonderwijs. Initiatief van Leefmilieu Brussel. Dit dossier voor leerkrachten koppelt nieuwe kennis aan actie. De uitvoering van het dossier kan je aan de leeftijd van de kinderen aanpassen. www.documentatie.leefmilieubrussel.be/documents/Dossier_Scholen_Water_Scholen_Zin_in_water_basisonderwijs_NL.pdf Themabundel water van MOS (milieuzorg op school) Deze themabundel geeft leerlingen de kans om het waterverbruik op school te inventariseren en het kritisch te bekijken. Op basis hiervan kunnen ze doelstellingen en maatregelen uitwerken die leerlingen, leerkrachten en directie tot een bewustere omgang met water aanzetten. Als je al MOS-school bent, vraag je deze bundel aan bij je MOS- begeleider. www.milieuzorgopschool.be Waterwijs met professor Aquarius De brochure ‘Waterwijs met professor Aquarius’ van het VMW bundelt nuttige én leuke weetjes over de watercyclus, de productie en distributie van drinkwater, waterzuivering, water in de derde wereld, zuinig omspringen met water ... Voor jongeren vanaf 10 jaar, voor gebruik thuis en in de klas. Je vraagt de gratis brochure aan op www.vmw.be. Waterwaaier 10 wetenschappelijke proefjes over water en drinkwater voor thuis of in de klas. Een initiatief van Technopolis en de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. www.vmw.be

www.goodplanet.be

78

Mensen maken drinkwater Welke weg legt kraantjeswater af van de bron tot in ons glas? ‘Mensen maken drinkwater’ vertelt je de levensloop van kraantjeswater. Deze brochure voor het secundair onderwijs is een uitgave van de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. www.vmw.be HaatweeOoh! - watergids Aan de hand van het alfabet laat het boek jongeren vanaf 15 kennis maken met water in de wereld. Een initiatief van GoodPlanet Belgium, PROTOS en Jeugd en Vrede. www.goodplanet.be HaatweeOoh! - tentoonstelling Een reizende en interactieve watertentoonstelling die aantoont waarom we respectvol met het water van deze wereld moeten omgaan. Je reserveert de tentoonstelling op www.jeugdenvrede.be. Educatieve watersite Deze website biedt je een mix van nuttige weetjes en leuke spelletjes. Jongeren van 6 tot 14 jaar ontdekken er op een speelse manier hoe drinkwater wordt gemaakt en krijgen tips om zorgzaam met water om te springen. Bij de website hoort een educatief pakket voor de leerkrachten. www.kids.vmw.be Floepje en het water Dit boek voor kleuters en kinderen van de eerste graad basisonderwijs vertelt via een leuk verhaaltje over de thematiek van watervervuiling. Er is een bijhorende handleiding voor de leerkracht en werkblaadjes voor de leerlingen. Een uitgave van de Vlaamse Milieumaatschappij. www.vmm.be Het waterboek van Piet Duizer Wetenschap, feiten en fictie vermengd in een boek dat kinderen van 9 tot 12 jaar tot echte waterkenners omtovert. Duizer Piet (2000). Het waterboek. Amsterdam: Ploegsma. Blauw goud Iedereen heeft recht op water, maar van zodra dat water in handen van privé bedrijven komt, kan dit recht in gevaar komen. Op deze problematiek gaan Maude Barlow en Tony Clarke dieper in. Barlow, Maude en Clarke, Tony. Blauw Goud, De strijd tegen de privatisering van water door multinationals. Rotterdam: Lemniscaat. Troubled waters Dossier, tentoonstelling, boek en educatief pakket over de wereldwaterproblematiek door Protos en GoodPlanet Belgium, met prachtige foto’s van Dieter Telemans. Meer informatie op www.troubledwaters.eu Blauw boek Het antwoord op al je vragen over drinkwater en de behandeling van afvalwater. Een uitgave van Belgaqua. www.belgaqua.be/document/Blauwboek.pdf

www.goodplanet.be

79

Films en documentaires

La soif du monde Yann Arthus-Bertrand www.goodplanet.info/Contenu/Videos/La-soif-du-monde-Bande-annonce Oceans Jacques Perrin en Jacques Cluzaud www.oceans-lefilm.com/ Planète océan Yann-Arthus Bertrand en Michael Pitiot www.yannarthusbertrand.org/fr/films-tv/planet-ocean The story of bottled water (enkel in het Engels, met ondertitels in het Engels, Frans en andere talen) http://storyofstuff.org/bottledwater

Workshops GoodPlanet Belgium biedt een workshop aan die gebruik maakt van de posterreeks ‘Water, een vitale levensbron’. Daarnaast hebben we een uitgebreid aanbod workshops over het thema water, zowel voor kleuters, lager onderwijs als secundair onderwijs. Neem een kijkje op www.goodplanet.be voor meer informatie.

Projecten en campagnes

Jongeren keren het klimaat – Wereldwaterdag @ school Op 22 maart, Wereldwaterdag, stappen we de ‘walk for water’ en lessen we onze dorst met ‘kranig water’. Schrijf je in en ontvang het dossier ‘Kranig water’ en leuke affiches om de campagne op school in de kijker te zetten. Meer informatie op www.jongerenkerenklimaat.be Schelde Jongerenparlement Jongeren van 17-25 jaar uit het Internationale stroomgebiedsdistrict van de Schelde (Frankrijk, Nederland en België) komen 2 maal per jaar samen in de kerngroep van het Schelde Jongerenparlement om rond verschillende thema’s (biodiversiteit, toerisme, economie, waterbeheer…) te werken. Samen schrijven zij een waterboodschap. Meer informatie op www.goodplanet.be WAW2015 Samen op weg naar oplossingen voor de wereldwaterproblematiek. Voeg jouw oplossing vanaf september 2013 toe op www.waw2015.org Big Jump Big Jump is een actie voor iedereen die propere en levende rivieren wil. Op precies hetzelfde tijdstip springen in heel Europa duizenden mensen in rivieren, waterlopen en meren om te tonen dat ze wakker liggen van proper water – én dat ze daar iets willen aan doen. Meer informatie op www.bigjump.be

www.goodplanet.be

80

Interessante links www.waterloketvlaanderen.be: de waterwebsite van de Vlaamse overheid. www.ibgebim.be, www.biwd.be: de waterwebsite van Leefmilieu Brussel. www.svw.be: site van de koepelorganisatie van de waterbedrijven in Vlaanderen. www.vmw.be: Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (VMW). www.mina-vlaanderen.be www.vmm.be www.unwater.org www.protos.be www.goodplanet.be www.goodplanet.org

www.goodplanet.be

Water, een vitale levensbron

Recommend Documents