Wat is BIM? Opdrachtgevers : Saxion Hogeschool. Coach : Dhr. W.R. Fokkink (Saxion) Dhr. M. Mossel (Saxion)

Wat is BIM?

Saxion Hogeschool Ruimtelijke Ontwikkeling en Bouw Opleiding Bouwkunde M.H. Tromplaan 28 7513 AB Enschede

Opdrachtgevers

:

Saxion Hogeschool

Coach

:

Dhr. W.R. Fokkink (Saxion) Dhr. M. Mossel (Saxion)

Auteur Studentnummer Klas

: : :

BIM-Deelnemers 2012-2013 133 640 MBIME

Inleverdatum

:

Maandag 28 januari 2013

Plaats

:

Enschede

Versie

:

1.0

Voorwoord Voor u ligt de gezamenlijke rapportage van de minor BIM-Engineering. Deze is geproduceerd door de gezamenlijke studenten van deze minor uit het leerjaar 2012-2013. Deze rapportage is geschreven in opdracht van Saxion Hogescholen te Enschede. In deze rapportage komt alles aan bod wat met BIM te maken heeft. De hoofdvraag van dit rapport luidt dan ook: ‘Wat is BIM?’. Elk thema is gemaakt door een afzonderlijke student. Doordat dit verslag voor elke student een verplicht onderdeel is, hebben we besloten deze rapportage samen te maken, waardoor er geen 15 verschillende rapportages worden geproduceerd. Met behulp van de ondersteuning van alle stagebegeleiders en het docententeam van het Saxion afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling en Bouw, zijn wij uiteindelijk op dit eindresultaat gekomen. Hiervoor willen wij al deze personen, speciaal dhr. Mossel en dhr. Fokkink bedanken voor haar medewerking. Enschede, Januari 2013.

Minor BIM-Engineering

Wat is BIM?

Pagina 2 van 41

Inhoudsopgave Deelnemers .................................................................................................................................... 5

1.0

De geschiedenis van BIM...................................................................................................6

1.1

De algemene geschiedenis van BIM ..............................................................................6

1.2

Revit tijdlijn .................................................................................................................... 7

1.3

ArchiCAD tijdlijn ............................................................................................................ 7

2.0

Wat is BIM? ....................................................................................................................... 8

2.1

Wat is BIM niet? ............................................................................................................ 8

2.2

Wat is BIM wel? .............................................................................................................9

3.0 3.1

4.0

Wie is BIM? ...................................................................................................................... 10 Voor wie is BIM? .......................................................................................................... 10

Wanneer is BIM? ............................................................................................................. 12

4.1

Bestaande fases in het bouwproces ............................................................................. 12

4.2

Ontstaan er nieuwe fases in het bouwproces? ............................................................ 12

5.0

Waarom is BIM? .............................................................................................................. 15

5.1

Communicatie .............................................................................................................. 15

5.2

Samenwerken ............................................................................................................... 15

5.3

Kosten ........................................................................................................................... 16

5.4

Visualisatie ................................................................................................................... 17

6.0

Waar(mee) is BIM? .......................................................................................................... 18

6.1

Waar bestaat BIM uit? ................................................................................................. 18

6.2

BIM-Software ...............................................................................................................22


Wat is BIM?

Pagina 3 van 41

7.0

De organisatie van BIM ...................................................................................................26

7.1

Verschillende organisatievormen ................................................................................26

7.2

Verschillende processen van BIM ............................................................................... 27

7.3

Taakverdeling bij BIM ................................................................................................. 27

8.0

BIM in de praktijk ........................................................................................................... 28

8.1

Model afspraken .......................................................................................................... 28

8.2

Informatie .....................................................................................................................29

8.3

Hoe is de huidige ‘stand van zaken’ in de markt? ....................................................... 31

8.4

Hoe ziet de toekomst eruit voor BIM?.........................................................................32

9.0

Wat betekent BIM voor projecten? .................................................................................33

9.1

Ontwerpfase .................................................................................................................33

9.2

Voorbereidingsfase....................................................................................................... 35

9.3

Uitvoeringsfase ............................................................................................................. 37

9.4

Beheer en onderhoudsfase .......................................................................................... 38

10.0

Wat betekent BIM voor het interne bedrijfsproces? ......................................................39

Bronnenlijst ................................................................................................................................ 40

Slot ............................................................................................................................................... 41


Wat is BIM?

Pagina 4 van 41

Deelnemers Deze rapportage is geproduceerd door de volgende studenten: Student Studentnummer Klas Bedrijf

: : : :

Marlo Melching 139613 EBK3 Van Dijk Bouw

Student Studentnummer Klas Bedrijf

: : : :

Niek Waaijer 124745 EBK5 De Groot Vroomshoop


: : : :

Koen Oort 136838 EBK5 Ten Brinke Groep


: : : :

Thomas Weernink 136662 EBK5 Systabo Turn-Key Bouw


: : : :

Ken Rouwenhorst 128638 EBK5 Haafkes en Zonen


: : : :

Michel Fidan 144089 EBK3 BCT Architecten


: : : :

Johan Bonke 88169 EBK3 Bramer BV


: : : :

Niek Kerkhof Jonkman 133640 EBK5 Plegt-Vos


: : : :

Matheus Senci 311102 EBK3 Sänger IBCT BV


: : : :

Steef Heijnen 134152 ECI3 Pioneering


: : : :

Herwin Voortman 137097 EBK5 Pioneering


: : : :

Rutger Driessen 308832 EBK2 Pioneering


: : : :

Maarten Kobes 128280 EBK5 Saxion / UT / Pioneering


: : : :

Pim Kleissen 135896 EBK5 Pioneering


: : : :

Axel Oude Munnik 153766 EBK3 Pioneering


Wat is BIM?

Pagina 5 van 41

1.0 De geschiedenis van BIM De laatste jaren staat het concept en het begrip BIM volop in de belangstelling. Helemaal nu de bedrijven tijdens de crisis op zoek moeten naar manieren om te innoveren, raakt de toepassing van BIM in een stroomversnelling. Echter, het concept voor BIM is niet nieuw. Het concept dat wij kennen als BIM gaat 37 jaar terug. Het begrip BIM is al 15 jaar in omloop.

1.1

De algemene geschiedenis van BIM

Het eerste document dat een concept omschrijft als BIM was de beschrijving van een werkend prototype ‘Building Description System’ van Charles M. Eastman gepubliceerd in het AIA Journal in 1975. Het document was geschreven toen er nog met een tekentafel gewerkt werd. In dit prototype was voor de eerste keer sprake van interactieve elementen waar plattegronden, gevels, perspectief en doorsnedes verbonden zijn in één model. Alle wijzigingen hoeven maar één maal te worden uitgevoerd en de gemaakte wijzigingen worden automatisch in alle tekeningen verwerkt. Kosten-, hoeveelheden- en materiaalgegevens konden in het model worden gegenereerd. Dit idee was echter toekomstperspectief, omdat de ontwikkeling van computers en het 3D-modelleren nog lang niet zo ver ontwikkeld waren. De ontwikkeling van het concept tot een commercieel product was niet alleen afhankelijk van academische onderzoeken, maar ook van de ontwikkeling van computers, software en het internet. Begin jaren 80 begonnen architecten met tekenen op de computer met op lagen gebaseerde systemen waar meerdere tekeningen over elkaar konden worden gelegd. DWG bestanden werden uitgewisseld in plaats van tekeningen op papier. De evolutie ging begin jaren 90 verder met de introductie van object georiënteerde CAD, waar niet-grafische informatie wordt gekoppeld aan tekeningen. Ook de ontwikkeling van het internet leidde tot veel nieuwe mogelijkheden. Alles moest worden gedigitaliseerd en bestanden konden steeds makkelijker worden gedeeld. In de jaren 70 en 80 werden ook andere onderzoeken gedaan met de bedoeling BIM commercieel te gaan toepassen. Begin jaren 80 was het concept BIM in de Verenigde Staten bekend onder de naam ‘Building Product Models’ en in Europa als ‘Product Information Models’. In 1986 beweerde Robert Aish (een werknemer van GMW computers) voor het eerst de term ‘Building Modeling’ gebruikt te hebben. In een rapport werd uiteengezet hoe BIM geïmplementeerd zou moeten worden. Dit werd met een casestudy van de herinrichting van Terminal 3 van Heathrow Airport bekrachtigd.


Wat is BIM?

Pagina 6 van 41

De laatste 10 jaar is geavanceerde BIM-Software steeds meer uitgebreid. Het concept Building Graphic Modeling wordt verder doorontwikkeld naar Building Information Modeling. Hierbij wordt veel van andere industrieën afgekeken die al volop gebruik maken van de niet grafische parametrische informatie technologie. Hierdoor wordt het managen, beheren en uitwisselen steeds eenvoudiger. De laatste jaren komen steeds meer BIM-Software programma’s op de markt. Deze programma’s moeten d.m.v. open source bestanden met elkaar samen kunnen werken. Producenten zijn op dit moment de BIM-Software programma’s aan het ontwikkelen voor het werken met IFC-bestandsformaten. Deze ontwikkelen zal de komende jaren verder ontwikkeld worden zodat iedereen er niet aan ontkomt om te gaan werken in het BIM.

1.2

Revit tijdlijn

  

1982 1983 1989

-



1992

-



1997

-

 

2002 2003 -



2008 -

1.3

Autodesk opgericht. Autodesk komt uit met versie 1.2 van AutoCAD. Parametric Technology Corporation komt uit met de eerste versie van Pro/ENGINEER. Autodesk komt uit met AutoCAD 12 voor DOS en wordt synoniem voor de term CAD. Charles River Software opgericht. En hernoemd tot Revit Technology Corporation. Autodesk neemt Revit Technology Corporation over voor $133 miljoen. Revit de basis voor de toekomstige Autodesk ontwikkelingen. Breuk met het 20 jaar oude DWG formaat. Revit 2009 is uitgebracht met verbeterde render-capaciteiten

ArchiCAD tijdlijn

 

1982 1987

 

2007 2009 -

-

ArchiCAD ontwikkeling start in Budapest achter het ijzeren gordijn. ArchiCAD komt uit. ArchiCAD wordt erkend als eerste CAD product voor de PC dat zowel 2D en 3D tekeningen maakt en wordt gezien als het eerste BIM product. Nemetschek AG neemt Graphisoft over. ArchiCAD 13 komt uit met het nieuwe generatie teamwork


Wat is BIM?

Pagina 7 van 41

2.0 Wat is BIM? BIM staat voor Building Information Model, anders gezegd Bouw Informatie Model. Het is een methode van werken waarbij in de meest ideale situatie verschillende partijen in de bouw met elkaar samenwerken om tot een goed ontwerp te komen. Bij een bouwproject dat wordt uitgevoerd volgens de BIM-Methode zijn deze verschillende partijen al in een vroeg stadium bij het ontwerp betrokken. Hierdoor wordt in het begintraject al over verschillende disciplines als constructie, installaties en uitvoering informatie ingewonnen. Bij het ontwerpen van het gebouw wordt er gebruik gemaakt van een 3D-Model, wat is opgezet in een 3D CAD programma. Het BIMModel wordt opgebouwd uit allemaal verschillende elementen waaraan informatie kan worden gekoppeld. De informatie is op deze manier voor elke partij beschikbaar.

Afb. 2.1: BIM-Methode

2.1

De informatie die eraan gekoppeld kan worden is bijvoorbeeld tijd, geld en onderhoud. Op deze manier is het BIM-Model een soort virtueel bouwwerk. Rechten en plichten moeten in die model ook ingebouwd zijn. Op deze manier is iedere partij verantwoordelijk voor haar deel.

Wat is BIM niet?

Anders dan hierboven zou vermoeden is BIM niet alleen het 3D-Model. Het 3D-Model wordt gebruikt om de informatie visueel en inzichtelijk te maken. Daarnaast is BIM ook geen software pakket. BIM is dus niet te koop. Vervolgens is BIM geen vooropgezet plan, het is een werkmethodiek dat een organisatie zelf ontwikkeld. Bij BIM worden tekeningen niet meer heen en weer gestuurd om zaken te controleren. Er wordt samengewerkt in een 3D-Model, zodat aanpassingen direct zichtbaar zijn voor iedere deelnemer. Er wordt van een eiland methodiek overgestapt naar een centrale methodiek, die gebaseerd is op samenwerken. Voorbeeld: Voorheen moest de werkvoorbereider tekeningen controleren van een kozijnleverancier. Wanneer hij de tekeningen gecontroleerd had en zijn opmerkingen had doorgevoerd wordt het weer opgestuurd naar de leverancier. Vervolgens krijgt hij de aangepaste tekeningen weer terug. Dit proces wordt soms wel twee of drie keer herhaald voordat de tekeningen definitief worden verklaard. Dit kost veel tijd.


Wat is BIM?

Pagina 8 van 41

Wanneer er samengewerkt wordt aan een BIM-Model waarin iedereen tegelijk werkt, zullen er minder misverstanden zijn en zal deze taak maar één keer uitgevoerd hoeven worden. Afb. 2.2: Verantwoording afgeven of samenwerken?

2.2 Wat is BIM wel? BIM is een proces, waarbij constant informatie wordt uitgewisseld door de verschillende partijen in bouw. Daarnaast wordt de verkregen informatie opgeslagen in een database en blijft altijd beschikbaar voor alle betrokkenen. Door de kennis van verschillende disciplines in een eerder stadium te betrekken, zal de voorbereidingstijd van het ontwerp intensiever zijn. Echter, dit levert in de uitvoering meer duidelijkheid op en voorkomt fouten, die anders sneller gemaakt zouden worden. Dit verschilt sterk van de traditionele aanpak. Moeilijke knooppunten worden eerder opgelost en hierdoor worden de faalkosten teruggedrongen. In een traditioneel bouwproces ligt de focus vooral in de uitvoeringsfase. Bij een BIM-Proces is dat in de ontwerpen voorbereidingsfase. Hierdoor worden kosten bij eventuele wijzigingen ook minder duur. Een BIM-Proces is dus efficiënter.

Afb. 2.3: Procesverandering


Wat is BIM?

Pagina 9 van 41

3.0 Wie is BIM? In de vorige hoofdstukken is uitgelegd wat BIM precies inhoud. Dit is erg belangrijk om te weten voor alle partijen die bij het bouwproces en het BIM proces betrokken zijn. In dit hoofdstuk wordt uitgelegd voor wie BIM is en wat er belangrijk is voor deze partijen met betrekking tot BIM.

Afb. 3.1: Betrokken partijen en traditionele bouwfasen

3.1

Voor wie is BIM?

BIM is voor iedereen. Van opdrachtgever tot gebruiker en van aannemer tot leverancier. Ook alle medewerkers van de betreffende partijen krijgen er mee te maken. Het is niet alleen een proces maar ook een organisatie.

3.1.1 Opdrachtgever De eerste partij die betrokken is bij het BIM-Proces, is de opdrachtgever. De opdrachtgever bepaald wat er allemaal moet gebeuren. Hij kan bijvoorbeeld bepalen dat alle partijen in 3D moeten tekenen en wat hij aangeleverd wil krijgen. Voor de opdrachtgever kan het erg handig zijn als het gebouw in 3D wordt getekend om mooie afbeeldingen te genereren voor eventuele verkoop of verhuur. Dit heeft ook veel financiële voordelen. Hoe goedkoper er gebouwd kan worden, hoe minder de opdrachtgever hoeft te investeren. Enkele voorbeelden die leiden tot minder kosten zijn:       

De vertaling van het Programma van Eisen is op alle aspecten te controleren; Partijen moeten integraal gaan werken aan het ontwerp wat leidt tot een effectiever ontwerpproces; De calculatie methode en prijsvorming zijn inzichtelijk. Dit leidt tot lagere bouwkosten; Risico’s worden eerder opgelost; Hergebruik van gegevens uit het model is mogelijk, dit voorkomt het overtekenen met de daaraan verbonden kosten en fouten; Gedeeltelijke aanbesteding is mogelijk, iedere partij weet zijn specifieke taak op het gebied van levering en productie; Geen verrassingen achteraf;


Wat is BIM?

Pagina 10 van 41

3.1.2 Architecten De tweede partij die betrokken is in het BIM-Proces, is de architect. De architect krijgt een opdracht van een opdrachtgever om voor hem een ontwerp te maken. Dit kan bijvoorbeeld zijn een ontwerp in Revit of een ander 3D-Programma. Het is belangrijk voor de hedendaagse architect dat men goed om kan gaan met een 3D-Programma. Voor een architectenbureau is het belangrijk eerst Little-BIM te implementeren voordat wordt over gegaan naar Big-BIM. Het grootste voordeel van BIM voor een architect is dat de opdrachtgever en gebruiker meer inzicht kunnen krijgen in het ontwerpproces.

3.1.3 Adviseurs Een adviseur zoals een constructeur of een installateur kan ook gebruik maken van BIM. Dit kan door taken uit te voeren in BIM-Programmatuur. Als de architect het gebouw in 3D heeft uitgewerkt kan de constructeur haar eigen informatie ook in datzelfde 3D-Model zetten. De adviseur kan direct zien als een door hem bedachte oplossing niet past. Hetzelfde geldt ook voor de installateur. Hij kan de leidingen in 3D modeleuren, en in het BIM-Model plaatsen. Als bijvoorbeeld de leidingen te groot zijn en niet passen in het huidige ontwerp zal hij hier een melding van ontvangen. De constructeur kan tevens zien wat de installateur toepast. Hij kan direct contact hebben met de installateur als er bijvoorbeeld leidingwerk gemodelleerd wordt op plekken waar het constructief niet mogelijk is. Het is wel belangrijk dat deze partijen onderling communiceren.

3.1.4 Aannemers Bij een traditionele bouworganisatie wordt de aannemer na gereedheid van het ontwerp erbij betrokken. De aannemer gaat het beheer van het model overnemen van de architect. Hij zal het model uitvoering specifiek verder gedetailleerd uitwerken. Als het model goed is opgezet kan de aannemer het model checken op uitvoerbaarheid. Ook kunnen de mogelijke knelpunten inzichtelijk worden gemaakt en kan de oplossing worden gezocht. Verder kunnen hoeveelheden uitgetrokken worden, zodat de aannemer eenvoudig een kostprijs kan bepalen. Verder heeft de aannemer ook de mogelijkheid om een 4D planning te realiseren en visualiseren. Deze vernieuwde werkzaamheden kunnen faalkosten aanzienlijk verminderen. Als de aannemer eerder in het proces betrokken wordt, kan zijn kennis ook helpen bij het vervaardigen van het ontwerp.

3.1.5 Leveranciers Leveranciers kunnen ook voordeel halen uit een 3D-Model. Zij kunnen de te leveren producten makkelijk inzichtelijk maken. Tevens kunnen de gegevens die hiervoor nodig zijn, direct uitgetrokken worden, waardoor oplossingen als aansluitingen en bevestigingen snel duidelijk zijn.


Wat is BIM?

Pagina 11 van 41

4.0 Wanneer is BIM? In een BIM-Proces vervagen de traditionele huidige fases. Dit komt omdat verschillende betrokken partijen bij BIM in meerdere fases aanwezig zijn of dat fases naar voren worden gehaald. De fases van het tekenniveau van het BIM-Model krijgen ook andere benamingen.

4.1

Bestaande fases in het bouwproces

Bij een traditioneel bouwproces zijn de volgende fases en onderdelen van toepassing: 







 

Programma  Initiatief  Haalbaarheidsstudie  Project definitie Ontwerp  Structuur / schets ontwerp  Voorlopig ontwerp  Definitief ontwerp Uitwerking  Bestek  Prijsvorming Realisatie  Werkvoorbereiding  Uitvoering  Oplevering Beheer & onderhoud  Beheren en onderhouden Sloop  Slopen

4.2 Ontstaan er nieuwe fases in het bouwproces? Bij het modelleren worden nieuwe benamingen gebruikt om te bepalen op welk detail niveau gemodelleerd wordt. De benaming hiervoor LOD. Dit staat voor ‘Level Of Development’ of ‘Level of Detail’. Letterlijk vertaald staat er ‘Niveau Van Ontwikkeling’. Het geeft aan op welk niveau tijdens de ontwikkeling van een bouwwerk er gemodelleerd wordt. Er zijn vijf LOD modellen om onderscheid te maken tijdens het bouwproces, varierend van LOD 100 t/m LOD 500.


Wat is BIM?

Pagina 12 van 41

LOD 100 Een LOD 100 model bestaat voornamelijk uit een massastudie of eventueel uit een schetsontwerp. Op basis van dit model kunnen oppervlaktes, volumes en globale kosten worden bepaald. LOD 200 Een LOD 200 model komt meestal overeen met een voorlopig ontwerp. In grote lijnen worden algemene systemen, hoeveelheden, locatie en oriëntatie aan het model toegevoegd of uit het model gegenereerd. LOD 300 Een LOD 300 model komt overeen met bestektekeningen. De contouren en materiaalkeuzes liggen vast en zijn opgenomen in bouwdocumenten. Uit een LOD 300 model kan een planning en eventueel 4D visualisatie gemaakt worden. LOD 400 Een LOD 400 model komt overeen met werktekeningen of uitvoeringstekeningen. De gedetailleerde informatie van fabrikanten en leveranciers zijn aan het model toegevoegd. LOD 500 Een LOD 500 model, ook wel een ‘as built’ model genoemd, komt overeen met revisie tekeningen. Een LOD 500 model is een model zoals het daadwerkelijk is gebouwd en alle gebouwelementen bevatten de werkelijke specificaties. Een LOD 500 model wordt voornamelijk gebruikt voor beheer & onderhoud en voor de sloop van het bouwwerk.

Afb. 4.1: De vijf LOD niveaus


Wat is BIM?

Pagina 13 van 41

De huidige fases in het bouwproces blijven bestaan maar vervagen wel. Daarom is er ook een koppeling tussen de huidige bouwfases en de LOD niveaus te vinden.

LOD 100 



Programma  Initiatief  Haalbaarheidsstudie  Project definitie Ontwerp  Structuur / schets ontwerp

LOD 200  

Voorlopig ontwerp Definitief ontwerp

LOD 300 

Uitwerking  Bestek  Prijsvorming

LOD 400 

Realisatie  Werkvoorbereiding  Uitvoering  Oplevering

LOD 500  

Beheer & onderhoud  Beheren en onderhouden Sloop  Slopen


Wat is BIM?

Pagina 14 van 41

5.0 Waarom is BIM? Inmiddels is er al de nodige ervaring opgedaan met BIM. Volgens de deskundigen zorgt BIM voor een betere communicatie als voorheen. Hierdoor wordt er beter samengewerkt en dit zorgt automatisch weer voor een kostenbesparing in het voorbereidings- en uitvoeringsproces.

5.1

Communicatie

BIM moet communicatiefouten zoveel mogelijk voorkomen. Als de verschillende partijen optijd in het proces met elkaar overleggen dan kunnen communicatiefouten hiermee voorkomen worden.

Afb. 5.1: Visualisatie over (links) de huidige communicatie en (rechts) de communicatie bij BIM

Bovenstaande afbeelding visualiseert duidelijk dat de verschillende partijen door een goede vroegtijdige communicatie alle aspecten beter samen kunnen voegen. Dit resulteert in veel gevallen in een vermindering van de faalkosten en uiteindelijk in een tevreden opdrachtgever.

5.2 Samenwerken Om uiteindelijk tot een goed eindproduct te komen is samenwerken met collega’s en partners ontzettend belangrijk. Bij een BIM-Methodiek staat het begrip samenwerken centraal: BIM = Samenwerken. Traditioneel gaat er erg veel informatie verloren. Dit komt omdat elke partij haar specialiteit uitwerkt en vervolgens uitvoert, zonder hierbij samen te werken met andere bouwpartners. Informatie wordt niet uitgewisseld en blijft vervolgens binnen het betreffende bedrijf aanwezig. De bouwpartners, opdrachtgever en gebruiker krijgen deze informatie niet en bij BIM is dit juist erg belangrijk om informatie uit te wisselen.


Wat is BIM?

Pagina 15 van 41

Onderstaande afbeelding laat zien dat bij een traditionele overdracht veel informatie verloren gaat. Bij de uitwisseling met BIM gebeurt dit niet.

Afb. 5.2: Verschil tijdens uitwisseling tussen traditioneel en BIM

5.3 Kosten BIM kan bij een goede invoering binnen een bedrijf kosten besparen. Dit komt o.a. door de tijdwinst bij een BIM-Proces. Het digitale BIM-Model wordt met verschillende partijen uitgewisseld en de ontvangende partij krijgt ook alle informatie die benodigd is. In een traditioneel proces worden tekeningen uitgewisseld, waardoor informatie achterblijft en ook nog eens kosten worden gemaakt met het printen van deze tekeningen. Ook kan het uitwisselen bij een BIM-Proces sneller plaatsvinden, doordat dit via het internet gebeurt. Nadeel van de invoering van BIM, is de aanschaf van verschillende BIM-Softwarepakketten. Dit is een dure investering. Vervolgens moet het personeel en proces ook nog afgestemd worden op deze pakketten. Afbeelding 2.3 geeft het kostenproces overzichtelijk weer. De groene lijn staat voor het BIMProces en de gele lijn voor het traditionele ontwerpproces. Hierin is duidelijk te zien dat de kosten bij het BIM-proces in de VO- en DO- fase veel hoger liggen dan bij het traditionele proces. De kosten beginnen bij het BIM-proces te dalen aan het eind van de DO-fase terwijl deze bij het traditionele bouwen hier pas beginnen te stijgen. Hieruit blijkt dat de kosten die in het begin bij het BIM-Proces gemaakt zijn, resulteren in lagere kosten tijdens de werkvoorbereiding en uitvoering. Dit komt vooral omdat de fouten vroeg in het stadium al zijn opgelost.


Wat is BIM?

Pagina 16 van 41

Deze fouten kunnen in het BIM-Model ontdekt worden met behulp van een clashcontrole. Hierdoor worden de problemen inzichtelijk en direct oplosbaar. Tevens kunnen oplossingen beter inzichtelijk worden gemaakt door het 3D-Model. Door gebruik te maken van één BIM-Model, is er ook één plek waar alle informatie opgeslagen is. Dit voorkomt dat verschillende partijen dezelfde informatie uitzoeken, of dat er verschillende oplossingen worden bedacht. Wijzigingen die plaats vinden worden ook automatisch verwerkt op de andere tekeningen, die gekoppeld zijn aan het model. Dit bespaart de werkgever erg veel tijd en kosten.

5.4 Visualisatie Voor de klant / opdrachtgever heeft BIM ook veel voordelen. Doordat het BIM-Model in veel gevallen een 3D-Model is, kan het bouwwerk inzichtelijk gemaakt worden. Dit kan aan de klant / opdrachtgever worden getoond en hij/zij kan er opmerkingen aan geven. Wijzigingen in het model betekenen ook wijzigingen op de tekeningen. Dit kan de klant ook snel zien, waardoor wijzigingen snel opgelost kunnen worden en twijfels weggenomen kunnen worden. Waarom moeten bedrijven kiezen voor BIM? BIM wordt in steeds meer gevallen gezien als een grote verbetering in het gehele bouwproces. Een aantal redenen hiervoor zijn:     

De bouwtijd kan sneller; Betere planning; Beter inzicht in het gebouw; Faalkostenreductie; Geen dubbel werk;

Dit zijn een aantal voorbeelden waarom bedrijven moeten gaan BIMMEN. In eerste instantie lijkt BIM alleen maar voordelen te hebben, maar uiteindelijk moet er wel eerst geïnvesteerd worden voordat men optimaal met BIM aan de slag kan.


Wat is BIM?

Pagina 17 van 41

6.0 Waar(mee) is BIM? BIMMEN gebeurt veelvuldig met behulp van software programma’s. Tijdens een BIM-Proces staat het BIM-Model centraal. Dit 3D-Model wordt geproduceerd op de computer en ook onderhouden op de computer. Het is eigenlijk een digitaal prototype van het te bouwen bouwwerk. Hierdoor is het ook in alle fases te gebruiken en hebben meerdere personen er mee te maken.

6.1

Waar bestaat BIM uit?

BIM is een middel om de ketensamenwerking te verbeteren en processen te optimaliseren. Door middel van een digitaal prototype wordt het bouwwerk virtueel in de computer opgebouwd. Met dit prototype (BIM-Model) moet ieder bedrijf wel kunnen werken.

6.1.1 Virtueel bouwen (digitaal prototype) Om ervoor te zorgen dat elk deelnemend bedrijf haar werkzaamheden in het BIM-Model kan uitvoeren moet iedereen de geschikte software pakketten hebben. Als deze programma’s op elkaar zijn afgesteld (bijvoorbeeld dezelfde leverancier), dan is er vaak geen probleem. Omdat vaak elk bedrijf een programma heeft wat past bij haar discipline, zijn deze programma’s in veel gevallen niet van dezelfde leverancier. Om ervoor te zorgen dat verschillende software pakketten met elkaar kunnen samenwerken, zijn er open standaarden ontwikkeld. Dit zijn bestandformaten die in principe elke programma moeten kunnen openen. Open standaarden zijn bijvoorbeeld ‘IFC’, ‘IFD’ of ‘IDM’. International Foundation Classes (IFC) De IFC bestaat uit de beschrijving van de 3D-Modellen. Deze worden samengevoegd tot een 3D-Tekening van het gebouw. In de IFC staan naast de geometrie opgenomen:   

Afmetingen; Materiaalsoort; Isolatiewaarden;

International Framework for Dictionaries (IFD) Het IFD is de open standaard voor 3D-Bibliotheken. Het bevat de beschrijving voor objecten. Denk daarbij aan materialen, normen, productinformatie, etc. Information Delivery Model (IDM) Het IDM is de open standaard voor berichten. Het vormt de basis voor het informatie uitwisselingsproces.


Wat is BIM?

Pagina 18 van 41

6.1.2 Ketensamenwerking De uitwisseling van de informatie van het BIM-Model tussen de verschillende partijen kan alleen als hiervoor afspraken zijn gemaakt. Om de processen rondom een bouwproject goed te organiseren zijn er speciale handboeken voor de betrokken partijen, over het maken van afspraken met andere partijen. Onderwerpen waarover onder andere afspraken worden gemaakt zijn:     

Uitwisselmodel; Tijdstip van synchroniseren; Benamingen van bestanden en onderdelen in het model; Coderen van alle unieke elementen in het model; Etc.;

6.1.3 Procesoptimalisatie Het werken met BIM vergt een goede ondersteuning van ICT-Voorzieningen. In dit hoofdstuk van de leidraad wordt een handreiking gegeven om te komen tot een keuze van het meest passende ICT-Systeem. Verschillende processen, functies en disciplines Bij een eerder literatuuronderzoek naar de beschikbare BIM-Systemen in de bouwsector is geconstateerd dat in een ontwerp-bouw-beheerfase verschillende processen en functies betrokken zijn die elk een eigen methodiek van informatiebeheer en informatiegebruik hebben. Derhalve is eerst het bouwproces in kaart gebracht, zijn de verschillende functies in het proces omschreven en zijn de functies van BIM-Systemen geïnventariseerd. De fasen in het bouwproces Om de toepasbaarheid van de verschillende 3D-Systemen in het totale bouwproces te kunnen toetsen, is het nodig dat dit bouwproces in kaart gebracht wordt. We zoeken immers naar de mogelijkheid om middels 3D-Systemen dit bouwproces meer te integreren. Het bouwproces is een proces waarbij veel waarde wordt toegevoegd, zodat uiteindelijk een bouwwerk ontstaat dat gedurende een bepaalde periode moet worden onderhouden en dat uiteindelijk weer moet worden gesloopt. De bouwsector kenmerkt zich door het bestaan van een groot aantal spelers in keten:         

Opdrachtgever; Architect; Ingenieursbureau; Hoofdaannemer; Onderaannemer; Installateur; Leverancier; Beheerder; Eigenaar; Afb. 6.1: Waarde toevoeging in fases


Wat is BIM?

Pagina 19 van 41

Elk van deze spelers voegt waarde toe in het bouwproces en draagt informatie over aan de volgende speler in de keten. Probleem daarbij is dat de informatieoverdracht vaak nog analoog plaatsvindt en als toch digitale overdracht plaatsvindt, is deze veelal tweedimensionaal en beperkt van waarde. Deze wijze van overdracht resulteert in waardeverlies tijdens de overdracht. Een ander probleem is dat spelers in de keten elk verantwoordelijk zijn voor hun eigen deelproces van het totale proces. Informatie wordt ‘over de muur gegooid’ van de ene naar de andere speler, waardoor additioneel waardeverlies optreedt. Om een juist beeld te kunnen krijgen waar en hoe in het totale bouwproces integratie mogelijk is en waar dit eventueel al wordt toegepast is voor dit onderzoek het bouwproces in de volgende fasen onderverdeeld:     

Initiatief en ontwikkeling; Ontwerp; Werkvoorbereiding; Uitvoering; Onderhoud;

Initiatief en ontwikkeling Bij de start van een project heeft men vaak te maken met een sterk itererend proces, waarbij ideevorming, beeldvorming en planvorming vaak leiden tot een conceptueel plan waaraan de haalbaarheid wordt getoetst. BIM-Systemen kunnen in deze fase al worden ingezet om de algemene beeldvorming van een plan te kunnen ondersteunen. BIM-Systemen worden in deze fase dan ook veelal gebruikt als communicatiemiddel naar betrokkenen en belanghebbenden. Het resultaat bestaat veelal uit visualisaties (al dan niet bewegend) welke inzicht geven in het plan en helpen in het overtuigen en enthousiasmeren van de betrokkenen. Kenmerk van de inzet van BIM-Systemen in deze fase is dat men werkt met weinig detail, snelle wijzigingen wil kunnen doorvoeren, meestal gericht op massastudies en puur het visueel aspect van het plan benadrukken. Diverse systemen zijn in staat de massastudie modellen uit de initiatieffase te gebruiken in latere fasen van het bouwproces. Ontwerp Het ontwerpproces is op te delen in een aantal fasen: Voorlopig Ontwerp (VO), Definitief Ontwerp (DO), Bestek en Begroting. In deze beschrijving wordt uitgegaan van een geïntegreerde fase. In de ontwerpfase is de rol van BIM-Systemen uiterst belangrijk. Alhoewel er nog steeds zeer veel 2D gewerkt wordt, is het volledig in 3D opzetten en tekenen van het ontwerp meer standaard in het proces. In deze fase wordt een ontwerp gedetailleerd opgezet, waardoor het ontwerp direct te gebruiken is voor het berekenen van constructies en het maken van basiscalculaties. Hier wordt de basis gelegd voor een 3D-Model dat door het gehele proces gebruikt kan worden. Het is uiterst belangrijk dat dit model zorgvuldig en exact wordt opgezet. Het is aan te bevelen om in dit stadium reeds rekening te houden met de verschillende disciplines, zodat het 3D-Model ook zonder (veel) moeite gebruikt en gewijzigd kan worden.


Wat is BIM?

Pagina 20 van 41

Werkvoorbereiding In de werkvoorbereidingsfase wordt een project definitief gecalculeerd, wordt de planning gemaakt, wordt het ontwerp vertaald naar een uitvoeringsplan en de bijbehorende resources (mensen, machines en materieel). Een BIM-Model kan uiterst behulpzaam zijn in deze fase. Als alle objecten kwaliteiten en kwantiteiten juist zijn gedefinieerd in een 3D-Model, dan is dit direct te koppelen aan een bijbehorende actie. Hier komt zelfs een nieuwe dimensie in beeld: 4D oftewel de dimensie tijd. In een 3D-Model is het ook mogelijk om de bouwvolgorde van een project te definiëren, zodat ook de planning hieraan gekoppeld kan worden. Het extraheren van kosten (begroting / calculatie) uit het model wordt als 5D gekenmerkt. Uitvoering Op de bouwplaats is het importeren van informatie nog nauwelijks geautomatiseerd. Het gebruik van 3D-Systemen op de bouwplaats wordt sporadisch toegepast. Wel zijn er ontwikkelingen op dit vlak, met name op het gebied van intelligente Pda’s met verschillende mogelijkheden. Het gebruik van 3D-Systemen in deze fase zijn er vooral in planning, coördinatie, kostenbewaking, voortgangsrapportage, machine aansturing en processimulatie. Over het algemeen activiteiten die meer in de bouwkeet plaatsvinden dan op de bouwplaats. Toch kunnen we spreken van een koppeling tussen bouwplaats en kantoor. Data die op de bouwplaats wordt gegenereerd, zoals uren, detailplanning, rapportages en voortgangsregistratie worden direct vanaf de bouwplaats ingevoerd en gekoppeld aan het BIM-Model. Bijvoorbeeld middels digitale fotografie kan de voortgang worden getoetst aan het virtuele BIM-Model. Eventuele wijzigingen tijdens het bouwproces kunnen ook direct worden doorgevoerd in het BIM-Model, zodat ook bij oplevering een correct en up-to-date (as-built) BIM-Model beschikbaar is voor gebruik tijdens de beheerfase. Hierdoor ontstaat een compleet geïntegreerde Supply Chain. Onderhoud In de beheerfase heeft een BIM-Systeem een voorname rol bij het Facilitymanagement. Een compleet 3D-Systeem van een project geeft alle informatie over de huidige status van het object. Tevens kan men hieraan informatie koppelen over werkgegevens van de apparatuur en de materialen, garantiebepalingen, leveranciers, signalering voor onderhoud en de planning van onderhoud.


Wat is BIM?

Pagina 21 van 41

6.2 BIM-Software Een Bouw Informatie Model (BIM) bevat meestal een 3D-Model waaraan meer informatie gekoppeld is dan alleen het plaatje of de tekening. Er kunnen planningen, kostenoverzichten en andere informatie aan het BIM-Model worden toegevoegd. Voor het koppelen van deze informatie wordt er steeds meer software ontwikkeld. In dit hoofdstuk worden een aantal van de meest gebruikte BIM-Softwarepakketten toegelicht.

6.2.1 Autodesk Revit Revit is een 3D-Tekenprogramma. Deze software is ontwikkeld voor BIM. Het voordeel van Revit ten opzichte van een 2D-Tekenpakket is dat wijzigingen in het model gelijk worden doorgevoerd naar alle tekeningen waardoor het nooit meer voorkomt dat tekeningen niet overeenkomen. Een ander groot voordeel van Revit is dat het een clash detectie kan uitvoeren, dit betekend dat het programma kan uitzoeken of er wanden en vloeren door elkaar heen lopen. Met deze clash detectie zijn ontwerpfouten relatief eenvoudig op te sporen. Er wordt getekend door componenten vanuit een bibliotheek te plaatsen. Hierin worden bouwcomponenten zoals metselwerk, kalkzandsteen wanden, beton, enz. geplaatst. Er wordt dus gelijk een duidelijk 3D beeld wordt gevormd. Ook kunnen gedetailleerde onderdelen worden geplaatst zoals stalen profielen waardoor er goed inzicht gekregen kan worden in bouwkundige knopen. Voordelen:   

Revit bevat meerdere disciplines waaronder constructiesoftware en installatiesoftware binnen één softwarepakket; Via Revit Server is goed samen te werken tussen bedrijven, bijvoorbeeld architect en constructeur; Modellen kunnen makkelijk worden uitgewisseld met Autodesk Navisworks voor het uitvoeren van een clashcontrole of het maken van een planning. Modellen kunnen ook makkelijk worden uitgewisseld met Autodesk 3D Studio Max voor High Rendering;

Nadelen:   

Er is dure hardware nodig om grote projecten soepel in Revit te modelleren; Uitwisseling via IFC verloopt minder soepel dan met andere softwarepakketten, (Dit is met Revit 2013 wel veel verbeterd); De aanschafkosten van Revit liggen hoger dan bij de andere tekenpakketten;

Afb. 6.2: Logo Revit 2013


Wat is BIM?

Pagina 22 van 41

6.2.2 ArchiCAD ArchiCAD is een tekenpakket speciaal ontwikkeld voor architecten. Dit tekenpakket geeft veel ontwerpvrijheid. Voordelen:    

Werkt beter samen met andere programma’s via IFC dan Revit; Ondersteund rechtstreeks IFC terwijl Revit zijn bestanden moet converteren; Dit pakket heeft minder zware hardware nodig om grote gebouwen te modelleren dan bijvoorbeeld Revit; Werkt rechtstreeks samen met Solibri Model Checker;

Nadelen: 

Pakket is gemaakt voor architecten. Aannemers hebben weinig aan dit pakket;

6.2.3 Allplan Allplan Architecture is een bouwdeel georiënteerd 3D CAD-Systeem voor Bouw Informatie Model (BIM). Allplan Architecture bestrijkt het gehele bouwproces, van eenvoudige 2DTekeningen tot 3D-Gebouwmodellen met geïntegreerde hoeveelheden en kostencalculatie. Naast de traditionele uitwisselingsformaten ondersteund Allplan de formaten PDF en IFC. Allplan zorgt hiermee voor een probleemloze uitwisseling tussen de verschillende partners in een project. Voordelen:   

Allplan kan makkelijk gegevens uitwisselen via de IFC bestandsindeling; Geïntegreerde module voor prefab industrie; Alle partijen werken met één database;

Nadelen: 

Programma wordt voornamelijk in Duitsland gebruikt, de rest van de wereld gebruikt andere software, dit resulteert in minder ondersteuning voor de software;

Om een goed inzicht te krijgen in de verschillen tussen de verschillende tekenpakketten moet er een tijd gewerkt worden met alle pakketten. Op deze manier is er goed uit te zoeken welk pakket het meest geschikt is voor de werkzaamheden van een bedrijf.

Afb. 6.3: Logo Allplan


Wat is BIM?

Pagina 23 van 41

6.2.4 DDS-CAD DDS-CAD is een multidisciplinaire database ondersteunde 3D-Planning oplossing met geïntegreerde en relevante berekeningsfunctionaliteit. Omdat DDS-CAD het model standaard als IFC gebruikt is het makkelijk te gebruiken met andere software. DDS-CAD kan gebruikt worden door het gehele ontwerpteam en iedereen beschikt altijd over de meest actuele gegevens waardoor er minder fouten zullen worden gemaakt. Dit betekent, een duidelijk geoptimaliseerd planningsproces, waarbij de bouwkundige installaties worden gesimuleerd en gevalideerd, voordat er op de bouwplaats gebouwd word. DDS-CAD is zeer geschikt voor het tekenen van gebouwen die uit hout bestaan, of voor het tekenen van houten onderdelen. Dit tekenpakket is niet geschikt voor een architect. Voordelen:  

Bevat een installatie module; Kan zeer goed omgaan met houten onderdelen;

Nadelen: 

Geen volledig tekenpakket;

Afb. 6.4: Logo DDS-CAD

6.2.5 Tekla Structures Tekla Structures is Building Information Modeling (BIM) software waar zeer gedetailleerde onderdelen mee getekend kunnen worden. Tekla wordt veel gebruikt door leveranciers van prefab onderdelen zoals staal en beton.

6.2.6 IBIS4BIM Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van een Bouw Informatie Model door architecten, aannemers, constructeurs, etc. Omdat een BIM-Model alle benodigde gebouwinformatie bevat slaat IBIS4BIM de brug naar daarop gebaseerde kostencalculaties. IBIS4BIM kan een BIM-Model inlezen en kan hieruit alle hoeveelheden met beschrijvingen en geometrie inlezen. Het programma kan deze onderdelen groeperen en een automatische kostencalculatie maken op basis van zelf te definiëren parameters. Het inlezen van een model in IBIS4BIM gebeurt door middel van het IFC versie 2.3.X formaat.

6.2.7 Navisworks Autodesk Navisworks is een 3D-Viewer die onder andere een simulatie, planning en clashcontrole module bevat. Een voordeel aan Navisworks is dat het .RVT bestanden kan inlezen, dit zijn Revit bestanden. Op deze manier is het niet nodig om eerst een Revit bestand naar IFC te converteren. Hierdoor gaan er geen gegevens verloren door de conversie.


Wat is BIM?

Pagina 24 van 41

6.2.8 Solibri Solibri Model Checker is software die een BIM-Model kan analyseren op integriteit, veiligheid en andere onderdelen. Solibri heeft ook de mogelijkheid om een begroting te maken. De software werkt op basis van een IFC-Model of een bestand rechtstreeks vanuit ArchiCAD. De clash controle van Solibri kan aangepast worden zodat er extra eisen kunnen worden toegevoegd. Op deze manier kunnen er ook soft clashes worden ontdekt. Het verschil tussen soft en hard clashes is dat bij hard clashes twee elementen zich op dezelfde plek bevinden, een soft clash is bijvoorbeeld een deur die niet open kan omdat er een leiding voorlangs loopt of dat er niet genoeg vrije hoogte is boven een trap.

Afb. 6.5: Logo Solibri

6.2.9 Bestandsuitwisseling Omdat programma’s elkaars bestanden niet kunnen gebruiken is er een standaard afgesproken. Deze standaard bestandsindeling is IFC (Industry Foundation Classes). De Industry Foundation Classes (IFC) is een neutraal en open bestandsformaat voor het uitwisselen van bouwinformatie. IFC is onafhankelijk waardoor men niet gebonden is aan softwarepakketten. Met IFC kan de gehele bouwkolom, van architect tot aannemer en vastgoedbeheerder, communiceren met dezelfde intelligente data zonder gegevensverlies (mits IFC wordt ondersteund door het softwarepakket). Het IFC-Formaat wordt beheerd door building SMART International, voorheen de International Alliance for Interoperability (IAI) genoemd. De IAI is opgericht om het samenwerking in de gebouwindustrie te vergemakkelijken en is standaard voor het uitwisselen van informatie binnen het Bouwwerk Informatie Model (BIM). Belangrijkste voordelen van IFC uitwisseling:       

Onafhankelijk uitwisselingsformaat; Internationale standaard; Intelligent, object georiënteerd uitwisselingsformaat; Beperken van gegevensverlies; Verbeteren van de procesgang; Verbeterde dataconsistentie; Gratis IFC viewer;


Wat is BIM?

Pagina 25 van 41

7.0 De organisatie van BIM BIM is op dit moment in de ontwikkelingsfase. Doordat erg veel bedrijven haar eigen implementatie op een BIM-Organisatie hebben, ontstaan er veel verschillende organisatievormen. Mede hierdoor zijn er in deze vormen ook verschillende processen en functies.

7.1

Verschillende organisatievormen

Voor het implementeren van een volwaardige BIM-Organisatie zijn verschillende stappen vereist. In veel gevallen zal het bedrijf eerst intern haar zaakjes op orde moeten hebben. Deze implementatiestap wordt ook wel ‘Little BIM’ genoemd. In de praktijk kan dit bij een traditioneel bouwbedrijf als een goed 3D-Model worden gezien van waaruit bijvoorbeeld informatie voor 3D-inzicht (verkoop), hoeveelheden (calculatie) en 4D-visualisatie (planning) kan worden gehaald. Wanneer het bouwbedrijf gaat BIMMEN met externe partijen als leveranciers en onderaannemers, dan spreekt men van ‘Big BIM’. In deze organisatievorm wordt op projectgericht niveau samengewerkt. Externe partijen leveren daarin informatie van haar producten en/of diensten aan, waardoor de ‘traditionele’ hoofdaannemer uiteindelijk de juiste projectgerichte informatie inwint. Het 3D-Model wordt hierdoor een informatiemodel waarmee de aannemer (in samenwerking met de externe partijen) een goede uitvoering tegemoet kan gaan. Mede door de invoering van ‘Big BIM’ kan het ‘Little BIM’ beter en verder geïmplementeerd worden binnen een bouwbedrijf.

Afb. 7.1: De naam zegt het al. Little BIM is intern (kleinschalig) en Big BIM is extern (grootschalig).


Wat is BIM?

Pagina 26 van 41

7.2

Verschillende processen van BIM

Het invoeren van een BIM-Proces binnen een Primair-Proces van een bedrijf vereist de nodige stappen. Voor een goede implementatie zal eerst een ‘Little BIM-Proces’ goed geïntegreerd worden binnen het bedrijfsproces. Dit betekend dat bestaande processen binnen een Primair-Proces kunnen veranderen. De ontwerp en voorbereidingsfase kan wel degelijk veranderen. In het ideaalbeeld voor het project betekend dat informatie vroegtijdig toegevoegd wordt door derden. Zij kunnen dus eerder betrokken worden bij een project. Ook is het mogelijk om problemen (clashes) eerder te visualiseren, waardoor dit proces naar voren schuift. Bestaande processen als bijvoorbeeld calculeren en plannen zullen ook wijzigen. Een calculator is in een traditionele situatie veel tijd kwijt om hoeveelheden en eenheden uit een ontwerp te trekken. Dit kan straks geautomatiseerd worden en eenvoudiger uit een BIMModel geëxporteerd worden. Natuurlijk zal er op basis van ervaring en persoonlijk inzicht altijd nog wel een controle plaatsvinden. Het maken van een planning kan met behulp van diverse softwareprogramma’s gevisualiseerd worden. Hierdoor kan een volledige bouw beter inzichtelijk worden gemaakt. Het proces plannen zal nog wel plaatvinden, alleen komt er een extra handeling bij. De modelleur van een aannemer heeft er ook een nieuwe functie bij. De werkwijze van modeleren met externe partijen valt op verschillende manieren uit te voeren. Er bestaat een mogelijkheid om samen op één BIM-Server te werken, waardoor iedereen tegelijk in één model kan werken. Ook kunnen modellen uitgewisseld worden en samengevoegd worden door bijvoorbeeld de werkvoorbereider van de hoofdaannemer. Hij/zij heeft hierdoor een controlerende functie erbij gekregen.

7.3

Taakverdeling bij BIM

Door de invoering van BIM kunnen functies en verantwoordelijkheden ook veranderen. Een werkvoorbereider kan bijvoorbeeld een BIM-Modelleur worden. Zijn taken zullen iets veranderen. Ook is hij verantwoordelijk voor de opzet van een goed en kloppend BIM-Model. Een leveranciers of onderaannemer die tijdens een BIM-Proces vroegtijdig betrokken wordt in de voorbereiding van een project, zal ook andere taken en verantwoordelijkheden hebben. Hij zal productinformatie digitaal moeten aanleveren t.b.v. het BIM-Model. Ook is het mogelijk dat hij aansprakelijk gesteld kan worden voor de eindverantwoording van zijn producten. Dit zal in afspraken vastgesteld moeten worden.


Wat is BIM?

Pagina 27 van 41

8.0 BIM in de praktijk Voor het implementeren van BIM zijn verschillende organisatievormen. Als een bedrijf de keuze heeft gemaakt om over te stappen naar BIM, dan kan men een implementatieplan volgen om over te gaan tot een volwaardig BIM-Organisatie. In de praktijk is dit niet natuurlijk niet voldoende. Er zal eerst de nodige ervaring opgedaan moeten worden. Het maken van modelafspraken is daar bijvoorbeeld één van. Deze modelafspraken zullen niet vanaf het eerste moment soepel ingevoerd kunnen worden. Hier gaan enkele uitgevoerde BIM-Projecten overheen, voordat de organisatie goed is afgesteld op het praktische BIM.

8.1

Model afspraken

Afspraken over het BIM-Model zijn belangrijk om een goed proces te garanderen. Onder het BIM (Building Information Model) verstaan we het integreren en modeleren van gebouwinformatie in één 3D-Model. Alle partijen in het bouwproces werken hierbij samen aan hetzelfde model. BIM is niet zoals traditioneel tekenen van 2D-Lijnen wat de bedrijven jaren lang gewend zijn. Omdat BIM afwijkt van de traditionele werkwijze in de bouw en een ander manier van werken vereist, zijn daarom veel partijen in onwetendheid en is er onbegrip voor BIM. Door de recessie wordt de druk groter om te zoeken naar middelen om de kosten te drukken. Hierdoor wordt BIM gezien als een goed middel om de traditionele 2d programma’s te vervangen. Grote voordelen van BIM zijn:      

Procesoptimalisatie; Faalkostenreductie; Generen van bouw gerelateerde producten; Samenwerken; Uitwisselen; Ketenintegratie;

Nadelen van BIM zijn:   

Cultuuromslag; Implementeren van programma in bedrijfsorganisatie; Omscholen van personeel en investeringskosten;

Ook bij opdrachtgevers is BIM nog niet de standaard, omdat het nieuw is en erg afwijkt van de standaard relaties/contractvormen tussen de verschillende betrokken partijen in het bouwproces. Opdrachtgevers denken dat ze duurder uit zijn als ze BIM voorschrijven.


Wat is BIM?

Pagina 28 van 41

Met BIM wordt zelf bepaald met hoeveel diepgang wordt gemodelleerd in het model. De grenzen zijn eindeloos. Zelfs zo ver, dat ‘beheer en onderhoud’ geïntegreerd wordt in het model. Ieder partij moet haar afwegingen maken wat rendabel is en hoeveel er uit het BIMModel wordt gehaald. Een architect wil graag zijn gebouw visueel maken voor de opdrachtgever. Hij heeft andere einddoelen dan een aannemer, constructeur of installateur. De aannemer wil bijvoorbeeld weten uit hoeveel m2 of m3 het gebouw bestaat. De constructeur daarentegen wil juist alleen de constructie zien. Hij moet weten wat de belastingen zijn en waar de dragende muren zitten en hoe dik deze zijn. Daar kan hij mee rekenen om de fundatie te bepalen. Hetzelfde geldt voor de installateur. Deze partij wil alleen maar zien hoe leidingwerk het beste en op de meest functionele en effectieve manier gelegd kan worden. Het is wel duidelijk dat elke speler in het BIM-Proces andere gegevens nodig heeft. Het is daarom ook belangrijk dat er van te voren goede afspraken worden gemaakt over wat men in het BIM-Model stopt.

8.2 Informatie Zoals eerder aangegeven in hoofdstuk ‘Model afspraken’ wil iedere speler andere informatie uit het model halen. Hieronder een korte samenvatting van welke informatie zij willen hebben. Architect:   

Illustraties, om het visueel te maken voor de opdrachtgever; Bestek, over de toepassing van bepaalde materialen en de omschrijving ervan; Hoeveelheden, voor de prijsbepaling;

Aannemer:    

Werktekeningen, voor tijdens de uitvoering; Hoeveelheden, voor het maken van een detailbegroting; Details, hoe zitten bepaalde knooppunten in elkaar en hoe dient het één en ander uitgevoerd te worden; Berekeningen zoals EPN en Bouwbesluit (BB), voor informatie betreft de vereisten;

Constructeur:  

Constructietekeningen, voor meer informatie over de hoofddraagconstructie; Berekeningen, voor meer informatie over de fundering en staalprofiel;

Installateur:   

Werktekeningen, voor meer informatie over de leidingen en positiebepalingen; Berekeningen, voor meer informatie over lichtberekeningen etc. ; Hoeveelheden, voor het maken van een detailbegroting ;


Wat is BIM?

Pagina 29 van 41

Al met al is het van belang dat er goede afspraken gemaakt worden over het BIM-Model, om een goed proces te garanderen. Hierin worden vragen vermeden zoals:      

Welke bibliotheken gebruiken we? Compatibiliteit? Welke detailniveaus passen we toe? Hoe gaan we uitwisselen? Wie heeft informatiebehoefte? Hoe worden de elementen en objecten benaamd?

Om deze vragen te vermijden is er binnen de Rijksgebouwendienst een “Rgd BIM NORM” opgesteld waarin deze aspecten aan bod komen hoe op een juiste manier met het BIM-Proces om te gaan. In veel gevallen stelt de opdrachtgever dit protocol voor als een contractschrift. Alle betrokken partijen die aan een proces werken moeten aan de hand van dat protocol te werk gaan (soort van een bestek). Daarnaast kan de opdrachtgever de architect aanwijzen als de beheerder van het model. De architect kan het model zo opdelen dat elk partij zijn eigen informatie krijgt. En als er aanpassingen vanuit de andere partijen worden gedaan wordt er altijd eerst automatisch goedkeuring gevraagd aan de beheerder. De beheerder heeft zo altijd controle over de wijzigen. Als het om grote veranderingen gaat. Moet de beheerder dit terug koppelen aan de opdrachtgever en samen een akkoord geven. Zie bijlage A : Rijksgebouwendienst ‘Rgd BIM NORM’

Afb. 8.1: Logo Rijksgebouwendienst (RGD)


Wat is BIM?

Pagina 30 van 41

8.3 Hoe is de huidige ‘stand van zaken’ in de markt? BIM wordt al jaren in het bedrijfsleven gebruikt. Zoals in hoofdstuk 7 al uit gelegd is, bestaat Little BIM en Big BIM. De meest voorkomende vorm in de huidige markt is Little BIM. Dit omdat het uitwisselen, in Big BIM, met andere bedrijven en vooral software pakketten nog niet vlekkeloos gaat of simpelweg omdat er nog steeds partijen zijn die niet in de voordelen van BIM geloven of de overstap nog niet hebben gemaakt.

8.3.1 Welke problemen zijn er met BIM? Na enkele jaren oefenen en gebruik maken van BIM, is er al veel verbeterd, zeker bij de Little BIM. De overstap is zeker niet makkelijk aangezien de tekenaars na jarenlange ervaring met 2D CAD-Programma’s helemaal over moeten op een nieuwe manier van tekenen en ontwerpen. Ook andere medewerkers die voorheen misschien weinig tot niets te maken hadden met de tekenprogramma’s moeten in de Little BIM om leren gaan met de 3D CAD-Programma’s. Zij hoeven zeker niet het hele programma onder de knie te hebben maar moeten wel weten welke functies het programma heeft en hoe deze functies optimaal te gebruiken. Dit vergt een opslag in het werkproces en na verloop van tijd zal iedereen hieraan gewent zijn. Met Big BIM zijn er grotere problemen. Vooral bij de uitwisseling van 3D-Modellen gaat er nog veel mis. Dit is meestal het gevolg van miscommunicatie tussen de betrokken partijen. Zo wordt er geen duidelijk nul punt afgesproken waardoor na samenvoegen en/of het clashen van de verschillende modellen de modellen niet overeenkomen. Grotere problemen zijn er met uitwisselen tussen verschillende CAD-Programma’s. Dit gebeurt door middel van IFC. Dit is een universele standaard voor de uitwisseling van modellen tussen verschillende CADProgramma’s. Hierdoor gaat bij niet correct invullen van parameters informatie verloren of klopt het na het inlezen niet meer.

8.3.2 Wat gaat er ‘op dit moment’ goed en wat werkt er goed met BIM? Bij de invoering van Little BIM gaat het proces in veel gevallen al goed en veel bedrijven schakelen over op de nieuwe 3D CAD-Programma’s. Ondanks dat er toch nog veel verzet is tegen de verandering, ziet de meerderheid uiteindelijk toch in dat deze verandering belangrijk is om te blijven scoren in de bouwmarkt. Bij Big BIM gaat de uitwisseling tussen CAD-Programma’s van één leverancier prima. Bij een uitwisseling van 3D CAD-Programma’s tussen verschillende leveranciers werkt dit nog niet optimaal, maar wordt dit in de toekomst steeds beter verwerkt door diverse updates. Ook door goede afspraken te maken tussen de verschillende bouwpartners worden al veel problemen voorkomen.


Wat is BIM?

Pagina 31 van 41

8.4 Hoe ziet de toekomst eruit voor BIM? De vraag die hedendaags in de bouw veel gesteld wordt: Is BIM de toekomst voor de bouw?... Zoals het er op dit moment uitziet wel, maar gaat in de huidige BIM-Visie nog veel veranderen of is die visie al gericht op de toekomst? BIM heeft natuurlijk ook zwakke plekken. Deze kunnen nog verbetert worden. Conclusie is wel, dat BIM op dit moment als de toekomst gezien wordt, waar bedrijven haar visie en missie aan vastknopen.

8.4.1 Zal de BIM de toekomst zijn voor de bouw? BIM is in ontwikkeling. Veel grote bedrijven hebben al een afdeling waar zij volledig aan het BIMMEN zijn, maar de uitvoering is hier nog traditioneel. Deze bedrijven testen eerst, hoe BIM een meerwaarde kan zijn voor haar bedrijf. Verwacht word dat de meeste grote bouw gerelateerde bedrijven met een aantal jaar alleen met BIM werken. Kleinere bedrijven zullen in een later stadium volgen omdat ze de overstap te groot vinden en uiteindelijk toch moeten. Ook bestaat er kans dat bedrijven door de omschakeling failliet gaan, omdat ze te laat zijn overgestapt. Uiteindelijk zal de hele bouwwereld aan het BIMMEN zijn. Leveranciers gaan ook haar producten aanleveren om te kunnen verwerken in de BIMModellen. Ook moeten leveranciers haar eigen tools gaan ontwikkelen en toepassen in het model. Een voorbeeld hiervan is, dat Calduran in een aantal minuten al een plan kan maken van de muren en wanden van kalkzandsteen. Ook de Rijksgebouwendienst schrijft BIM al voor. Dat is er om het BIMMEN te stimuleren. Opdrachtgevers gaan ook meer eisen. Zo eisen zij steeds vaker een As Built Model, zodat het model in de beheer en onderhoudsfase voor elk doeleinde gebruikt kan worden.

8.4.2 Hoe zal BIM zich verder ontplooien? BIM zal in de toekomst voor iedereen toegankelijk zijn en het traditionele bouwen verstoten. Op scholen zal ook alleen maar op de BIM-Methode worden lesgegeven. Het zal binnen BIM mogelijk worden om met elke software een gebouw te modeleren. Software sluit perfect op elkaar aan en zal tijdens overdachten geen informatie verliezen.

8.4.3 Wat zijn de zwakke punten van BIM? Op het moment werkt BIM nog niet optimaal. Verschillende softwarepakketten werken nog niet samen. Overdrachten gaat nu via IFC wat overigens nog niet optimaal werkt. Ook het tot stand brengen van een goed model is een discussiepunt. Het opbouwen van elke bouwlaag, het bepalen van het nulpunt zijn voor veel bedrijven lastig om afspraken te maken, zodat iedereen dezelfde informatie heeft. Dit zijn een aantal ‘kinderziektes’ die BIM met zich meebrengt. De komende jaren wordt verwacht dat deze zwakke punten uit BIM worden gehaald en uiteindelijk tot een beter BIMModel en BIM-Proces zouden moeten komen.


Wat is BIM?

Pagina 32 van 41

9.0 Wat betekent BIM voor projecten? Voor bouwprojecten kan er met BIM veel veranderen. Dit hangt natuurlijk erg af van de diepgang in het BIM-Model. In Amerika en Engeland zijn een aantal bouwprojecten als volledig uitgevoerd in BIM. Hierin zijn alle partijen constant aanwezig in een grote bouw unit naast de bouwplaats, waardoor zij constant aanwezig zijn tijdens de uitvoering en bewuste keuzes kunnen maken met overleg tussen de betrokken partijen.

9.1

Ontwerpfase

Traditionele ontwerpfases zijn anders dan de BIM-Fases. Om de ontwerpfase er nog eens uit te pakken en de verschillen, overeenkomsten, voor- en nadelen met elkaar te vergelijken, staat hieronder het één en ander uitgelegd over de ontwerpfase. Traditionele Fasen

BIM-Fasen

LOD-Niveau

PVE/ ruimtelijke studie

Vraagspecificatie

LOD 000

Structuurontwerp (SO)

Conceptueel ontwerp

LOD 100

Voorlopig ontwerp (VO) Definitief ontwerp (DO)

LOD 200 Technisch ontwerp

LOD 300

LOD-Niveaus zijn fases van het detailniveau van het BIM-Model. Hoe verder het ontwerp, hoe meer gedetailleerd het model.

9.1.1 Verschil in fases: Traditionele fases en BIM-Fases wijken veel van elkaar af. Op de volgende bladzijde staan afbeeldingen van deze twee verschillen. Opmerkelijk hierbij is dat de fases bij het BIM-Proces zijn samengevoegd en anders gedefinieerd zijn. Het grootste verschil zit in het moment van aanbesteden. De ‘Wie’ vraag komt veel verder na voren in het proces. Dit is gunstiger voor de opdrachtgever / gebruiker en uitvoerende partijen. Doordat de uitvoerende partijen eerder meedenken kunnen zij haar kennis optimaal uitwisselen en gebruiken. Voor alle partijen brengt dit uiteindelijk voordelen op. Vooral de opdrachtgever krijgt hierdoor eerlijke informatie binnen en kan dit later toepassen in de gebruikersfase. Verschil zit ook bij het traditionele PVE. In het BIM-Project wordt dit vraagspecificatie genoemd. Tijdens BIM kan uit een goede vraagspecificatie al een massa model komen de op LOD 000 niveau. Zo wordt het project heel snel visueel en inzichtelijker voor de opdrachtgever.


Wat is BIM?

Pagina 33 van 41

Afb. 9.1: Traditioneel proces

Afb. 9.2: BIM-Proces

9.1.2 BIM fases ten opzichte van traditioneel Onderdeel

T.o.v. traditioneel

Toelichting

Verloop proces

Langzamer

In het ontwerp gaat meer tijd zitten omdat alles gedetailleerder omschreven wordt en meerdere partijen bij elkaar zitten. Dit betaald zich later terug in de voorbereidingsfase.

Toetsen PVE

Voordeel

Snellere link met PVE dus betere controle op het ontwerp.

Inzichtelijk

Voordeel

Een 3D-Model is beter inzichtelijk dan een 2D-Tekening

Kosten ontwerp

Voordeel/ Nadeel Eerder

Voordeel: Een wijziging kost minder tijd om te verwerken. Nadeel: Het proces duurt langer dus meer geld Er wordt eerder aanbesteed om uitvoerende partijen mee te laten denken/ontwerpen. Omdat er eerder aanbesteed wordt is de kans groot dat er geen eerlijke prijzen worden gerekend.

Moment aanbesteding Kosten Project

Nadeel


Wat is BIM?

Pagina 34 van 41

9.2 Voorbereidingsfase De voorbereidingsfase in een BIM-Proces zal anders gaan dan een traditioneel proces. In het traditionele proces krijgt de voorbereiding een pakket tekeningen, die de bouwer vervolgens verder uit kan werken tot werktekeningen. In dit pakket zitten ook principe details. Moeilijke knooppunten kunnen hierdoor nog aan het licht komen omdat deze nog niet uitgezocht zijn. Bij een BIM-Proces wordt het BIM-Model uitgewisseld en kan een project veel eerder en sneller doorgronden zijn. Wanneer alleen een stapel 2D-Tekeningen beschikbaar zijn moeten de werkvoorbereiders van de aannemer, zeker bij complexe werken, veel tijd nemen om zichzelf goed te verdiepen in het gebouw. Met het ontvangen van een 3D-Model krijgen de medewerkers sneller inzicht het gebouw. Zij kunnen makkelijker rond kijken en op willekeurige plaatsen doorsnedes maken. Hierdoor wordt de opbouw van een gebouw veel sneller duidelijk.

Afb. 9.3: Traditioneel  Pak papier

Afb. 9.4: BIM  Het 3D-Model

9.2.1 Problemen en risico’s In het BIM-Proces worden tijdens het 3D-Modelleren in de ontwerpfase eventueel de lastige knooppunten al inzichtelijk. Hierbij kan de uitvoerende partij, omdat deze in een vroeger stadium betrokken wordt, meedenken aan een oplossing. Ook is het mogelijk dat problemen ontdekt worden, die traditioneel pas tijdens de uitvoering ontdekt zouden zijn. Dit kan in de uitvoering tot problemen en/of stagnatie lijden. Ook kan de uitvoerende partij voorkeuren meegeven in de bouwmethodiek waarmee hij gespecialiseerd is of waarbij misschien minder problemen voorkomen. Ook dit kan betekenen tot minder problemen in de uitvoering. Door het tijdig mee laten denken van professionals in de uitvoering, kunnen problemen vroegtijdig opgelost worden en risico’s tijdens de bouw aanzienlijk verlaagd worden.


Wat is BIM?

Pagina 35 van 41

9.2.2 Kosten De ontwerpfase zal door het betrekken van meerdere partijen en de betere uitwerking van het gebouw in een 3D-Model meer tijd en geld kosten. Daar staat tegenover dat deze tijd als investering gezien kan worden en in een later stadium zich terug kan verdienen. Werkvoorbereiders hebben bijvoorbeeld beter zicht op het gebouw en op lastige knooppunten. Als deze lastige knooppunten niet al eerder in het traject ontdekt en opgelost zijn. Doordat fouten eerder ontdekt zijn heeft de voorbereiding ook minder fouten op te lossen. Met behulp van een 3D-Model kan ook een deel van de hoeveelheden direct uit hem model gehaald worden. Deze moeten vaak nog wel gecontroleerd worden.

9.2.3 Planning Wie doet wat, waar een wanneer. Bij het plannen moet goed nagedacht worden over de volgorde en welke verschillende bewerkingen elkaar in de weg kunnen zitten. Met behulp van een BIM-Model kan ook een 4D-Planning gemaakt worden. Dit wil zeggen de tijdsfactor toevoegen aan het BIM-Model. Zo kan de opbouw in de tijd visueel inzichtelijk worden gemaakt voor deelnemende partijen, overheid en opdrachtgever. Hierdoor is een betere controle op de planning gerealiseerd.


Wat is BIM?

Pagina 36 van 41

9.3 Uitvoeringsfase In Nederland zijn veel bedrijven in de uitvoeringsfase nog niet aan het BIMMEN. Dit komt omdat zij eerst de stappen tijdens het ontwerp en voorbereiding willen maken. Pas als dit vlekkeloos verloopt gaat de overstap in uitvoering automatisch eenvoudiger. Ook tijdens de uitvoeringsfase kan met de invoering van BIM veel veranderen.

9.3.1 Wat verandert er t.o.v. een traditionele uitwerking?    

Een BIM-Model kan op de bouw in 3D bekeken worden zodat er bij lastige knooppunten sneller duidelijkheid wordt verschaft; Op de bouw kan digitaal bekeken worden, wie er verantwoordelijk is; 4D-Planning bekijken en vergelijken met de bouw. Tevens kunnen omwonenden zien wat komende tijd gaat gebeuren; Communicatie proces tussen ketenpartners wordt meer aangezien er meer problemen worden opgespoord met het 3D-Model. (Mochten de problemen tijdens de voorbereiding nog niet opgelost zijn.);

9.3.2 Verloopt het proces sneller, langzamer of hetzelfde? Het bouwproces tijdens de uitvoering zal in veel gevallen sneller verlopen. Dit heeft verschillende oorzaken. Aangezien knooppunten duidelijker en problemen sneller gecommuniceerd kunnen worden tussen de desbetreffende bouwpartners. Ook zijn veel problemen in de ontwerpen voorbereidingsfase al opgelost waardoor deze niet meer op de bouwplaats opgelost hoeven te worden. Mede door de dimensies 4D (tijd) en 5D (geld), kunnen voor de uitvoering de goedkoopste en snelste oplossingen gekozen worden.

9.3.3 Worden de kosten minder? Bij het gebruik van een correct uitgewerkt BIM-Model zullen de faalkosten lager uitvallen aangezien het gebouw al driedimensionaal is opgebouwd waarbij alle informatie ook direct beschikbaar bij is. Fouten worden in de voorbereidingsfase al veelvuldig opgelost en ook zichtbaar gemaakt door. Door de dimensie 5D (geld), kunnen de oplossingen onderbouwd worden met behulp van kosten en kan de economisch meest voordelige oplossing worden toegepast. Dit hangt natuurlijk af van wat de opdrachtgever wil en eist.


Wat is BIM?

Pagina 37 van 41

9.4 Beheer en onderhoudsfase Steeds meer opdrachtgevers eisen een ‘As-Built’ BIM-Model. Dit is een model die te gebruiken is voor zowel de gebruikersfase als de beheer en onderhoudsfase. Aangezien veel Nederlandse bouw gerelateerde bedrijven nog lang niet zover zijn dat zij dit kunnen aanleveren moet hier wel spoedig naartoe gewerkt worden.

9.4.1 Wat verandert er t.o.v. een traditionele uitwerking? Wanneer het model na oplevering opgebouwd is als een ‘As-Built’ model ofwel tot LOD500 niveau kan het goed gebruikt worden bij het beheer en onderhoud van het gebouw. Zo kan in het model gekeken worden naar onderhoudsdata en kunnen eigenschappen van componenten bekeken worden als deze vervangen moeten worden. Dit kan zijn :      

Fabricaat & type aanduiding; Einddatum garantieperiode; Kleuren; Onderhoudsdata van bouwdelen; Installatie onderdelen; Hoogtes van bijvoorbeeld stopcontacten;

9.4.2 Verloopt het proces sneller, langzamer of hetzelfde? Het beheer en onderhoud zal makkelijker verlopen in tegenstelling tot een traditionele beheer en onderhoudsplan aangezien alle kenmerken van de elementen eenvoudig uit het ‘As-Built’ model gehaald kunnen worden. Een perfect kloppend ‘As-Built model is hier wel van cruciaal belang.

9.4.3 Worden de kosten minder? De kosten qua onderhoud zullen niet minder worden aangezien elk onderdeel dezelfde aangeschreven onderhoudsperiode behoudt. Het uitzoeken van de onderdelen over het tijdstip van afschrijving, types, oppervlaktes etc. kan wel sneller aangezien dit netjes geordend staat in het BIM-Model.

9.4.4 Koppeling met RgVo? Dankzij het 3D-Model heeft de opdrachtgever sneller inzicht in het toekomstige onderhoud en de kosten daarvan. Met het 3D-Model als basis kunnen verschillende scenario’s gegenereerd worden, waarna de opdrachtgever een keuze kan maken (bijvoorbeeld duurdere aanschaf versus minder onderhoud en vice versa). Als het onderhoudsbedrijf advies wil van zijn onderaannemers over het te plannen werk kan hij hoeveelheden per verdieping snel uit het ‘As-Built model’ genereren.


Wat is BIM?

Pagina 38 van 41

10.0 Wat betekent BIM voor het interne bedrijfsproces? Iedereen doet dit hoofdstuk voor zichzelf.


Wat is BIM?

Pagina 39 van 41

Bronnenlijst Voor de ontwikkeling van deze rapportage hebben wij gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Internet Geraadpleegd op : 19 november 2012 http://www.bouwwerkinformatiemodel.nl Voor : Onderzoek BIM Internet Geraadpleegd op : 19 november 2012 http://www.buildingsmart.com Voor : Onderzoek BIM Internet Geraadpleegd op : http://www.revitgg.nl/ Voor : Internet Geraadpleegd op : http://www.bimguide.nl/ Voor :

21 november 2012 Download bestand ‘Revit GG Best Practice’ 21 november 2012 Download bestand ‘Processchema’s BIM’

Internet Geraadpleegd op : 23 november 2012 http://www.hetnationaalbimplatform.nl/ Voor : Onderzoek naar beschikbare software pakketten


Wat is BIM?

Pagina 40 van 41

Slot Bijlagen:

Bijlage A -

Rijksgebouwdienst ‘Rgd BIM NORM’

Handtekeningen: Namens studenten: Niek Kerkhof Jonkman Studentnummer: 133 640

Docent Minor BIM-Engineering: Dhr. M. Mossel Saxion Hogescholen

Docent Minor BIM-Engineering: Dhr. W.R. Fokkink Saxion Hogescholen


Wat is BIM?

Pagina 41 van 41

Wat is BIM? Opdrachtgevers : Saxion Hogeschool. Coach : Dhr. W.R. Fokkink (Saxion) Dhr. M. Mossel (Saxion)

Recommend Documents