Wat is eenzaamheid? Een bundel columns, geschreven door deelnemers aan het congres Erbij horen, Erbij zijn Amsterdam, 24 en 25 november 2011

Wat is eenzaamheid? Een bundel columns, geschreven door deelnemers aan het congres Erbij horen, Erbij zijn Amsterdam, 24 en 25 november 2011

Inhoud

Een duwtje aandacht Ad Warnar 7

Van taboe naar uitdaging Fred Beekers

46

Alleen is maar alleen Alan Miller 9

Er is maar één weg Harry Starren

48

Wat is eenzaamheid? Anja Machielse

12

Op zoek naar betekenis Hasan Yar

50

Waar Ariadne

14

Karel op eigen kracht Ine Voorham

52

Together we can beat loneliness Arie Ouwerkerk 16

Balans Jacquelinex

54

Over de eenzaamheid van een volk Arnold Heertje

18

Taboe doorbreken is verdraaid lastig! Jan van den Herik

56

SOS- médecins kan uitkomst bieden Arnold Verhoeven

20

Kampioenen Jenny Gierveld

58

Barmhartigheid August den Hollander

22

Durf verbinding te maken Liselotte de Koning

60

Familieherinnering Bert Jan Lietaert Peerbolte

24

Troost voor Thérèse Margriet van der Kooi

62

Een wereld van verschil Jan Jumelet

26

Gun mij mijn eenzaamheid Marieke de Groot

64

Eigen folk eerst Coen Simon

28

Maatje gezocht Marieke de Ridder

66

Koning Alzheimer Désanne van Brederode

30

Samen tegen eenzaamheid Marijke van Eck

68

Amsterdammers helpen elkaar Eberhard van der Laan

33

Solitudo of soulmate Paul Schnabel 70

Telefoon én toetsenbord: instrumenten tegen eenzaamheid Ed. Theunen

36

Doorgestreepte naam Eelco Damen

38

Klagen als signaal Els Vogel en Gert Dijkstra

40

Drie haiku’s Ada Blom – van den Boogaard

42

Elk mens doet er toe Eric van der Burg

44

Gekend worden zoals je bent Paul van Oosten

73

Goedheid geven en ontvangen Pierre Valkering

76

Erbij horen, erbij zijn René Smit

78

Waardevol bezoekwerk Ronald de Boer

80

Ontmoeting met de samenleving Ruben van Zwieten

82

Frits, de praktijk Thea Geurtsen

84

Voorwoord Eenzaamheid behoort tot de donkere zijden van het leven. Dat weten we allemaal. Ook weten we dat het veel voorkomt en dat het ieder van ons kan overkomen. Desondanks spreken we er niet over. Over eenzaamheid wordt gezwegen. Met het congres Erbij horen, erbij zijn, doorbreken we dit zwijgen. Ieder mens wil erbij horen en erbij zijn; geen individu en geen bevolkingsgroep uitgesloten. Tijdens dit congres maken we analyses van wat eenzaamheid eigenlijk is en spreken we over preventie en een effectieve aanpak van eenzaamheid. Als wetenschappers, professionals en vrijwilligers van vele maatschappelijke organisaties slaan we de handen ineen en starten we een gezamenlijk offensief, hier in Amsterdam.

4

Ook met onze congresbundel doorbreken we het zwijgen. Achtendertig heel verschillende mensen van Eberhard van der Laan tot Ad Warnar, van Jenny Gierveld tot Ruben van Zwieten - vertellen over hun ervaringen met eenzaamheid en eenzame mensen. Ook vertelt een aantal mensen wat we kunnen doen aan dit grote maatschappelijke probleem. Krijgt u deze bundel in handen, dan hopen we dat u zélf nadenkt over eenzaamheid… en wellicht ook iets schrijft! Dit boekje vormt dan het begin van iets groters. Want als je eenmaal hebt nagedacht over wat eenzaamheid is, ga je er vanzelf wat van vinden en er wat aan doen! De Diaconie van de Protestantse Kerk van Amsterdam en onderzoeksgroep VISOR van de

Vrije Universiteit zijn dankbaar voor alle support bij dit congres. Het congres vindt plaats onder auspiciën van de Coalitie Erbij Amsterdam, het platform van Amsterdamse organisaties tegen eenzaamheid, waarin zijn vertegenwoordigd: Rode Kruis Amsterdam, De Zonnebloem, Voedselbank Amsterdam, Leger des Heils, Protestantse Diaconie Amsterdam, Humanitas Amsterdam, Resto Van Harte, De Regenbooggroep (Stichting Vonk en De Vriendendienst), Sensoor, Stichting Andagt, Combiwel en Cliëntenbelang Amsterdam. Coalitie Erbij Amsterdam is de eerste gemeentelijke coalitie tegen eenzaamheid en sociaal isolement en werkt nauw samen met de landelijke Coalitie Erbij die in 2008 is opgericht.

Dank aan de wetenschappers, de sprekers, workshopleiders, de fondsen, de Hermitage, Restaurant Neva en alle andere personen en organisaties die hebben geholpen bij het mogelijk maken van dit congres en deze bundel. Ik wens u veel leesplezier.

Paul van Oosten Directeur Protestantse Diaconie Amsterdam

5

Een duwtje aandacht Ad Warnar Eenzaamheid is in ieder geval een gebrek aan contact(en). Niet alleen in aantal, maar ook in de kwaliteit van het contact. Je kunt emotioneel eenzaam zijn als je een specifieke relatie sterk mist (bijvoorbeeld een partner). Je kunt sociaal eenzaam zijn als je de betekenisvolle relatie mist met groepen mensen om je heen. In Nederland zijn meer dan een miljoen (tien procent) mensen sterk eenzaam, waarbij het ontbreken van een intieme relatie vooral de grote boosdoener is. Nog eens zes procent van de Nederlanders kent sociaal isolement; dit zijn vooral ouderen en mensen met een lage sociaal- economische status en een klein netwerk. Eenzaamheid heeft een grote impact op je fysieke

6

en psychische gezondheid en eenzame mensen doen een groot beroep op de gezondheidszorg. Voor zorgverleners ligt er dus een belangrijke taak om de eenzamen te herkennen. De lokale overheid De gemeente heeft participatie hoog in het vaandel, ingegeven door de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo). Als mensen het moeilijk vinden, of hinder ondervinden om aansluiting te krijgen, om betekenisvolle contacten te leggen en te onderhouden, dan is de gemeente verplicht deze mensen te ondersteunen. De gemeente stimuleert daartoe vrijwillige inzet en mantelzorg. Want onderzoek geeft aan dat je in georganiseerd

7

Alleen is maar alleen Alan Miller verband belangeloos inzetten voor een ander de gevoelens van eenzaamheid vermindert. Het mes snijdt aan twee kanten en beiden varen er wel bij: de vrijwilliger en degene die door de vrijwilliger geholpen wordt. De gemeente stimuleert en faciliteert; burgers moeten het samen doen. Mijn moeder Mijn moeder was 64 jaar toen ze weduwe werd. Na enige tijd bezocht mijn zij alle weduwen uit haar kerk en sloot op die manier een aantal nieuwe vriendschappen. Ze werd vrijwilliger bij het lokale museum en in de ouderenhulp. Ook werd zij bestuurslid van de lokale PCOB. Kortom, ze ging niet bij de pakken neerzitten. Mijn moeder is voor mij een groot voorbeeld. Zij kwam zelf in actie.

Dat kan niet iedereen; er zijn mensen in onze samenleving die daartoe niet de fysieke en/of geestelijke kracht hebben. Voor die groep moet de samenleving, wij dus, iets doen. Niet omdat deze mensen zielig zijn, maar omdat zij soms een duwtje nodig hebben. Of gewoon aandacht nodig hebben. Als mens. Betekenisvol.

“Zelf in actie komen, kan niet iedereen” #eenzaamheid

In plaats van één te worden in samen zijn, verval ik in erbarmelijke eenzaamheid. Wellicht wortelen veel van onze emotionele gevoelens van gemis in verkeerde verwachtingspatronen. Nergens staat in bloed, zweet en tranen geschreven dat genegenheid overal en te allen tijde haar zoetigheid strooit. Wij zijn niet verzekerd tegen het alleen zijn. Helaas worden wij voortdurend bestookt met de meningen van anderen en uitingen in media, muziek en op tv. Bijna elk popmuziekliedje gaat over ‘liefde’. Het ontvangen daarvan staat gelijk aan geluk. Het missen of verliezen van liefde betekent misère. En dan die verfoeilijke reclame-

industrie; geen ontbijt wordt genuttigd tenzij door een modaal gezin met twee tot vier kinderen, inclusief hond, in een doorzonkeuken. Ontelbare engelen Volgens de joods-christelijke traditie was de eerste persoon die zich eenzaam voelde meteen ook de eerste mens: Adam. Lang voordat hij via de appel kennis kreeg van goed en kwaad, voelde hij een gemis. Adam zeurde daarover bij God die hem elke middag ‘in de koelte van de dag’ kwam bezoeken, kennelijk ook eenzaam. De voortdurende bewondering van de negen koren van ontelbare engelen maakte God moe en de aandacht van de

Ad Warnar Directeur Cliëntenbelang Amsterdam 8

9

engelen versterkte zijn gevoel van isolement. De klacht van Adam over eenzaamheid -de eerste donkere wolk boven het paradijs- is merkwaardig. Adam had immers geen vergelijkingsmateriaal. Tenzij hij zichzelf vergeleek met de dieren in het paradijs met hun knusse kuddegedrag hun eeuwige trouw (de zwanenparen). Kroegtijger en hondenloper Eenzaamheid is wellicht het meest onderbelichte euvel van onze maatschappij. Deels verklaarbaar omdat de lijders eraan blijven ontkennen. De kroegtijger koopt vriendschap door aan de bel te trekken. De hondenlopers, wier beste en enige

“Nergens staat geschreven dat genegenheid overal haar zoetigheid strooit” #eenzaamheid

10

vriend hun hondje is, blijven dagelijks hun rondje lopen door het park. Zij kijken neer op de ‘dakloze’ alcoholisten in het park, niet wetend dat deze mannen wel degelijk woningen hebben. De ‘daklozen’ kunnen simpelweg niet alleen thuis zijn. De muren komen op hen af. Het is moeilijk om alleen te zijn, aldus de filosoof. Je bent immers altijd met jezelf. En twee mensen hebben vaak ruzie.

Alan Miller Kantlijn, schrijfclub van dak- en thuislozen in Amsterdam

11

Wat is eenzaamheid? Anja Machielse “De slinger van het leven gaat bij de meeste mensen heen en weer tussen verveling en eenzaamheid. Geluk, dat is de uitzonderingspositie, dat is zo zeldzaam... en het najagen daarvan, dat is dus precies het verkeerde ... iets najagen wat het leven eigenlijk helemaal niet biedt.” (man, 53 jaar) Eenzaamheid en geluk lijken elkaars tegenhanger. Eenzaamheid staat geluk in de weg. Het is een uiting van lijden en het ontbreken van zin. Vanuit deze gedachte is het een verschijnsel dat we moeten bestrijden. Maar eenzaamheid kun je ook zien als een zinvolle ervaring die leidt tot persoonlijke groei. Vanuit dit perspectief is er geen enkele noodzaak om eenzaamheid aan te pakken.

Ook de ervaring van eenzaamheid is niet eenduidig. Eenzaamheid heeft te maken met het ontbreken van betekenisvolle relaties, maar de beleving daarvan is een subjectieve en individuele aangelegenheid. Het gaat niet om het aantal relaties, maar om de betekenis die iemand daaraan geeft. Je kunt je eenzaam voelen ondanks een partner of een brede vriendenkring. Dat je een heleboel mensen kent, zegt niets over de kwaliteit van die relaties. Gevoelens van eenzaamheid kunnen tijdelijk of structureel zijn. Eenzaamheid hoort bij het leven en elk mens voelt zich wel eens eenzaam. Vaak is eenzaamheid het gevolg van gebeurtenissen die

een gemis impliceren en bij de meeste mensen gaat het negatieve gevoel na verloop van tijd weer over. Maar soms houdt eenzaamheid lang aan en kan het een belemmering vormen voor het dagelijks functioneren. Sommige mensen ervaren een existentiële vorm van eenzaamheid. Zij voelen zich niet thuis in onze samenleving en hebben een permanent gevoel van leegte en vervreemding. Deze vorm van eenzaamheid hangt samen met het bestaan van deze specifieke mensen en de manier waarop zij zich verhouden tot zichzelf en anderen. Eenzaamheid loopt bij hen als een rode draad door het leven.

De vele betekenissen maken eenzaamheid tot een lastig thema dat veel vragen oproept. Moeten we vooral de heilzame werking van eenzaamheid benadrukken? Of moeten we eenzaamheid bestrijden omdat het belemmerend en destructief is? En als we het willen aanpakken, hoe doen we dat dan? Is het mogelijk om door te dringen in de eenzaamheid van een ander? Zo veel mensen, zo veel vormen van eenzaamheid. Dooddoener of aansporing om in actie te komen?

“Eenzaamheid. Een woord met vele betekenissen” #eenzaamheid Anja Machielse Onderzoeker Landelijk Expertisecentrum voor Sociale Interventie (LESI) en Universiteit voor Humanistiek

12

13

Waar Ariadne Waar ben ik ik mis me ik heb mezelf nodig om te kunnen leven maar vaak ben ik er niet Wat gebeurt er dan met mezelf waar verdwijn ik

Soms ga ik naar de diepte soms ga ik naar de wolken Soms ben ik hier met mezelf

Ariadne Dit gedicht is eerder gepubliceerd in Het beste van Kantlijn. 10 Jaar schrijfclub van daklozen.

14

15

Together we beat loneliness Arie Ouwerkerk “I’m so lonesome I could cry”, zong de legendarische countryzanger Hank Williams in het midden van de vorige eeuw. Volgens Herman van Veen “bestaat er geen medicijn tegen oud of eenzaam zijn”. Nobelprijswinnaar Gabriël Garcia Marques had het over “honderd jaar eenzaamheid”. In tal van klassieke werken is eenzaamheid een groot thema en opsomming van al die werken zou een vuistdik boek opleveren. Van alle tijden Eenzaamheid is van alle tijden en culturen en gevoelens van eenzaamheid kunnen allerlei vormen aannemen. Maar altijd zijn het rotgevoelens; gevoelens die mensen ongelukkig

16

maken. Niet zelden leidt hun gezondheid er onder, zowel psychisch als fysiek. Veel eenzaamheid is gelukkig tijdelijk en verdwijnt vanzelf weer, bijvoorbeeld bij jongeren die op kamers gaan wonen of bij mensen die na een verbroken relatie tijdelijk alleen zijn. Soms verdwijnt de eenzaamheid niet en dan is het nodig dat wij in actie komen. Wij zijn de vrienden, familieleden, kennissen en buurtgenoten van eenzame mensen. Wij zijn ook de organisaties die eenzaamheid tegen willen gaan. In actie komen, kan op veel manieren: op bezoek gaan, samen iets doen, ontmoeting, groepsbijeenkomsten, vakantie of cursussen organiseren. In actie komen, betekent ook: mensen helpen drempels

“In actie komen kan op veel manieren” #eenzaamheid over te gaan. Want aan de slag gaan met je gevoelens van eenzaamheid is niet eenvoudig en sommige vormen van eenzaamheid laten zich niet verdrijven met activiteiten. Denk aan emotionele eenzaamheid waarbij mensen heel specifieke contacten kunnen missen. Bijvoorbeeld het contact met een levenspartner. Landelijk en lokaal Het is goed dat er een samenwerkingsverband is van organisaties die resultaten willen boeken in het voorkomen en tegengaan van eenzaamheid. Dit samenwerkingsverband zijn wij: Coalitie Erbij, Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid. We zijn blij dat er nu ook een Coalitie Erbij Amsterdam is. Nu

Arie Ouwerkerk Directeur Coalitie Erbij, Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid

kunnen we op landelijk en op Amsterdams niveau de strijd tegen eenzaamheid voeren. Landelijk werken we aan campagnes en bewustwording, lokaal ligt de focus op concrete gezamenlijke aanpak. Ik hoop dat het initiatief in Amsterdam wordt nagevolgd in andere steden en regio’s van Nederland. Het brengt ons verder in de strijd tegen eenzaamheid. Mogelijk weten we over een paar jaar beter welke aanpak (niet) werkt en komen mensen eerder in actie wanneer eenzaamheid dreigt. Together we beat loneliness. Een mooie titel voor een liedje. Ik zal eens uitzoeken of het al bestaat.

17

Over de eenzaamheid van een volk Arnold Heertje Eenzaamheid is het gevoel dat het Joodse volk al eeuwenlang op de wereld omhult. In feite een verzameling van gevoelens, vertrekkend van onschuldige jaloezie en eindigend in regelrechte vernietiging. Voor individuele leden van de Joodse gemeenschap waar ook ter wereld is deze omstandigheid in ruimte en tijd gegeven zonder begin en zonder einde. Joden hebben geleerd ermee te leven, juist omdat de verbazing over het verschijnsel hen nooit heeft verlaten. Zij hebben ook geleerd deze opmerkelijke variant van eenzaamheid om te toveren in een permanente bron van educatie, inspiratie en tomeloze energie.

Uit een oogpunt van de wereld is de balans positief. De investering die de wereld tot op de dag van vandaag stopt in het vervolgen van Joden als groep en als individu, wordt ruimschoots goedgemaakt door de bijdragen die Joden mondiaal leveren aan wetenschap, techniek, kunst en cultuur. Nobelprijzen in de economie zijn soms een Joodse aangelegenheid. De wereld vaart er wel bij, maar wat betekent deze schokkende kostenbatenanalyse voor de gevoelens van eenzaamheid van de Joden in de wereld? Deze intrigerende vraag kent geen eenvoudig antwoord. Op het eerste gezicht biedt het

compenserende gedrag van het Jodendom in de wereld uitzicht op het loskomen van vervreemding en eenzaamheid. Immers, er is sprake van intensieve wetenschappelijke en maatschappelijke communicatie op zeer uiteenlopende gebieden. Schaduwzijde is dat deze op onverwachte momenten wordt onderbroken door openlijke en verholen sentimenten van vijandigheid. Wat te denken van Joodse kinderen in Nederland die op de scholen die zij bezoeken hun Joodse identiteit verhullen, soms door deze glashard te ontkennen? De recente discussie in Nederland over koosjer slachten is niet vrij van anti-Joodse sentimenten, voor zover het veronderstelde leed van dieren zwaarder worden gewogen dan dat van Joden.

Deze inbreuk op de vrijheid van de Joodse gemeenschap om volgens eigen godsdienstige opvattingen en de traditie te leven, draagt na vierhonderd jaar Joods leven in Nederland, bij aan de vereenzaming. Nu ook de besnijdenis van jongetjes op hun achtste levensdag ter discussie wordt gesteld, worden Nederlandse Joden stilzwijgend uit Nederland verdreven. Dit politieke debat heeft de eenzaamheid van de Joodse gemeenschap in Nederland versterkt. In de rest van de wereld is het niet anders. Geen onderwerp voor het congres, lijkt mij.

Arnold Heertje econoom

“Een verschijnsel zonder begin en zonder einde” #eenzaamheid

18

19

SOS-médecins kan uitkomst bieden Arnold Verhoeven In mijn eigen omgeving heb ik het ervaren met mijn moeder en schoonmoeder. In eerste instantie hadden we er geen weet van. We wonen weliswaar in het buitenland, maar we spraken bijna elke dag met onze moeders. Pas na een ernstig ongeval bleek hoe mijn schoonmoeder in alle eenzaamheid steeds meer was gaan drinken en uiteindelijk ernstig ziek werd. Met permanente verpleging hebben we dat opgelost en door de aanwezigheid van een verpleegster heeft ze nog vijf blije jaren geleefd. Een geheel andere situatie is het met mijn moeder. Zij woont in een verzorgingshuis, vanwege herseninfarcten met verlammingen tot gevolg. Gevoelens van eenzaamheid hebben geleid tot

20

ernstig depressieve klachten. Het is een uitermate moeilijk probleem; feitelijk wil mijn moeder dat er altijd iemand van haar kinderen aanwezig is. Iedereen begrijpt dat dit niet kan; mijn moeder zelf ook. Maar haar beleving van eenzaamheid is daar niet minder om. Het is zo triest dat zelfs de kleinkinderen haar niet graag meer bezoeken. Oma klaagt immers aan een stuk door. Tijdens de gesprekken met hulpverleners zoals de huisartsen, de huisartsenposten en verpleegkundig personeel in beide situaties is ons nooit gewezen op www.eenzaam.nl Pas naar aanleiding van dit symposium ben ik me op internet gaan oriënteren op het thema eenzaamheid. Ik werd geraakt door

“Er zijn schokkende cijfers over eenzaamheid bekend” #eenzaamheid de schokkende cijfers betreffende de omvang en de gevolgen van eenzaamheid voor zowel jonge als oudere mensen. Het heeft gemaakt dat ik in actie kwam. Samen met anderen heb ik SOS-arts Nederland opgericht. SOS-arts Nederland SOS-arts is een nieuwe organisatie naar het Franse voorbeeld SOS-médecins*, geïntroduceerd vanwege de onvrede van veel mensen (NIPOTNO februari 2008) met het nieuwe systeem van huisartsenposten en het sterk afgenomen aantal visites door huisartsen. Wij hebben uitstekende ervaringen met SOS-médecins en zijn niet erg te spreken over de wijze waarop de zorg rondom onze

Arnold Verhoeven Oprichter SOS-arts Nederland

ouders in Nederland werd en wordt georganiseerd. We denken dat de werkwijze van SOS-médecins in Nederland een oplossing kan bieden. In Frankrijk kent men geen huisartsenposten en worden de avond-, nacht- en weekenddiensten hoofdzakelijk uitgevoerd door SOS-médecins. SOS-médecins brengen alleen huisbezoeken. Eenzaamheid zal een steeds groter probleem worden. SOS-arts Nederland kan en wil, net als in Frankrijk, een belangrijke rol spelen bij het signaleren van eenzaamheid en het helpen van mensen die gebukt gaan onder eenzaamheid. *SOS-arts is een dienst naar Frans voorbeeld (SOSmédecins) waarbij iedere burger 24/7 een arts voor een visite kan oproepen. De patiënt betaalt voor deze extra service een eigen bijdrage.

21

Barmhartigheid August den Hollander In het christelijk geloof zijn de zeven werken van barmhartigheid een leidraad voor wat gedaan moet worden om te zorgen voor een menswaardig bestaan voor iedereen. Met als uitgangspunt het verhaal van Jezus over de barmhartige Samaritaan, richt de Diaconie van Amsterdam zich al op die mensen in de samenleving die gebukt gaan onder armoede, gebrek, onderdrukking en uitsluiting. Eeuwenlang ging het daarbij om zaken als het huisvesten van wezen, weduwnaars, weduwen, ouden van dagen en zieken en het weggeven van geld, brood, turf, olie, soep en bier aan de armen.

Mensen helpen zichzelf te helpen Ook tegenwoordig is de Diaconie op tal van plaatsen aanwezig in de stad Amsterdam, bijvoorbeeld bij de hulp aan migranten en vluchtelingen, de zorg voor mensen met een beperking en de opvang van daklozen en verslaafden. Samen met andere organisaties in de stad wil de Diaconie opkomen voor mensen en hen met elkaar verbinden. Daarbij gaat het niet alleen om het lenigen van nood. Het gaat óók om het helpen van mensen om zichzelf te helpen en meer zelfredzaam te worden. Taken die daarbij horen zijn het versterken van informele zorgnetwerken

en het ondersteunen van zelforganisaties van ongedocumenteerden. Al deze varianten van hulp maken dat mensen hun eigen initiatieven kunnen ontplooien, zoals bijvoorbeeld het koor van dak- en thuislozen De Straatklinkers. Fragiele vormen van saamhorigheid De Diaconie wil steeds daar actief zijn waar geen ‘helper’ is. Voor veel mensen komen uitsluiting en isolement samen: het besef dat je er niet meer bij hoort, niet meer meedoet, er niet meer toe doet. Wie geen gezelschap heeft, geen ander, vriend of naaste, leeft vaak in een isolement. Het

“Actief zijn waar geen ‘helper’ is”

#eenzaamheid

22

bevorderen van de ontmoeting van mensen, via burenhulp, inloophuizen, buurtactiviteiten, of het gewoon er zijn voor een ander, kan dat doorbreken. Door kleine verbanden en fragiele vormen van saamhorigheid kunnen mensen soms een sense of belonging ervaren, ook in situaties waarin dat al lang niet meer vanzelfsprekend is.

August den Hollander Voorzitter Protestantse Diaconie van Amsterdam

23

Familieherinnering Bert Jan Lietaert Peerbolte Mijn vader was dominee en hij bezocht veel ouderen. Al op jonge leeftijd wist ik dat de ouderdom niet altijd een feest is. Vaak gezondheidsproblemen, vrienden en familieleden vallen weg, geen werk meer. Eenzaamheid ligt op de loer. Ouderdom en eenzaamheid werden voor mij voelbaar als ik mijn tante bezocht in Den Haag. Ze woonde op de elfde verdieping van een flat, midden tussen honderden mensen die ze niet kende en niet sprak. Mijn tante was haar hele leven onderwijzeres geweest en ongetrouwd gebleven.

Ze had voor haar ouders gezorgd tot aan hun dood en als enige uit haar gezin had ze niet gestudeerd, “want ze was een meisje”. In de vijfentwintig jaar na haar pensioen dwong ze zichzelf iedere ochtend om kwart over acht naar buiten te gaan voor haar boodschappen. Zo sprak ze tenminste eenmaal per dag met mensen die ze tegenkwam bij de bakker, de slager, de groenteboer. Daarna ging ze naar huis om sokken te breien, onder andere voor mij, of om borduurwerkjes te maken. Mijn tante was flink,

krachtig en sterk, maar haar eenzaamheid vloog mij als kind al aan. Het hoogtepunt van haar week was het koffiedrinken in de kerk, op zondag na de dienst. Daar ontmoette ze mensen die ze soms bij een kringavond terug zou zien. Het hield haar in leven. Mijn vader benadrukte als pastor dat geen mens ooit écht alleen is. God is er voor iedereen. Zo zag mijn tante het ook. Maar of het altijd zo voelde? Ik vraag me wel eens af: zou tante vandaag ook niet meer naar de kerk gaan? Zou ze haar heil misschien gezocht hebben in de social media?

Eenzaamheid is niet nieuw; het was er vroeger net zo goed. Toen was voor veel mensen de kerk een houvast. Of hun politieke partij. Of de buurt- of muziekvereniging. Dit alles is weggevallen in onze samenleving. Is dit vooruitgang?

“Hoogtepunt van de week

was het koffiedrinken in de kerk” #eenzaamheid

Bert Jan Lietaert Peerbolte Hoogleraar Theologie Vrije Universiteit Amsterdam

24

25

Een wereld van verschil Jan Jumelet De begrippen eenzaamheid en sociaal isolement worden vaak in één adem genoemd. Alsof ze hetzelfde betekenen. Niets is minder waar. Er is een wereld van verschil. Ik gun iedereen zijn momenten van eenzaamheid. Maar een sociaal isolement? Dat wens ik niemand toe. Eenzaamheid maakt creatief “Eenzaamheid is wel fijn. Daarom word je kunstenaar, om die eenzaamheid te verkiezen.” Aldus Erik van Lieshout, dit jaar een van de Zomergasten in het gelijknamige VPRO-programma. Ik ben het met hem eens: eenzaamheid is fijn. Het maakt creatief. Dat weet ik uit eigen ervaring. De beste ideeën doe ik op in samenspraak met anderen. Maar het uitwerken

26

Jan Jumelet beleidsmedewerker HVO-Querido

daarvan, het creatieve proces, dat doe ik het liefste in zelfverkozen eenzaamheid. Natuurlijk, ik kan dit gemakkelijk beweren. Zodra ik last krijg van het alleen zijn, zoek ik mijn geliefden, vrienden of collega’s weer op. Mijn eenzaamheid is een keuze en het beëindigen daarvan ook. Ik beschik namelijk over een goed sociaal netwerk. Dat geldt helaas niet voor iedereen en het is zeker niet vanzelfsprekend voor mensen die tot de doelgroep behoren van HVO-Querido. Sociaal isolement stompt af Veel cliënten van HVO-Querido kampen met langdurige psychiatrische of psychosociale problemen. Een flink aantal van hen is tevens verslaafd en heeft een zwervend bestaan geleid.

Hoe verschillend zij onderling ook zijn, allemaal hebben zij recht op een gewoon leven als burger in onze samenleving. Vanuit HVO-Querido proberen we hen daarbij zo goed mogelijk te helpen. Tevens hopen we dat zij kunnen rekenen op de steun van familie, kennissen of collega’s. Dat valt helaas vaak tegen. Veel van onze cliënten hebben een zeer beperkt sociaal netwerk. Dat maakt hen kwetsbaar en blijvend afhankelijk van hulpverlening. Wat er vervolgens weer voor zorgt dat hun wereld nóg kleiner wordt. Tenzij we daar samen iets aan doen.

“Sociaal isolement raakt ons allemaal” #eenzaamheid een sociaal netwerk één van de belangrijkste aandachtspunten. Dan heb je het natuurlijk over praktische steun en het aanleren van vaardigheden. Maar ook over het versterken van het zelfvertrouwen, het organiseren van lotgenotencontacten en het ontwikkelen van antistigmaprogramma’s. We proberen daarbij ook de omgeving te beïnvloeden. Het doorbreken van sociaal isolement is namelijk niet alleen een zaak voor de cliënt zelf; Het raakt ons allemaal.

…en moet doorbroken! Bij voorkeur bieden wij onze cliënten outreachende hulpverlening in hun eigen woning. Daarbij vormt het verwerven, vergroten en onderhouden van

27

Eigen folk eerst Coen Simon In de zomer van 2011 doet D66-gemeenteraadslid Erik Akkermans in Groningen het voorstel om straatmuzikanten auditie te laten doen. Hij komt hiermee tegemoet aan de ergernis van winkelpersoneel en bewoners uit het centrum die klagen over de geluidsoverlast van dit ‘veredeld bedelen’. Bij straatmuzikanten denk ik onwillekeurig aan Hobo’s Lullaby, het slaapliedje dat de Amerikaanse folkzanger Goebel Reeves schreef voor de talloze daklozen die rondreisden door op goederentreinen te springen. Go to sleep, my weary hobo / Let the towns drift slowly by / Can you hear the steel rails hummin’ ? / That’s the hobo’s lullaby.

Op vlucht voor politie en eenzaamheid, met als enig kapitaal een mondharmonica en soms een gitaar. Geen huis, geen familie, maar toch een leven en zelfs een levensfilosofie: ‘al zit de politie je overal op de hielen, als je er straks geweest bent, tref je enkel dode zielen’. Reeves’ hartverwarmende schouderklop voor de eenzamen zit vol met dit soort humoristische relativeringen, die strikt genomen alleen grappig zijn voor de fortuinlijken onder ons. Want voor de zwerver is het de botte waarheid. ‘Treur niet in eenzaamheid / al spuugt de wereld enkel hoon / Je wijlen moeder zou van je houden / je blijft hoe dan ook haar zoon.’

Dat ik me een straatmuzikant voorstel met het stemgeluid, het uiterlijk en de humor van Townes van Zandt, of als een Dylan of een Guthrie, dat is natuurlijk allemaal romantiek. Niet van deze tijd, en nooit van enige tijd geweest. Maar de zwerver ‘veredeld’ of niet, is van alle tijden, en te alle tijde is hij een mens. Een mens die zich spelend staande houdt, op de vlucht voor zinloosheid. In ieder mens schuilt een hobo. De Groningse D66-er Akkermans, die vóór zijn politieke loopbaan directeur was van het Utrechts Conservatorium en voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Conservatoria zou, zo meldt de Groninger Gezinsbode, ‘graag zien dat muzikanten

en studenten van het Prins Claus Conservatorium actief worden opgeroepen voor deelname aan de audities. Ook studentenensembles zouden een sfeerverhogende toevoeging kunnen vormen voor de Groningse straatmuziek.’ De hobo is definitief uitgespeeld. Hij maakt plaats voor de kwalitatieve afleiding van de eenzame consument.

“In ieder mens schuilt een hobo” #eenzaamheid Coen Simon Schrijver en filosoof

28

29

Koning Alzheimer Désanne van Brederode Vanaf de dag dat hun kinderen uit huis waren, hadden ze hardop gedagdroomd over de tijd na zijn vervroegd pensioen. Hun leven kon er alleen maar leuker op worden, daar waren ze van overtuigd. Maar meteen na het feestelijke afscheid van zijn werk, overleed hij. Plotseling. Aan een hartaanval. Op zijn uitvaart klonken verzuchtingen als ‘verbijsterend’, ‘te jong’, en ‘onrechtvaardig’; de overledene was zo’n hartelijke, hardwerkende man geweest. Waarom moest uitgerekend hij...? De kinderen hadden daar geen antwoord op. Hun voornaamste zorg ging uit naar hun moeder. Kon

ze wel dag en nacht alleen zijn? Ze had nooit op zichzelf gewoond, en dan nu dit. Het duurde een tijd voordat de pijn doordrong. Het grote huis werd leeggeruimd en sommige spullen werden verkocht. Op een kleinere etage aan de gracht wilde de weduwe opnieuw beginnen. Ze bleef haar man missen, maar leerde ook genieten. Dat ze kon opstaan zo laat als ze zelf wilde, dat ze bij regenweer de hele dag een boek kon lezen op de bank en, als ze daar zin in had, drie dagen achter elkaar spaghetti kon eten: ze vond het heerlijk. Ze maakte soms een verre reis, besteedde veel tijd aan vrijwilligerswerk… Niemand die haar ter verantwoording riep. Moeilijke lege, stille

momenten? Soms ja. Maar deze vrijheid wilde ze nooit meer kwijt. En nu is koning Alzheimer bij haar ingetrokken. En hij slaat rare gaten in haar geheugen. Tast de simpelste routines aan, verpest een gezellige afspraak door haar te laten verdwalen in haar eigen stad. Om haar nog thuis te kunnen laten wonen, moeten er almaar meer mensen worden ingeschakeld. Ze krijgen allemaal een eigen sleutel. Kijken in haar ijskast, haar portemonnee. Merken plompverloren op dat ze dezelfde kleren nu al dagen draagt, dat het wc-papier op is, dat de douchecel een beetje stinkt. Er worden logboeken

Désanne van Brederode Schrijfster

30

over haar ‘case’ bijgehouden, het gonst van de bemoeienissen en bedrijvigheid om haar heen. Of: rondom de vorst die steeds meer ruimte opeist. En het is nu pas dat je het haar hoort fluisteren, wanhopig. Dat ze zo eenzaam is. Dat bijna niemand haar begrijpt.

“Het gonst van de bemoeienissen en bedrijvigheid om haar heen” #eenzaamheid

31

Amsterdammers helpen elkaar Eberhard van der Laan Amsterdam is een bruisende stad met bijna 800.000 inwoners. De stad staat bekend om haar gezelligheid, drukbezochte pleinen en sociale karakter. Tegelijkertijd zijn er genoeg plekken waar je je in alle rust terug kunt trekken als je dat wilt. Maar er zijn ook Amsterdammers aan wie die gezelligheid en het sociale leven voorbijgaat, terwijl ze er juist naar snakken. Niet alleen in Amsterdam, maar in heel de wereld is eenzaamheid een ernstig probleem. Bijna iedereen heeft er ooit in zijn leven weleens last van (gehad), op verschillende manieren. De

32

een kan zich ongelooflijk eenzaam voelen met honderden mensen om zich heen, terwijl de ander zich totaal niet eenzaam voelt op een onbewoond eiland. Eenzaamheid wordt een ernstig probleem als het structureel is. Dan is eenzaamheid vaak sterk verweven met andere problemen, zoals: armoede, discriminatie en schaamte. Dat maakt dat het probleem niet zo een, twee, drie is opgelost. Amsterdammers helpen elkaar. Veel vrijwilligers en vrijwilligersorganisaties zetten zich in om te zorgen dat de eenzame Amsterdammer geregeld bezoek krijgt om gewoon even te praten of om

33

er samen op uit te gaan. De gemeente stimuleert Amsterdammers om hun betrokkenheid te tonen en onderling hulp te bieden. Niet alleen omdat anderen daarmee geholpen worden, maar ook omdat elkaar helpen voldoening geeft, omdat je er zelf langer actief door blijft en onder de mensen komt.

wetenschappelijk congres ‘Erbij horen, Erbij zijn’, initiatief van de Protestantse Diaconie Amsterdam en onderzoeksinstituut VISOR van de Vrije Universiteit, is daar de aftrap van. Deze maand zullen allerlei vrijwilligersorganisaties en vrijwilligers zich actief inzetten om eenzaamheid tegen te gaan.

2011 is het Europees Jaar van het Vrijwilligerswerk. Amsterdam laat dit jaar zien hoe belangrijk vrijwilligerswerk is voor onze stad. December staat, hoe toepasselijk, in het teken van vrijwilligerswerk tegen eenzaamheid. Het

Als we allemaal ons steentje bijdragen en omkijken naar elkaar, weet ik zeker dat we kunnen voorkomen dat veel mensen zich eenzaam gaan voelen.

“Eenzaamheid wordt een ernstig probleem als het structureel is” #eenzaamheid 34

Eberhard van der Laan Burgemeester van Amsterdam

35

Telefoon én toetsenbord: instrumenten tegen eenzaamheid

“Luisteren zonder te oordelen” #eenzaamheid

Ed. Theunen Directeur Sensoor Amsterdam, chat en telefonische hulpdienst

Ed. Theunen De vrijwilligers van Sensoor Amsterdam voeren al een halve eeuw gesprekken met iedereen die daar behoefte aan heeft. Eenzaamheid is een dominant thema. Het telefoonnummer 020-6757575 staat garant voor aandacht. Zoals voor de oudere dame uit Zuid die haar man verloren heeft en die glimlachend ophangt omdat de herinnering haar zo dierbaar is. Aandacht voor Ingrid, een psychiatrisch patiënte die vaak belt, geïsoleerd geraakt vanwege haar ziektebeeld. Ingrid wil gewoon even praten en haar achtergrond is bij de vrijwilliger bekend. Stefan voelt zich eenzaam te

36

midden van zijn medestudenten. Hij zoekt contact met Sensoor via de chat op de website. Sensoor staat voor echte aandacht van een medemens. Een mens die luistert, niet oordeelt en die 24 uur per dag bereikbaar is. Halve eeuw Met een verleden van een halve eeuw is het boeiend naar de toekomst te kijken. En ik vraag me af of de telefoon snel vervangen zal worden door een toetsenbord. We zien een groeiende behoefte aan chatten. De computer blijkt een zeer

waardevolle aanvulling op de mogelijkheden om echt contact te maken. Daarbij zijn interessante observaties te maken. We merken dat menigeen gebaat is bij de anonimiteit van het toetsenbord. Anderen bellen juist omdat ze een stem willen horen aan de andere kant. Zou dit langs de scheidslijnen van de generaties lopen? Met andere woorden: is het telefoongesprek vooral voor de oudere generaties? Ik heb dat vermoeden, maar ik ben dan ook ouder dan de eerste IBM-computer voor thuisgebruik. Ik hecht veel waarde aan een stem aan de andere kant; de intonatie, de pauzes. Goede communicatie kan volgens mij niet zonder.

De ervaring van onze Sensoor-vrijwilligers toont aan dat ik er mogelijk naast zit. Steeds meer mensen zoeken contact via de chat en we breiden onze chatcapaciteit uit. Ik durf te voorspellen dat de komende decennia een brede generatie nog de voorkeur zal geven aan de telefoon, de menselijke stem. We behouden het goede, maar dat zal niet het enige zijn. We investeren tegelijkertijd in het nieuwe. Telefoon én toetsenbord zijn onze instrumenten waarmee we in de toekomst klaarstaan voor de Amsterdammers.

37

Doorgestreepte naam Eelco Damen Huub Oosterhuis geeft in een van zijn liedteksten het beeld van de ‘doorgestreepte naam’ als de verwoording van eenzaamheid. Als je naam is doorgestreept, besta je niet meer. Niet voor anderen en misschien ook niet meer voor jezelf. Veel mensen koppelen eenzaamheid aan leeftijd. Oud en eenzaam: een woordenpaar dat ons maar al te vertrouwd is. De combinatie klopt gelukkig niet altijd. Er zijn ouderen die tot op hoge leeftijd betrokken blijven bij hun omgeving en de omgeving bij hen. Maar bij veel ouderen gaat het anders. Hun wereld wordt kleiner. Familie, vrienden en/of de partner vallen weg. De mogelijkheden om open te staan voor anderen nemen af. Dementie leidt er soms toe dat mensen

38

ook aan zichzelf geen betekenis meer kunnen geven. Dan rest slechts een vage afdruk van de doorgestreepte naam. Je komt veel eenzaamheid tegen in de ouderenzorg. Een aantal ouderen heeft enkel nog contact met verpleegkundigen en verzorgenden. Verder is er niemand meer en de professionals vormen het lijntje met de buitenwereld. Dit komt overeen met het imago dat de ouderenzorg soms aankleeft: verzorgings- en verpleeghuiszorg als vervreemdend. Zorgcentra die onbedoeld bijdragen aan gevoelens van eenzaamheid en verlatenheid. Plaatsen waar een kloof lijkt te bestaan tussen professionaliteit en menselijkheid, tussen afstand en nabijheid.

In onze zorgcentra ontdekken wij steeds meer het belang van de menselijke maat. We willen naar zorg in kleinschalige woonvoorzieningen; ter vervanging van de ‘afdelingen’ waar mensen verzorgd of verpleegd moeten worden. Kleinschaligheid geeft ruimte aan gewone interactie tussen mensen en gewone dagelijkse dingen. Familie komt niet ‘op bezoek’, maar weet zich uitgenodigd om mee te doen. Verzorgenden zijn betrokken en voelen zich gewaardeerd; vol passie geven zij vorm en inhoud aan hun werk. Dit zorgconcept roept overigens ook nieuwe vragen op. Hoe ver kunnen we gaan in het ‘teruggeven’ van zorg aan de samenleving? Is dat niet gebaseerd op een nostalgisch verlangen naar een gemeenschap

die wij niet meer zijn? Maar hoe moet het dan? “Niemand wordt opgetild uit de tijd”, zo dicht Oosterhuis. “Maar soms wordt lijden even opgeschort. Dan delen wij het samen. Zo zouden wij moeten leven.” Op weg naar een nieuwe passie in de ouderenzorg.

“Wie dicht de kloof tussen professionaliteit en menselijkheid?” #eenzaamheid Eelco Damen Voorzitter Raad van Bestuur Cordaan

39

Klagen als signaal Els Vogel en Gert Dijkstra In Geuzenveld, in een mooie wijk, huurt een kwieke oude dame van ruim tachtig jaar een flat. Zij rijdt nog auto, zorgt goed voor zichzelf en haar huis is keurig op orde. Bij de woningcorporatie klaagt mevrouw zeer regelmatig over haar bovenburen; een gezin met twee kleine kinderen. Volgens mevrouw is de bovenbuurman ingenieur en boort hij gaten in de vloer. Dit doet hij vooral ’s nachts om haar te pesten. Hij heeft ook geluidsplaatjes op de grond gemaakt en er komt gruis uit de afzuigkap dat vervolgens in haar eten komt.

niets van maken en de huisarts is van mening dat mevrouw niets mankeert. Mevrouw weigert elke hulp. Zodra hulpverleners, buren, werklui of wie dan ook een paar keer zijn geweest, stuurt ze deze weg of maakt ruzie. Na een poosje mag GGZinGeest niet meer binnen komen. Mevrouw krijgt namelijk de rekening van het bezoek via haar zorgverzekering. De kosten van het bezoek vallen onder het eigen risico van mevrouw. En zij is pienter genoeg om haar centjes in de gaten te houden.

Diverse huisbezoeken door de woningcorporatie Eigen Haard, de politie, de GGD en de GGZinGeest hebben niets opgelost. De psychiater kan er

Opvallend is dat mevrouw klaagt met tussenpozen. Vaak in periodes van feestdagen: kersttijd, de paasdagen enzovoort. Haar bovenburen zijn

40

Els Vogel en Gert Dijkstra Medewerker Zorg en Overlast en manager Woonservice woningcorporatie Eigen Haard

moslim en met name gedurende de ramadan klaagt mevrouw. Tja, dan is er ’s avonds gezelligheid bij de bovenburen. Er komt nooit bezoek bij mevrouw. Zij heeft geen man en met haar enige zoon heeft zij geen contact. Zij schrijft haar klachten altijd op een memovelletje en komt dit dan persoonlijk afgeven bij de woningcorporatie (met de auto).

“Ook de woningcorporatie is alert op eenzaamheid” #eenzaamheid

orde voor meer dan de helft van de woonoverlastmeldingen bij de woningstichting. Met andere woorden, verminderen van eenzaamheid is niet alleen in het belang van de vereenzaamde zelf. Het komt ook de leefbaarheid in de buurt ten goede. Het is nodig dat de woningcorporatie, samen met anderen, aan de slag gaat met de problematiek rondom eenzaamheid.

Op een zeker moment heeft de woningcorporatie door dat niet de bovenburen maar mevrouw zelf overlastgevend gedrag vertoont. Immers, ten onrechte blijft zij klagen. De reden voor haar gedrag: de vereenzaming van deze mevrouw. Daarin is zij niet uniek. Mogelijk is dat aan de

41

Drie haiku’s Ada Blom - van den Boogaard

Ach, valt wel mee hoor Met mijn verjaardag komt Mark En met de kerst weer Wat een mensen hier! Met wie kan ìk eens praten? Nog maar wat drinken

Hij sloeg me toch weer Wie kan ik het vertellen? Ik schaam me echt dood

Ada Blom - van den Boogaard Stafmedewerker CentraM

42

43

Elk mens doet ertoe Eric van der Burg In ons land voelt een miljoen mensen zich vaak eenzaam en een deel van hen voelt zich extreem eenzaam. Simon Carmiggelt zei ooit: “Het gerecht eenzaamheid smaakt wel goed als je het niet elke dag eet.” En zo is het ook. Af en toe alleen kan prettig zijn, iedere dag alleen is ondraaglijk. Goed oud worden Eenzaamheid treft vooral veel ouderen en dat gaat mij aan het hart. Zorg, en dan vooral de ouderenzorg, loopt als een rode draad door mijn werkende leven. Als directeur van diverse verzorgingshuizen zag ik wat eenzaamheid doet met mensen. Ik zag wat het betekent als je nooit bezoek krijgt, nooit een belletje van de kinderen

en nooit contact buiten het verzorgingshuis. Samen met mijn medewerkers probeerde ik altijd om deze mensen uit hun eenzaamheid te halen. We wilden graag dat zij zich weer mens voelen. Een mens dat ertoe doet. Want daar gaat het om. Zorgen dat mensen ertoe blijven doen, ook als ze oud worden. Dat zit ‘m niet alleen in goede medische zorg en ondersteuning. Goed en waardig oud worden betekent vooral ook contact houden met het dagelijks leven en samen met anderen waken voor vereenzaming. Daar ligt de komende jaren een grote maatschappelijke uitdaging. Met de vergrijzing wordt eenzaamheid onder ouderen immers een nóg serieuzer probleem.

Geld is niet het enige Er wordt wel gezegd dat de manier waarop je als samenleving zorgt voor oudere mensen, iets zegt over je gehele beschaving. Laat dat ons uitgangspunt zijn, vooral ook in de verpleeg- en verzorgingshuizen. Geld is daarbij belangrijk, maar het is niet het enige. Het is op de eerste plaats een kwestie van goed willen zorgen voor oudere mensen die niet meer voor zichzelf kunnen zorgen. Mensen die in de laatste fase van hun leven zijn en die recht hebben op een mooi en menselijk levenseinde in een veilige en beschutte omgeving. Gewoon, midden in de samenleving. Het is de uitdaging voor verpleeg- en

verzorgingshuizen om letterlijk de deuren open te zetten voor buurtbewoners, mantelzorgers en vrijwilligers. Breng de buitenwereld naar binnen en mix zorgvoorzieningen met gewone woningen, winkels, een restaurant en een kinderopvang. Want eenzaamheid los je niet in je eentje op. Dat moeten we met elkaar doen.

“Zet de deuren open voor buurtbewoners, mantelzorgers en vrijwilligers” #eenzaamheid Eric van der Burg Wethouder Zorg en Welzijn Gemeente Amsterdam

44

45

Van taboe naar uitdaging Fred Beekers Als je eenzaam bent, dan heb je niemand op wie je kunt terugvallen; er is niemand met wie je je gedachten, zorgen en verhalen kunt delen. Je hebt geen luisterend oor en ook geen arm om je heen. Dit overkomt niet enkel 65-plussers. Juist onder dertigers en veertigers is veel eenzaamheid. Denk aan stellen die (gaan) scheiden, eenoudergezinnen, mensen zonder werk of mensen uit verre landen. Ik hoor soms schrijnende verhalen van mensen van wie je het helemaal niet zou verwachten. Als ik ’s avonds over straat loop, zie ik veel mensen

alleen zitten aan de eettafel. Voor sommigen misschien een keuze, maar voor velen niet. Mensen hebben behoefte aan contact. In Nederland is een verborgen debat gaande: de eenzamen schamen zich voor hun isolement en de ‘weerbaren’ hebben geen zin de confrontatie aan te gaan en verschuilen zich achter werk, gezin, internet en hobby’s. Wat kunnen we doen? Het taboe doorbreken. De meesten van ons geven niet zomaar toe dat ze (soms) eenzaam zijn. We praten gemakkelijker over een ernstige ziekte

dan over gevoelens van eenzaamheid. Maar eenzaamheid is niets om je voor te schamen. Het overkomt iedereen vroeg of laat. Erover praten geeft ruimte en brengt ons in contact met anderen. Ons sociaal konvooi versterken. Ons konvooi is ons persoonlijke netwerk van vrienden, kennissen, collega’s. Gedurende ons leven bouwen we dat op en het is belangrijk om te blijven investeren in dat netwerk! Ga de deur uit, praat met de buurman en stuur een berichtje naar die vriendin van vroeger. Vrijwilligerswerk doen. Vrijwilligerswerk is per se niet voor zielige mensen. Het is een gemakkelijke

“De eenzamen schamen zich en de weerbaren verschuilen zich” #eenzaamheid

46

manier om contact te maken met anderen. Bovendien geeft het voldoening om iets voor een ander te betekenen. Als je initiatief toont zal je verbaasd staan over de waardering die je krijgt. Het wordt tijd dat we het debat openlijk gaan voeren. Misschien lukt het om met elkaar de gevoelens van eenzaamheid om te zetten in positieve energie.

Fred Beekers Oprichter Resto VanHarte

47

Er is maar één weg Harry Starren Koningin Wilhelmina gaf haar memoires de wat larmoyante titel: Eenzaam, maar niet alleen. Ze raakte een kern die we onmiddellijk begrijpen. Ook te midden van anderen of in een huwelijk kunnen we eenzaam zijn; op onszelf teruggeworpen, van de anderen afgesneden zijn. Zo staat het in de overlijdensadvertenties: en niet het snijden doet zo’n pijn, maar het afgesneden zijn*. Vijftien jaar geleden al noemde de socioloog Philip Idenburg eenzaamheid ons grootste, verzwegen maatschappelijk probleem. Een probleem met grote en onvermoede gevolgen. Toen Freud in zijn tijd

gevraagd werd wat de voorwaarden waren voor geestelijke gezondheid, sprak hij de omineuze woorden: arbeiten und liebhaben. Werken en liefhebben. Eenzaamheid is gezondheidsbedreiger nummer één. Veel depressiviteit vindt haar verklaring in het ontbreken van Freud’s voorwaarden voor geestelijke gezondheid. Het ontbreken van geestelijke gezondheid bedreigt bovendien de lichamelijke gezondheid. Het is een wrang probleem. Nooit eerder waren we technisch beter in staat om eenzaamheid op te lossen. We beschikken over

communicatiemiddelen met een oneindig groot verspreidingsgebied. Daarin schuilt een paradox. Sociale media, internet en televisie suggereren nabijheid, maar creëren die niet. Zij maken eenzaamheid pijnlijker voelbaar. Wie alleen en drie hoog achter kijkt naar Linda de Mol’s Ik hou van Holland, ziet een en al snaakse gezelligheid. Vrolijke en uitbundige mensen die van elkaars aanwezigheid genieten in een Hollandse huiskamer. Maar het is uitstel van executie. Het is alsof je bij een feestje bent dat zich afspeelt achter een glazen wand.

De oplossing is simpel en moeilijk tegelijk. Loesje zegt het zo mooi: als iedereen van zichzelf zou houden, werd er eindelijk weer van iedereen gehouden. We kunnen niet meer doen dan de voorwaarden scheppen waarin eenzaamheid minder kans krijgt. Vervolgens is er nog maar één weg. De persoonlijke weg. De weg van de liefde. Voor jezelf en voor anderen. *frase uit het gedicht Sotto voce van M. Vasalis

“Nooit eerder waren we technisch beter in staat om eenzaamheid op te lossen” #eenzaamheid

Harry Starren Directeur De Baak

48

49

Op zoek naar betekenis Hasan Yar Eenzaamheid is een innerlijke toestand waarbij het gevoel van alleen-zijn overheerst. Het gevoel niet te kunnen aarden te midden van anderen, niet begrepen te worden door anderen, het niet kunnen vinden van anderen, geen verbintenissen kunnen aangaan met anderen, niet kunnen delen met anderen. De eenzame heeft een passantenbestaan. Hij kan niet thuiskomen omdat hij voortdurend op zoek is naar een huis waar hij zich welkom kan voelen, waar hij zichzelf kan zijn. Op het moment dat hij het gevoel heeft, “ik heb het gevonden!’, glijdt dat uit zijn handen en begint de zoektocht opnieuw.

Het is een psychologische toestand van zwerven en van thuisloos zijn; nergens een onderdak kunnen vinden. De eenzaamheid is ook te bekijken vanuit de betrekkingen met onze sociale omgeving. De maatschappelijke mechanismen die zeer fijngevoelig kunnen functioneren, sluiten de eenzame uit, laten hem niet toe omdat hij de codes van hun leefwereld niet kent. Hij is onverstaanbaar en gedraagt zich als een vreemde. Hij voldoet nooit aan de verwachtingen en de anderen hebben

geen behoefte aan zijn aanwezigheid. In hun ogen voegt de eenzame niets toe. Hij wordt ‘weggejaagd’ door de poortwachters van de maatschappelijke mechanismen, of hij jaagt zichzelf weg. Sociologisch bezien, is eenzaamheid het niet krijgen van een plaats om te kunnen aarden; het is een voortdurend op zoek zijn naar een plaats die acceptatie uitstraalt, een plaats waar de anderen gastvrij zijn en niet uitsluiten. Het is mogelijk dat iemand bewust kiest voor alleen zijn. Zelfgekozen eenzaamheid als een poging om

“Het passantenbestaan van de eenzame” #eenzaamheid

50

de drukte, de massa van de stad en de samenleving te ontvluchten. Alleen zijn om te kunnen reflecteren op de relaties met mensen en de relaties tussen mensen onderling. Het kan een bewuste keuze zijn om een innerlijke reis te maken, op zoek naar hogere sferen van het zijn. Enkel in stilte en alleen zijn kan de eigen innerlijke stem gehoord worden. Eenmaal zichzelf (her)vonden, krijgen erbij horen en erbij zijn een nieuwe betekenis. Dan zijn de deuren voor de eenheid in veelheid en de veelheid in eenheid geopend en het present zijn onder anderen krijgt betekenis.

Hasan Yar Directeur van IHSAN, Islamitisch Instituut voor Maatschappelijke Activering Docent aan de afdeling Theologie van Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen

51

Karel op eigen kracht Lt.-kolonel mevr. dr. Ine Voorham Laten we hem Karel noemen. Een man met 144 delicten op zijn kerfstok en vaker in de gevangenis, dan daar buiten. Toch brak het moment aan dat Karel weer op vrije voeten kwam en het gevoel van vrijheid overstroomde hem. Tegelijkertijd was duidelijk dat Karel het op eigen kracht niet zou gaan redden. We vonden een plek met 24-uurszorg en begeleiding in een van onze Domusvoorzieningen. Voor Karel was het even wennen. Maar hij kreeg er lol in en voelde zich eindelijk ergens thuis. Een eigen plek, niet langer opgejaagd en daardoor was Karel ook niet meer geneigd om verkeerde dingen te ondernemen.

Een simpel gebaar Na een half jaar had Karel een evaluatiegesprek met zijn begeleider. Op de vraag hoe het toch kwam dat hij zo veranderd was, zei Karel: “Toen ik in Domus kwam wonen, heeft iemand mij welkom geheten”. Het gevoel erbij te mogen horen was -zoals voor ons allemaal - bepalend voor Karel. Hij woonde in een Domusvoorziening in een gewone straat met buren rechts, links en aan de overkant. Toen Karel op een ochtend de deur uitging om een boodschap te doen, zwaaide de buurvrouw van de overkant. Nog voor de deur staand, draaide Karel zich om: naar wie zwaaide de buurvrouw? Tot

zijn verbazing stond er niemand achter hem. De buurvrouw zwaaide naar hém. Dat maakte grote indruk. Karel kon niet geloven dat er iemand zou zijn, die naar hem zou zwaaien. Dat hij erbij mocht horen.

medewerker die de deur voor hem opendeed toen hij voor het eerst bij Domus aanbelde. Hij heeft ervaren erbij te horen toen hij de deur van Domus uitging en de overbuurvrouw naar hem zwaaide.

Zwaaien Het is wonderwel goed gegaan met Karel en hij woont inmiddels zelfstandig. Het is een lange weg geweest, maar Karel is er gekomen omdat anderen geloof in hem hadden. Hij heeft er hard aan gewerkt om als geaccepteerd burger op eigen benen te staan. Karel heeft ervaren erbij te horen door de

Lt.-kolonel mevr. dr. Ine Voorham Officier van het Leger des Heils

“Hij was verbaasd dat de buurvrouw naar hem zwaaide. Het maakte grote indruk” #eenzaamheid

52

53

Balans Jaquelinex Meestal vermoordt de pijn van eenzaamheid een mens hoeveel keer heb jij op een deur of hart geklopt jouw hand blauw van de kou

tel eens na hoeveel keer de deur, het hart gesloten bleef en je vraagt jezelf af heb ik zin in dit bestaan? het antwoord schrijft alle volgende bladzijden van je leven, leesbaar of onleesbaar

Jaquelinex Dit gedicht is eerder gepubliceerd in Het beste van Kantlijn. 10 Jaar schrijfclub van daklozen. 54

55

Taboe doorbreken is verdraaid lastig! Jan van den Herik Eenzaamheid, dat is iets van anderen. Bij eenzaamheid denken we aan ouderen achter de geraniums, aan mensen met een lichamelijke beperking of een verslaving, of aan de groeiende groep alleenstaanden. De werkelijkheid is anders. Ook kinderen, jongeren, studenten, huisvrouwen, allochtonen, echtparen, homoseksuelen of zakenmensen met een groot netwerk kunnen eenzaam zijn. Over eenzaamheid spreken we liever niet. Ja, misschien op een congres, of als voer voor sociologen, psychologen en welzijnswerkers. Maar als je zelf eenzaam bent, dan houd je je mond. Eenzaamheid wordt geassocieerd met falen en voor

je het weet, word je als zielig bestempeld. En wie wil nu met zielig worden geassocieerd? Moeder Theresa noemde eenzaamheid de ergste vorm van armoede die een mens kan overkomen. Eenzame mensen lijden. Maakt ze dat tot zielige mensen? Wij doen er het zwijgen toe en houden zo een zwaar taboe in stand. Als je eenzaam bent, heb je het er zelf naar gemaakt. Of je hebt gewoon pech gehad. In beide gevallen moet je er maar beter niet over zeuren. Het taboe moet doorbroken worden. Dat is van het grootste belang. De kille cijfers geven aan dat 30 procent van de volwassen Nederlanders en 43 procent van de jongeren zich wel eens eenzaam

voelen. De verwachting is dat de eenzaamheid onder Nederlanders alleen maar verder zal toenemen. De vergrijzing en verdergaande individualisering zijn daar debet aan. Ook de culturele verschillen tussen bevolkingsgroepen kunnen een drempel opwerpen. Mensen vinden elkaar niet en zwijgen. Eenzaamheid dreigt een volksziekte te worden. Om deze ‘volksziekte’ uit de taboesfeer te halen heb ik eind 2006 het initiatief genomen tot de oprichting van Coalitie Erbij. Dat deed ik samen met de directeur van de Zonnebloem en de directeur van Humanitas. Anno 2011 is Coalitie Erbij de nationale coalitie waarin tal

van maatschappelijke organisaties hun krachten bundelen in de strijd tegen eenzaamheid. Met vereende krachten kunnen we het taboe in Nederland doorbreken. Dat zal niet van de een op de andere dag gebeuren. Daarvoor moeten we op persoonlijk niveau onze kwetsbaarheid durven tonen, onze ogen voor onze medemens openen en oplossingsgericht gaan denken en handelen.

“Je hebt het ernaar gemaakt of je hebt pech” #eenzaamheid Jan van den Herik Director Corporate Social Responsibility bij KPMG Initiatiefnemer van Coalitie Erbij

56

57

Kampioenen

Jenny Gierveld Emeritus hoogleraar Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam

Jenny Gierveld We kennen allemaal wel iemand die ons in vertrouwen heeft verteld over zijn of haar eenzaamheid. Of we kennen mensen van wie we vermoeden dat ze eenzaam zijn. Bijvoorbeeld die zelfstandige jonge vrouw die naast haar werk de zorg heeft voor haar drie kinderen; over de problemen in de opvoeding kan ze niet praten met een partner, want die heeft haar verlaten… Of die rustige, jonge collega op het werk. Al twee keer heeft hij samengewoond en nu is hij weer alleen. Hij doet zich voor als vrolijke single. Ook is er die oudere dame die zorgt voor haar gehandicapte partner. De situatie maakt contacten met vriendinnen vrijwel onmogelijk en een dagje bijkletsen is lang geleden.

58

Vele soorten eenzaamheid, steeds dezelfde kern. Mensen die ervaren dat ze minder contacten met andere mensen hebben dan ze zouden wensen, of minder contacten van goede kwaliteit dan ze wensen. Een gevoel van gemis. Voor de meesten van ons zijn gevoelens van eenzaamheid tijdelijk. Behalve voor onze kampioenen. Slordig met contacten Wij Nederlanders zijn kampioenen in het slordig omspringen met contacten met andere mensen. Verhuizen we van Amsterdam, waar we zulke leuke contacten hadden met de buurtjes, naar Purmerend, dan gaan we niet meer op bezoek bij de oude buren en vrienden. Nu ja, nog één keer

dan, maar daarna verwatert het contact. Wij zijn echte kampioenen in het veronachtzamen van onze contacten. Er is veel dat gedaan kan worden om eenzaamheid te bestrijden, maar een eerste verantwoordelijkheid ligt bij onszelf: het is van het grootste belang dat we zorgvuldiger omgaan met onze contacten. Anders gezegd: het is aan ieder van ons om een konvooi van mensen op te bouwen en te onderhouden. Toch nog eens bellen? Zoals een konvooi van schepen beter beschermd is tegen aanvallen van piraten, zo is een konvooi van mensen beter bestand tegen de risico’s van eenzaamheid. Een konvooi opbouwen en

“Bouw je konvooi op” #eenzaamheid

onderhouden kost tijd en energie. Maar het is meer dan de moeite waard. Dient de eenzaamheid zich aan, om wat voor reden dan ook, dan staan er mensen om je heen die je kennen en die je willen helpen. Omgekeerd staan wij klaar voor onze konvooigenoten wanneer hen iets dreigt te overkomen. Hoeveel mensen mis jij inmiddels in je konvooi? Zou je die aardige vrienden uit je studietijd, diensttijd, jonge-moedersstijd met wie het contact verloren ging, toch niet nog eens bellen? Word kampioen konvooiopbouwer!

59

Durf verbinding te maken Liselotte de Koning Eenzaamheid… Ik heb het zelf wel eens ervaren, na beëindiging van een intieme relatie met een partner. Je moet je netwerk mobiliseren, zelf afspraken maken en verdriet verwerken. Dit valt allemaal onder de noemer van emotionele eenzaamheid, op zich een natuurlijk en menselijk gegeven. Maar sommige mensen ervaren ook een ander soort eenzaamheid: sociale eenzaamheid. Dan heb je geen vrienden om vreugde en verdriet mee te delen. Het lijkt me erg als je dat vaak ervaart. Als je geen (echte) contacten hebt, dan kan het gevoel van verbondenheid met anderen niet bloeien. Je voelt je afgesloten van en uitgesloten door anderen en ‘de wereld’. Wie zit er nu op jou te wachten?

Cursus Vriendschap Wat als je dagelijks dit eenzame gevoel ervaart? Kun je dan geholpen worden? Ja dat kan, als je openstaat voor deze vorm van hulp. Verbinding met anderen is dan essentieel. Hoe maak je dan die verbinding? Door je bewust te worden van jezelf en de manier waarop je er zelf mee omgaat. Maar ook door het (durven) aangaan van die verbinding. Bij het Rode Kruis Amsterdam begeleiden we mensen die het lastig vinden om die verbinding aan te gaan. We doen dat in de cursus Vriendschap. In de cursus wordt gewerkt aan het vergroten van zelfvertrouwen, je houding en verwachtingen ten aanzien van vriendschap. Het is een cursus waarin je actief leert luisteren, waarbij belemmerende

gedachten worden onderzocht en waar je jezelf moet laten zien. De cursus is onderzocht door de Radboud Universiteit in Nijmegen en het blijkt dat deze cursus helpt bij het verminderen van gevoelens van eenzaamheid. Coalitie Erbij Amsterdam Praktijkvoorbeelden zoals deze moeten we delen met elkaar, onder meer in het Amsterdamse Sociaal Strategisch Platform, dat nu Coalitie Erbij Amsterdam heet. Vele organisaties, zoals het Leger des Heils, de Zonnebloem, Humanitas, de Voedselbank, Resto vanHarte en Sensoor, Stichting Aandagt, Regenboog groep, de Diakonie en het Rode Kruis hebben op het gebied van sociale

uitsluiting de handen ineen geslagen. Samen hebben we in kaart gebracht wie actief is op welk terrein en hoe we beter kunnen samenwerken. We zullen daardoor beter in staat zijn om eenzaamheid te verlichten. Dit slaagt alleen als we onze eigen organisatie ondergeschikt laten zijn aan het grotere belang. Want daartoe zijn onze organisaties op aarde: om de ander te helpen die zich kwetsbaar voelt, de hulpvrager!

“Best practices delen met elkaar”

#eenzaamheid

Liselotte de Koning Directeur Rode Kruis Amsterdam

60

61

Troost voor Thérèse Margriet van der Kooi Na mijn verjaardag vind ik twee kaarten op mijn bureau. Een royale wens: “Alles wat nodig is voor het tijdelijke en het eeuwige”, en daarnaast een rouwbrief. Een kaart met poezen erop, want de overledene was een poezenmoeder. Haar naam was Thérèse. Thérèse reisde achttien lentes jong als au pair naar Parijs, begin vijftiger jaren, en verloor haar hart aan een knappe Algerijn die haar zwanger maakte. In het verborgene van een klooster baarde Thérèse het kind dat ze ongezien moest afstaan. Heldhaftig gaf ze het meisje een naam: Désiree,

de gewenste. Jaren later probeerden hulpverleners contact te krijgen met de gewenste - Thérèse wist waar de dochter woonde - maar zij had alle contact afgewezen. “Ik hoop dat ze haar naam gehouden heeft”, zei Thérèse me.

telefoontje klonk ze ontdaan. “Ik heb je raad nodig”, zei ze. “Ik belde met mijn lievelingsoom die 91 is. Hij zei: “Thérèse, er is geen hiernamaals; geloof wat je wilt, maar ik ben tot die conclusie gekomen.”

Eens in de paar maanden belde Thérèse me, over iets wat haar dwars zat en soms over iets wat haar blij had gemaakt. Dat ging meestal over haar drie poezen (“Nee! Geen katten!”). Ze leidde een eenzaam bestaan. Ze was vroom Rooms Katholiek, maar naar de kerk ging ze nooit meer, sinds er geen ‘echte pastoor’ meer was. Bij haar laatste

Thérèse brieste en ze was ook bezorgd. Om oom en een beetje om haarzelf, denk ik. Als er in dit leven niet veel is om naar uit te zien, dan kan het hiernamaals belangrijk zijn. “Jij bent dominee. Geef me het doorslaggevende argument”, sprak Thérèse. “Stel je voor dat mijn oom zo moet sterven. En stel je voor dat hij gelijk heeft. Geloof jij

“Als je ziek, bedroefd of eenzaam bent, wil je niet onderwezen worden” #eenzaamheid

62

in een leven na dit leven?” “Natuurlijk”, zei ik, “in leven en sterven zijn we van God”. Als je oud, ziek, bedroefd of eenzaam bent, wil je niet onderwezen worden, maar getroost. Misschien is dat het belangrijkste in dit leven: dat we genoeg getroost worden. Ineens zei ik voor Thérèse een oude Protestantse tekst op. Heel prachtig begint onze Catechismus: Mijn enige troost in leven en in sterven is dat ik naar lichaam en ziel, in leven en sterven het eigendom ben van mijn Heer Jezus Christus. Troost. Alles wat nodig is voor het tijdelijke en het eeuwige.

Margriet van der Kooi Predikant/geestelijk verzorger ziekenhuis Woerden

63

Gun mij mijn eenzaamheid Marieke de Groot Ik ben oud en alle dagen zat. Woordgrapje. Officieel moet je zeggen: ik ben oud en der dagen zat. Maar wij zeiden het altijd anders en dan hadden we lol. De mensen van nu kennen de oorspronkelijke betekenis van ‘zat’ niet meer. Een slokje te veel op, dat betekent het vandaag de dag. Zo verdween de lol om die uitspraak. Jammer is dat. Veel is verloren. Neem mijn hond en mijn vrouw. Allebei dood. Eerst ging mijn vrouw, daarna de hond. Geen van beiden kon jonkies krijgen. Zo zeiden we dat. De hond niet omdat het een mannetje was. Waarom mijn vrouw

geen kinderen kreeg, hebben we nooit geweten. Het lag niet aan een gebrek aan liefde. Voor mijn vrouw was het zwaar om zonder kinderen door het leven te gaan. Ik had pijn van haar pijn. Geen kinderen of kleinkinderen die een stukje muziek maakten, geen hok vol familieleden met aanhang. Anderhalve man en een paardenkop waren bij haar afscheid. De rest was al dood, te ziek of niet mobiel genoeg. Maar mooi was het. Samen met de hond liep ik achter de kist. Muziek was er niet, want muziek maakte ik met haar. Op zondagmiddag

pakten we onze accordeons. “Wij hebben weer de muziek gemaakt”, zei mijn vrouw als ze haar pensorgel in de koffer opborg. De volgende dode werd de hond. Beter zo, denk ik maar. Onze hond was onze hond en kon niet van een ander zijn. Eens per week komt er iemand langs. Een best mens, wil ik niks van zeggen. Ze leeft mee, op haar manier. Ze is bang dat ik eenzaam ben. Eenzaam ben ik niet; ik ben een met mezelf. Meestal goed, maar niet altijd natuurlijk. Zonder de hond is het stil, dat wel. Hij kon me aankijken alsof hij alles

begreep. Mijn vrouw en ik waren elkaars lotgenoot. Elkaars lotgeniet, zo zeiden we dat. Ik heb het wel gezien op deze aardkloot. Maar doodgaan, zoals mijn vrouw dat heeft gewild, dat wil ik niet. Ik zou het zelf nooit doen. Dat zit niet in me, ook al heb ik nog weinig om voor te leven. Treuren doe ik natuurlijk wel, samen met mezelf, mijn lot en mijn pensorgel, ook al speel ik er niet meer op. Dat lukt alleen in eenzaamheid.

“Samen met mezelf, mijn lot en mijn pensorgel” #eenzaamheid Marieke de Groot Onderzoeker Vrije Universiteit Amsterdam

64

65

Maatje gezocht Marieke de Ridder In het café van het Van Gogh Museum zoekt Hans een strategische plek zodat hij Muriel goed kan verstaan. Hans is door problemen met zijn gezondheid in een isolement geraakt. Eerder werkte hij als verpleeghulp en als kok. Ook Muriel moest om gezondheidsredenen haar baan van advocaat opgeven. Nu studeert ze filosofie. Hans en Muriel zijn met elkaar in contact gekomen via het Amsterdamse maatjesproject van het Rode Kruis. Muriel is actief in het project als vrijwilliger en Hans meldde zich als deelnemer. Dit is pas de derde keer dat Hans en Muriel met elkaar op stap zijn. Muriel: “De eerste keer, nog

maar een maand geleden, had Hans me bij hem thuis uitgenodigd en dat voelde meteen vertrouwd. Ik kreeg een groot compliment, namelijk dat Hans zich bij mij op zijn gemak voelt. Je komt als vrijwilliger toch maar even iemands leven binnenrollen. Buiten het maatjesproject zouden we elkaar niet zomaar zijn tegengekomen.” Hans beaamt dat: “Iemand aanspreken op straat of in de tram ligt niet in mijn aard. Ook bij Muriel wilde ik eerst de kat uit de boom kijken, want ik ben vaak teleurgesteld geraakt in mensen. Maar nu al is uitgekomen wat ik niet had durven dromen: ik heb een nieuwe goede kennis die betrouwbaar is.

Muriel heeft opgemerkt dat ik graag boetseer en nu heeft ze zomaar geregeld dat we bij een bevriende beeldhouwer op atelierbezoek gaan. Ik vertrouw erop dat ze haar belofte nakomt!”

die mogelijk als vrijwilliger wil meedoen in het maatjesproject, zou ik zeggen: doen! Het kost weinig tijd en het levert veel op. Gun het jezelf. Het contact met Hans is een verrijking van mijn leven.”

Muriel: “We hebben een aantal dingen gemeen, we schilderen bijvoorbeeld allebei graag. Maar het belangrijkste is dat het klikt, gewoon in het menselijk contact. Dat is het mooie. Onze uitstapjes zijn aanleidingen om tot een gesprek te komen. Ik heb enorm respect voor Hans, want er is moed nodig om aan te geven dat je uit je isolement wilt komen, om hulp te vragen bij het Rode Kruis. Hans heeft zelf de eerste stap gezet. Tegen iedereen

Hans: “Dat is een heel mooi compliment voor mij! Ik heb eigenlijk maar één woord te zeggen, en dat is: bedankt!”

“Contact met een ander is een verrijking van je leven” #eenzaamheid 66

Marieke de Ridder Vrijwilliger Rode Kruis Amsterdam

67

Samen tegen eenzaamheid Marijke van Eck In 2006 hebben Humanitas, KPMG en de Zonnebloem het initiatief genomen om met andere organisaties te brainstormen over het thema eenzaamheid. Aanleiding was de groeiende overtuiging dat eenzaamheid als vraagstuk specifieke en collectieve aandacht vraagt. Die overtuiging werd onder andere gevoed én gestaafd door een langlopend en diepgaand onderzoek van prof. dr. Jenny Gierveld en dr. Theo van Tilburg. Daaruit bleek dat 3,5 miljoen Nederlanders zich eenzaam voelen. 10 Procent daarvan gaf zelfs aan sterk eenzaam te zijn. Het onderzoek rekende ook af met de stereotype gedachte dat eenzaamheid vooral een probleem is

van alleenstaande ouderen. Het komt in alle lagen van de bevolking en in alle leeftijdsgroepen voor. De brainstorm in 2006 legde het fundament voor een vruchtbare en krachtige bundeling van allerlei maatschappelijke organisaties die zich bezighouden met eenzaamheid. Deze Coalitie Erbij telt inmiddels twaalf leden en vele netwerkpartners. Samen vertegenwoordigen ze 1,5 miljoen leden, ruim 100.000 vrijwilligers en 4.000 professionals. Doel van de coalitie is tweeledig: allereerst het eenzaamheidsprobleem ‘op de kaart zetten’ en daarnaast initiatieven nemen ter voorkoming en vermindering van eenzaamheid.

Werk aan de winkel Anno 2011 kijken we als Coalitie Erbij terug op een goede en voortvarende start van onze gezamenlijke aanpak. Op het gebied van bewustwording hebben we belangrijke stappen gezet. Er wordt al meer over eenzaamheid gesproken. Ook hebben we onze kennis gedeeld en vergroot, onder meer op een grote conferentie in 2010. Op landelijk, provinciaal en lokaal niveau zijn initiatieven ontwikkeld gericht op het voorkomen en verminderen van eenzaamheid. De website www.eenzaam.nl is daarbij het meest in het oog springende voorbeeld. De site geeft, concreet en dichtbij, handvatten aan mensen die eenzaamheid ervaren en aan mensen die in hun omgeving met eenzaamheid in aanraking komen.

Marijke van Eck Voorzitter Coalitie Erbij

68

Toch zijn we er nog lang niet; ook voor de komende jaren is er voor de Coalitie Erbij werk aan de winkel. We investeren in onderzoek naar effectieve interventiemethoden die kunnen bijdragen aan de bestrijding van eenzaamheid. Ook stimuleren we de lokale samenwerking. Want dáár moet het gebeuren. Het bespreekbaar maken van eenzaamheid en samen werken aan een aanpak, ligt mij na aan mijn (Zonnebloem)hart. Mijn wens is dat alle organisaties vol overtuiging mee blijven doen. En dat de overheid de noodzaak van ons werk blijft inzien en de Coalitie Erbij steunt waar dat kan.

“Eenzaamheid komt in alle lagen van

de bevolking en in alle leeftijdsgroepen voor” #eenzaamheid 69

Solitudo of soulmate Paul Schnabel Eenzaamheid is het gevoel dat je bij niemand hoort, dat niemand bij jou hoort en niemand bij jou past. Eenzaamheid is gebrek aan gemeenzaamheid. Op persoonlijk niveau heb je geen ‘soulmate’: iemand die zich vanzelfsprekend thuisvoelt bij jou en jij bij hem of haar. Je partner kan je soulmate zijn, maar dat hoeft niet. De norm dat het de partner zou moeten zijn, maakt waarschijnlijk veel mensen eenzaam. Juist in de echtelijke slaapkamer voelen zij zich eenzaam, zonder alleen te zijn. Vriendschap - en die kan ook met de partner bestaan - is de enige echte bescherming tegen eenzaamheid.

70

Ook als lid van een groep kun je eenzaam zijn. Wie als kind gepest wordt in de klas voelt zich niet alleen vernederd, maar ook buitengesloten. Pesten op school, op de sportclub of op het werk is een effectief middel om een ander ongelukkig en eenzaam te maken. Uiteraard kun je ook eenzaam zijn in een grote groep, in de massa zelfs. Als je helemaal alleen bent in een vreemd land, waar mensen een taal spreken die je niet verstaat, dan ontdek je hoe bevrijdend de omarming van een groep van vertrouwden kan zijn. De echte ‘solitudo’, de gezochte en zelfgekozen eenzaamheid, houden maar weinigen vol.

Paul Schnabel Directeur Sociaal Cultureel Planbureau

Wie als individu van de meerderheid in de eigen omgeving afwijkt - de verstandelijk gehandicapte, het hoogbegaafde kind, de homoseksueel - kan tot op zekere hoogte ontsnappen aan de eenzaamheid door zich aan te passen aan de omgeving. Hij of zij kan ook een nieuwe omgeving zoeken waarin de afwijking de norm is en de sociale media maken het nu ook mogelijk om virtueel te ontsnappen aan de eenzaamheid.

“Vriendschap als remedie tegen eenzaamheid” #eenzaamheid tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, voelen mensen in moderne en sterk geïndividualiseerde samenlevingen zich niet vaker eenzaam dan wie in de dichte pakking van familie of stam moet leven. In moderne samenlevingen is het risico wel groter dat wie eenzaam is, ook alleen zal zijn.

Twee tot drie procent van de bevolking is blijvend eenzaam. In percentages niet veel, maar bij elkaar toch bijna een half miljoen mensen. In

71

Gekend worden zoals je bent Paul van Oosten “Het is een leeg gevoel. Het werkt als een soort verlamming. Ik heb dan nergens zin meer in. Vooral niet als anderen het samen zo leuk schijnen te hebben. Ja, ik krijg een hoop goedbedoelde adviezen, maar je moet het alléén doen en daar gaat het om. Dat zie ik niet zitten, omdat ik het met niemand kan delen. […] Ik zorg niet zo goed meer voor mezelf. Vooral warm eten maken, is een ramp. Het liefst zit ik in de auto, daar zit zijn sfeer helemaal in. Dat geeft wel iets van troost. Maar ik kan moeilijk de hele dag in de auto blijven zitten. Ik ben als het ware

72

geamputeerd, een deel van mij is vertrokken. Dat gemis gaat niet over, ook niet na jaren. Het lijkt juist erger te worden met de tijd. De zomers zijn het ergst. […] Ik lees veel, maar eigenlijk isoleer ik me dan nog meer. Naar muziek luisteren? Dat was iets van ons samen, iets heel speciaals. Alleen is dat moeilijk. Het enige voordeel is dat ik nu helemaal zelf bepaal welke televisieprogramma’s ik bekijk – nooit meer sport.” Aan het woord is een mevrouw uit AmsterdamOost. “De ziel is uit het huis”, zo vat zij haar gevoelens van verlies samen. Eenzaamheid,

73

vermengd met rouw vanwege het overlijden van haar man. Er komt ook zelfverwijt bij: ze neemt het zichzelf kwalijk dat ze vroeger niet meer ruimte voor zichzelf heeft geëist; voor eigen hobby’s en vrienden. Ze heeft steun aan de mensen van de kerk; daar mag ze het even niet zien zitten. De gemeenschap van de kerk geeft haar een gevoel van erbij horen, ook als eenling. Binnenkort begint een groepje ‘rouwverwerking’ en daar gaat ze naartoe. Zo maar een kort gesprek met een mevrouw die bij ons in de straat woont. Eenzaamheid zo zwaar als

een loden deken. Niet opgemerkt door de buurt; eenzaamheid overal om ons heen en tegelijkertijd onzichtbaar. Hoe moet je kijken? Hoe kun je eenzaamheid zien? In de kerk werd regelmatig een lied gezongen, vertelde mevrouw. Of was het een tekst: “Gekend worden, zoals je bent”. Ja, dat was het. Het beschrijft precies het gemis. Is er iemand die mij zo kent? Iemand?

“Naar muziek luisteren, was iets van ons samen” #eenzaamheid Paul van Oosten Directeur Protestantse Diaconie Amsterdam

74

75

Goedheid geven en ontvangen Pierre Valkering Een dame, alleenstaand, midden tachtig is ze nu. Vijftien jaar geleden leerde ik haar kennen. Ze was toen al enkele jaren gestopt met werken. Dagelijks ging zij naar de Bijenkorf, koffie drinken, zitten. ‘s Morgens met de tram heen, in de loop van de middag terug naar huis. Er sprak een gevoel van grote eenzaamheid uit deze dagvulling. Ik heb deze mevrouw uitgenodigd om mee te helpen aan de openstelling van onze kerk, de Vredeskerk in De Pijp. Dat heeft haar goed gedaan. In de kerk zitten, in de heilige ruimte van

God. Een luisterend oor bieden aan mensen, de kans krijgen om de goedheid van haar hart te laten spreken en ook weer goedheid te ontvangen, deel uitmaken van een team dat de openstelling van de kerk mogelijk maakt. Niet meer alleen, maar samen een groter geheel vormen. Verbonden zijn. Ervaren dat je gekend wordt, door mensen en door God. Ze is dankbaar voor het feit dat ik haar destijds gevraagd heb. “Voor zestig procent doe ik het voor de kerk. Maar voor veertig procent doe ik het voor mezelf”, heeft ze mij ooit heel eerlijk verteld.

Verbinding ervaren Inmiddels is ze broos en breekbaar geworden. Ze komt nog maar moeilijk vooruit en is veel alleen thuis. Daar moet ze het met zichzelf en Onze Lieve Heer zien uit te houden. Naar de kerk komen is bijna onmogelijk geworden. Dus moet de kerk, moeten de mensen van de kerk naar haar toe komen. We doen ons best, naar eigen middelen en mogelijkheden. God moet de rest doen. Het alleen zijn van deze mevrouw is een feit. Beleeft zij dit als eenzaamheid? Misschien, maar nodig is dat niet. Wie zich opent voor God, kan in het alleen zijn

Pierre Valkering Pastor Vredes- en Rozenkranskerk

76

ook verbinding, volheid en vreugde ervaren. God die bij je is. In de Bijbel wemelt het van figuren die het ervaren en ook voor mensen nú is die ervaring mogelijk. Ieder mens kan daartoe de antenne ontwikkelen.

“Samen een groter geheel vormen” #eenzaamheid

77

Erbij horen, erbij zijn René Smit Hoe kun je ‘erbij horen’ als je met 25.000 studenten rondsjouwt op een campus? Dat is geen makkelijke opgave; niet voor studenten, niet voor docenten en niet voor ons, bestuurders. Waarden gedreven als de Vrije Universiteit wil zijn, verantwoordelijk, open en persoonlijk, moet je er ook echt iets mee doen! Dagelijks, merkbaar voor velen en dat is spannend! Nieuwsgierig naar elkaar Wat is dat eigenlijk: erbij horen? Waar hoor je bij? Bij elkaar, bij het college, bij de ‘corporate identity’ van de VU, bij de stad, Nederland? Als het goed is, hoor je er in al die groepen bij! Maar wat is

elkaar bij de VU? Onze universiteit kent een brede studentenpopulatie; vele nationaliteiten en religies bevolken de collegezalen. Je ziet het direct als je bij ons binnenkomt: het is een kleurrijke metropool. Voelt dat niet ‘vreemd’, al die verschillen? “De angst voor vreemdelingen zit de mensheid in de botten”, zegt Dennis Holtschneider, president van de DePaul University in Chicago. Het is aan ons om dit negatieve krachtenveld te doorbreken. Studenten uit verschillende culturen en met verschillende religies binnen één gebouw. Dat kan tot botsingen leiden. Bij een debat over Palestijnen

en Israël bijvoorbeeld. Vereiste van de VU is in zo’n context alle stromingen aan het woord te laten. Maar ook feiten van interpretaties en emoties te onderscheiden. Op deze manier leren we studenten te discussiëren met respect voor elkaar en nieuwsgierigheid naar elkaar. Wetenschap maar ook dialoog gedijen als we ons bewust zijn van onze subjectiviteit. Een belangrijk onderdeel van de wetenschappelijke opleiding is dat studenten leren zich bewust te worden van hun subjectiviteit. Zo wordt dialoog mogelijk en dat brengt mensen dichter bij elkaar!

“De universiteit als gemeenschap”

#eenzaamheid

78

Kennis delen en de ander ontmoeten, kan onze wereld verrijken en de angst voor de vreemdeling wegnemen. Bij ieder college en iedere keer als een van onze studenten afstudeert, bouwen we aan een nieuwe maatschappij. Een gemeenschap van geleerden en van jonge mensen die bijzondere verantwoordelijkheid (gaan) dragen voor wijsheid en voortreffelijkheid, en dat in brede zin. Leren van elkaar. Je verantwoordelijk voelen voor de ander, in welke groep die zich ook bevindt. Dat draagt onze identiteit, die van ons, de VU! Het gaat niet om tolerantie, zelfs niet om respect. Het uiteindelijke doel is elkaar, de gemeenschap.

René Smit Voorzitter College van Bestuur Vrije Universiteit Amsterdam

79

Waardevol bezoekwerk Ronald de Boer Een jonge studente heeft zich aangemeld als vrijwilligster van de Zonnebloem, afdeling Amsterdam Noord. Zij wil zich graag inzetten voor het bezoekwerk en zij gaat op pad om een dame te bezoeken. Na een kennismakingsperiode komen de gesprekken op gang. De jonge vrijwilligster vraagt de dame naar het leven in het Amsterdam van vroeger tijden. De dame op haar beurt vraagt de jonge vrijwilligster hoe het nu is om jong te zijn. Zij wisselen ervaringen uit en er ontstaat een bijzondere band tussen de twee. Het fijne is dat

zowel de vrijwilligster als de dame genieten van het contact, respect hebben voor elkaar en veel van elkaar leren. Samen voeren zij vele interessante gesprekken. De jonge vrijwilligster nodigt de dame regelmatig uit: samen kunnen zij meedoen aan activiteiten van de Zonnebloem. En weer genieten ze dan van elkaars gezelschap en een heerlijke dag uit. En als de studente een keer niet mee kan, vertelt de dame na afloop over wat zij heeft meegemaakt in gezelschap van andere vrijwilligers. Want een Zonnebloem-activiteit wordt altijd georganiseerd

met voldoende gekwalificeerde begeleiders beschikbaar. Werk voortzetten Dit is slechts een praktijkvoorbeeld uit een afdeling. De Zonnebloem staat voor vermindering van eenzaamheid bij de doelgroep en een zinvolle tijdsbesteding voor de vrijwilligers. Overal in Amsterdam doen vrijwilligers van de Zonnebloem dit bezoekwerk. Iedereen vult het bezoek op een eigen manier in en er vinden vele bijzondere ontmoetingen plaats, ook tijdens de vakantieweken die we organiseren.

Ronald de Boer Voorzitter Regio Amsterdam Nationale Vereniging de Zonnebloem

80

Voor dit alles zetten we ons in. We vinden het belangrijk dat ook jonge mensen de weg naar de Zonnebloem weten te vinden. Immers, de vraag naar onze diensten neemt alleen maar toe en ook in de komende jaren willen we dit belangrijke werk met groot enthousiasme voortzetten.

“Ontmoetingen op basis van gelijkwaardigheid” #eenzaamheid

81

Ontmoeting met de samenleving ds. Ruben van Zwieten Vele jonge en ambitieuze mensen hebben een dynamische baan die onafgebroken hun aandacht en energie opeist. Overbezette werkweken zijn het gevolg en de focus in het leven beperkt zich tot hun baan en de kring van naaste familie en vrienden. Tot de grotere kring van de samenleving kunnen en weten ze zich niet meer te verhouden. Bewust en onbewust leidt dit tot een onbevredigend gevoel. Maatschappelijke betrokkenheid beperkt zich tot een enkele bankoverschrijving naar een goed doel en tot het feit dat er substantieel belasting betaald wordt. Er zijn nauwelijks nog ontmoetingen met mensen buiten de eigen kring van young professionals. Er is geen verbinding meer met mensen die kwetsbaar zijn en/of aangewezen op hulp van een ander.

82

Kern van leven Waarom is het goed om die verbinding op te zoeken en bewust oog in oog te staan met die kwetsbare mensen? Misschien omdat juist zíj iets te bieden hebben. In de fanatieke en competitieve wedstrijd die het leven kan zijn, kan een mens zichzelf verliezen. Het zou zomaar kunnen zijn dat die jonge en hardwerkende mensen, door een ontmoeting met hulpbehoevenden, weer tot de kern komen van leven en samenleven. Of dat zij minimaal toch weer op het spoor gezet worden van deze kern. Juist in gesprek met iemand die zo anders het leven moet beleven, leer een mens zijn eigen leven beter te doorgronden. Een filosoof zegt het zo: “In de ontmoeting met de mens met een geschonden aangezicht vind je je eigen aangezicht.”

Zelfverrijking Zingeving Zuidas organiseert dergelijke ontmoetingen die, volkomen terecht, klinken als zelfverrijking. Egoïsme en altruïsme vallen samen en dat is van betekenis voor beide partijen. De kwetsbare mens waardeert het contact, direct of indirect. Hij voelt zich gezien en gehoord en dat is een geschenk. De young professional die geeft, ontvangt tegelijkertijd. Het contact met kwetsbare mensen maakt hem begripvoller en verdraagzamer. Het scherpt zijn ethisch kompas en dat is nodig. Samen met andere hoogopgeleiden zal hij immers de richting en sfeer bepalen in de Nederlandse economie, in politiek, cultuur, zorg en onderwijs. Als mensen-mens, levend en werkend vanuit het grotere geheel van de samenleving, zal de

getalenteerde en energieke young professional een betere leider voor de toekomst zijn. Van harte welkom bij Zingeving Zuidas.

“Vind je eigen aangezicht” #eenzaamheid

ds. Ruben van Zwieten Zingeving Zuidas

83

Frits: de praktijk Thea Geurtsen Frits (52 jaar) komt binnen in een buurtcentrum met een van de klantmanagers van DWI (Dienst Werk en Inkomen); hij ‘krijgt’ een activeringsplek en moet twee keer per week vier uur vrijwilligerswerk doen. Frits is al eerder op een andere werkplek geweest, maar daar is hij niet geschikt bevonden. Hij heeft er niet heel veel zin in. Hij is vaak moe, zegt hij. Frits kan weinig, maar als het moet dan komt hij wel. Niet opdagen Frits heeft waterige ogen en hij stinkt. Ook heeft hij een vlek op zijn trui en een jas die in de wasmachine moet. Frits komt normaal de deur niet uit. Alleen om wat biertjes te halen en wat

eten. Gordijnen blijven dicht en vaak komt hij het bed niet uit. In het begin komt hij regelmatig niet opdagen. Elke keer wordt hij gebeld en gestimuleerd toch even te komen. In het eerste gesprek met Frits wordt er niet over zijn kleding gesproken. In de volgende gesprekken wel en gaandeweg ziet hij er verzorgder uit. Hij krijgt er complimenten voor en dat vindt hij zichtbaar leuk. Later vertelt hij dat zijn toilet niet doorspoelt; hij gebruikt daarvoor een emmer met water. Zijn wasmachine is stuk en hij wast op de hand. Frits kan niet rondkomen met zijn geld, hij heeft schulden en hij is gehecht aan zijn vier blikjes bier per dag. In volgende gesprekken

verwijs ik hem naar schuldhulpverlening, naar de voedselbank en naar de woningcorporatie voor de noodzakelijke reparaties in huis. Contact met anderen Twee keer per week vier uur werken blijkt veel te zwaar voor Frits; zo’n dag is te lang. We spreken af dat hij vier keer in de week twee uur komt. Dat vindt hij beter. Frits vindt het schitterend dat hij ook mag komen op het vrijwilligersfeest en andere extra activiteiten. Hij assisteert en krijgt dan zijn gratis koffie en de nodige versnaperingen. Frits vindt zijn werkplek prettig. Hij heeft contact met medewerkers en andere vrijwilligers en bezoekers; hij

heeft humor, hij komt graag. Hij komt tegenwoordig elke dag twee uur of meer. In het begin kost de activering veel tijd en aandacht, nu functioneert hij zonder extra begeleiding, kent hij zijn taken en assisteert extra daar waar nodig. Frits doet mee en hoort erbij.

“Hij vindt het schitterend dat hij ook mag komen” #eenzaamheid Thea Geurtsen Leidinggevende MFC Coenen-Lydia en Brahmshof Combiwel Amsterdam

84

85

Sponsors Deze publicatie is tot stand gekomen met de steun van: • Publicatiefonds Van Coeverden Adriana Stichting Sponsors van het congres Erbij horen, Erbij zijn: • Coalitie Erbij • Combiwel • Cordaan • De Regenboog Groep • HVO Querido • Iona Stichting • KPMG

• M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting • Rabobank Amsterdam • Skanfonds • Stichting Interkerkelijk Oriëntatie Centrum (SIOC) • Stichting Porticus

• Stichting RCOAK • Stichting Sluyterman van Loo • Stichting Rotterdam • Stichting Zorggroep Amsterdam-Oost • Vereniging VU-Windesheim

Colofon ‘Wat is eenzaamheid?’ is een uitgave van de Protestantse Diaconie Amsterdam in samenwerking met de onderzoeksgroep VISOR van de Vrije Universiteit Amsterdam. Extra exemplaren zijn te bestellen via 020-5353700. De redactie van deze bundel werd gevormd door drs. Diederik Slot, organisator van het congres, prof. dr. Bert Jan Lietaert Peerbolte, VU Institute for the Study of Religion, Culture and Society (VISOR) van de Vrije Universiteit Amsterdam, prof. dr. August den Hollander, voorzitter Protestantse Diaconie Amsterdam, en drs. Paul van Oosten, directeur Protestantse Diaconie Amsterdam. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de columns. Tekstredactie: Ilse van Dongen, Tilburg Fotografie: Judith Jockel, Amsterdam Vormgeving: Gopublic, Amsterdam Amsterdam, november 2011