warmTepompen
ThermoDynamica
Duurzaam wonen
inhoudsopgave
coLoFon De Groene musketier verstrekt informatie aan alle mensen die betrokken zijn bij allerlei duurzame initiatieven, zoals coöperaties, verenigingen, stichtingen en andere bewoners- en samenwerkingsvormen, maar ook lokale bestuurders. uitgever nederland Buro VDp.bv
Glas en nieuwe ontwikkelingen
Warmte uit ijskoud water pag.4
pag.8
Zonne-energie ontwikkeld zich snel pag.10
Ecodorpen! Echt duurzaam leven pag.16
Warmtepompen
Voedsel en vergisting
management e. van der post met medewerking van o.a. r.v.d.hurk m.van der Stap
redactie en advertentie-acquisitie: Buro VDp Langsweg 31 8152 ea Lemelerveld Tel: 0572-370191 Fax:0572-370762 e-mail.
[email protected] www.degroenemusketier.nl abonnementsprijs: €30,-(6 nummers) abonnementen worden aangegaan voor een jaar en daarna automatisch verlengd. opzegging kan uitsluitend schriftelijk tot uiterlijk 2 maanden voor afloop van de abonnementsperiode. u kunt een abonnemenet afsluiten door overmaking van €30,- op nL57inGB007542587 met vermelding van nummer, jaar en uw adresgegevens
opgave abonnementen: Buro VDp Langsweg 31 8152 ea Lemelerveld Tel: 0572-370191 Fax:0572-370762 e-mail.
[email protected] www.beyondmedicine.nl
ingezonden artikelen: artikelen, bestemd voor De Groene musketier kunnen worden ingezonden. De redactie beoordeelt of ingezonden artikelen voor plaatsing in aanmerking komen. redactionele bewerking van ingezonden artikelen gebeurt in overleg met de desbetreende auteur. redactie en uitgever zijn niet aansprakelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen of van de advertenties c.q. productinformatie-pagina`s. De inhoud van de artikelen wordt met zorg bekeken, en geschreven maar de redactie sluit de verantwoordelijkheid uit voor onjuistheden, onvolledigheden en eventuele gevolgen van het handelen op grond van de informatie, die niet voor eigen handelen is bedoeld.
pagina. 2
pag.22
Het passieuis
pag.30
Ons verhaal pag.44
pag.50
Voorwoord
Beste lezer Voor u ziet u het nieuwe tijdschrift "De Groene musketier". Dit nieuwe tijdschrift is ontstaan vanuit de intentie om eerlijke en bruikbare informatie te verspreiden over duurzaamheid in de ruimste zin van het woord. u zult hier op internet ongetwijfeld veel over kunnen vinden. Die informatie is echter vaak versnipperd, of gericht op de overheid en het bedrijfsleven. er is weinig samenhang en echte samenwerking. wij willen de mensen die gemotiveerd zijn om duurzaam te leven een helpende hand bieden in hun zoektocht naar wat te doen als je duurzaam wilt leven. Dit doen we door duidelijk leesbare onaankelijke informatie in een prettig leesbare vorm aan te bieden. onze missie is om in eerste instantie de bewoners van nederland echte energiebesparende tips te geven en onaankelijke informatie over producten en diensten, ontwikkelingen, inzichten en onderzoek met betrekking tot milieu, voeding, energie en gezondheid, en het bevorderen van het bewustzijn over een duurzamere wereld. onze doelgroep bestaat uit mensen die betrokken zijn bij allerlei duurzame initiatieven, zoals coöperaties, verenigingen, stichtingen en andere bewoners- en samenwerkingsvormen, maar ook lokale bestuurders. Dit jaar kan iedereen zich gratis inschrijven voor een digitaal jaarabonnement (zes uitgaven). Daarna gaan we, in het jaar 2016, De Groene musketier bij voldoende interesse op papier uitgeven. Onze eerste mailing gaat naar 1200 e-mailadressen van mensen die via internet aangeven geïnteresseerd te zijn in duurzaamheid. Dit kunnen bijvoorbeeld platforms of websites zijn. De reden waarom wij u op deze manier benaderen is vanwege het feit dat we u tot nu toe alleen digitaal kunnen bereiken. wij willen u dan ook niet verder informeren, als u dat niet op prijs stelt. ons excuus in het geval dat u het initiatief niet waardeert. maar wij hopen natuurlijk dat u het een waardevol initiatief vindt. De tweede mailing gaat naar 9000 mensen die zich hebben aangemeld. wij staan open voor samenwerking en roepen u ook op om te kijken of u hiervoor mogelijkheden ziet. Dat kan zijn door teksten, informatie, data en artikelen over succesverhalen en voorbeelden van duurzame initiatieven en innovaties aan ons te leveren. wilt u als expert aan het woord komen in onze content? Dan kan het interessant voor u zijn om onderdeel te worden van ons netwerk. u bent onze oren en ogen in de duurzame wereld, bij dorpen en binnen de lokale overheid. u hoort bij de vernieuwers die eigen ervaringen hebben, duurzame innovaties herkennen en nieuwe ontwikkelingen als geen ander aanvoelen. Vanuit ons bestaande netwerk ontvangen we al veel informatie over duurzaam ondernemen, samen met foto’s en relevante informatie. maar ook uw kennis of contact kan waardevol zijn voor onze doelgroep. ed van der post pagina. 3
nieuwe Techniek
warmTe uiT ijSkouD waTer
Is ammOnIak De tOekOmst vOOr een effIcIentere warmtepOmp?
pagina. 4
De winters in noorwegen kunnen bitter koud zijn, met een gemiddelde temperatuur van onder het vriespunt gedurende een groot deel van het seizoen. De wateren van de noordzee zijn an gemiddeld 6°c (43°F). in deze ijzige weersomstandigheden, heeft de stad Drammen, een gemeenschap van 60.000 mensen gelegen aan een Fjord in de buurt van de hoofdstad oslo, heet water nodig van 90°c (194°F) voor een nieuw wijkverwarmingssysteem voor de lokale bewoners en bedrijven. en wat bleek mogelijk te worden: de ijskoude noordzee als hernieuwbare energiebron, door gebruik te maken van een emerson warmtepomptechniek.
nieuwe Techniek het installeren van warmtepompen die warmte onttrekken aan water of uit de lucht wordt steeds populairder in europa, grotendeels omdat de warmte die zij leveren soms veel groter is dan de energie die ze verbruiken. De aankelijkheid van fossiele brandstoffen en de noodzaak van extra duurzame energiebronnen kan hiermee sterk verminderd worden. in feite heeft de europese commissie de warmtepompen aangewezen als een hernieuwbare technologie voor verwarming en koeling. maar de stad Drammen hadden een aantal extra doelen in gedachte bij dit project. het bedrijf wilde de hoogste prestatiecoëciënt (cop) halen - de verhouding van warmte die onttrokken wordt ten opzichte van de energie die verbruikt wordt. De inwoners wilde ook een technologische oplossing vinden waarbij de jaarlijkse operationele en onderhoudskosten zo laag mogelijk moesten zijn. en Drammen had ook het ideaal om een systeem te ontwikkelen met een niet- ozonarekend koelmiddel dat door het te gebruiken geen impact zou hebben op de opwarming van de aarde. het project leek vanwege deze eisen een onhaalbare opgave. Dit komt omdat de meeste industriële warmtepompen in europa gebruik maken van r-134a, een
koelmiddel met een zeer hoog opwarmingsvermogen (meer dan 1.400 maal dat van koolstofdioxide, maar niet o-zon vriendelijk). uiteindelijke bleek dat een middel van de weinige koudemiddelen dat eciëntie en milieu-eisen van Drammen kon waarmaken: ammoniak. Dat is een eciënt koudemiddel (aangeduid als R-717) dat het meest gebruikt wordt door de voedsel- en drankenindustrie voor de proceskoeling. ammoniak draagt niet bij aan het verminderen van de ozonlaag of het broeikaseffect, maar het is ook nooit gebruikt in toepassing voor een hoge-temperatuur industriële warmtepomp. in feite werd nog niet zo lang geleden een aanvraag ingediend, maar werd onmogelijk geacht door het internationaal energie agentschap (iea) warmte-
pomp centre. De reden hiervoor was dat er geen geschikte hoge druk compressoren beschikbaar zijn, die het gebruik van ammoniak en de hoge temperatuur van de industriële warmtepompen aan zouden kunnen. het is nooit eerder gedaan. emerson ingenieurs, samen met Star refrigeration, namen de uitdaging aan om gebruik te maken van een van emerson's industriële koelcompressoren - de Vilter monoschroefcompressor, en het gebruik van ammoniak van Star refrigeration en haar projectpartners in noorwegen. het koelmiddel dat een goed milieu-profiel heeft (nietozonlaag aantastend en een zero global warming impact), levert een hogere temperatuur en zorgt voor superieure prestaties ten opzichte van concurrerende pagina. 5
nieuwe Techniek technologieën. in feite, verbetert de nieuwe op ammoniak gebaseerde industriële warmtepomp de prestatie naar schatting met meer dan 15 procent ten opzichte van een warmtepomp met r-134a koelmiddel. Daarnaast levert het ontwerp van een evenwichtige radiale en axiale kracht van de monoschroefcompressor minder belasting op de lagers van de eenheid, wat resulteert in zeer lage exploitatie- en onderhoudskosten, terwijl het een prestatie oplevert die onbereikbaar is met een ander type compressor. Het resultaat is de werelds grootste warmtepomp De nieuwe warmtepomp is in een nieuwe faciliteit in Brakerøya in Drammen geïnstalleerd. De warmtepomp zal water gaan leveren met een temperatuur van 90 graden aan het stadsverwarmingsnet, warmte verkregen is uit het zeewater in de Drammen ord. het totale vermogen van de warmtepomp is 14,3 mw. het is s’werelds grootste warmtepomp die milieuvriendelijke energie levert op basis van zeewater en gelijktijdig gebruik maakt van een milieuvriendelijk koudemiddel. het koelmiddel heeft een Gwp van 0 (Global warming potential = 0). De stad gebruikt nu voor 75% van het netwerk warmte uit de ammoniak warmtepompen bij 90c, 15% uit biomassa en 10% uit gas/olie. De laatste jaren kun je zeggen dat er ruwweg 67Gwh per jaar wordt ge-
leverd. aandachtspunt ammoniak is een kleurloos, giftig gas met een sterk prikkelende geur. het gas is lichter dan lucht; de dampdichtheid ten opzichte van lucht is 0,6. Door samenpersen of aoelen kan het gas tot vloeistof verdicht worden. Tot vloeistof verdichte ammoniak kan bij contact met de huid bijtende irritatie en ernstige brandwonden veroorzaken. milieubesparing - 6 700 000 liter fossiele brandstof per jaar - natuurlijk koudemiddel ammoniak: Gwp & oDp = 0 - co2-reductie: 12 663T per jaar
een andere warmtepomp staat in zwitzerland. zie tekening boven. (slechte) Dit is Bradutt's palace in St. moritz, zwitserland. ze hadden een grote vraag naar verwarming en warm water voor zichzelf maar ook voor de lokale basisschool die er vlak onder gelegen ligt. Badrutt's Palace warmtepomp voor verwarming en warm water
pagina. 6
pagina. 7
nieuwe producten
waT iS enerGie eFFiciënT GLaS? maar liefst 26% van alle warmte in huis ontsnapt door de ramen. het installeren van energiezuinige ramen met bijvoorbeeld pLaniTherm glas kan u geld besparen op uw stookkosten in vergelijking met standaard dubbele beglazing. Tenzij u driedubbele beglazing neemt. onderzoek heeft aangetoond dat veel huiseigenaren veronderstellen dat alle dubbele en driedubbele beglazing even energiezuinig is. maar in feite zijn er grote verschillen in de prestaties van de verschillende beglazing-configuraties en is het het glas dat het verschil maakt. planitherm is binnen europa het meest toonaangevende energiebesparende vensterglas en het meest eciënte glas dat verkrijgbaar is. en toch wordt het zelden gebruikt. het maakt in principe gebruik van een geavanceerde coating-technologie die de stralings hitte vanuit de kamer weerspiegelt in plaats van het te pagina. 8
laten ontsnappen door de ramen. Tegelijkertijd vangt het warm daglicht op door het door het glas te laten gaan. het is vervaardigd uit helder glas waarop een dunne, doorzichtige coating van edelmetaal is aangebracht via kathodeverstuiving onder vacuüm. het resultaat? - een comfortabeler, lichter, helderder, warmer en meer energie-eciënt huis dat u geld bespaart op de dure energierekening. Dankzij de geavanceerde thermische isolatie is deze 3 keer eciënter dan enkel glas en ten minste 2 keer dan dubbel glas. Tegenwoordig doet het zijn intrede binnen de passieve huizenbouw. in nederland is dit het contactadres www.saint-gobain-glass.com
nieuwe producten
waT iS een inTeLLiGenT raamSySTeem Een roterende open haard, een in hoogte verstelbaar fornuis en een intelligent raamsysteem dat energie bespaart: nieuwe ideeën komen uit Duitsland. Een daarvan vermelden we hier. Intelligent raamsysteem Deze unieke technologie werd gefinancierd in het kader van het 7. eu programma onderzoek ondersteund door gerenommeerde instituten en universiteiten uit Duitsland, Denemarken en portugal. Voor deze ontwikkeling vanuit zijn bedrijf rauh Sr Fensterbau Gmbh in samenwerking met paul horn (Dk) en Brian o' Brain (ie) werd zijn werk bekroond met de Beierse Staatsprijs. het systeem vermindert het energieverbruik, terwijl er nog steeds voor voldoende frisse lucht wordt gezorgd. Ventilatieopeningen onder in raam nemen de koude lucht tijdens de winter op in de ruimte tussen de ruiten, waar het wordt verwarmd door zonnestraling en vervolgens indien nodig via de bovenkant in het appartement geblazen. De luchtstroom wordt geregeld door een regelaar die communiceert aan de hand van de temperatuur en vochtigheid en het co2-gehalte. uiteraard kan de ruit ook gewoon worden geopend zonder dat er iets door de ruimte tussen de ruiten wordt doorgegeven. een totaal van elf exposanten werden vereerd met de Beierse Staatsprijs op het gebied van grafische vormgeving in engineering aan de international Trade Fair. De prijs wordt toegekend door het Beierse ministerie van economische zaken, infrastructuur, Transport en Technologie sinds 1952. http://www.rauh.de pagina. 9
nieuwe producten
Dubai: Twee Zwitserse pioniers proberen rond de wereld te vliegen in een zonne-energie aangedreven vliegtuig zonder een druppel fossiele brandstof.
De ontwikkelingen en het gebruik van zonne-energie neemt letterlijk en figuurlijk een vlucht
het zonne-energie-aangedreven vliegtuig heet de Solar impulse 2. Het vliegtuig vliegt alleen op zonne-energie. Beschreven door de makers als "een airborne laboratorium, heeft de monoplace Solar impulse 2 17.248 ultra-eciënte zonnecellen die zonne-energie overbrengen naar vier elektrische motoren die de propellers aan het werk zetten. De cellen laden vier lithiumpolymeer batterijen op, die 's nachts ook het vliegtuig van energie voorzien. het vliegtuig weegt ongeveer 2.300 kilogram, ongeveer net zoveel als een minivan of een middelgrote vrachtwagen. Ter vergelijking: een lege Boeing 747, die ongeveer dezelfde vleugelspanwijdte heeft, weegt ongeveer 180.000 kilogram . Hoe snel zal het vliegen en op welke hoogten? De ideale vliegsnelheid van het vliegtuig is ongeveer 25 knopen, of 45 kilometer per uur, hoewel dat zich overdag kan verdubbelen wanneer de zonnestralen op hun sterkst zijn. het vliegtuig zal overdag op een hoogte van ongeveer 8.500 meter
pagina. 10
nieuwe producten vliegen en 's nachts op een hoogte van ongeveer 1500 meter bij het vliegen boven de oceanen. wie zijn de Zwitserse pioniers achter dit vliegtuig? psychiater Bertrand piccard, 57, is de zoon van de onderzeese ontdekkingsreiziger jacques piccard en een kleinzoon van ballonvaarder auguste piccard. in 1999 werd hij de eerste persoon die de hele wereld non-stop had rondgevaren in een luchtballon. andré Borschberg, 62, is zowel investeerder als ondernemer. hij is ceo en medeoprichter van de Solar impulse, die in 2003 met piccard begon. wat zijn de uitdagingen waarvoor zij staan op deze reis? piccard en Borschberg beginnen nu deze reis vanwege het regenseizoen in azië. hun fysieke en mentale uithoudingsvermogen zal
worden getest wanneer ze boven de Stille oceaan en de atlantische oceaan vliegen. De houding van beiden is niet ideaal als het gaat om het strekken van de benen. het betekent vijf dagen en vijf nachten van alleen vliegen in een zittende houding. Borschberg heeft hiervoor yoga beoefend en piccard zelfhypnose om zich voor te bereiden op de lange solo vluchten. ze streven ernaar om maximaal 20 minuten eectief te rusten, en dit 12 keer te herhalen over een periode van 24 uur. ze kunnen niet staan in de cockpit, hoewel de stoel waarin ze zitten wel kan worden versteld. er is geen stromend water aan boord. armbanden geplaatst onder hun pakken zoemen wanneer het vliegtuig te hoog of te laag vliegt. De kleine cockpit is drukloos, zodat ze de veranderingen in temperatuur buiten, die variëren van -40 ° c tot ± 40 graden celsius (104 graden Fahrenheit) kunnen voelen. het zonne-energie aangedreven vliegtuig landt in ahmedabad de op tweede de etappe
pagina. 11
nieuwe producten
van wereldreis. en het stijgt op vanuit abu Dhabi voor de vlucht rond de wereld. waar zal het vliegtuig een tussenstoplanding maken en waarom? op zijn reis van zo'n 35.000 kilometer (21.700 mijl) over de hele wereld, zal de Si2 in 12 steden stoppen. De feitelijke vlucht bedraagt slechts 25 dagen, maar het verloop van de reis duurt ongeveer vijf maanden, omdat de organisatoren van plan zijn om publieke evenementen van overheden, scholen en universiteiten te bezoeken. na het bereiken van ahmedabad, india, vliegt het team naar een andere indiase stad (Varanassi), vervolgens naar myanmar (Birma) en chongqing en nanjing in china. na het oversteken van de Stille oceaan landen ze in hawaii, en zijn ze van plan om naar de VS te vliegen, met tussenstops in phoenix en new york city. na het oversteken van de atlantische oceaan, zal het team waarschijnlijk stoppen in zuid-europa of marokko. en dan terug naar waar de reis begon in abu Dhabi. wat hopen de organisatoren hopen te bereiken? het project, dat in 2002 begon en naar schatting meer dan $ 100 miljoen kost, is vooral ge-
pagina. 12
richt op het benadrukken van het belang van hernieuwbare energie en de geest van innovatie. piccard en Borschberg moedigen mensen aan om het project online te bespreken met behulp van (#hashtag) Futureisclean. een 'sterke boodschap voor schone technologieën’. ze hopen hiermee politici, overheden, beroemdheden en burgers te mobiliseren voorafgaand aan de conferentie over klimaatverandering van de Verenigde naties, waarin het nieuwe kyoto-protocol zal worden opgemaakt, in december 2015 in parijs. Hoe kan ik hun reis volgen? wanneer je nieuwsgierig bent kun je het vliegtuig op de website van Solar impulse volgen. je kunt live-informatie krijgen over de batterijstatus van het vliegtuig, het energieverbruik, de locatie en de vliegbaan, alsmede hoeveel de piloot heeft geslapen en hoeveel voedsel en water hij heeft achtergelaten. een video-feed toont de monaco-based control room van het vliegtuig en de beelden uit de cockpit. op 30 maart zijn ze geland in chongqing. http://www.solarimpulse.com/
nieuwe producten
wormencompoSTBak HvA-studente brengt wormencompostbak op de markt voor in huis hva-studente claire hornn presenteert een stijlvol alternatief voor de stinkende gft-bak: de wormencompostbak. je kunt voedselresten kwijt in de bamboe bak, waarin wormen dit verwerken tot compost. claire brengt de duurzame bak volgend jaar op de markt.
Studente claire hornn volgde een project om voedselverspilling tegen te gaan in haar opleiding product Design, en kwam zo op het idee van de wormencompostbak. claire vertelt: “Hoe eciënt je ook inkoopt, je houdt altijd voedselresten als schillen, koedik en thee”. Daar kun je compost van maken: heel nuttig, daarmee maak je de omgeving groener. kunstof compostbakken staan normaal in de tuin. maar wormen composteren eciënt en geurloos, dus deze wormencompostbak kun je gebruiken in huis, middenin de stad.’ als iedereen zou composteren (al of niet met een een compostbak) zou het enorm helpen. Voedselproductie is waar de meeste schade aan het milieu wordt veroorzaakt. estHetIscH krukje De wormencompostbak vormt een goed alternatief voor de gft-bak. in amsterdam scheiden mensen gft-afval niet eens, en op andere plekken wordt de gft-bak maar eens per twee weken opgehaald, waardoor het zaakje gaat stinken. De wormencompostbak is geurloos en is gemaakt van duurzame bamboe, want in tegenstelling tot hout composteert dit niet mee. het resultaat is een esthetisch multifunctioneel designobject geworden. je kunt er op zitten, je kunt er een plant op zetten, of je kat, dan heb je twee huisdieren op elkaar. in het concept had ze er nog luchtgaatjes in zitten. De angst was dat de wormen dan door de luchtgaatjes kruipen en op strooptocht
gaan door je huis. claire: “eerst heb ik het getest met wormen uit een wormenkwekerij. Die wormen bleken uitermate energiek te zijn; ze gingen ’s nachts op avontuur. nu gebruik ik voor de wormencompostbak een speciale wormensoort: de tijgerworm. Deze rode wormen met kleine streepjes zijn extreem rustig. ze blijven tevreden zitten in de donkere, vochtige bak met voedsel. en als wormen blij zijn, leggen ze eitjes: zo groeit de wormengemeenschap en kun je weer wormen weggeven aan anderen. maar in het laatste definitieve eindproduct zitten er geen gaatjes meer”. De tijgerworm is rustig van aard. Zijn ociële naam: de Eisenia Fetida. op zoek naar huiSDieren? claire wisselt ideeën, compost en wormen al uit met cityplot in amsterdam, een organisatie in urban farming. claire hoopt dat bedrijven in amsterdam de bak willen testen, ze heeft al contact met een locatiemanager op de hva om de bak op de hogeschool zelf neer te zetten. ook consumenten kunnen de bak bestellen. “De wormencompostbak is ook heel leuk en leerzaam voor kinderen”, vertelt claire. momenteel worden er een aantal leuke compostbakken gemaakt! een aantal bedrijven doen mee aan een pilot. hiervan wordt de uitslag snel bekend gemaakt. http://studioclairehornn.nl pagina. 13
new-wind won de Grand prix w
een frans bedrijf genaamd new- wind wil boomvormige windturbines op de place de la concorde in parijs gaan plaatsen. De oprichter van het bedrijf, jérôme michaud-Larivière kwam op het idee, terwijl hij op een parijs plein zag hoe "de bladeren bewogen toen er zo goed als geen zuchtje wind was." Hij kwam toen op het idee om het concept van bomen te gebruiken om kleine hoeveelheden luchtstromen samen te bundelen en te exploiteren bij gebouwen en straten. waardoor het ook mogelijk is om uiteindelijk dit concept te realiseren in stedelijke centra.
wedstrijd energies TrempLin hij is de eerste die de beweging van bomen benut om een techniek te gebruiken van omgaan met weinig wind in vergelijking met de meer consistente stromen die hoger liggen. hij gelooft dat de £ 23.500 kostende bomen meer levensvatbaar zijn en minder opdringerig dan 'de monsterlijke' conventionele windturbines. De 26 meter hoge bomen, die kleine wieken gebruik als 'bladeren', kunnen potentieel winstgevend zijn. Deze nieuwe vorm van windenergie wordt door new-wind als een boom gepresenteerd waarvan de bladeren functioneren als vele mini windturbines. ze profiteren van de lagere luchtstroom, en ze kunnen bij alle soorten wind 360 ° en turbulentie binnen een stedelijke en natuurlijke omgeving functioneren. het ontwerp, op basis van biomimetische inspiratie maakt een naadloze integratie in alle soorten landschap, in of buiten de stad mogelijk. alle technologie is onzichtbaar; geen kabels of schijnbare generatoren, alles is geïntegreerd in de takken en stammen en bestand tegen stormen (windklasse 3). na drie jaar van research & Devolopment heeft new-wind reeds een aardig gevulde portefeuille en is het intellectuele eigendom aan het beschermen. Vermogen: 3 kilowatt L’arbre à Vent® zal in 2016 op de markt worden gebracht.. http://www.arbre-a-vent.fr Hieronder vindt u de techniek om piezo-elektrische eigeschappen te gebruiken in een bos van stammen
Sociale initiatieven
ecodorp Duurzaam? Hoe ver ga je als initiatiefnemer met je buurt of dorp. Blijft het bij zonnepanelen of durf je verder te gaan?
De vraag is of er veel mensen zijn die zelf duurzaam willen leven en zo weinig mogelijk negatieve impact op de aarde willen hebben, en die dan ook het woord bij de daad voegen. er zijn mensen die dit doen en zij willen een inspirerend voorbeeld zijn voor een duurzaam leven en hiermee een zo groot mogelijk positieve impact op de aarde hebben. In een ecodorp wil men een duurzame toekomst creëren waarin iedereen bewust omgaat met de natuur, elkaar en zichzelf. een ecodorp is een burgerinitiatief, dat de mensen zelf ontwikkelen, met behulp van experts. het is een dorp waar mensen wonen en werken, met een groot streven naar zelfvoorzienendheid in energie en voedsel en in open relatie met de omgeving. ze streven naar ecologische duurzaamheid èn naar sociale en economische duurzaamheid. kunst zien is hierin een belangrijk onderdeel. ecodorpen zijn al gerealiseerd op veel plekken in de wereld. en een aantal hiervan in nederland zijn lid van het wereldwijde ecodorpen netwerk. (Gen)
pagina. 16
Sociale initiatieven het doel van dit netwerk is mensen en gemeenschappen te ontmoeten en om hun ideeën te delen, ten aanzien van technologieën, culturele en educatieve onderwerpen via folders en nieuwsbrieven. Deze zijn gewijd aan het herstel van het land en het leven van een coöperatieve duurzame levensstijl. wat centraal staat is dat een ecodorp een autovrij dorp is van duurzame huurwoningen, met een buurthuis, werkplaats en kantoren, met mogelijkheden voor eigen voedselvoorziening, eigen energievoorziening, ecologische waterzuivering en duurzame ondernemingen. Een Ecodorp streeft er ook naar meer dan zelfvoorzienend te zijn in energie en voedselvoorziening. De Global ecovillage network (Gen) is een groeiend netwerk van duurzame gemeenschappen en initiatieven die verschillende culturen, landen en continenten overbruggen. Gen dient als overkoepelende organisatie voor ecodorpen, Transition Town initiatieven, intentionele gemeenschappen, en ecologisch-minded individuen wereldwijd. Leden van het netwerk zijn grote netwerken zoals Sarvodaya (2000 actief duurzame dorpen in Sri Lanka); de Federatie van Damanhur in italië en nimbin in australië; kleine landelijke ecovillages zoals Gaia asociación in argentinië en huehuecoyotl, mexico; stedelijke verjongingsprojecten zoals Los angeles ecoVillage en christiania
in kopenhagen; permacultuurontwerp sites, zoals crystal waters, australië, cochabamba, Bolivia en Barus, Brazilië; en educatieve centra zoals Findhorn in Schotland, centrum voor alternatieve Technologie in wales, earthlands in massachusetts, en nog veel meer. er zijn zo’n 15 ecodorpinitiatieven in nederland. ecodorpinitiatieven van noord naar zuid: - ecodorp Groeningen, Groningen - anastasiadorp Drenthe - ecohof Texel - ecodorp Gaasterland - ecodorp zwolle - eco aan de zaan, noord-holland - anastasiadorp Twente - anastasiadorp achterhoek / Levensland, winterswijk - De Groenlingen, Tilburg wil je meer weten over wat deze ecodorpen zijn, in de eerste week van augustus gaat de cursus ecovillage Design education (eDe) nederland van start. inhoudelijk put het curriculum uit de rijke ervaring van ecodorp(achtige) initiatieven wereldwijd, over alle ins en outs van ecologisch en zelfvoorzienend bouwen, werken, wonen en samenleven. kortom, een brede basis voor alles wat met duurzaamheid te maken heeft voor een even breed publiek.... http://www.ecodorp.nl/welkom/index.php http://ecodorpennetwerk.nl/
pagina. 17
Sociale initiatieven
OntmOeten in steeds meer dorpen werken bewoners samen aan een duurzame leefomgeving. Door krachten te bundelen bereiken ze meer, het is eectiever en leuker. in het netwerk Duurzame Dorpen delen dorpen kennis, ervaring en ideeën. Daardoor hoeft niet elk dorp het wiel opnieuw uit te vinden en kunnen duurzame plannen sneller en beter worden gerealiseerd. het netwerk is een echte duurzaamheidversneller! neTwerk Duurzame Dorpen iS opGerichT Door Dhr. T. VeLLinGa. Het is een van de organisaties die zeer nauw betrokken is bij de diverse dorpsinitiatieven. Op het kaartje ziet u dat het accent voornamelijk licht in het noorden van het land. het initiatief wordt voornamelijk gerund door vrijwilligers.
pagina. 18
InspIratIe vOOr actIe in het netwerk kunnen alle nederlandse dorpen informatie delen zoals plannen, projectvoorstellen, filmpjes, draaiboeken, activiteiten en contactgegevens. andere dorpen kunnen hiervan leren en op de ervaringen voortbouwen. naast een digitaal platform is het netwerk ook gericht op de ontmoeting, persoonlijke contacten en het bevorderen van deskundigheid. per provincie worden daarom activiteiten zoals cursussen, thema-bijeenkomsten en excursies georganiseerd. iedere stap telt. op de website van het netwerk zijn de initiatieven ingedeeld in 16 thema’s, van afval tot zorg. of het nu gaat om grote
Sociale initiatieven Deskundigen helpen met specifieke kennis over een bepaald thema en hebben vaak ervaringen hiermee in hun dorp. Dorpen kunnen ook worden ondersteund door partners. Dit zijn maatschappelijke organisaties en onderwijsinstellingen. Dorpen en deskundigen in heel nederland kunnen zichzelf, zonder tussenkomst van een organisatie inschrijven.
ambitieuze projecten of om kleine eerste stapjes, het maakt niet uit: iedere stap telt. De som van alle initiatieven samen maakt een groot verschil. zo leveren lokale gemeenschappen met elkaar een bijdrage aan het oplossen van wereldproblemen. het netwerk Duurzame Dorpen is dé plek waar dorpen samenkomen. onze ambitie: 1000 dorpen in 2020 die ontmoeten, delen en inspireren voor een duurzame samenleving. tHema’s werken aan een duurzame leefomgeving is voor dorpen gewoon. er zijn 16 thema’s waarop dorpen hun initiatieven laten zien. of het nu gaat om energie, Lokale economie, Voedsel, afval, mobiliteit, zorg of andere thema’s; er zijn voorbeelden te vinden uit andere dorpen waarop u kunt voortbouwen. per provincie zijn (of worden) themagroepen actief die activiteiten organiseren om de uitwisseling ook ‘in levende lijve’ te laten plaatsvinden. DeskunDIgen en partners op de website van het netwerk zijn deskundigen te vinden die dorpen gratis adviseren.
het netwerk Duurzame Dorpen is een landelijk platform met provinciale steunpunten. een steunpunt zorgt voor provinciale activiteiten, organiseert projecten en zet themagroepen op. De steunpunten werken nauw met elkaar samen en delen natuurlijk hun kennis. Landelijke netwerkpartners organisaties die interessant zijn voor dorpen in heel nederland, kunnen landelijk netwerkpartner worden. ze ontsluiten kennis voor dorpen en ontwikkelen speciale programma’s. ook zet het netwerk met de partners landelijke projecten op zoals de verkiezing ‘zonnedorp van het jaar’. vrIenDen van Bedrijven die sympathie hebben voor het netwerk Duurzame Dorpen kunnen ‘vriend’ worden. ze kunnen hun product of dienst onder de aandacht brengen tegen een vergoeding. in de praktijk is vooral de gemeente een belangrijke partner voor duurzame dorpen. in het netwerk ziet u hoe zij duurzame dorpen ondersteunen. uiteraard is er ook informatie van provincies en andere overheidsorganisaties. u kunt meer informatie vinden op de site www.netwerkduurzamedorpen.nl pagina. 19
Grafeen de toekomst van het licht De Britse start-up Graphene Lighting brengt binnen enkele maanden een lamp op de markt op basis van grafeen. De dimbare lamp is 10 procent zuiniger dan vergelijkbare lampen. Graphene Lighting, een spin-o van de university of manchester, brengt het eerste commerciële product gemaakt van grafeen nog dit jaar op de markt. De innovatieve LeD-lamp is dimbaar en verbruikt 10 procent minder stroom dan andere lampen.
nieuw soort LeD-licht ontwikkeld dat verticale dimensionale superroosters combineert met tweedimensionale grafeen vellen om een lightemitting diode te ontwikkelen die stevig was en voorzien van geavanceerde optische en electorale creërende eigenschappen.
“onze lamp gebruikt minder energie en we verwachten dat hij een grotere levensduur heeft”, zegt colin Bailey, een van de directeuren van Graphene Lighting, tegen de BBc. “ons productieproces is bovendien goedkoper en de materialen die we gebruiken zijn milieuvriendelijker dan die in andere lichtproducten.”
Grafeen is een enkele atomaire laag van koolstofatomen die geometrisch gerangschikt zijn in een honingraat. het is het sterkste en stijfste materiaal in de wereld,en vertoont de hoogste elektrische geleidbaarheid bij kamertemperatuur, is uiterst dun, transparant en zeer flexibel. Door deze combinatie van superieure eigenschappen, heeft grafeen een toekomst om de volgende technologische revolutie in te luiden.
een niet met name genoemde canadese investeerder heeft Graphene Lighting met een onbekend bedrag gefinancierd. De lampen komen dit jaar op de markt en krijgen dan een prijs onder de $ 15. Dat is goedkoper dan veel andere LeD-lampen. het national Graphene institute van de university of manchester werkt met nog ruim 35 andere bedrijven aan commerciële toepassingen van grafeen. het wondermateriaal is door nobelprijswinnaar andre Geim in 2004 ontdekt aan de university of manchester. ook Graphene Lighting directeur colin Bailey is als professor aan de universiteit verbonden. Drie jaar geleden heeft een groep wetenschappers uit de Verenigde Staten en zuid-korea een pagina. 20
http://graphene.icfo.eu/graphene-applications/
Buitenland DIt Is De pLaats waar je aLs DuurZaam InItaItIef ecHt Iets Leert.
pagina. 21
hoofdthema
wat is nu de beste manier om je huis duurzaam te verwarmen? Er zijn veel verschillende manieren om je huis te verwarmen. De verschillende verwarmingsbronnen verschillen in rendement en hebben daarnaast ieder hun eigen voor- en nadelen. In iedere uitgave zullen we een systeem bekijken. pagina. 22
hoofdthema eenheden in 2008, wat een stijging is van een factor 6 in drie jaar tijd. Deze cijfers tonen duidelijk dat de toekomstige betekenis van dit type warmtepomp (lucht/water warmtepompen) zal toenemen, vooral omdat deze aanzienlijk goedkoper zijn dan de geothermische warmtepompen, en veel gemakkelijker te plaatsen. Dit komt vooral omdat ze geen boorgaten of oppervlakten voorgrondgekoppelde horizontale collectoren nodig hebben. Deze eigenschappen maken de lucht/water-warmtepompen aantrekkelijke kandidaten voor toepassingen waar de installatie van de grond gekoppelde warmtebronnen moeilijk is of zelfs niet mogelijk. Dit is typisch het geval bij bestaande gebouwen, vooral in dichtbevolkte gebieden en steden. om deze redenen is men van mening dat lucht/water-warmtepompen een belangrijke, integratieve component van de energie-infrastructuur in steden in de toekomst zal zijn. Vooral omdat warmtepompsystemen weinig tot geen fossiele brandstof gebruiken en hiermee weinig milieubelasting veroorzaken. er zijn toch wel een paar dingen die u moet weten. wat Is een warmtepOmp? in ons land worden de meeste huizen met radiatoren, waardoor warm water stroomt, verwarmd. water heeft een hoge thermische massa waardoor het, eenmaal opgewarmd, de capaciteit heeft de warmte over een lange periode weer langzaam af te staan. er komen dan ook steeds meer duurzame mogelijkheden op de markt waarmee het bestaande verwarmingssysteem kan worden aangepast. naast de verbetering van diverse kachels en ketels zijn er nu ook de zonnepanelen en warmtepompen bij gekomen. De groei van lucht/water warmtepompen heeft een buitengewone toename van de markt laten zien tijdens de laatste jaren. het totaal aantal lucht/water warmtepomp eenheden verkocht in europa, bijvoorbeeld, steeg van 36.707 verkochte eenheden in 2005 tot een aantal van 208.255 verkochte
Simpel gezegd is het een apparaat dat warmte kan leveren, koeling en warm tapwater voor woningen en bedrijven. het transformeert de energie uit de lucht, grond of water voor verwarming. Dit proces van transformatie wordt gerealiseerd door middel van een koelvloeistof. Schema
Laten we als voorbeeld een warmtepomp gebruiken die warmte uit de grond haalt.
pagina. 23
verdamping een warmtepomp heeft altijd buiten eenwarmtebron nodig en binnen een afvoersysteem. Buitenbronnen kunnen zijn de omgevingslucht, luchtafvoer, grondwater, water etc. De energie uit deze bronnen is oneindig en dus steeds hernieuwbaar. Deze energie geeft ongeveer 75% van de energie die gebruikt wordt om de warmtepomp te laten werken waarvoor deze dient. De vloeistof aanwezig in de leidingen die bijvoorbeeld in de grond zijn begraven, absorberen de warmte uit de grond. De buiten-warmtewisselaar, de verdamper, gebruikt de thermische energie uit de buitenlucht om het koelmiddel (de vloeistof in de warmtepomp) te laten koken en te veranderen in een gasvormige toestand. Belangrijkste factor om dit te begrijpen is: De grond heeft een stabiele temperatuur van ongeveer 10-12° c gedurende het hele jaar. Deze temperatuur is voldoende om het koelmiddel te verwarmen omdat het een zeer laag kookpunt heeft. Dit betekent dus dat alleen maar een zeer lage temperatuur nodig is om te verwarmen.
Figuur 1: Split buiten-lucht warmtepomp sys-
Compressie (samenpersen) nadat het kookpunt heeft bereikt gaat het koelmiddel naar het hart van een warmtepomp: de compressor. De compressor comprimeert het koelmiddel, dat in gasvormige toestand een hoge druk bereikt, dat bijgevolg, ook de temperatuur verhoogt. Belangrijkste factor om dit te begrijpen is: hoge druk verwarmt gas (denk aan een fietspomp die opwarmt wanneer u hiervan gebruik maakt (pompen). om de compressor aan te drijven, wordt gebruik gemaakt van andere energie die hiervoor nodig is: bijvoorbeeld elektriciteit, gas of warmte. zij vormt 25% van de totale hoeveelheid die nodig is om de warmtepomp te laten draaien. als dan groene elektriciteit wordt gebruikt - bijv. door middel van fotovoltaïsche zonne-energie - dan
pagina. 24
Figuur 2: water-water warmtepompsysteem (open lus)
is een warmtepomp met behulp van 100% hernieuwbare energie volledig co2-neutraal. Condensatie aan de perszijde van de compressor, die nu heet is en onder hoge druk staat, passeert de damp de tweede warmtewisselaar, genaamd de condensor: deze warmtewisselaar zorgt ervoor dat het koelmiddel de warmte vrij kan laten aan het verwarmingssysteem voor het huis (lucht blower, vloerverwarming of radiatoren), waarna het koelmiddel wordt gecondenseerd, en het van gasvormige toestand verandert in vloeibaar.
Figuur 3: aardgekoppelde warmtepompen (verticaal boren)
om een warmtepomp goed te kunnen toepassen, zal op voorhand gekeken moeten worden naar een geschikte bron om de benodigde (gratis) warmte te leveren. De keuze zal daarom aangen van de plaatselijke omstandigheden en de warmtepomptoepassing. aankelijk van de warmtebron, kan de warmtepomp er in de praktijk op verschillende manieren uitzien. en in de praktijk hangt helaas de cop van een warmtepomp samen met de prijs van het apparaat en het afgiftesysteem. een goedkope luchtwarmtepomp (lees airco) is voor een paar duizend euro te koop terwijl de hoogste cop warmtepomp een investering van ongeveer 21000 euro vraagt (exclusief subsidie). je Hebt gLObaaL De vOLgenDe OptIes. aarde/water Bij dit type warmtepomp wordt de warmte aan de aarde onttrokken. De warmtepomp verwarmt daarmee het water voor de verwarming. water/water
Figuur 4: aard gekoppeld systeem (horizontale collector/verzamelaar).
De benodigde warmte wordt uit grondwater gehaald. De warmtepomp verwarmt daarmee het water voor de verwarming. pagina. 25
Lucht/water een ventilator zuigt buitenlucht aan die langs de verdamper passeert en wordt afgekoeld. De warmtepomp verwarmt daarmee het water voor de verwarming. LucHt warmtepOmp Lucht- warmtepompen gebruiken de omgevingstemperatuur van de buitenlucht of restwarmte voor de verwarming, koeling en productie van warm water. ze kunnen worden geïnstalleerd als compacte systemen, geheel binnen of buiten het huis (de zogenaamde mono-bloc) of als split-systemen (a.hieronder)
Deze warmte wordt vaak verdeeld in het huis door een hydraulisch distributiesysteem of door de lucht met behulp van ventilatorrollen of een getunneld/geleid ventilatiesysteem. recente technische ontwikkelingen zorgen voor eciënt gebruik in bijna alle klimaatzones. zo heeft de winnaar van het wwF climate Solver product van 2010, de ice Stick gerealiseerd. het is een lucht-water warmtepomp die alle voordelen heeft van een geothermische warmtepomp zonder de noodzaak voor grote grondwerken. het is een hybride warmtepompsysteem dat gemakkelijk kan worden geïnstalleerd in een nieuwbouw of retro gemonteerd en aangesloten op een bestaande radiatornetwerk of vloerverwarming waterverwarmingssysteem. helaas zijn we deze nog niet tegengekomen. aandachtspunt: De lucht warmtepomp is de goedkoopste warmtepomp maar eigenlijk alleen geschikt voor bijverwarming in voor en naseizoen. water warmtepOmp
die bestaat uit een eenheid binnen het gebouw en een buiten het gebouw.(a.hieronder)
water-warmtepompen gebruiken de energie die opgeslagen is in de grond, oppervlaktewater of zeewater. Daar waar grondwater gemakkelijk beschikbaar is, wordt het gerealiseerd door twee boringen. een wordt gebruikt als een waterbron, de tweede wordt gebruikt om het water terug de grond in te pompen. De warmtepomp onttrekt warmte aan het water en maakt deze beschikbaar voor verwarming, koeling en de productie van warm water. warmte wordt vaak verdeeld in het huis door een hydraulisch distributiesysteem of door de lucht met behulp van ventilatoren of een door buizen opgebouwd ventilatiesysteem. waterwarmtepompen profiteren van bijzonder hoge eciëntie dankzij uitstekende temperatuur eigenschappen van water als energiedrager. aarD warmtepOmpen aarde-warmtepompen gebruiken de energie opgeslagen in de grond, voor verwarming, koeling en warm water. ze onttrekken
pagina. 26
ze dragen bij tot een jaarlijkse vermindering van 9,16 miljoen ton co2-uitstoot in de eu. Volgens de iea, zouden warmtepompen 50% van de co2-uitstoot in de bouwsector, en 5% van de industriële sector kunnen besparen. Dit betekent dat 1,8 miljard ton co2 per jaar kan worden bespaard door warmtepompen.
warmte uit de grond door hetzij een verticale (fig. 3) of horizontale collector (fig. 4). warmte wordt vaak verdeeld door een hydraulisch distributiesysteem of door de lucht. aard warmtepompen kunnen eciënt worden toegepast vanwege het aanbod van het constante temperatuurniveau van de grond. energIeZuInIg per kw elektriciteit die door een warmtepomp gebruikt wordt, wordt ongeveer 4 kw thermische energie opgewekt. Dit komt overeen met een rendement/eciëntie van 300%. Vergelijking met andere verwarming technologieën: * condenserende gas / olie-ketel: 90-96% rendement/eciëntie * conventioneel gas / olie-ketel: 70-80% rendement/eciëntie * Directe elektrische verwarming: 35-45% rendement/eciëntie DuurZaam ongeveer 75% van de energie die wordt gebruikt kan worden hergebruikt/is duurzaam, terwijl 25% van de energie wordt opgewekt door andere bronnen (voor 99% is dit elektriciteit). als de elektriciteit wordt opgewekt door hernieuwbare/duurzame energie (PV, wind, water), dan is de warmtepomp 100% hernieuwbaar/duurzaam en co2-neutraal.
eurOpa De overgrote meerderheid van de warmtepompen die geïnstalleerd zijn in europa, worden ook geproduceerd in europa. De warmtepompbedrijven in de eu hebben dan ook een leidende rol in de ontwikkeling van de technologie. (ehpa) ze bevorderen werkgelegenheid in de eu: 40 358 europeanen zijn werken voltijd in de warmtepompensector. Dit is een zeer bescheiden schatting op basis van de verkoopgegevens in europa, waar we een bepaalde factor toegepast hebben: benodigde manuren voor de installatie van verschillende warmtepompen. (ehpa) Ze Leveren energIeZekerHeID De eu importeert jaarlijks energie ter waarde van meer dan €400 miljard. warmtepompen verminderen van gebruik van primaire/basis en finale/eindenergie. Dus zouden we minder energie nodig hebben met bijgevolg dat er minder zou moeten worden geïmporteerd. Dit bespaart kosten en stelt de levering van energie garant op hetzelfde moment: we worden meer energieonaankelijk. maar de vraag is of het wel zo optimaal is. anDere aanDacHtspunten omdat de temperaturen waarmee gewerkt wordt lager liggen, zal je woning goed geïsoleerd moeten zijn indien je van een warmtepomp wilt gebruiken. het warmteverlies mag niet te hoog liggen want anders zakt het rendement van de warmtepomp. een warmtepomp werkt alleen bij goed geïsoleerde woningen. is uw woning minder goed geïsoleerd? Dan is er zo'n grote bron nodig, dat de kosten niet opwegen tegen de opbrengsten.
pagina. 27
alhoewel de meeste systemen al goed verbeterd zijn, bestaan er nog installaties die meer ruimte innemen dan een klassieke cvketel. ook dien je er rekening mee te houden dat er boringen dienen te gebeuren. er moet dus aandacht gevestigd worden hierop, alsook op de terugvoerput en de afdichting. het is niet overal beschikbaar op haalbare dieptes. een warmtepomp levert een lagere watertemperatuur dan een aardgas gestookte cV.-ketel. een cV-systeem met een lagere watertemperatuur wordt ook wel een zogenaamde ‘lage temperatuur verwarming’ of LTV genoemd. het afgiftesysteem, moet hiervoor geschikt zijn. het afgiftesysteem wordt minder warm, waardoor het groter moet zijn om toch evenveel warmte af te geven. Vloerverwarming is hiervoor uitermate geschikt, maar er zijn ook aangepaste LTV-radiatoren. algemeen geldt, hoe lager de afgifte temperatuur, hoe hoger het rendement van de warmtepomp. echter moet vervolgens de woning zo ontworpen en gebouwd zijn dat het LTV systeem wel voldoende comfort biedt.
pagina. 28
kOsten en Opbrengsten warmtepOmp cv-ketel afschrijving 2500 euro in 15 jaar= 167 euro onderhoud 140 euro energiekosten 2000 m3 x 60 cent = 1200 euro Totale kosten per jaar 1507 euro warmtepomp afschrijving 12000 euro* in 25 jaar = 480 euro onderhoud 90 euro energiekosten 4500 kwh x 23 cent = 1035 euro** Totale kosten per jaar 1605 euro *Pomp + instalatie + aanleg bronsysteem 17000 euro, subsidie was 5000 euro. Geen landelijke subsidie meer. **een moderne hr-ketel geeft uit 1m3 gas zo’n 9 kwh aan warmte. per jaar krijgen we van de ketel dus 18000 kwh warmte. Bij een cop van 4 moeten we 4500 kwh aan elektriciteit in de pomp stoppen om 18000 kwh te verkrijgen.
pagina. 29
Biovergisting
vOeDseL gOOI je nIet w Het behandelen van ons voedselafval Vroeger werd het voedsel als afvalstof op een stortplaats gestort waardoor er veel processen ontstonden die niet altijd even goed waren voor het milieu. zo kwam er o.a. methaan vrij. Dit krachtige broeikasgas schaadt ons milieu enorm. De mensheid zorgt momenteel voor het vele malen sneller vrijkomen van broeikasgassen dan de vulkanen in de periode van de massa-extinctie. als de huidige temperatuur van de oceanen hierdoor over een grenswaarde gaat, komt de stabiliteit van het methaan in de zeebodem weer in gevaar. hierdoor kan de klimaatverandering plotseling enorm versnellen, waarschuwen de onderzoekers. pagina. 30
weg
Biovergisting een voorbeeld waar men wel iets heeft gedaan is de Braziliaanse stad São paolo. ze hebben een berg afval van 38 miljoen ton, het is nu een groene zone. ondergronds vind je een heel pijpleidingenstelsel dat het vrijkomende methaan opvangt zodat het kan worden omgezet in biogas, waarmee zij elektriciteit opwekken. De centrale voorziet 400 000 mensen van elektriciteit. Sinds de start in 2004 voorkwam men er de uitstoot mee van 7,4 miljoen ton broeikasgassen. Moet Nederland zich trouwens ook niet eens aansluiten bij het Global Methane Initiative? blijkbaar doen we het nog steeds niet goed naar schatting gooit de nederlandse consumenten ieder jaar voor zo'n € 2,5 miljard aan voedsel weg. Dat is voor de gemiddelde nederlander jaarlijks zo’n 50 kg aan goed voedsel. wereldwijd verspillen we 1,3 miljard ton voedsel; een derde van de gehele productie. Door voedselverspilling gaat er dus veel goed voedsel verloren. alleen al in nederland wordt jaarlijks voor enkele miljarden euro’s aan bruikbaar voedsel de kliko ingegooid of onnodig laagwaardig verwerkt. Voedselverspilling vind je overal: bij de oogst, tijdens opslag en transport, in supermarkten en horeca, maar ook thuis. Dit kost niet alleen geld, maar ook energie. en het levert extra uitstoot van het broeikasgas co2 op bij transport en afvalverwerking. Voedselverspilling in huishoudens en restaurants samen is verantwoordelijk voor ongeveer 3,5 procent van de totale jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen van de gemiddelde consument. in termen van economische eecten, veroorzaakt onnodig voedselafval hoge kosten voor afvalbeheer. Dergelijke kosten behelzen het onderhoud van stortplaatsen (waar het voedselafval meestal weggegooid wordt) alsook transportkosten, operationele kosten in de zuiveringsinstallaties, en in sommige gevallen de kosten van afvalscheiding. het verspillen van voedsel roept ook maatschappelijke vraagstukken, met name gezien de huidige wereldwijde financiële crisis, stijgende voedselprijzen en internationale voedseltekorten. naar schatting een derde tot de helft van alle huidige voedselproductie eindigt verspild. inmiddels meldt de Fao dat 868.000.000 mensen, of 12% van de wereldbevolking, is ondervoed. De oorzaken van de verspilling zijn erg verschillend: te veel ingekocht, te lang bewaard, te veel gekookt of gewoon niet lekker. Van alle voedingsmiddelen worden rijst, pasta en brood het meest weggegooid. we moeten ook wat creatiever omgaan met onze 'left-overs', en alleen eten kopen als we het echt nodig hebben. Dat betekent slimmer omgaan en slimmere keuzes maken. maar sommig voedselafval is gewoon onvermijdelijk, zoals schilpagina. 31
Biovergisting len, theezakjes en botten. Dus we moeten ook kijken naar het deel dat echt als afvalvoedsel in onze bak eindigt. hieraan wordt helaas weinig aandacht geschonken. een klein lichtpuntje is het voorbeeld van de stortgas-installatie op de voormalige vuilstort in zelhem die zowel stroom als gas levert. het vrijkomende methaan vliegt normaal gesproken de lucht in, maar in zelhem wordt het stortgas opgevangen en omgezet in elektriciteit. wij bekijken eerst wat biovergisting is. anaerobe vergisting Bij anaerobe vergisting wordt ons voedselafval gebruikt, wordt het verteert, en verandert het in energie. anaerobe vergisting is een volledig natuurlijk proces. Voor dit proces zijn methaan bacteriën verantwoordelijk. ze breken organisch materiaal af en zetten het om in biogas. Dat doen ze in zuurstofloze omstandigheden (vandaar an-aeroob). De methaanbacteriën behoren tot de oudste levende wezens op onze aarde. Drie tot vier miljard jaar geleden kwamen ze al voor, lang voor het ontstaan van de atmosfeer, zoals we ze nu kennen. op dat ogenblik bevatte de atmosfeer nog geen zuurstof. Dat verklaart meteen waarom tot vandaag de methaanbacterie enkel overleeft in een zuurstofloze omgeving. het verwerken van de voedselverspilling produceert dus methaan. het is niet de bedoeling dat dit gas vrijkomt in de atmosfeer, daarom moet het opgesloten zitten in een afgedichte omgeving van bijvoorbeeld een vergistingstank. De micro-organismen die het vergistingsproces verzorgen, voelen zich het best bij een vaste temperatuur en zuurgraad. Verder zijn micro-organismen gebaat bij een zuurstofloze omgeving. want voor sommige micro-organismen is zuurstof zelfs dodelijk. micro-organismen zijn in staat een heel scala aan organisch materiaal af te breken, maar kunnen van slag raken bij een te snelle verandering van voeding. Door regelmatig en met constante kwaliteit te voeden, kunnen de micro-organismen zich afstemmen op hun leefomgeving. het resultaat is dan biogas of groengas. het "biogas" bestaat dan uit methaan (55-65 procent) en kooldioxide (35-40 procent).
pagina. 32
Biogas speelt een steeds grotere rol in onze energievoorziening. het is hernieuwbare energie die steeds meer ontstaat tijdens vergisting van organisch materiaal, zoals hout, snoeiafval of voedselresten. Sinds de komst van de ahpD-techniek claimt deze de biomassa in één stap om te kunnen zetten in groengas met een hoog methaangehalte (95 procent). Bij deze vorm van hogedrukgisting bouwen de vergistingsbacteriën in een gesloten systeem zelf een hoge druk op. De vergisting verloopt dan beter, wat leidt tot een hoogwaardig groengas. we praten hier dus niet over mest als vergistingsproduct. Wat doet een Biovergister? in een vergister wordt organisch materiaal met behulp van micro-organismen afgebroken tot methaan en koolstofdioxide. Dit proces vindt plaats onder zuurstofloze omstandigheden. er zijn grofweg drie groepen micro-organismen aan het werk in een vergistingsinstallatie: één groep breekt organisch materiaal af, een tweede groep verwerkt de tussenproducten die ontstaan, terwijl een derde groep de uiteindelijke gasvorming verzorgt De productie van biogas kan worden herleid tot vier deelprocessen: 1. Verkleinen en mengen een vergistingsinstallatie wordt gevoed met (bijvoorbeeld) mest en snijmaïs (of ander organisch materiaal). De mest is vloeibaar en de maïs is in kleine stukjes gehakt. het mengsel van mest en maïs wordt continu geroerd. hierdoor kunnen de enzymen van de micro-organismen overal goed bij om de stukken plant af te breken. het plantmateriaal valt door het werk van de enzymen uiteen in water, zetmeel, suikers, vetten, eiwitten en vezels. Dit proces heet hydrolyse. De verdere araak van zetmeel, suikers en eiwitten levert de micro-organismen de energie en de bouwstenen om te groeien. 2. Vorming van lagere vetzuren met de gevormde tussenproducten (zetmeel, suikers, vetten en eiwitten) gaan zuurvormende micro-organismen aan de slag. De tussenproducten worden door deze minuscule
Biovergisting organismen omgezet in zuren – dit proces heet acidogenese. in de vergister ontstaan door de omzettingen azijn-, propion- en boterzuren, de zogenaamde lagere vetzuren. in kleinere hoeveelheden wordt ook melkzuur en alcohol gevormd. Vezels worden in het hele vergistingsproces niet of nauwelijks afgebroken. 3. araak van de lagere vetzuren
drinkwater aan circa 140 duizend woningen en bedrijven in de westelijke helft van Friesland. het grondwater van Spannenburg bevat veel methaan, gemiddeld 40 mg/l. Dit wordt nu door beluchting verwijderd. zo komt er 1000 ton methaan per jaar (1 miljoen kg) in de atmosfeer, wat overeenkomt met de uitstoot van 23.000 ton kooldioxide. De invloed van methaan op het broeikaseect is namelijk 23 maal sterker dan van kooldioxide. op Span-
De lagere vetzuren worden door de azijnzuurvormende micro-organismen afgebroken tot azijnzuur, waterstofgas en koolstofdioxide. Dit proces wordt acetogenese genoemd. De gevormde stoen zijn de ideale voeding voor de methaanvormende micro-organismen. 4. productie van biogas De methaanvormende micro-organismen zetten azijnzuur, waterstofgas en koolstofdioxide om in een gasmengsel van methaan en koolstofdioxide. Dit proces wordt methanogenese genoemd. het doel van het vergistingsproces, foto Vitens de productie van biogas, is met deze laatste omzetting een feit. nenburg is een hoeveelheid methaan te winnen die overeenkomt met 1,8 miljoen kubieke meter aardgas. Dit is voldoende voor zo’n 1250 In De praktIjk huishoudens (bij een gemiddeld jaarverbruik van 1400 m3 aardgas per huishouden (cBS 2007)). om het methaan winbaar uit het grondwater te halen, dit nuttig te kunnen inzetten en de kooldioxide-uitstoot van Spannenburg te verlagen wordt vacuümontgassing toegepast. hiermee is het mogelijk meer dan 90% van het methaan aan het water te onttrekken en winbaar te produceren.
foto Vitens
prijzen De techniek is in eigen beheer ontwikkeld. in 2010 won deze een belangrijke innovatieprijs van de internationale drinkwatersector: de iwa project innovation award. Daarnaast ontving het project de nationale innovatieprijs ‘ei van columbus’ van o.m. het ministerie van Vrom in de categorie ‘Duurzame productie’. 2. Grafeen
1.Spannenburg het drinkwaterproductiebedrijf Spannenburg in Tjerkgaast (gemeente Skarsterlân) levert
zolang er sprake blijft van een afvalberg aan voedselafval, kunnen we er maar beter iets nuttigs mee doen, vinden onderzoekers. De pagina. 33
Biovergisting
Guardian belicht een aantal ontwikkelingen om afval waardevol te gebruiken. zo probeert de eu van voedselafval het ‘wondermateriaal’ grafeen te maken. Sinds de ontdekking daarvan in 2004 is er een ware hype ontstaan rondom dit bijzondere materiaal. het kan de technologische wereld op zijn kop zetten. Grafeen is extreem dun, maar sterker dan staal en het geleidt beter dan koper. De toepassingsmogelijkheden zijn oneindig, van accu’s tot zonnepanelen. biogas het door de eu gefinancierde project probeert door het vergisten van voedselafval uiteindelijk grafeen te creëren. Door de anaërobe vergisting van het afval ontstaat biogas, dat voornamelijk uit methaan en koolstofdioxide bestaat. Daarna scheidt een innovatief en energiezuinig proces met microgolven het biogas in grafiet en waterstof. Grafiet bestaat uit een opeenstapeling van lagen grafeen. het waterstof kan als duurzame brandstof ingezet worden. Volgens neville Slack, projectmanager is het hele proces een win-win situatie. het is beter voor het milieu, doordat het proces de broei- Naam is veranderd kasgassen methaan en koolstofdioxide op een duurzame manier omzet tot een vast materiaal. en voedselafval verandert van afval in een waardevolle grondstof. Onzekerheden De grote vraag blijft echter of het proces schaalbaar is. Volgens Slack staat het project nog in de kinderschoenen en moeten alle economische aspecten nog bekeken worden. Binnenkort start een pilot waarbij Slack en zijn collega’s 150 ton voedsel gaan omzetten in grafiet en duurzame waterstof. Daaruit moet blijken of er een markt is en hoe groot die is. afval omzetten in het ‘wondermateriaal’ grafeen klinkt fantastisch. maar het is nog even afwachten of dit De oplossing gaat zijn voor de afvalberg aan voedselresten. De wetenschappers zijn het in ieder geval met de eu eens: in een ideale wereld zou er helemaal geen voedselafval zijn. Tot die tijd kunnen we bloemkool omzetten in onder meer zonnepapagina. 34
Het beste aLt nu tOe vO DOr
Biovergisting
Het beste aLternatIef tOt nu tOe vOOr kLeIne DOrpen nelen. http://www.plascarb.eu/ 3. Een speciale vergister? Grootkeukens houden veel kook- en etensresten over. op wekelijkse basis brengen tankwagens de etensresten van deze grootkeukens naar grote, centrale vergistinginstallaties waar men het toevoegt als co-vergistingproduct. het afvoeren en verwerken is een kostbare zaak. Bovendien is het transport slecht voor het milieu. maar je kunt hier ook praten over dorpen die eigen kook- en etensresten verzamelen. Deze compacte vergistinginstallatie (in een container) is ontwikkeld om bij de afvalbron zelf de organische afvalstromen te vergisten. het dure en milieubelastende transport is niet meer nodig. Via een bacteriologisch proces wordt in korte tijd het organisch afval omgezet, met als eindresultaat 3 producten, namelijk: * biogas, * proceswater, * digistaat.
ternatIef tOt OOr kLeIne rpen
wilt u meer informatie hebben dan kunt u de Groene musketiers bellen. 0572-370191
alle drie producten kunnen 100 % worden hergebruikt. milieuvriendelijker kan het niet! Biogas kan op diverse manieren direct op locatie worden gebruikt, het proceswater kan gebruikt worden voor besproeiing van gewassen of rechtstreeks geloosd worden op het riool. het overgebleven digistaat is nihil en kan gebruikt worden als kunstmest. of het wordt afgevoerd als overig afval. het proces is volledig proces geautomatiseerd. er is geen opgeleid personeel nodig om dit systeem in bedrijf te houden. het anaerobe vergistingsproces dat zich afspeelt in een afgesloten tank , heeft een verwerkingstijd die wordt uitgedrukt in dagen. Dat is zeer snel. Daarnaast is het een volledig luchtdicht afgesloten systeem. er ontsnappen geen ‘nare’ luchtjes uit de installatie. Duurzame en voordelige oplossing voor het verwerken van organisch afval!
pagina. 35
zonne-energie
ooST-weST opSTeLLinG er kan veeL meer met ZOnnepaneLen Dan Ze je verteLLen
pagina. 36
Als u een plat dak heeft en u denkt erover om zonnepanelen aan te schaen, overweeg dan ook eens een symmetrische (oost/west) opstelling van de panelen. Vaak zult u horen dat zonnepanelen op het zuiden gericht moeten zijn, maar alleen als je kijkt naar de opbrengst per vierkante meter zonnepaneel, dan is plaatsing op het zuiden inderdaad het beste. Vol op het zuiden en een helling van ongeveer 36 graden is ideaal. Maar het is niet altijd het goedkoopste. prijzen van zonnepanelen in het verleden De prijzen van zonnepanelen worden steeds lager en de panelen ook beter. het is niet vreemd dat je zoveel mogelijk energie per wattpiek wilt opwekken. De zonnepanelen in ons voorbeeld kosten ongeveer kostte de helft van het totale bedrag van de installatie. elk zonnepaneel extra zou dus een aanzienlijke invloed hebben op de totaalprijs van het zonnestroomsysteem. als dat extra zonnepaneel
zonne-energie
Van zonnepaneLen zo geplaatst moet worden dat het minder rendement oplevert, dan is het verstandiger deze weg te laten. maar je kunt ook kijken naar de opbrengst per zonnepaneel vs opbrengst per vierkante meter dak. Dan blijkt een symmetrisch oost-west systeem soms voordeliger en logischer te zijn, blijkt uit een berekening. Bij een jaarlijks verbruik heeft 5000 kwh en een plat dak van 11 bij 5.40 meter (11m oost west) kunt u normaal gesproken 15 zonnepanelen plaatsen, er vanuit gaande dat de zonnepanelen op het zuiden geplaatst worden en er rekening gehouden wordt met de schaduwwerking van de panelen. De kosten zullen rond de 6000 euro voor de panelen bedragen en de besparingen per jaar zullen ongeveer 1200 euro zijn. De terugverdientijd is daarmee circa 10 jaar. Bij een symmetrische oost-west opstelling is het mogelijk 30 zonnepanelen te plaatsen. omdat de zonnepanelen niet ideaal opgesteld zijn (dus niet op het zuiden gericht) is de gemiddelde
opbrengst per zonnepaneel wat lager. De totaal opbrengst zal echter veel hoger zijn. en niet onbelangrijk: het levert voldoende energie op om het hele elektraverbruik te compenseren. Dat betekent dus 20 tot 30 jaar zorgeloze energie! u zult bij het plaatsen van de zonnepanelen op het platte dak wel rekening moeten houden met een afstand tot de dakrand. Direct bij de dakrand zijn de sterkste wervelwinden die tijdens storm behoorlijke krachten met zich meebrengen. Daarvoor moet een veiligheidsmarge aangehouden worden, de z.g. no-Go zone. Lage hoek van de opstelling zonnepanelen in een symmetrisch oost-west systeem worden onder een lagere hoek geplaatst dan zonnepanelen in een zuid opstelling, namelijk onder een hoek van 10 graden. met een dergelijke hoek is de richting waarin de zonnepanelen geplaatst worden niet meer zo van belang als bij een hoek van 36 graden. pagina. 37
zonne-energie zolang de hellingshoek laag is. Bij een noord- zuid opstelling werken de zonnepanelen die in zuidelijke richting geplaatst zijn 100% en die in noordelijke richting geplaatst zijn 80%. Gemiddeld 90%. Bij een oostwest gerichte opstelling renderen de zonnepanelen op het westen en oosten beiden voor 90% (ten opzichte van zuidelijk gerichte panelen). Gemiddeld dus 90%. een opstelling in oost-west richting heeft echter de voorkeur omdat de energieverdeling over de dag beter is. het gevolg daarvan is dat er een kleinere omvormer gekozen kan worden, omdat nooit alle zonnepanelen voor 100% tegelijkertijd werken. en de verdeling van de energie-opbrengst is gelijkmatiger.
richting oost of west levert met een dergelijke hoek ongeveer 90% van het maximale rendement op. zelfs als de panelen op het noorden gericht worden zal het rendement nog ongeveer 80 procent zijn in vergelijk met een zuid-opstelling. Dit komt omdat de zonnepanelen ook veel energie opvangen als het bewolkt is. Directe instraling is dus niet per definitie noodzakelijk. en als het zomer is komt de zon op in het noord-oosten en gaat onder in het noord-westen. een ander voordeel is dat u minder ballast (meestal stoeptegels) nodig hebt, omdat de panelen minder wind vangen, en de belasting van het dak (gewicht per m2) is kleiner (voor sommige “zwakkere” daken een groot pluspunt). ook belangrijk is dat de lage opstelling vanaf de straat minder opvalt. het maakt dus niet heel veel uit in welke richting de zonnepanelen geplaatst worden, pagina. 38
er is nog een bijkomend voordeel van een oost-west opstelling: door de lage hoek en de symmetrische opstelling heeft de wind veel minder invloed op de zonnepanelen. Daarnaast is het eigen gewicht van het systeem per vierkante meter hoger, doordat er meer panelen zijn. er hoeft dus geen of veel minder ballast gebruikt te worden in een dergelijke opstelling. hierdoor is een oost-west opstelling ook zeer geschikt voor een wat minder stevig dak. In theorie zouden de panelen in een nog lagere hoek geplaatst kunnen worden dan 10 graden. in de praktijk zullen de panelen dan echter vies worden, doordat de regen de zonnepanelen niet meer schoonspoelt. Bij 10 graden zullen de panelen grotendeels schoon regenen. het is echter wel aan te raden de panelen af en toe te controleren en soms (tweemaal per jaar) zelf schoon te maken.
horizon 2020 is het programma van de europese commissie om europees onderzoek en innovatie te stimuleren. horizon 2020 loopt sinds 1 januari 2014 en is de opvolger van het zevende kaderprogramma (kp7). horizon 2020 krijgt een totaalbudget van ongeveer €80 miljard voor de periode 2014-2020. met horizon 2020 wil de europese commissie wetenschap en innovatie stimuleren in het bedrijfsleven en de academische wereld. De wereld uitdagen om samen oplossingen te bedenken voor maatschappelijke vraagstukken die in heel europa spelen. Bijvoorbeeld voor klimaatverandering, vergrijzing, voedselveiligheid en betaalbare duurzame energie. wie kan deelnemen aan horizon 2020? iedere organisatie die actief is in onderzoek, technologische ontwikkeling en innovatie in internationaal verband; individuele onderzoekers.
Bouwen en wonen
De waTerneST 100
pagina. 40
Bouwen en wonen
Duurzaam DrijVenD huiS De waternest 100, is een rondvormig huis volledig gemaakt van gelamineerd hout. het Britse architectenbureau ecoFloLife heeft de eerste bijna volledig recyclebare woning opgeleverd. De waternest 100 is geheel zelfvoorzienend. Dat is ook de reden dat het een volledig innovatief product is dat geproduceerd kan worden op industriële schaal met behulp van een technisch procedé waarbij hout onder druk geperst wordt. het vermindert hiermee de vraag naar vaak hard en massief hout. naast de buitengewone duurzaamheid, betaalbaarheid en esthetische eigenschappen van het product, heeft de gelamineerde houtstructuur een uitstekende brandwerendheid. De romp is gemaakt van gerecycled aluminium met een hoogwaardige coating, en de acht afzonderlijke modules zijn perfect waterdicht gemaakt. elke module heeft schotten, uitsparingen en groeven die essentieel zijn om alle systemen van de wooneenheid goed te kunnen laten functioneren. De keuze om de romp uit delen te maken maakt de opslag en het transport van de waternest 100 met behulp van de standaardnorm van vrachtwagens of containers met betrekking tot de grootte eenvoudig. er zit 60 vierkante meter aan Thin-Film technology (ciS koper-indium-sulfide) op het dak waardoor deze panelen 4kw genereren en direct kunnen worden geïnstalleerd op het houten dak van de waternest 100. Deze energie wordt voornamelijk gebruikt voor intern gebruik van de wooneenheid. Dit type panelen verschilt van de conventionele door het lage energieverbruik dat nodig is voor de productie, waardoor ze in feite de meest milieuvriendelijke zijn.
pagina. 41
Bovendien, vanuit een esthetisch oogpunt: ze kunnen worden geboge te plaatsen.
De waternest 100 heeft een geïntegreerd aircosysteem wat het moge latie aanwezig is in het plafond van de wooneenheid en in de vloer via met een automatische temperatuurregeling zorgt voor zeer laag energ
De zuivering van het afvalwater gaat via een geavanceerd geïntegreer van grijs en zwart water (badkamer en keukenafval, enz.). Dit kan wee water of volledig gezuiverd geloosd op meren, zeeën en rivieren. het e veer om de zes maanden het verwijderen van de biologische afvalsto ven. uiteraard kunnen alleen ecologische wasmiddelen en zeep word de tankinhoud met de substantiële 1.500 liter.
De badkamer met zijn zachte en elegante inrichting is gebouwd met b maturen met Dupont™ corian® thermoformed top. een recyclebare co aluminatrihydraat en 1/3 acrylpolymeer, waardoor het zeer goed besta http://www.ecoflolife.com/company
pagina. 42
en om op vrijwel elk type dakbedekking
elijk maakt dat een gefilterd microventia luchtroosters. het intrekbaar systeem gieverbruik en weinig onderhoud.
rd systeem voor de zuivering en filtering r gedeeltelijk worden hergebruikt voor enige onderhoud dat nodig is, is ongeen uit het interne filter die achterblijen gebruikt. Voor zoet drinkwater is er
behulp van hoge kwaliteit, kranen en aromposietmateriaal gemaakt van 2/3 and is tegen schimmels en bacteriën.
De op zonne-energie werkende waternest 100 kan op elk meer of rivier worden geplaatst en is volledig onaankelijk. het is ontwikkeld door de in Londen gevestigde ecoFloLife in samenwerking met de italiaanse architect Giancarlo zema. er is genoeg ruimte voor een gezin van vier personen met twee slaapkamers. het grootste model van de circulaire woning is 12 meter lang en heeft een diameter van 4 meter, De vloeroppervlakte is ongeveer 1.076 vierkante meter (100 vierkante meter) plus balkons.
pagina. 43
Bouwen en wonen
HET PASSIEFHuIS Een passieuis onderscheidt zich door de bijzondere combinatie van een zeer hoogwaardig en aangenaam binnenklimaat en een zeer laag energieverbruik. Hierbij is het belangrijk dat de buitenschil zeer goed geïsoleerd is. Ook luchtdicht bouwen speelt hierbij een grote rol. Bij passief bouwen dient u ervoor te zorgen dat deze buitenschil passief, dus zonder hulp van installaties, de warmte binnenhoudt.
pagina. 44
Bouwen en wonen Door een goed uitgekiend compact ontwerp, georiënteerd op de zon, uitgevoerd met zeer goede schilisolatie en een eectieve kierdichting, kan warmte nauwelijks weg uit het passieuis. hierdoor is er nog maar heel weinig energie nodig om de woning in de winter op temperatuur te houden. Dan zorgen passieve warmtebronnen zoals de zon en interne warmtebronnen zoals bewoners en huishoudelijke apparaten voor bijna alle benodigde warmte. Door de kleine hoeveelheid verwarming die dan nog nodig is op een slimme manier over de lucht van het gebalanceerde ventilatiesysteem aan te voeren, is een conventioneel verwarmingssysteem overbodig. in de zomer garanderen passieve strategieën zoals een goed ontwerp, zware schilisolatie, de aanwe-
zigheid van thermische massa, zonwering en nachtventilatie een comfortabel binnenklimaat. elk passieuis draagt op deze manier eenvoudig bij aan een opmerkelijke milieubesparing, zonder op comfort of andere aspecten in te leveren; door de afwezigheid van koudestraling als gevolg van een uitstekende isolatie van de schil in combinatie met een voortreelijke kierdichting en koudebrugvrije detaillering, gebruik van zonlicht als belangrijkste verwarmings- en verlichtingsbron en een voortdurende toevoer van verse en schone ventilatielucht, ontstaat een gezonder en aangenaam binnenklimaat. al deze ontwerptechnische, bouwkundige en installatie technische
pagina. 45
Bouwen en wonen maatregelen zijn onderdeel van de passieuistechnologie die gebaseerd is op specifieke kennisontwikkeling in het buitenland. het passieuisconcept is oorspronkelijk – eind jaren tachtig – ontwikkeld door prof. Bo adamson aan de universiteit van Lund in zweden en in de jaren negentig verder gebracht door het wetenschappelijke passiv haus institut (phi) in Darmstadt onder leiding van Dr. wolfgang Feist. Feist is bij uitstek de grondlegger van de verdere verspreiding van de passieuistechnologie in europa en daarbuiten. inmiddels is een groot aantal insituten en onderwijsinstellingen vooral in Duitsland, oostenrijk en zwitserland betrokken bij de kennisontwikkeling en kennisoverdracht van deze duurzame technologie. Het buitenland en nederland het enthousisme voor de toepassing van deze technologie bij een groot aantal betrokken partijen in de bouw is m.n. de afgelopen 10 jaar in het buitenland in een stroomversnelling gekomen. zo zijn er reeds meer dan 5000 passieuizen gebouwd in Duitsland, zweden, oostenrijk en zwitserland. ook in nederland, Denemarken België, italië en Frankrijk zijn de afgelopen zes jaar de eerste passieuizen gerealiseerd. De ervaringen zijn uitermate positief. Daarnaast zijn in meerdere landen ook scholen, verzorgings- en verpleegtehuizen, kantoren en bedrijfsgebouwen gerealiseerd conform het passiefpagina. 46
huisconcept . De laatste jaren groeit ook de belangstelling voor de toepassing van deze technologie bij renovatie van oudbouw, mede als gevolg van met name de resultaten van het praktisch onderzoekswerk van het phi in Darmstadt. De Stichting passief huis holland stelt zich ten doel het enthousiasme in het buitenland voor het passieuis concept ook in nederland breed op te wekken en een groot maatschappelijk draagvlak te creëren voor de bijzondere kwaliteiten van dit concept. Veel bestuurders, stedenbouwkundigen, ambtenaren, architecten, adviseurs, fabrikanten, ontwikkelaars, bouwers en installateurs, maar m.n. opdrachtgevers en gebruikers hebben voor het eerst kennis gemaakt met het fenomeen passieuis. Sindsdien is men zonder uitzondering overtuigd van de bijzondere kwaliteiten die worden bereikt door een integrale aanpak gericht op een substantiële verbetering van de kwaliteit van het binnenmilieu. een passief gebouw wordt op het zuiden georiënteerd. afwijken van 20 tot 30 graden van het zuivere zuiden zijn nog toegestaan. De zuidoriëntatie maakt benutting van gratis zonnewarmte in het stookseizoen mogelijk. maar in de zomer is die zuidoriëntatie nog belangrijker om oververhitting te voorkomen. De zonnebaan heeft hiervoor een interessant ingebouwd regelmechanisme.
in het zuiden staat de zon in de winter veel lager aan de hemel dan in de zomer. Daardoor kan de winterzon gemakkelijk binnen komen en kan ongewenste zomerzon gemakkelijk worden buiten gehouden. een passief gebouw heeft grote ramen aan de zuidkant en veel kleinere ramen aan de noordkant. een passief gebouw heeft ook interne zonwering. Dat wil zeggen dat ruimten waar warmte gewenst is aan de zuidkant liggen. Dat zijn: woonkamers, kinderkamers en dergelijke dus aan de zuidkant. ruimten die warmte produceren of geen warmte nodig hebben liggen aan de noordkant. Dat zijn: keukens, trappenhuizen, bergplaatsen, garages en dergelijke.. een passieuis heeft per jaar een energiebehoefte voor ruimteverwarming van 15 kwh/m², dit komt ongeveer overeen met een gasverbruik van 1.5 m³ gas/m² vloeroppervlak. Dit betekent dat twee gloeilampen van 100 watt genoeg zouden zijn om een kamer van 20 m² te verwarmen of dat een haarföhn zou volstaan om een passieuis van 100 m² te verwarmen. een passieuis verbruikt 10 keer minder energie voor verwarming dan een gemiddelde bestaande woning en 4 à 5 keer minder dan de huidige nieuwbouwwoning uitgevoerd conform het nederlandse Bouwbesluit. een passieuis is… …comfortabel een passief gebouw is extra
goed geïsoleerd. Daardoor is de gemiddelde oppervlaktetemperatuur van de wanden wat hoger dan we gewend zijn. Dat betekent dat via de huid minder warmte wordt afgestraald. Dat ervaren we als comfortabel. Bovendien is de oppervlaktetemperatuur gelijkmatig, doordat ook de ramen extra goed geïsoleerd zijn. mensen ervaren ook deze “symmetrische temperatuurverdeling” als aangenaam en comfortabel. een passief gebouw is bovendien geheel tochtvrij. zorgvuldige uitvoering van de details moet naadloos aansluiten van de bouwkundige componenten verzekeren. en voor allerlei simpele zaken als bijvoorbeeld brievenbussen bestaan tochtvrij, gesloten oplossingen. ook tochtvrij zijn ervaren mensen als een grote bijdrage aan het ervaren comfort. een passief gebouw zal vrijwel altijd beschikken over balansventilatie met warmteterugwinning. Dat betekent dat in het koude seizoen de frisse buitenlucht bijna op kamertemperatuur binnenkomt. ook dit ervaren we als een grote comfortverbetering. De zuid oriëntatie van een passief gebouw zorgt
ervoor dat de hoogstaande zomerzon gemakkelijk kan worden buitengesloten. Daardoor kan een passief gebouw ook ’s zomers thermisch comfortabel zijn. een voortdurende toevoer van gefilterde en verse ventilatielucht is, naast goede isolatie en kierdichting, een van de belangrijkste randvoorwaarden voor een passieuis. …rendabel in een passieuis is de resterende warmtebehoefte voor ruimteverwarming zo gering, dat zonder verlies van comfort kan worden afgezien van een conventioneel verwarmingssysteem. met de besparing op de kosten van een dergelijk systeem kan de optimalisatie van bouwkundige elementen en het hoogeciënt ventilatiesysteem worden gefinancierd. passieuisbewoners betalen gemiddeld 1€ /m² per jaar voor ruimteverwarming en hoeven zich dus minder zorgen te maken over stijgende energiekosten. Terwijl ze het hele jaar door van een gezond en comfortabel binnenklimaat genieten, kunnen zij rekenen op
pagina. 47
Bouwen en wonen lage energielasten gedurende de hele levensduur van de woning. …milieuvriendelijk een passieuis levert een actieve bijdrage aan de bescherming van het klimaat. Door de verregaande energiebesparing is de afhankelijkheid van fossiele brandstoen zo beperkt mogelijk. niet alleen het energieverbruik voor verwarming (15 kwh/m²a), maar ook het totale primaire energiegebruik per huishouden blijft begrensd tot max 120 kwh/m² per jaar. Dit betekent minimaal 54% minder co2-uitstoot t.o.v. de huidige standaard nieuwbouwwoning. De geringe resterende energiebehoefte wordt zo duurzaam mogelijk geproduceerd, zodat een nog grotere reductie in co2-uitstoot mogelijk is. …de bouwstandaard van de toekomst De eerste “echt passieve” woningen die in nederland zijn gebouwd werden ontworpen door architect jon kristinsson uit Deventer. hij ontwierp 184 zogenaamde me (= minimum energie) woningen. Deze woningen hebben uitstekend gepresteerd. De kwaliteit van de binnenlucht was vrijwel gelijk aan die van de omgevende buitenlucht. het energiegebruik voor ruimteverwarming was voor een eengezinswoning ongeveer 300 m3 aardgas per jaar. als de woningen zouden worden voorzien van de allernieuwste ventilatie-installatie zou het energiegebruik voor ruimteverwarming tot onder de 200 m3 aardgas per jaar teruglopen. Daarmee is al ongeveer bereikt wat voor een passieve nieuwbouwwoning nu mogelijk moet zijn. een goed ontworpen passieve woning van gemiddelde afmetingen moet nu nog iets lager kunnen uitkomen. De minimum energie woningen van jon kristinsson zijn “passief volgens het boekje”: orientatie, raamvlakken, zonnwering, isolatie, ventilatie, uitsluiting zomerzon, alles “zoals het zou moeten”.
Dag van de stadslandbouw editie 2015: Iedereen boer?! 's-hertogenbosch treedt op als gaststad van de Dag van de Stadslandbouw 2015, waarbij de excursiedag op woensdag 3 juni en het congres op donderdag 4 juni plaatsvindt. De publieksdag, waar stadslandbouw initiatieven overal in het land zich kunnen presenteren, is op zaterdag 6 juni. 'iedereen Boer?!' is het motto van dit jaar, wat verwijst naar innovatieve, 'out-of-thebox' dwarsverbindingen die maken zijn tussen stadslandbouw en zorg, welzijn, onderwijs, agri-food en stedelijke ontwikkeling. De volgende hoofdthema's staan hierbij centraal: - Verbinden stad-platteland - Gezondheid, participatie en welzijn - Nieuwe verdienmodellen - Nieuwe markten - Sociaal ondernemerschap een veelzijdig en hoogwaardig programma o.a.:
http://www.passieuismarkt.nl/
* een uitgebreide keuze aan deelthema's in ca. 24 werk- en inspiratiesessies; * diverse gezaghebbende (internationale) keynote sprekers (met verdieping in de sessies); * een exclusieve bestuurdersconferentie voor burgemeesters, wethouders en be stuurders uit de sectoren food, agro en stedelijke ontwikkeling; * een informatiemarkt en een streeklunch, waar lokale producenten hun producten kunnen presenteren;etc
http://passipedia.org/start
www.dagvandestadslandbouw.nl
. http://www.passieouwen.nl/
pagina. 48
een burgerinitiatief in de praktijk Ed van der Post
Nieuwe toepassing thermodynamica: een ontwikkeling die de potentie heeft een reële bijdrage te leveren aan het verminderen van ons energieverbruik.
De groene musketiers De Groene musketiers is een onaankelijke organisatie (bestaande uit 3 bestuurders en ruim 50 sympathisanten) die vanuit een consumentenplatform de verduurzaming van de samenleving bevordert, door mensen en initiatieven te verbinden, te versterken en te versnellen. Vanuit deze visie zijn we gestart met een aantal projecten. zoals bij veel andere burgerinitiatieven ging de aandacht naar het plaatsen van zonnepanelen als eerste project. maar om te voorkomen dat het hierbij zou blijven onderzochten we tientallen nieuwe duurzame producten die nog niet op de nederlandse markt waren om te kijken of deze interessant zouden zijn als project.
pagina. 50
zo liepen we eind 2013 aan tegen het principe van de thermodynamica. een soort warmtepompsysteem dat in engeland en ierland kort daarvoor was geïntroduceerd op de markt van duurzame producten. het zou een alternatief kunnen zijn voor het produceren van warm tapwater in plaats van de standaard gas- of elektraboilers. fase 1
OrIëntatIe
De eerste stap die wij maakten was het vergaren van alle informatie die voorhanden was op internet en het inventariseren van bedrijven of organisaties die hier al ervaring mee hadden. al snel bleek dat er een bedrijf was in nederland dat juist op dat moment het systeem wilde introduceren. Tijdens het bezoek aan dit "bedrije" bleek al snel dat het systeem en het bedrijf nog niet over de door ons gezochte informatie beschikte vanwege de te korte tijd die zij hadden gehad om op alle vragen antwoorden te vinden. Dus de enige weg die over bleef was het benaderen van de producenten. er bleken maar twee bedrijven te zijn die dit systeem maakten. eén in portugal en één in Spanje. het bedrijf in portugal sprak ons het meeste aan en stuurde ook alle informatie die wij nodig hadden. uiteindelijk kwamen we tot de conclusie dat we het bedrijf moesten gaan bezoeken en een seminar moesten volgen dat zij aanboden. Fase 2 materIaaL De essentie van het bezoek was om een aantal aspecten van het systeem te leren begrijpen en te kijken of het systeem in nederland
De Herkenbare zwarte panelen
toepasbaar zou zijn. een logische gedachte, omdat het gebruik van de thermodynamische panelen in het buitenland voornamelijk gericht is op het onttrekken van warmte uit de buitenlucht, en de gemiddelde temperatuur in het buitenland (Spanje en portugal in dit geval) ligt hoger dan in nederland. Dus twee belangrijke vragen waren: “zou het systeem in nederland rendabel zijn?” en “wat zijn de werkelijke kosten?”. Daarnaast keken we naar: is het systeem betrouwbaar; zijn er wetenschappelijke onderzoeken en referenties; wat is de kwaliteit van het materiaal. maar vooral: wat levert het aan vermogen op en wat zijn de kosten. uiteindelijk willen we allemaal een rendabel product en een snelle terugverdientijd. na twee dagen intensief gesprekken voeren, lessen bijwonen over het technische verhaal van de diverse producten, berekeningen maken en analyseren, kwamen we tot een teleurstellende conclusie. De kosten zijn relatief te hoog en het rendement is in verhouding met onze gas- en elektraprijs in nederland te laag. wij zijn dan ook het enige land waar dit speelt. het rendement is immers altijd gekoppeld aan de geldende energieprijzen in een bepaald land. Dus per land moet opnieuw gekeken worden naar de kosten versus de baten. het gaat er dan niet over of het systeem werkt, maar of het rendabel is.
pagina. 51
Fase 3
InnOvatIe
in nederland aangekomen zijn we tot de conclusie gekomen dat we onze insteek ten aanzien van het systeem moesten veranderen. het is vrij simpel. het systeem ontrekt warmte uit zijn omgeving en koelt hiermee ook zijn omgeving. met de warmte genereert het energie om water te verwarmen. Dus van lucht naar water. hierbij is een optimale situatie een omgevingswarmte van gemiddeld 20 graden, waarbij de cop-waarde rond de 5,4 ligt. het systeem is binnen een groot onderzoek in zwitserland (wpz in Buchs) vergeleken met tientallen warmtepompen. hieruit bleek dat de cop bij 7 graden 3,5 was (nieuwe meetwaarden, vaak worden nog verouderde meetwaarden gebruikt). Daarmee scoort het een van de hoogste waarden in vergelijking met andere warmtepompsystemen. het gebruik wordt optimaler naarmate de temperatuur hoger ligt. Dus we moeten zoeken naar locaties of een binnenruimte waarbij de gemiddelde temperatuur hoger is dan die van buiten en waarbij de temperatuur constant is. of anders: welke ruimte levert altijd een grote hoeveelheid warmte, of heeft veel warmte en moet gekoeld worden waarbij het warm water gebruikt kan worden voor bijvoorbeeld verwarming, of warm tapwater. in nederland wordt binnen diverse bedrijfstakken veel restwarmte geproduceerd, waar nog geen goede en/of goedkope oplossing voor is bedacht. zo is het energieverbruik in bijvoorbeeld serverruimtes hoog. Servers gebruiken veel energie en er is koeling nodig om de geproduceerde warmte te compenseren. De oplossing tot nu toe bestaat dan ook uit koeling van buitenaf of het wegzuigen van de warmte. het hergebruik van restwarmte is daarom ook interessant. Branches waarvan bekend is dat er een voldoende hoeveelheid laagwaardige warmte beschikbaar is zijn bijvoorbeeld: • papierindustrie; • aardappelverwerkende bedrijven; • conservenindustrie; • glasindustrie; • staalindustrie; pagina. 52
• textielreiniging; • bierbrouwerijen; • (petro)chemische industrie; • zuivelindustrie. en dan is er nog de veehouderij. De restwarmte die vrijkomt uit de biovergisters van een agrarisch bedrijf, wordt op dit moment gebruikt voor de verwarming van stallen en woningen, maar er blijft nog veel restwarmte over. ook bij biggenfokkerijen wordt de vloer verwarmt met meestal een gasinstallatie. restwarmte is momenteel een duurzaam onderwerp, waarbij het inzetten van het thermodynamisch systeem een mogelijke bijdrage kan leveren. particulier gebruik van dit systeem is zeker ook een mogelijkheid. er is in een huis, of complex altijd een ruimte waarbij een constante temperatuur aanwezig is. Bijvoorbeeld de stookruimte. De warmte hiervan gebruik je voor het warmwatergebruik. restaurants, verpleegtehuizen, scholen, etc. al deze gebouwen hebben in het gebouw een ruimte waarin een constante temperatuur is (gratis warmte). Fase
prObLeem OpLOssen
uitgangspunt is dus dat het systeem werkt maar dat je het moet aanpassen aan de nederlandse situatie. Dus hebben we een paar systemen besteld en zijn begonnen met het plaatsen van twee systemen. eén daarvan in een serre en de andere in een garage. na een aantal maanden testen blijken ze goed te werken en hun prestaties waar te kunnen maken. ze leveren warm tapwater voor de douche en de keuken, zo goed als gratis door eciënt gebruik van de warmte in de lucht. het enige probleem is dus de prijs. De kosten moeten omlaag. je kunt als coöperatie bij een grote order zeker 30% korting krijgen. Dat zou betekenen dat wanneer we hiervan uitgaan we mensen de mogelijkheid geven om tegen een lagere prijs het systeem toch te kunnen aanschaen. De terugverdientijd is daarmee aantrekkelijker geworden. De terugverdientijd geeft normaal inzicht in de verhouding tussen de investering van een energiebesparende maatregel (minus eventu-
ele toegewezen subsidies of andere fiscale voordelen) en de jaarlijkse kostenbesparingen. Vandaar dat het ook belangrijk is dit mee te nemen in dit verhaal. in principe geldt dat een energiebesparende maatregel die binnen vijf jaar wordt terugverdiend als rendabel (redelijk) wordt beschouwd, wat natuurlijk onzin is in deze tijd waarbij de rente 0% is. Fase 5
De markt
als burgerinitiatief moet je oppassen om niet te snel op de stoel van een commercieel bedrijf te gaan zitten. maar aan de andere kant moet je ook een verdienmodel creëren om te kunnen blijven bestaan. De bedoeling van de coöperatie is niet om producten te verkopen, maar de korting te krijgen voor onze leden. Daarnaast hebben wij geen commercieel belang bij het feit om zo'n product op de markt te brengen. installatiebedrijven hebben dat wel. zij verkopen het product zoals het op de markt wordt aangeboden natuurlijk tegen een veel hogere (te hoge) prijs. De vraag is nu: hoe kun je een duurzaam product dat nog niet op de markt wordt aangeboden en wat een reële bijdrage kan leveren aan ons mi-
lieuprobleem als burgerinitiatief onder de aandacht brengen van de burger en de politiek. omdat het een burgerinitiatief is en de politiek zegt dit soort initiatieven te willen steunen, maakten wij gebruik van een adviesorgaan dat op basis van duurzame dorpen in de provincie overijssel betaald wordt om dit soort initiatieven te ondersteunen. in dit geval was dit voor ons Stimuland. Stimuland is een onaankelijke stichting die projecten op het platteland stimuleert, initieert en begeleidt. wij hebben een afspraak gemaakt om het werkende systeem te introduceren en te kijken welke opties er zijn om dit politiek op de agenda te krijgen. een optie zou zijn om het systeem bij boerenbedrijven uit te gaan proberen, vanwege de restwarmte die daar vaak aanwezig is. omdat wij geen contacten hebben met boeren en Stimuland wel zou deze vraag natuurlijk prima bij hen passen. De afspraak was dat zij zouden kijken naar geschikte bedrijven voor een proefopstelling......en toen werd het stil. een paar maanden. Gebeld en gevraagd waarom dit geen vervolg meer kreeg. het antwoord: “er is geen geld meer voor ondersteuning.” zij werken alleen wanneer ze betaald worden. Dat heet duurzaam geld. Fase 6
Het LanD
Lokale burgerinitiatieven moeten het dus niet hebben van dit soort organisaties, want het belang ligt hier meer op projecten begeleiden waar geld te halen valt. met andere woorden: het zijn gewoon commerciële organisaties die onder de vlag van duurzaamheid geld verdienen. Volgend jaar kan het natuur zijn en het jaar daarop milieu, etc. en onze ervaring is dat dit soort organisaties steeds meer ontstaan of gedwongen worden te ontstaan. kijk maar eens naar de organisatie natuur en milieu. altijd vet gesubsidieerd en nu moeten ze met minder geld rondkomen. Dus gaan ze zonnepanelen verkopen, en adviseren ze alleen projecten die gesubsidieerd zijn. Dus nieuwe initiatieven zijn moeilijk te plaatsen bij lokale organisaties omdat het voor hen niet interessant is. De volgende stap was om te kijken welke landelijke organisaties er zijn
pagina. 53
die duurzame initiatieven op papier promoten en ondersteunen. Dat varieerde van provinciale bestuurders tot landelijke organisaties zoals hieropgewekt. in totaal hadden we 460 e-mailadressen verzameld. Via deze e-mail-benadering hoopte we in ieder geval een respons te krijgen en het verhaal onder de aandacht te brengen. een website met alle informatie was in de lucht gebracht, omdat je niet alles in een e-mail kunt en moet vertellen. Dus verzenden maar. De verwondering was groot .... niemand van al die landelijke organisaties heeft gereageerd, behalve de provincie overijssel. De betreffende bestuurder mailde terug dat er taalfouten in de tekst zaten en de informatie niet verder wilde delegeren. meestal komt er dan een gezegde bij mij op van ''mijn broek zakt er van af". Direct een e-mail teruggestuurd of het klopt dan hij op basis van taalfouten een project afwijst. als dat zo zou zijn dan wil ik graag de pers hiervan op de hoogte brengen. Binnen een minuut kreeg ik een telefoontje van deze persoon of ik dat niet wilde doen. ik moest begrijpen dat taalfouten iets zegt over de kwaliteit van de afzender en dus per definitie of iets betrouwbaar is. conclusie: een nieuw burgerinitiatief moet om te kunnen communiceren met de provincie een professioneel bureau inschakelen dat bij hen bekend staat om überhaupt een luisterend oor te vinden. Daarnaast reageren alle andere landelijke organisaties niet op emails. Fase 7 De truc en tegenwerkIng ieder jaar organiseert de provincie overijssel een ‘energy pitch’. het is een activiteit van Stimuland en natuur en milieu overijssel. Beide organisaties werken samen in deze energy pitch om lokale initiatieven voor duurzame energie en/of glasvezel verder te helpagina. 54
pen met professionaliseren. energy pitch overijssel wordt mogelijk gemaakt door de provincie overijssel. Dit zou een uitstekend uitgangspunt zijn voor ons project om steun voor een proefopstelling bij een boer of ergens anders te vragen. natuurlijk nemen we geen contact op met Stimuland, vanwege onze ervaring eerder hiermee, maar met natuur en milieu overijssel. De contactpersoon willem Seine was enthousiast over het verhaal en meldde ook dat er nog maar vier aanvragen voor de pitch waren, en ons project toch wel het meest haalbare was. het conceptplan voor de pitch konden we gaan uitwerken en opsturen. zo gezegd zo gedaan. Vlak voor de vakantie in juni stuurden wij het conceptplan. Toen volgde weer de bekende stilte. uiteindelijk in augustus belde ik op en meldde deze willem dat het project nu in handen lag van Stimuland. ze hebben het onderling verdeeld. ik moest maar contact met dhr. roetert opnemen. Tot onze verbazing gaf deze aan dat ons project-conceptplan opeens op de reservebank lag. er waren 21 aanvragen tijdens de vakantie binnengekomen. een wonderbaarlijke vermenigvuldiging. Dus wij werden door Stimuland op de reservebank gezet terwijl wij het conceptplan al hadden ingestuurd en willem Seine ons een pitchplaats had toegezegd. Tijd om deze eens te bellen en te vragen naar zijn verandering in keuze. Tot onze stomme verbazing verschuilt deze man, die in eerste instantie een half uur lang met ons heeft gepraat en enthousiast was, zich achter een herhalend zinnetje van... “ik kan niets zeggen, Stimuland heeft dit onder zijn portefeuille.” maar jullie bepalen dit toch gezamenlijk? en weer dat zinnetje. Bekend afschuif systeem en getuigd van weinig verantwoordelijkheid. Dus weer het middel van de media inzetten. Door een e-mailtje te sturen naar deze organisaties en de provincie dat deze vreemde
gang van zaken niet ten goede komt aan het concept van de energy pitch, kregen we binnen een paar dagen via een mailtje te horen dat we geplaatst waren voor de pitch... Fase 8
De pItcH De vaLkuIL
het doel van deelname was om subsidie aan te vragen voor een pilotproject, omdat dit een onaankelijk project moest worden en dat we hiermee misschien een politiek draagvlak van de provincie konden krijgen om dit systeem breder te profileren (politiek statement). een andere reden is dat het geen commercieel product mag worden omdat hiermee dit duurzame systeem vertaald gaat worden naar een commerciële waarde en hiermee het alleen toegankelijk wordt voor een beperkte groep.
een niet makkelijke pitch. ons onderbuikgevoel gaf duidelijk aan dat we er niet zonder kleerscheuren uit zouden komen. De vraag was alleen hoe gaat het gebeuren. en dat was een volslagen verrassing. De eerste persoon van de jury die zijn mond open deed en hiermee gelijk de presentatie de vuilnisbak in prees was meneer henk de Beijer – ondernemer en private investeerder in duurzame energie. Deze zij dat het systeem niet deugde en niet werkt. hij kende immers de inhoud en rapporten van Tno die dit onderbouwen. einde verhaal, want de rest van de jury had hiermee geen handvatten meer. (later Tno gebeld, maar die wisten van niks) conclusie: een jury die de rapporten van de projecten tevoren krijgt om te reageren, verzwijgt zijn mening en conclusie, om willens en wetens het project met de grond gelijk te maken. hoe belabberd is de professionele houding is van deze juryleden om bewust een burgerinitiatief te kleineren. maar het was duidelijk...wij zijn in de valkuil van deze organisaties gestapt. je mag niet dreigen met de pers.
onze contactpersoon van Stimuland zou ons gaan begeleiden. Doelstelling van het project: lokale duurzame initiatieven kunnen worden beschouwd als start-ups. een start-up-bedrijf heeft als doel een tijdelijke organisatie te ontFase 9 De neksLag werpen om te zoeken naar een herhaalbaar en schaalbaar business model. De initiatieven moeten in korte tijd hun ideaal vertalen naar nadat de pitch was afgerond is er altijd een een bedrijfsmatige aanpak met een juridische borreltje voor de aanwezigen. natuurlijk werkvorm. een hele prestatie wanneer dit zou waren de bekende begeleidende organisaties lukken. Begeleiding is dan ook essentieel. met anderen bezig (drie in totaal). maar demaar die kregen we. Dachten we! De hele on- gene die wel de confrontatie met ons aanging dersteuning bestond uit het driemaal een ewas de vertegenwoordiger van de provincie. mail beantwoorden. Dus het bijstellen van het hij beloofde dat wij zeker nog de mogelijkconceptplan. Tot zover kun je je alleen afvraheid kregen voor een voortzetting van ons gen wat de kwaliteit en meerwaarde van deze project. wat dat betreft hield hij zijn woord. begeleiding is. wat opviel tijdens het hele een paar weken laten zaten we te praten over proces was dat er geen haast was. wij hadbestaande structuren binnen de subsidiereden alles op tijd aangeleverd en aangepast gelgevingen en dat deze niet altijd even toeaan het advies. en er waren nog twee weken gankelijk zijn voor burgers. maar dat dit wel te gaan. Geen commentaar meer. Toch maar moet veranderen. ons projectplan zou pasbellen. zij gaven aan dat ze moesten wachten sen binnen een bestaande subsidieregeling op de andere inzendingen, maar het zou nu (maximaal 15.000,-) en we hoefden hiervoor naar de juryleden gaan om deze de mogelijk- alleen maar de formulieren in te vullen, omdat de afdeling nu wel alles wist over thermodyheid te geven om wat aandachtspunten van namica. want zoals hij zei "mooi dat jullie het kritiek te kunnen geven. Belangrijk om hier rekening mee te houden tijdens de presenta- ingediend hebben. Dan is er in elk geval nog budget voor. niet te snel ontmoedigd raken. tie. een paar dagen voor de pitch kregen we een aantal adviezen met name over ons busi- Dat hebben we voor dit project niet nodig lijkt mij." ness concept en wat algemeenheden. maar alles bij elkaar prepareerden we ons op hoe anders zou dit gaan verlopen. De formu-
pagina. 55
lieren voor de subsidieaanvraag hadden we snel ingediend en daarnaast nog een andere. nu was het weer wachten op toekenning. we hadden immers in die periode al een boer gevonden die met het project mee wilde doen. uiteindelijk zouden we hem een jaar lang monitoren. in die tussentijd hadden we omtrent een ander project een afspraak met de groep "nieuwe energie" van de provincie overijssel. Bij toeval zat hier ook de betreffende ambtenaar bij die over toekenning van subsidie gaat. Dus de lijn is dan korter en we stelden hem ook de vraag hoe het zat met onze aanvraag. en dan blijkt opeens dat het toch anders ligt dan wij dachten. Deze ambtenaar zei doodleuk dat het systeem niet werkte omdat hij op een beurs was geweest, waar een standhouder hem duidelijk maakte dat het systeem niet rendabel is. Dat beloofde niets goeds. het in discussie gaan met een ambtenaar is zoiets als voor een muur staan en hopen dat de ander, aan de andere kant iets hoort. maar vooral dat zijn oordeel is bepaald door een standhouder op een beurs.....? en dat dat zo was bleek ook al snel. wij kregen een e-mail met de mededeling dat het voorlopig niet was geaccepteerd. Verder geen uitleg. Dus contact opnemen met de betreffende coördinator om te vragen of deze ambtenaar die wij pas nog gesproken hadden dit zou kunnen toelichten. en dit gebeurde ook, alleen het resultaat was bizar. Deze ambtenaar stelde mij telefonisch vragen waarop ik antwoorden gaf zodat ik hem zou kunnen overtuigen van onze goede bedoelingen. maar even later kregen we een e-mail "uit uw aanvraag en het telefoongesprek d.d. 27 januari 2015 met de heer r. migchelsen blijkt, dat u niet een potentiële afnemer bent van de energiebesparende maatregelen of duurzame energie opwekkingsvoorziening die wordt onderzocht op haalbaarheid".
pagina. 56
Dus deze man heeft mij telefonisch vragen gesteld waardoor hij argumenten zou hebben om nee te zeggen. Dit is dus de omgekeerde wereld. een burgerinitiatief word niet bijgestaan maar juist onderuitgehaald door mensen die dit moedwillig voor ogen hebben, en de reden verzwijgen. eigenlijk begrijpbaar wanneer je refentie een standhouder is op een beurs.
Fase 10
HOOp
Geen politiek, geen ambtenaren en geen organisaties, maar particulieren die geloven in duurzaamheid en hiervoor open staan om het project alsnog een kans te geven. Daar vonden we uiteindelijk onze hoop. al onze inspanningen hebben er toe geleidt dat individuele mensen er voor open zijn gaan staan. en we kunnen nu met deze mensen aantonen dat het systeem een optie is voor verduurzaming, net zoals andere systemen. helaas blijft de politiek ver achter en moet je het daar als burgerinitiatief duidelijk niet van hebben. wij laten u als lezer zien hoe het in de werkelijkheid er aan toe gaat. natuurlijk zijn er ook positieve ervaringen en die hoor je dan ook vaak terug in de pers. waar het ons om gaat is te horen hoeveel initiatieven u kent die soortgelijke ervaringen hebben met bestuurders of andere organisaties. en nauurlijk staan wij ook open voor positieve ervaringen waardoor andere initiatieven hiervan iets kunnen leren. In de volgende uitgave het project zonnepark. De fouten die bestuurders en gedeputeerde maken stapelen zich op.
