BIM > duurzaam wonen >>> 3

DUURZAAM wonen

GOMB/BIM > duurzaam wonen >>> 3

>>> VOORWOORD

Voortaan heeft de mens de toekomst van deze planeet in handen. Ofwel blijft hij de niet-hernieuwbare natuurlijke bronnen uitputten en de aarde verder opwarmen, ofwel kiest hij ervoor de planeet en haar bronnen te redden in het belang van de kinderen en de komende generaties. De Brusselse Hoofdstedelijke Regering maakte van duurzame ontwikkeling een belangrijk programmapunt en nam concrete initiatieven in die richting. Leefmilieu Brussel en de Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappij voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (GOMB) groeiden uit tot pioniers op het vlak van duurzame ontwikkeling. Ze bundelden hun respectieve krachten en deskundigheid om bij te dragen tot de bouw van duurzame woningen. Leefmilieu Brussel bouwde knowhow uit inzake leefmilieu en energie en ontwikkelde een heel arsenaal aan incentives. De GOMB koos, als openbare operator inzake stadsvernieuwing, resoluut voor een duurzame koers: ze bouwt voortaan woningen die voldoen aan de lage-energiestandaard of de passiefnorm en besteedt daarbij aandacht aan alle facetten van duurzame ontwikkeling. Een duurzamer leefmilieu begint bij bewustmaking, objectieve informatie en voorlichting. Met de brochure “Duurzaam wonen” ligt deze informatie binnen ieders bereik. Evelyne Huytebroeck Brussels minister van Leefmilieu, Energie en Stadsvernieuwing


>>> INLEIDING

6 <<< duurzaam wonen < GOMB/BIM

De laatste jaren groeide, niet in het minst in de bouwsector, het besef dat een meer verantwoorde houding aan de dag moest worden gelegd ten opzichte van onze planeet en de komende generaties. Oude gedragingen en gewoontes werden in vraag gesteld; nieuwe levenswijzen, die comfort en eerbied voor onze aarde verenigen, zagen het licht. U denkt erover een woning te kopen in een van de recente projecten van de GOMB of u bent reeds de gelukkige eigenaar van zo’n woning? In deze brochure reiken wij u enkele sleutelprincipes aan voor

het gebruik van uw woning. Zo kunt u ten volle genieten van de nieuwe vorm van welbehagen die een duurzame woning schenkt, of het nu een ‘lage-energiewoning’ of een ‘passiefwoning‘ is. De in deze brochure beschreven systemen zijn niet noodzakelijkerwijs allemaal terug te vinden in elk nieuw project van de GOMB. Hoewel van bij het ontwerp van de projecten bijzondere aandacht uitgaat naar iedere problematiek die in deze brochure aan bod komt, kan de keuze naargelang van de plaatselijke omstandigheden vallen op een efficiënter geacht systeem.


>>> INHOUD HOOFDSTUK 1 >>> VERSPILLEN? DAAR ZIT GEEN TOEKOMST IN! . . . . . . . . . . . 10 Duurzame ontwikkeling: een topprioriteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Drie pijlers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 IJveren voor onze planeet op alle niveaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

HOOFDSTUK 2 >>> HET ENGAGEMENT VAN DE GOMB . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Isolatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Zuinigheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Comfort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

HOOFDSTUK 3 >>> ENERGIE BESPAREN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Waarom moeten we energie besparen?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Wat kunnen we doen?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

HOOFDSTUK 4 >>> WAT IS EEN DUURZAME WONING? . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Duurzaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Hoe het verbruik van een gebouw meten?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Passiefwoning of lage-energiewoning?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

HOOFDSTUK 5 >>> DUURZAAM WONEN, COMFORTABEL WONEN . . . . . . . . . 24 Thermische isolatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Luchtdichtheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ventilatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vensters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verwarming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elektriciteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Groendaken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 28 29 30 34 37

HOOFDSTUK 6 >>> DE ECOBALANS VAN DE CONSTRUCTIE VERBETEREN 40 Materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 HOOFDSTUK 7 >>> DUURZAAM WONEN IN BRUSSEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Water. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Lawaai .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Mobiliteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

HOOFDSTUK 8 >>> DUURZAME WONING, DUURZAME URBANITEIT . . . . . . . . . 46 In goed nabuurschap leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Wat vinden de bewoners van hun passiefwoning? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

HOOFDSTUK 9 >>> FINANCIEEL ASPECT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 De aankoop van een passieve woning. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Premies en fiscaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

HOOFDSTUK 10 >>> MEER WETEN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 De passieve woning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Tips voor duurzame ontwikkeling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Algemene websites over duurzame ontwikkeling en duurzaam bouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Kwaliteitslabels en -certificaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

>>> VERSPILLEN? Daar zit geen toekomst in!

De aarde is gul, maar sommige natuurlijke hulpbronnen raken sneller uitgeput dan dat ze zich hernieuwen en andere raken op omdat ze niet hernieuwbaar zijn. Hulpbronnen en de energie die we eruit halen verspillen terwijl er oplossingen bestaan die minder verspillend zijn en die bovendien meer comfort bieden, heeft uiteraard geen zin. Het is onverantwoord grondstoffen te blijven verspillen terwijl we afstevenen op een schaarste en gezien de gevolgen die het gebruik ervan heeft op ons milieu.

Duurzame

ontwikkeling, een

topprioriteit.

Drie

van

pijlers:

ons

bescherming

milieu,

vooruitgang

en

sociale

een

goed

economisch beheer.

Op

alle niveaus ijveren voor

onze planeet.


© BOOJOO

Uit de evolutie van de nieuw ontdekte olievelden en de olieproductie blijkt dat de wereldwijde olieproductie bijna haar toppunt heeft bereikt en dat de onomkeerbare neergang zich binnenkort zal inzetten. Dit komt doordat nieuwe vindplaatsen steeds schaarser worden en doordat het te duur wordt om ze te exploiteren. De oliecrisissen van 1973 en 1979 kwamen onverwacht, waren tijdelijk en het gevolg van louter politieke spanningen. De oliecrisis van 2008 heeft een geologische oorzaak en zal de wereld verschillende decennia in haar greep houden. Ze zal een echt keerpunt vormen voor de mensheid die voor een dubbele uitdaging komt te staan: de opwarming van de aarde en de uitputting van de olievoorraad. Duurzame ontwikkeling is dus een absolute prioriteit.

De klimaatontregeling, die onze levensomstandigheden bedreigt, is onmiskenbaar te wijten aan menselijke activiteiten (verwarming, industrie, auto’s). Net deze menselijke activiteiten moeten zuiniger, en dus minder verontreinigend, worden. De bouwsector is verantwoordelijk voor maar liefst 50 % van het totale verbruik van de natuurlijke hulpbronnen en voor 41 % van het energieverbruik. In 2005 produceerde de woonsector 48 % van de CO 2-gassen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Om dit percentage terug te dringen, investeert de GOMB in duurzaam bouwen en brengt ze woningen op de markt die morgen de norm zullen zijn. Hoewel experten het niet helemaal eens raken over wanneer de olievoorraad precies uitgeput zal zijn, is het overduidelijk dat hij almaar slinkt.

De

bouwsector is verantwoordelijk

voor

50 %

van

de

voor

41 %

van het totale verbruik

natuurlijke

hulpbronnen

en

van het energieverbruik .


>>> DUURZAME ONTWIKKELING: EEN TOPPRIORITEIT In 1972 verscheen ‘Limits to Growth’ van het Massachusetts Institute of Technology (in het Nederlands vertaald als Rapport van de Club van Rome. De grenzen aan de groei: een wereldomvattende uitdaging, Aulapocket, 1972). Het geschrift stelde voor het eerst een aantal diagnoses en zette daarmee aan tot een reflectie over de economische en ecologische opties die in de toekomst op wereldvlak de voorkeur verdienden. Met dit rapport ontstond een nieuwe denkwijze die nadien mondjesmaat ingang zou vinden: duurzame ontwikkeling.

Het Brundtland-rapport (1987) omschrijft ‘duurzame ontwikkeling’ als een economische en sociale ontwikkeling die oog heeft voor het milieu en die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder daarmee het vermogen van de komende generaties om ook in hun behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Anders gezegd, wij hebben het recht de natuurlijke hulpbronnen van de aarde te gebruiken, eerlijk verdeeld onder alle mensen, maar we hebben ook de taak het voortbestaan ervan voor de volgende generaties te verzekeren.

>>> DRIE PIJLERS Duurzame ontwikkeling berust op drie ‘pijlers’ of drie principes waar collectiviteiten en ondernemingen rekening mee moeten houden:

Milieubescherming De activiteiten van een onderneming of collectiviteit moeten verenigbaar zijn met het behoud van ecosystemen. Ondernemingen en collectiviteiten moeten ook stilstaan bij hun impact door het verbruik van natuurlijke hulpbronnen, afvalproductie, uitstoot van verontreinigende stoffen …

ECOLOGISCH

LEVENSVATBAAR

LEEFBAAR DUURZAAM SOCIAAL


BILLIJK

ECONOMISCH

Sociale vooruitgang

Goed economisch beheer

Ondernemingen en collectiviteiten moeten zorgen voor gezonde en billijke arbeids-, verlonings- en hygiënische omstandigheden voor hun werknemers. In hun relatie met leveranciers, klanten, lokale gemeenschappen en de maatschappij in het algemeen moeten ze de commerciële deontologie in acht nemen.

Ondernemingen en collectiviteiten moeten niet alleen sterk staan op financieel vlak, maar ook bijdragen tot de economische ontwikkeling van het gebied waarin ze gevestigd zijn.

>>> IJVEREN VOOR ONZE PLANEET OP ALLE NIVEAUS Wat geldt voor collectiviteiten, gaat ook op voor ieder van ons. Onze dagelijkse handelingen - zelfs de meest banale hebben een impact op het milieu en op de duurzaamheid van onze ontwikkeling. Denk maar aan de energie die ieder van ons thuis en bij verplaatsingen verbruikt, aan de keuzes die we maken bij de boodschappen, aan wat we doen met ons afval of aan de manier waarop we de natuur respecteren.

C ollectieve

duurzame

ontwikkeling

is enkel mogelijk als elk individu zijn verantwoordelijkheid neemt .

Duurzame ontwikkeling staat voor ‘vooruitgang’ maar ook voor ‘voortduren, duurzaam zijn’. Verantwoordelijk gedrag draagt bij tot een meer bedachtzame collectieve ontwikkeling.

>>> HET ENGAGEMENT van de GOMB

De GOMB heeft zich aangesloten bij het gedachtegoed van duurzame ontwikkeling en onder meer een milieucharter ingevoerd. Daarmee heeft de instelling zich ertoe verbonden woongebouwen te ontwerpen en te bouwen met kwaliteitsvolle materialen die werden vervaardigd op een grondstoffen- en energiezuinige manier, die een zo lang mogelijke levensduur hebben en waarvan de prestaties het energieverbruik tot een minimum beperken. Wie een GOMB-woning koopt, wordt tevens partner in de duurzame koers die de instelling sinds 2008 vaart. De GOMB stelt drie prioriteiten.

>>> ISOLATIE De eenvoudigste manier om energie te besparen is geen energie verspillen. In gebouwen is warmteverlies de belangrijkste oorzaak van energieverspilling. Om de warmte in de winter (en de koelte in de zomer) binnen te houden, moeten gebouwen worden ontworpen als hermetische en perfect geïsoleerde dozen die op een correcte manier worden geventileerd.

>>> ZUINIGHEID Het Griekse oikos ( οiκος ) betekent huis. Uit dit woord is het voorvoegsel eco ontstaan dat terug te vinden is in economie en in ecologie. In een duurzaam huis of gebouw worden deze twee aspecten verenigd: de bedoeling is dat het huis of gebouw, zowel bij de constructie als bij het gebruik, zo zuinig (economisch) mogelijk is en tegelijkertijd het milieu zo weinig mogelijk belast.

>>> COMFORT Energieverlies beperken mag niet ten koste gaan van het comfort. De kwaliteitsnormen voor temperatuur, akoestiek, natuurlijke verlichting, ventilatie en gebruik van huishoudtoestellen worden dan ook strikt nageleefd.

D e GOMB

verbindt zich ertoe woningen op te trekken die comfortabel ,

voordelig en , zowel qua constructie als qua gebruik , duurzaam zijn .


>>> ENERGIE besparen

>>> Waarom moeten we energie besparen? Waarom moeten we energie besparen? Hoewel het antwoord op deze vraag misschien evident lijkt, is het niet overbodig nog eens op een rijtje te zetten waarom elke Brusselaar, in het bijzonder in zijn woning, absoluut energie moet besparen:

om financiële redenen De prijzen van de voornaamste energiebronnen, zoals olie, gas, steenkool en elektriciteit, zijn onderhevig aan sterke schommelingen op de internationale markt en het ziet er niet naar uit dat daar snel verandering in zal komen.

om economische redenen De enige manier om niet ten prooi te vallen aan de verwachte prijsstijgingen van fossiele energie is de productie van hernieuwbare energie opvoeren en ons verbruik verminderen.

om milieuredenen Door de verbranding van fossiele brandstoffen neemt de hoeveelheid broeikasgassen in onze atmosfeer almaar toe. Wij spelen dus een hoofdrol in de opwarming van de aarde. En dan is er ook nog de uitstoot van diverse verontreinigende stoffen die schadelijk zijn voor onze gezondheid (onder meer fijnstof, koolstofmonoxides en PAK’s).

PAK: Polycyclische aromatische koolwaterstoffen


De

is verant 41 % van het energieverbruik in het B russels H oofdstedelijk G ewest . H oog tijd voor actie ! woonsector

woordelijk voor

om wettelijke redenen Met de ondertekening van het Kyotoprotocol is België verplicht de uitstoot van broeikasgassen tussen 1990 en 2010 met 7,5 % te doen dalen. De Europese postKyotoakkoorden leggen ons land een gelijkaardige verplichting op voor de periode 2005-2020.

om geopolitieke redenen België moet minder afhankelijk worden van de energieproducerende landen. Om te ontsnappen aan de verwachte prijsstijgingen van fossiele energie moeten we de productie van hernieuwbare energie opvoeren en ons verbruik verminderen.

om maatschappelijke redenen In 2006 was de woonsector verantwoordelijk voor 41 % van het energieverbruik in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en daarmee de meest energieverslindende sector. Het is dan ook van het grootste belang dat elke Brusselaar mee de strijd aanbindt tegen energieverspilling.

Uiteindelijk energieverbruik per sector in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - 2004 Huisvesting 41 % Tertiaire sector 31 % Vervoer 25 % Industrie 3 %

(energiebalans 2004 Leefmilieu Brussel - BIM)

>>>

Wat kunnen we doen?

De actiemiddelen zijn legio. Door al van bij het ontwerp van een woning actie te ondernemen kunnen ontwerpers efficiënte oplossingen uitwerken en de nodige aandacht besteden aan de vier essentiële kenmerken van duurzame constructies: thermische isolatie, luchtdichtheid, ventilatie en ramen. Er kunnen ook maatregelen worden getroffen op het vlak van productie en distributie van warmte en/of elektriciteit. Deze brochure heeft niet de bedoeling een exhaustief overzicht te geven van alle technieken die worden toegepast om de gewenste kwaliteit en duurzaamheid te bereiken. Met deze brochure wil de GOMB meer inzicht bieden in de algemene aanpak die voortaan het richtsnoer zal vormen bij de bouw van ‘openbare’ woningen in het Brussels gewest. De hierna beschreven technieken en systemen zijn niet noodzakelijkerwijs allemaal terug te vinden in elke duurzame woning. Het is evenwel steeds de bedoeling optimale prestaties te bereiken.


>>> WAT IS EEN

duurzame woning?

>>> DUURZAAM Duurzaam bouwen betekent meer dan sterk en stevig bouwen, het betekent bouwen op een zodanige manier dat wereldwijd een gezonde, ecologische en sociaal aanvaardbare leefomgeving wordt geschapen en gevrijwaard voor de huidige en de toekomstige generaties. Deze vorm van bouwen wordt op een heel specifieke manier benaderd bij ecoconstructie. Ecoconstructie is een totaalbenadering die de integratie beoogt van de diverse milieu-uitdagingen in de bouw, in het beheer en in de renovatie van een gebouw, van zijn omgeving en van de openbare ruimte:

›› hulpbronnen zoals water, energie, grondstoffen en ruimte, rationeel gebruiken; ›› verontreiniging zoals lawaai, binnen huisverontreiniging en afval, voorkomen; ›› het comfort en de gezondheid vrijwaren; ›› ruime aandacht en zorg besteden aan de stedelijke context onder meer op het vlak van sociale contactmogelijkheden, zachte mobiliteit, stedelijk landschap en biodiversiteit. De duurzame woning is zodanig ontworpen dat elke vorm van verspilling en milieuhinder tot een minimum wordt herleid. Afhankelijk van de lokale omstandigheden en de mogelijkheden voldoet de woning aan strenge of minder strenge eisen. Het verschil tussen de diverse types van duurzame woningen zit hem in het niveau van die prestaties. Deze prestaties moeten evenwel kunnen worden gemeten en vergeleken.

E coconstructie : minimale verspilling en strenge energienormen .


E en

strijkijzer geeft voldoende

warmte af om een passieve woning te verwarmen .

>>> HOE HET VERBRUIK VAN EEN GEBOUW METEN? Energieverbruik wordt uitgedrukt in kWh. De kilowattuur (kWh) is een natuurkundige eenheid van energie, meer bepaald van elektrische energie. Een kWh is de hoeveelheid energie die per uur wordt verbruikt of geleverd door een toestel met een vermogen van 1.000 W (1 kW).

Met een omzetting naar kWh/m2 wordt het verband gelegd tussen het energieverbruik (stookolie, gas, elektriciteit, hout …) en de oppervlakte waarop het betrekking heeft. Het verbruik per oppervlakte-eenheid kan worden bekeken voor diverse tijdsduren. In onderstaande tabel wordt elk verbruik gemeten en vergeleken voor een jaar.

Energieverbruik (kWh/m2 - jaar)

bestaande woning 300 (Vlaanderen) 250 200 150 100 50

nieuwbouw (Vlaanderen) lageenergiewoning

verwarming passiefhuis

sanitair warmwater ventilatie huishoudstroom

0 Energieverbruik volgens type woning ( Bron: Passiefhuis-Platform vzw, Antwerpen )


>>> PASSIEFWONING OF LAGE-ENERGIEWONING? Elk nieuw project van de GOMB beantwoordt aan de lage-energiecriteria of aan de passiefstandaard.

Het verschil tussen een passiefwoning en een lage-energiewoning Het verschil tussen een lage-energieconstructie en een passiefconstructie zit hem in de energiebehoefte.

D e aanwezigheid van de bewoners volstaat om E en mens geeft gemiddeld 100 W af per dag .

een vertrek te verwarmen .

Wat is een passiefwoning? De passiefhuisstandaard is een van de standaarden met de laagste energiebehoefte: minder dan 15 kWh/ m2/jaar voor de verwarming en minder dan 50 kWh/m2/jaar eindenergie (15 kWh/m2/jaar voor de verwarming + de energie nodig voor de verwarming van water + de elektriciteit die de ventilatie verbruikt + klimaatregeling + huishoudelijke elektriciteit). Een passiefwoning is een gebouw dat zeer energiezuinig is. De prestaties van de thermische isolatie liggen zo hoog dat het vermogen van een strijkijzer (ongeveer 2.000 W) al voldoende is om de woning aangenaam te verwarmen. Om te komen tot zulke prestaties moet zorgvuldig worden nagedacht over het ontwerp van het gebouw en de uitwerking van de verschillende onderdelen: doorgedreven isolatie van alle wanden van het gebouw, driedubbele beglazing en buitenschrijnwerk dat speciaal werd ontworpen om warmteverlies te beperken, een mechanisch ventilatie systeem, extra aandacht voor mogelijke koudebruggen …




Warmtewinst

De isolatie in een passiefhuis is zo efficiënt dat centrale verwarming overbodig is. De geringste warmtetoevoer heeft een optimaal effect. De voornaamste warmtebron is zonne-energie die wordt opgeslagen door het superisolerende glas van de zuidgerichte ramen. Deze ramen brengen in de winter meer warmte van de zon binnen dan ze naar buiten verliezen. Tijdens warmere periodes voorkomt zonnewering oververhitting. Een passiefhuis maakt ook gebruik van andere warmtebronnen, zoals huishoudtoestellen (microgolfoven, wasmachine) en huishoudelijke activiteiten (koken, wassen). Een vertrek wordt zelfs verwarmd door de loutere aanwezigheid van de bewoners: een persoon geeft per dag 100 W warmte af. Deze interne warmtebronnen compenseren voor een groot stuk de warmteverliezen van het gebouw, die miniem zijn.



14 12

kWh/m2/jaar

10 8 6 4

0

verliezen

ramen muren ventilatie dak

{

2

{

Volgende grafiek is gebaseerd op metingen in de passiefhuizen van het CEPHEUS-project in Hannover (Duitsland), die werden gebouwd voor de wereldtentoonstelling van 2000. Het warmteverlies in deze woningen bedraagt 38 kWh/m2/jaar. De warmte gaat voornamelijk verloren via de ramen, de buitenwanden en de ventilatie. Om dit verlies te compenseren moeten de warmtewinsten even hoog liggen, anders daalt de temperatuur in het gebouw. Opmerkelijk is dat de bijverwarming slechts een aandeel van 37 % (14 kWh/m2/jaar) heeft in de totale warmtetoevoer. De overige thermische energie is afkomstig van de zon en menselijke activiteiten (huishoudtoestellen, keuken).

toevoer

bodem verwarming zon interne toevoer

Thermisch evenwicht van een passiefhuis ( Bron: CEPHEUS )

Comfort

In een passiefwoning ligt het levenscomfort hoger dan in de meeste andere woningen. Zo valt er dankzij de zuidelijke oriëntatie heel wat

natuurlijk licht binnen en voorkomt de nagenoeg maximale dichtheid de vorming van tocht. Bovendien heerst er een homogene temperatuur in de hele woning en is het akoestische comfort opmerkelijk.

© Paylessimages



Passiefhuiscertificaat

De vzw Passiefhuis-Platform (PHP) verleent een passiefhuiscertificaat voor passiefwoningen die voldoen aan bepaalde criteria. De certificatiecriteria van de vzw zijn sinds 1 maart 2009 de volgende: ›› de netto-energiebehoefte voor verwarming moet gelijk zijn aan of lager liggen dan 15 kWh/m2/jaar; ›› het aantal luchtwisselingen per uur (ACH of air changes per hour) in de woning, gemeten aan de hand van een blowerdoortest, ligt lager dan of is gelijk aan 0,6; ›› het risico op oververhitting (binnentemperatuur hoger dan 25 °C) moet gelijk zijn aan of lager ligger dan 5 %.


Zodra de deuren van een passiefhuis of -appartement geplaatst zijn, wordt nagegaan of de constructie luchtdicht is aan de hand van een blowerdoortest. Bij zo’n test wordt de woning in lichte onderdruk gezet en wordt lucht in de woning geblazen. Uit deze test blijkt of de passiefwoning aan de normen beantwoordt. Daarvoor moet het aantal luchtwisselingen per uur in de woning kleiner dan of gelijk zijn aan 0,6 ACH.

De

blowerdoortest

luchtdichtheid

Hoe

van

meet de

© solarthermienator

Blowerdoortest

de

woning.

minder luchtwisselingen, hoe

groter de energie-efficiëntie.

Wat is een lage-energiewoning? De lage-energiestandaard impliceert een prestatieniveau van 75 kWh/m2/jaar voor de verwarming en minder dan 120 kWh/m2/jaar eindenergieverbruik. Bij de lage-energiestandaard ligt het jaarlijkse energieverbruik dus hoger dan in een passiefwoning, maar de prestaties van een lageenergieconstructie overtreffen ruimschoots die van een traditionele constructie. In vergelijking met nieuwe constructies valt de verwarmingsfactuur voor lageenergiewoningen met de helft lager uit en zelfs drie keer zo laag als de vergelijking wordt doorgetrokken naar oudere constructies.


Wetgeving en instrumenten 

EPB



De Energieprestaties en het Binnenklimaat van gebouwen (EPB) is een Europese richtlijn die bepaalde eisen inzake thermische isolatie, ventilatie, verlichting, technische installaties voor verwarming en klimaatregeling oplegt. Bedoeling is het energieverbruik, en dus ook de CO2-uitstoot van gebouwen, te verlagen en tegelijk het binnenklimaat te verbeteren. In december 2007 keurde de Brusselse Hoofdstedelijke Regering een nieuwe regelgeving goed om de door Europa bepaalde doelstellingen te halen. Vanaf 2010 moeten alle nieuwe koopen huurwoningen en alle openbare gebouwen beschikken over een EPBcertificaat. Dankzij dit document krijgen potentiële kopers of huurders een idee van de energiekosten van de woning die ze willen kopen of huren. De vastgelegde normen hebben onder meer betrekking op het maximale Een K-peil en de maximaal toelaatbare U-waarde, de ventilatie, koudebruggen en de warmteverdeling in een gebouw.

©

Edyta Pawlowska

PHPP

Het Passiv Haus Projektierungs Paket (PHPP) omvat een berekeningsmethode en een handleiding. Het is een belangrijk instrument voor het ontwerpen van passiefhuizen. Met PHPP kunnen architecten en ingenieurs immers het prestatieniveau van hun project verifiëren. Het PHPP beschouwt de woning als een eenheid en houdt rekening met de ventilatie en de overige bouwtechnieken. De handleiding vertelt de gebruiker niet alleen hoe hij de gegevens moet invoeren, maar bevat ook een groot aantal tips voor een optimale regeling van de bouwelementen, voor het ontwerp en de kwaliteitscontrole.

V anaf 2010

moeten alle nieuwe

woningen een energieprestatie certificaat hebben .


>>> DUURZAAM

wonen, comfortabel wonen

>>>

THERMISCHE ISOLATIE

Een duurzame woning is zodanig ontworpen dat het warmteverlies zoveel mogelijk beperkt is. Om het warmteverlies tot een minimum te herleiden, moet de woning zorgvuldig worden geïsoleerd.

Wat is het isolatiepeil? Het warmte-isolatiepeil van een gebouw is een indicator van de kwaliteit van de isolatie. Hierbij zijn drie waarden (U, K en E) van belang. Voor deze waarden gelden zeer strikte normen.

© Chlorophyle

De

beste manier om energie te

besparen is er geen verbruiken.


Het

thermische-isolatieniveau van

een woning wordt gemeten aan de hand van verschillende waarden: de warmtedoorgangscoëfficiënt het warmte-isolatiepeil energieprestatiepeil



U-waarde



(warmtedoorgangscoëfficiënt in W/m²K)

K-waarde

( globaal warmte-isolatiepeil van een gebouw )

De K-waarde of het globale warmteisolatiepeil van een gebouw geeft de thermische kwaliteit van de gebouwschil aan. Hoe lager de K-waarde, hoe beter een gebouw geïsoleerd is. De K-waarde wordt berekend op basis van de transmissieverliezen via de verschillende onderdelen van de gebouwschil en de compactheid van het gebouw. De berekening gebeurt volgens de norm NBN B62-301. Voor nieuwe woningen moet de gedetailleerde berekening van de K-waarde bij de aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning worden gevoegd. De K-waarde van de lage-energiewoningen die de GOMB op de markt brengt, ligt lager dan K30 (terwijl de wettelijke norm voor nieuwbouw op K40 ligt). De passiefhuizen hebben een K-waarde van om en bij de 15.

U,

en het

De U-waarde van een bepaald onderdeel van een gebouw stemt overeen met de hoeveelheid energie (warmte) die overgaat van binnen naar buiten doorheen een wand van het beschermd of verwarmd volume. De U-waarde wordt berekend op basis van de dikte en het type van de materialen waaruit de wand bestaat (bouwstenen, isolatie, beglazing). Hoe lager de U-waarde, hoe beter de isolerende werking van het constructieonderdeel. In passiefconstructies gelden de volgende normen voor de U-waarden: ›› vloeren, muren en daken: U < 0,15 W/m2K ›› buitenschrijnwerk ( onder meer ramen ): U < 0,80 W/m2K ›› beglazing: U < 0,80 W/m2K



E.

K

E-peil

(globaal energieprestatiepeil van een gebouw) Het E-peil drukt uit hoe een gebouw presteert op het vlak van energieverbruik. Dit energieverbruik hangt af van: ›› de warmteverliezen ( isolatie, beglazing … ); ›› het rendement van de verwarmingsinstallatie en warmwaterproductie; ›› het rendement van de koelinstallatie, de verlichting en de eventuele zonne-energiesystemen. Het E-peil wordt door vakmensen berekend met behulp van EPB-software. De GOMB hanteert voor haar lage-energiegebouwen een E-peil van E60 en voor de passiefgebouwen van E30.


Koudebruggen Koudebruggen zijn zwakke punten in de thermische-isolatielagen van de gebouwschil, die de efficiëntie van de thermische isolatie aantasten. Koudebruggen zijn meestal het gevolg van problemen bij het ontwerp en/of de plaatsing van de isolatie. Koudebruggen komen het vaakst voor aan ingangen en dorpels en op vier klassieke plaatsen: de verbinding tussen de muren en het dak of de plafonds (1), de verbinding tussen de muren en de ramen (2), de verbinding tussen de muren en de vloer (3) en ten slotte in de hoeken tussen twee muren. Dit is duidelijk te zien op de warmtefoto. Tijdens de stookperiode ligt de oppervlakte-temperatuur van de gebouwschil op deze plaatsen lager dan die van de omliggende oppervlakken. Koudebruggen werken condensatie op de binnenwanden in de hand, wat onder meer leidt tot de vorming van

schimmelplekken (problemen voor de gezondheid en het gebouw). Met een goed doordacht ontwerp en door enkele goede technieken toe te passen bij de plaatsing van de isolatie, worden koudebruggen zo goed als voorkomen. Op onderstaande warmtefoto komen de paars-blauwachtige gebieden overeen met grote warmteverliezen veroorzaakt door koudebruggen. De grootste koudebrug bevindt zich ter hoogte van het dwarshout en de rolluikkast boven het raam. Er zijn ook koudebruggen te zien bij de verbinding tussen de verschillende muren en bij de overgang van de muren naar het plafond. Passief- en lage-energieconstructies zijn zo ontworpen dat koudebruggen volledig worden uitgesloten. Een warmtefoto van een dergelijke constructie zou een gele tot rode kleur hebben, wat betekent dat de energieverliezen minimaal zijn.

(1)

(2)

(2)

(3)

© Woffman & Dupont sprl www.eco-energie.be Warmtefoto

Koudebruggen ( Bron: Optimiser votre maison, MRW, 2002 )


>>>

LUCHTDICHTHEID

In duurzame gebouwen wordt zo min mogelijk gebruik gemaakt van fossiele energie voor de verwarming. Alle warmtebronnen worden benut om een aangename omgevingstemperatuur te bereiken. Dat zijn onder meer interne warmtebronnen zoals de bewoners zelf, de verlichting en de huishoudtoestellen. Om de opgewekte warmte in de woning te houden, dient elke bron van warmteverlies te worden weggewerkt. De energie-efficiëntie van een woning is dus des te groter wanneer ze luchtdicht is en de warmte in de winter (en de koelte in de zomer) weet binnen te houden.

lawaai

industriële verontreiniging

pollen

vervuilende voertuigen radon

ozon deeltjes

© Jean-François DESSUP

vochtigheid methaan

geur CO2 vochtigheid

sigarettenrook bacteriën formaldehyde

Verontreinigende stoffen binnen en buiten (Bron: La ventilation et l’énergie, MRW, 2001)

Bij de constructie wordt dan ook aandacht besteed aan de luchtdichtheid van de woning. De luchtdichtheid wordt uiterst nauwkeurig getest via een blowerdoortest.


>>>

VENTILATIE

Wie verse lucht wil brengen in een traditionele woning (verluchten), zet de ramen open. Ook courant zijn de speciale roosters die in ramen worden ingebouwd of gelijkaardige systemen. Een groot nadeel van deze technieken is dat de luchtaanvoer niet continu gebeurt. Bovendien daalt de temperatuur in de woning gevoelig als er langer dan een kwartier wordt verlucht. De warmte die ontsnapt, moet worden gecompenseerd door extra warmte toe te voegen, wat de verwarmingsfactuur de hoogte injaagt. Deze technieken vallen duidelijk niet te rijmen met de noodzaak om zo weinig mogelijk energie te verspillen. Bij duurzaam bouwen wordt dan ook de voorkeur gegeven aan gestuurde ventilatie. Deze ventilatie is essentieel om het binnenklimaat gezond te houden en warmteverlies zo veel mogelijk te beperken. Via ventilatie wordt continu verse lucht in de woning gebracht en de vervuilde lucht verwijderd. Door de continue aanvoer van verse lucht voert de ventilatie de vochtige lucht af die elke bewoner voortbrengt via ademhaling en transpiratie (1 liter per dag voor een persoon in rust) en tijdens activiteiten (koken, douche). Een te hoge relatieve luchtvochtigheid werkt schimmelvorming in de hand. Schimmels kunnen niet alleen schade aanrichten aan het gebouw, maar kunnen ook leiden tot ongezonde situaties voor de bewoners. De ventilatie voert dus de vervuilde lucht, die zich opstapelt in de woning, af.

Inkomende

lucht

wordt

gratis

© Paylessimages De lucht in de woning raakt onder meer vervuild door de verontreinigende stoffen die dagelijks gebruikte producten en de verf van meubels en andere materialen afgeven. Daarnaast komen bij menselijke activiteiten CO en CO2 vrij en ontsnappen er allerlei gassen onder meer bij verbranding in de keuken. Een goede ventilatie gebeurt steeds in een welbepaalde richting: de verse lucht passeert eerst in de ‘droge’ ruimtes (woonkamer, bureau, slaapkamers) en wordt afgevoerd langs de ‘natte’ ruimten of de ruimten waar geuren zich opstapelen (keuken, badkamer).

verwarmd

of

afgekoeld

gecontroleerd mechanisch ventilatiesysteem met dubbele flux.


dankzij

het

Gecontroleerd mechanisch met dubbele flux Een gecontroleerd mechanisch ventilatiesysteem met dubbele flux verzekert de mechanische ventilatie van de woning en beperkt daarbij het warmteverlies zoveel mogelijk. Via een warmtewisselaar verwarmt de uitgaande warme lucht de binnenstromende koude lucht. Uiteraard kunnen de twee luchtstromen zich daarbij niet vermengen. Dankzij het grote contactoppervlak tussen de inkomende en de uitgaande lucht wordt 80 tot 90 % van de warmte uitgewisseld. In warmere periodes kan via dit systeem de van buiten binnenstromende warme lucht worden afgekoeld.

>>>

ventilatiesysteem

a + a: Stroom van aangevoerde, gefilterde lucht (in de winter verwarmd in de ondergrond en via de afgevoerde lucht). a + a: Stroom van afgevoerde lucht, waarbij 90 % van de warmte wordt gerecupereerd via warmte-uitwisseling. (bron: http://www.aceve-environnement.org )

VENSTERS

Dubbele beglazing is tegenwoordig de norm. Opdat zo weinig mogelijk warmte verloren zou gaan, wordt in passiefwoningen beglazing met een nog hoger prestatieniveau geplaatst. Driedubbele beglazing, in combinatie met raamwerk dat werd ontworpen om eventueel warmteverlies te voorkomen, levert een optimaal resultaat. Meer nog, als de zon volop op het glas schijnt, kan meer warmte worden opgeslagen dan dat de vensters verliezen. In passiefwoningen mogen ramen (en deuren) onbeperkt worden geopend. Als de bewoners regelmatig de vensters openzetten in koudere periodes, zal het

energieverbruik, net als in een ‘traditionele’ woning, uiteraard wel toenemen. Bij het begin of op het einde van warmere periodes of op een zomeravond wanneer de buitentemperatuur overeenstemt met de vereiste comfortcriteria - maakt het qua energieverbruik weinig uit of de vensters al dan niet openstaan. Indien het gebouw niet is uitgerust met een systeem voor de natuurlijke verversing van omgevingslucht (bijvoorbeeld een Provençaalse put) blijft de woning tijdens warme periodes overdag langer koel als de vensters ’s nachts openstaan. De mechanische ventilatie ’s nachts minder laten draaien tijdens warmere periodes, levert echter hetzelfde resultaat op.

In

combinatie met speciale ramen

beperkt driedubbele beglazing het warmteverlies tot een minimum.


>>>

VERWARMING

In een traditionele woning verbruikt de Dit individuele verbruik ligt evenwel verwarming nog steeds veel energie nog steeds te hoog. en vormt ze een belangrijke bron In duurzame woningen wordt dan ook van verontreiniging. In het Brussels een extra inspanning geleverd om Hoofdstedelijk Gewest had verwarming, het individuele verbruik verder in te naast vervoer, in 2006 een groot perken, of zelfs nagenoeg volledig uit te aandeel in de energiefactuur (56 %) en schakelen, zoals in passiefwoningen het in het energieverbruik (73 %) van een geval is. Zo wordt in de eerste plaats het doorsneegezin. warmteverlies tot een minimum beperkt Vroeger stond in elke kamer van een door de constructie luchtdicht te maken woning een directe warmtebron. Met en performante ventilatiesystemen te de komst van de centrale verwarming installeren. (eerst individueel nadien ook gecentraGemiddelde energiefactuur*: liseerd) zijn directe warmtebronnen Gemiddeld energieverbruik*: 22.618 kWh/jaar 1250 euro verder geëvolueerd. Een centrale verwarming die is ontworpen op maat van een gebouw of een 9% 25 % gebouwencomplex waarborgt niet alleen een hoger rendement 4% 73 % 55 % van de installatie, maar levert ook besparingen op qua middelen, 14 % 6% materialen, ruimte en onderhoud. 13 % Met de hedendaagse elektronische meetsystemen is het individuele *Cijfers behalve transport voor koken verwarming verbruik nauwkeurig te meten. elektro + verlichting

In

warm water

een gemiddeld gezin in 2006 (Staat van het Brusselse leefmilieu)

een traditionele woning vertegenwoordigt de verwarming

meer dan

50 %

van het energieverbruik .

Thermisch comfort De omgevingstemperatuur is bepalend voor het comfort. Doorgaans houdt de verwarming die temperatuur, die in de leefruimten schommelt tussen 18 en 20 °C, op peil. Het thermische comfort van de bewoners hangt echter niet enkel af van de temperatuur van de lucht in het vertrek. Belangrijk voor het thermische comfort is de operatieve temperatuur van de ruimten: de temperatuur zoals de bewoners die werkelijk aanvoelen.

T° buitenlucht = 0°C T° binnenlucht = 20°C U muur = 1,4 W/m2K operatieve T° = 18,25 °C U muur = 0,6 W/m2K operatieve T° = 19,25 °C

T°wand

T°wand

C

= 18,5 °

Vergelijking van de waargenomen temperatuur volgens het isolatieniveau ( Bron: Leefmilieu Brussel )


C

= 16,5 °

De operatieve temperatuur is het gemiddelde van de luchttemperatuur en de temperatuur van de wanden. T°operatief = (T°binnenlucht + T°wanden) / 2 Het koudegevoel op een wand kan het gevolg zijn van een slechte isolatie van de muren en de vloer of van beglazing met laag prestatieniveau. Als de temperatuur van een wand met 2 °C stijgt, neemt de gevoelstemperatuur met 1 °C toe. Een passiefwoning, waar de U-waarde van de muren lager ligt dan 0,15 W/m2K, biedt dan ook een uiterst kwaliteitsvol thermisch comfort. De bewoners voelen in de hele woning een constante en homogene temperatuur. Voor een nog nauwkeurigere berekening van de operatieve temperatuur

moeten ook de luchtsnelheid en de relatieve luchtvochtigheid in de woning in aanmerking worden genomen. Lageenergiewoningen en passiefwoningen scoren voor deze twee waarden zeer hoog. De voortreffelijke resultaten zijn te danken aan de hoge luchtdichtheid en de dubbelefluxventilatie, die het gevoel van welbehagen nog verhoogt.

H et

thermische comfort hangt

af van de operatieve tempera tuur , dit is het gemiddelde van

de luchttemperatuur en de tem peratuur van de wanden .

Verwarmingsketels In passiefwoningen is een verwarmingsketel bijna overbodig. Toch is het niet onnuttig even stil te staan bij de verwarmingsketels die tegenwoordig op de markt zijn: het rendement van deze moderne installaties ligt immers een heel stuk hoger dan bij traditionele ketels. Zo’n moderne installatie bespaart dus heel wat energie. Fabrikanten trachten het rendement van hun ketels almaar op te voeren door de gebruikte primaire energie maximaal te benutten. Aan de hand van het verbrandingsrendement van een ketel kan zijn vermogen om alle energie die vervat zit in de brandstof (gas, stookolie) om te zetten in warmte, worden ingeschat. Bij een vergelijking van het rendement van de verschillende types verwarmingsketels wordt al snel duidelijk dat het zowel economisch als ecologisch een goede zaak is een ketel te plaatsen die gebruik maakt van de modernste technologieën.

›› verwarmingsketel ouder dan 15 jaar: 75 à 80 % ›› recente verwarmingsketels: 90 % ›› condensatieketels: 100 à 105 % Het rendement van een verwarmingsketel heeft een grote invloed op het brandstofverbruik: 1 % rendementsverlies betekent 1 % meer energieverbruik voor de verwarming. Toch is het van belang te weten dat onze dagelijkse verwarmingsgewoonten minstens evenveel invloed hebben op het milieu en onze portefeuille als het type ketel.



Lagetemperatuurketel

(hoogrendementsketel HR+) Lagetemperatuurketels gaan samen met overgedimensioneerde radiatoren of met vloerverwarming. Dankzij het hogere rendement van laagtemperatuurketels, is een energiebesparing van 12 à 15 % mogelijk.


N ieuwe

verwarmingsinstallaties

condensatieketels ,

en

zoals

lagetemperatuur -

warmtekrachtkoppeling ,

hebben

een

en

hoger

rendement dan de oude systemen .



Condensatieketel

(HR Top)

Condensatieketels recupereren een groot deel van de waterdamp die met de rookgassen ontsnapt. De warmte die in de waterdamp zit, wordt gerecupereerd bij de condensatie van de waterdamp. Dankzij de energie die dit systeem levert, kan het brandstofverbruik tot 25 % lager uitvallen en wordt de uitstoot van bepaalde verontreinigende stoffen (CO2, stikstofoxide) herleid tot een tiende.

Warmtekracht koppeling 

Om het rendement van de primaire brandstof (meestal gas) nog te verhogen en netverliezen te voorkomen, worden bij warmtekrachtkoppeling de nietverbrande gassen gerecupereerd om elektriciteit op te wekken. In een en dezelfde installatie wordt dus tegelijk warmte (voor de verwarming en het sanitair warmwater) en elektriciteit geproduceerd. Het systeem is uitgerust met een motor of een turbine, op onder meer aardgas, die een alternator aandrijft. Deze alternator zet de mechanische arbeid om in elektriciteit. De warmte in de uitlaatgassen en in het koelwater wordt gerecupereerd om sanitair warmwater en warm water voor de verwarming te bekomen. Een klassieke verwarmingsketel blijft evenwel nodig.


Bij warmtekrachtkoppeling liggen de energierendementen hoger in vergelijking met de gescheiden productie van dezelfde hoeveelheden elektriciteit en warmte. Dit systeem bereikt zijn volle kracht op een lokaal net met een zekere omvang. De elektriciteit die eventueel overblijft nadat de onmiddellijke behoeften van de op het lokale net aangesloten gebruikers zijn gedekt, wordt in het distributienet van de leverancier gebracht. Op die manier kunnen de afnemers heel wat besparen op hun energiefactuur: ze hoeven enkel nog een beroep te doen op de elektriciteit van de leverancier wanneer het lokale net onvoldoende produceert om hun behoeften op een bepaald moment te dekken. Warmtekrachtkoppeling komt ook het milieu ten goede. Met dit systeem kan immers 15 à 20 % primaire energie worden bespaard in vergelijking met een gescheiden productie, waardoor minder CO2 wordt uitgestoten.



Leidingen

In een duurzame woning is het absoluut noodzakelijk de leidingen van de nietverwarmde delen van het gebouw te isoleren. Een niet-geïsoleerde warmwaterleiding verliest ongeveer 60 W warmte per meter leiding, dit is een verlies van 6 euro per jaar en per strekkende meter leiding. In een gebouw met veel verdiepingen en appartementen is dit verlies verre van verwaarloosbaar. Isolatie van de leidingen impliceert een aangepaste omvang van de kokers.

Alternatieve warmtebronnen Thermische zonnepanelen 

Thermische zonnecollectoren, die meestal op het dak worden geplaatst, absorberen het zonlicht waardoor de temperatuur in de collector stijgt. Die warmte wordt overgedragen op de warmtegeleidende vloeistof (warmtetransporteur) en naar een waterreservoir gebracht. Met deze installatie kan een deel van het sanitair water in een woning worden verwarmd. Ze levert 40 % tot 60 % van het sanitair warmwater dat een gezin nodig heeft en 10 à 50 % van de energie nodig voor de verwarming. In veel gevallen worden het net van de verwarming en dat van het sanitair warmwater gecombineerd en is deze installatie gemeenschappelijk (dus voor een heel gebouw). Dit levert een optimaal rendement op en beperkt de verliezen per woning tot een minimum. Dit systeem werkt ook bij bewolkt weer en in de winter, wanneer de zon slechts enkele uren schijnt. De gebruikte technologie staat nu volledig op punt. Het materiaal is betrouwbaar en heeft een levensduur van minstens 25 jaar. Om het in ons land vereiste comfort te bereiken, moet dit systeem worden aangevuld met een ander verwarmingssysteem (cf. supra) als de installatie onvoldoende warmte oplevert.

© creAtive

© Adam Tomasik 

Warmtepomp

Een warmtepomp ‘pompt’ de warmte van een nabije omgeving, zoals de bodem, water of de buitenlucht, naar de centraleverwarmingsinstallatie. Om warmte over te brengen van een koude omgeving (bron van calorieën) naar een warmere omgeving (te verwarmen woning) verbruikt deze pomp elektriciteit. Het is dus een hybridetechnologie, die zowel hernieuwbare energie als fossiele energie verbruikt. De warmtepomp is vanuit energieoogpunt enkel en alleen interessant als het elektriciteitsverbruik ruimschoots wordt gecompenseerd door de hoeveelheid warmte die wordt overgedragen. De terminologie verschilt naargelang van de gebruikte bron van calorieën, maar het principe blijft hetzelfde. Een warmtepomp die calorieën put uit de lucht, wordt een aërothermische waterpomp genoemd, een die calorieën put uit de bodem, is een geothermische waterpomp en ten slotte is er de aquathermische pomp die calorieën haalt uit een vijver of een grondwaterlaag. De keuze van de koude omgeving hangt af van de ligging van het gebouw. Het is bovendien mogelijk verschillende bronnen te combineren. Een warmtepomp gaat samen met vloeren muurverwarming of met heteluchtverwarming. In sommige gevallen kan het rendabel zijn om via dit systeem een deel van het sanitair warmwater te produceren.


Canadese of Provençaalse put 

De Canadese of Provençaalse put is een systeem waarmee warmte wordt uitgewisseld tussen lucht en de bodem. Dit systeem wordt vaak gebruikt in combinatie met dubbelefluxventilatie. De lucht wordt in de bodem voorverwarmd (Canadese put) of afgekoeld (Provençaalse put) alvorens de warmtewisselaar te bereiken, waardoor die een hoger rendement heeft. Een Canadese put en een Provençaalse put zijn een en dezelfde installatie, die van naam verandert naargelang van het seizoen. De opgezogen verse lucht wordt afgevoerd naar een buis die op twee meter

Thermische

Filter Luchtinlaat Natuurlijke bodem Afgedichte koppelstukken

10

à

50 %

Klep

1,70 m

2,00 m > Helling 1 tot 2 % 20,00 m

Afvoer van het condensaat / Sifon

zonnepanelen verwarmen

water en leveren

>>>

diepte onder de grond ligt. Op die diepte heerst het hele jaar door een constante temperatuur van 10 °C. De aangezogen lucht wordt in de winter voorverwarmd en in de zomer afgekoeld. Bij grote hitte kan de frisse lucht rechtstreeks in de woning worden geblazen.

40

à

60 %

van het sanitair

van de nodige verwarmingsenergie.

ELEKTRICITEIT

In weerwil van het Kyotoprotocol verbruikten de Brusselse gezinnen tussen 1990 en 2008 vijftig procent meer elektriciteit. Aangezien de markt wordt overspoeld door nieuwe technologieën (onder meer in de informatica- en telecommunicatiesector), ziet het er naar uit dat deze trend zich nog zal doorzetten. Elektriciteit is onmisbaar voor ons comfort, maar heeft spijtig genoeg een zeer groot nadeel: elektriciteit kan nagenoeg niet worden opgeslagen. Het gebruik hangt rechtstreeks af van de productie. Productie en opslag vormen dan ook de belangrijkste uitdagingen van het energiebeleid. Intussen kunnen we wel al ons elektriciteitsverbruik aanzienlijk doen afnemen.


© Yury Shirokov

L eds en

gaan

10

verbruiken

maal langer mee

3

keer

energie dan spaarlampen .

minder

Het verbruik verminderen Met enkele eenvoudige ingrepen - de juiste lampen gebruiken en toestellen volledig uitschakelen in plaats van in waakstand te zetten - valt het elektriciteitsverbruik meestal al heel wat lager uit. Het comfort wordt er zeker niet minder op.



Lampen

Elektrische lampen produceren licht maar ook warmte. Een groot deel van de elektrische energie gaat dan ook verloren aan die warmteproductie. Wetenschappers onderzoeken momenteel hoe ze de lichtopbrengst van lampen kunnen verhogen en de warmteproductie tot een minimum kunnen herleiden. Het verbruik van een lamp is eenvoudig in te schatten aan de hand van de energieklasse, die is aangegeven op de verpakking. Deze indicatieve waarde wordt aangeduid op een schaal van A (meest energiezuinig) tot G (zeer energieverslindend). Momenteel zijn er vier grote soorten lampen op de markt: ›› de klassieke gloeilampen; ›› halogeenlampen: dit is slechts een verbeterde versie van de klassieke gloeilamp. De wolframgloeidraad in de lamp wordt omgeven door een gasatmosfeer met halogeengassen. Het licht van een halogeenlamp is witter en de lichtopbrengst ligt 20 % hoger dan bij een klassieke gloeilamp; ›› fluorescentielampen of ‘spaarlampen’, en neonlampen. Deze meestal

buisvormige lampen zijn langs de binnenzijde bedekt met een fluorescerend poeder. Door een elektrische gasontlading gaat de aanwezige kwikdamp ultraviolet licht uitzenden. In de fluorescerende laag wordt de ultraviolette straling omgezet in ‘zichtbaar’ licht. Aangezien deze lampen giftige stoffen bevatten, zijn ze te beschouwen als gevaarlijk afval. Net als batterijen moeten ze worden ingeleverd op speciaal daarvoor voorziene inzamelpunten; ›› ledlampen. Deze lampen bevatten een of meerdere leds. Een led (light emitting diode) is een elektronische component die licht uitstraalt wanneer er elektrische stroom doorheen gaat. In onderstaande overzichtstabel is de energieklasse bij de led-lampen niet ingevuld, omdat er geen energieklasse bestaat voor zo’n laag energieverbruik.

© janda75

Vergelijkende tabel verschillende soorten lampen (Bron: Leefmilieu Brussel) Type lamp

Vermogen (Watt)

Energieklasse

Aankoopprijs

Levensduur (uren)

Jaarlijks verbruik

Gloeilamp

75 W

G

1€

1.000

81 kWh

Halogeenlamp

50 W

C tot E

5€

2.000

54 kWh

Spaarlamp

15 W

A of B

12 €

16 kWh

Ledlamp

5W

niet ingedeeld

25 €

5.000 tot 10.000 50.000 tot 100.000

5 kWh


 Toestellen

in waakstand

Uit de tabel blijkt dat huishoudtoestellen in waakstand veel energie verbruiken, het zogenaamde sluipverbruik. Toestellen die vaak gelijktijdig worden gebruikt ( zoals de televisie en de dvdspeler ) worden best aangesloten op een multistekker met een schakelaar. Via deze schakelaar kunnen ze gemakkelijk volledig worden uitgeschakeld en gaat geen onnodige elektriciteit verloren. Een Britse studie heeft aangetoond dat het equivalent van een kerncentrale nodig is om de energiebehoefte van alle toestellen die in Groot-Brittannië in waakstand staan, te dekken. Als we alleen al maar denken aan de kostprijs van zo'n installatie en aan alle problemen, onder meer inzake radioactief afval, wordt het hoog tijd om de eenvoudige oplossingen die bestaan voor dit onnodige verbruik toe te passen.

- een televisie (4 tot 10W)

= 70 kWh/jaar

- een videorecorder (4 tot 10W)

= 80 kWh/jaar

- een kleine hifi-installatie (10W)

= 70 kWh/jaar

- een halogeenlamp (6W)

= 45 kWh/jaar

- een microgolfoven (5W)

= 43 kWh/jaar

- een antwoordapparaat (5W)

= 43 kWh/jaar

- twee radiowekkers (2 keer 2W) = 35 kWh/jaar

Totaal

= 386 kWh = 70 €/jaar

Het totale verborgen energieverbruik bedraagt 60 W. Het is m.a.w. net of je een klassieke gloeilamp van 60 W dag en nacht laat branden. Ieder jaar gaat zo 500 kWh nodeloos verloren, het totale verbruik van één grote oude koelkast of 3 koelkasten met het label A++.

A lle

toestellen

in

waakstand

volledig uitschakelen , voorkomt elektriciteitsverspilling .

Alternatieve energiebronnen 

Fotovoltaïsche panelen

Via de fotovoltaïsche technologie kan licht worden omgezet in elektriciteit. Fotovoltaïsche panelen zijn niet te verwarren met thermische panelen: beide systemen gebruiken zonlicht als energiebron maar fotovoltaïsche panelen zetten dit licht om in elektriciteit en thermische panelen in warmte. Met een fotovoltaïsch systeem kan een gezin een deel van zijn elektriciteit op een milieuvriendelijke manier produceren en de aldus opgewekte elektriciteit die het zelf niet gebruikt in het netwerk brengen.

In België levert een fotovoltaïsche installatie met 10 m2 panelen in een doorsnee meteorologisch jaar evenveel energie als 100 liter stookolie of 100 m3 aardgas, dit is ongeveer 1.000 kWh/jaar.

© manfredxy


Een gemiddeld Brussels gezin van 2 à 3 personen verbruikt tussen 3.000 en 3.500 kWh/ jaar. Een gezin dat verantwoord met energie omspringt, kan zijn verbruik terugdringen tot 2.000 kWh/jaar. 10 m2 fotovoltaïsche panelen dekt bijgevolg 30 à 50 % van de elektriciteitsbehoefte van een gezin dat geen elektriciteit gebruikt voor de verwarming. Net als warmtekrachtkoppeling kunnen fotovoltaïsche panelen de elektriciteitsfactuur dus aanzienlijk drukken.

Op een jaar tijd levert 10 m2 fotovoltaïsche panelen evenveel energie als 100 liter stookolie en 100 m2 aardgas. Dit is maar liefst 30 % van wat een gezin verbruikt.

>>>

GROENDAKEN

Bij de aanleg van een groendak - de duurzame installatie bij uitstek - wordt het dak van een gebouw bedekt met gewassen. Groendaken hebben in vergelijking met andere soorten daken heel wat voordelen, zowel op technisch, economisch als milieuvlak.

Technische aspecten Toename van de levensduur van het dak 

Met een groendak wordt de dakdichting beschermd tegen de ultraviolette stralen van de zon en tegen slechte weersomstandigheden. Zo kan in warmere periodes de temperatuur op een ‘naakt’ dak oplopen tot 70 °C. Op een groendak blijft die beperkt tot 25 °C. Het dak heeft dus minder te lijden onder warmteschommelingen, de effecten van de vries/dooi-cycli en andere omstandigheden die leiden tot verwering en scheurvorming in de materialen. Bovendien wordt de dichting permanent beschermd tegen eventuele beloping en schokken die worden veroorzaakt tijdens onderhoudswerken aan het dak of door ventilatie- en klimaatregelingssystemen op het dak.



Brandpreventie

Dankzij de diverse onderliggende lagen en de plantaardige bedekking vertraagt een groendak de verspreiding van vuur, zowel van binnen naar buiten als omgekeerd



Geluidsisolatie

Het gewicht en de structuur van de verschillende lagen waaruit een groendak bestaat, met name het substraat, absorberen zowel impactlawaai (regen) als omgevingslawaai (verkeer).


Milieuaspecten

Extensief groendak

Intensief groendak

Verbetering van de biodiversiteit

Brandbescherming beperkt Impact op de watercyclus merkbaar

Impact op de watercyclus belangrijk

Groendaken zijn rustpunten en ecologische eilandjes voor diverse diersoorten (onder meer insecten en vogels) en een plek waar allerlei planten kunnen groeien en bloeien. Zo dragen ze bij tot de ontwikkeling van een groen netwerk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Bovendien zijn op de weinig vruchtbare extensieve groendaken een groot aantal zeldzame planten terug te vinden. De meer agressieve plantensoorten die op een rijkere bodem de kwetsbaardere planten verdringen, kunnen immers geen wortel schieten op dit type groendak. Met de grotere diversiteit aan planten en de variatie op de daken - verschillende hoogtes, hellingen, open ruimtes met keien, begroeiingslagen en licht gedraineerde zones – dragen groendaken bij tot de biodiversiteit.

Impact op de luchtkwaliteit merkbaar

Impact op de luchtkwaliteit belangrijk

Geluidsisolatie gemiddeld

Geluidsisolatie efficiënt





Waterbeheer

Aangezien de bodem in het Brussels gewest almaar minder doorlaatbaar wordt, krijgt de riolering bij regenweer steeds meer water te verwerken. Een groendak vormt een soort bufferbekken dat de afvoer van regenwater naar de riolering vertraagt. Een groot deel (30 à 50 %) van het water wordt bovendien gefilterd en geabsorbeerd door de plantaardige bedekking, het substraat en de draineerlaag.

Dankzij

groendaken

hoeveelheid

CO2

neemt

de

in de atmosfeer

af en stijgt het zuurstofgehalte.


Brandbescherming ja

Uitvoering: eenvoudig

Uitvoering: complexer

Meerkosten: 16 à 32 % volgens het oppervlak voor nieuwbouw (bron: IEB)

Meerkosten: 40 % voor nieuwbouw (bron: IEB)

Levensduur van het dak: verlengd

Levensduur van het dak: verlengd

Onderhoud: nagenoeg geen

Onderhoud: regelmatig

Geen aanpassingen

naargelang de begroeiing

Beheerskosten: nagenoeg geen naargelang de begroeiing

Besparing op warmte-isolatie en energie: niet verwaarloosbaar

Besparing op warmte-isolatie en energie: merkbaar

Verbetering van de luchtkwaliteit 

De begroeiing op een groendak filtert een deel van de zwevende deeltjes die worden afgezet door luchtbewegingen. De regen voert deze deeltjes vervolgens naar het substraat. De bladeren absorberen de zware metalen (tot 95 % voor cadmium, koper en lood, en 16 % voor zink). Via fotosynthese doen de planten op een groendak bovendien de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer dalen en het zuurstofgehalte toenemen. Ze verminderen bovendien het ‘warmteeilandeffect’, dat leidt tot hogere nachttemperaturen in stadscentra, een lagere luchtvochtigheid en toenemende luchtvervuiling. Het warmte-eilandeffect is onder meer te wijten aan de toename van ondoordringbare oppervlakten en de afname van verdampingsoppervlakten, aan de uitstraling van de door constructies opgeslagen warmte en aan een geringere afkoeling door de wind.

Economisch aspect Met een groendak vallen de onderhouds- en herstellingskosten van het dak en de kosten voor de klimaatregeling in het gebouw, zowel in de winter als in de zomer, heel wat lager uit.

Socioculturele aspecten 

Groenruimten

Extensieve groendaken dragen bij tot het esthetische karakter van zowel gebouwen als huizenblokken en tot het natuurgevoel. Intensieve groendaken hebben niet alleen een groot esthetisch voordeel, maar kunnen ook dienst doen als ruimten voor recreatie en ontspanning, naast de groenzones op de grond.



Stedelijke landbouw

In dichtbevolkte stedelijke gebieden zijn de oppervlaktes van platte daken ideaal om groenten en kruiden te telen.

Extensieve groendaken

Intensieve groendaken

Op extensieve groendaken groeien planten met een oppervlakkige beworteling (mossen, vetplanten en grassen) die bestand zijn tegen droogte en dus niet besproeid hoeven te worden. Een extensief groendak kan worden aangelegd op platte of hellende daken. Deze groendaken zijn meestal niet begaanbaar vanwege de aard van de vegetatie.

De begroeiing op een intensief groendak heeft veelal een diepere beworteling (grasachtigen, struiken en soms zelfs bomen). Het lijken wel echte tuinen op het dak. Ze zijn begaanbaar, als dit bij de aanleg werd voorzien, en kunnen worden verfraaid met tuinmeubelen (banken, tafels, barbecues) en soms zelfs waterpartijen.

© Ryan Somma

© Payton Chung


>>> DE ECOBALANS

van de constructie verbeteren

De levenscyclusanalyse of ecobalans is een werkmiddel dat de impact van een product meet op het leefmilieu gedurende zijn levenscyclus. Gebouwen hebben een levenscyclus met een variabele duur. Alle levensstadia van een gebouw – vanaf het ontwerp, over de constructie, de veroudering, de aftakeling, de eventuele renovatie tot de uiteindelijke afbraak – vergen natuurlijke hulpbronnen en veroorzaken hinder naargelang van de gebruikte materialen en de aangewende bouwtechnieken.

>>>

MATERIALEN

De keuze van de bouwmaterialen is verworden tot een doorslaggevend element bij het ontwerp van gebouwen wanneer men oog heeft voor de duurzaamheid ervan en de algemene milieubalans van het gebouw. Onder

bouwmaterialen wordt meer verstaan dan enkel het metselwerk en de schrijnwerkerij: muurbepleistering, thermische en akoestische isolatie, lijmen, verven … kortom, alles wat wordt gebruikt voor de constructie van een gebouw – vanaf de funderingen tot de afwerking – valt onder de noemer bouwmaterialen.

© Olivier Tuffé


Ecologische materialen worden vervaardigd uit hernieuwbare grondstoffen en hebben een lange levensduur. Ook de verwijdering ervan vergt weinig energie.

Ecobalans van materialen Materialen hebben een bepaalde milieubalans die afhankelijk is van de volgende elementen: ›› de hoeveelheid grondstof gebruikt voor de vervaardiging; ›› het energieverbruik en de uitstoot van verontreinigende stoffen bij de vervaardiging; ›› het energieverbruik en de uitstoot van verontreinigende stoffen bij de verplaatsing van de productieruimte tot de werf; ›› de risico’s voor de gezondheid en het leefmilieu tijdens het gebruik van het gebouw; ›› de bestemming op het levenseinde. De energie die nodig is voor de productie, het vervoer, de plaatsing en de verwijdering van de materialen wordt ‘grijze energie’ genoemd. ‘Ecologische materialen’ zijn materialen die worden vervaardigd uit hernieuwbare, gerecycleerde en/of recycleerbare grondstoffen, die weinig energie vergen bij de productie en de verwijdering en die een lange levensduur hebben. Het gebruik van milieuvriendelijke materialen draagt niet alleen bij tot de luchtkwaliteit, de gezondheid van de bewoners van de woning en het milieubehoud, maar verbetert ook de algemene energiebalans van de gebouwen. Ook het vervoer van de bouwmaterialen verslindt grijze energie. Door de voorkeur te geven aan materialen van plaatselijke afkomst wordt dit verbruik

beperkt en de lokale werkgelegenheid behouden. De grote terugkeer van hout past volledig in deze ontwikkeling. Hout is per definitie een hernieuwbaar materiaal: de productie ervan is een natuurlijk en continu proces. Door zijn groot prestatievermogen levert hout heel wat besparingen op qua verbruik. In weldoordachte houtconstructies is de invloed van koudebruggen immers zeer klein. Bovendien gaan het sleutelwoord van de woning van morgen, ‘modulariteit’, en hout hand in hand. In een houten omgeving is het relatief gemakkelijk om een bijkomend vertrek in te richten of een binnenwand te verplaatsen Het belang van de keuze van materialen en hun impact op de ecobalans van een gebouw worden duidelijk bij vergelijking van de gebruikte energie voor verwarming gedurende 80 jaar en de hoeveelheid grijze energie van de materialen van twee soorten woningen die beide beantwoorden aan de passiefnorm: ›› een woning met houtstructuur en cellulose als isolatiemateriaal (hernieuwbaar ecologisch materiaal), ›› een woning met massieve muren uit kalkzandsteen, pleister en polystyreen als isolatiemateriaal. In de woning met houtstructuur vertegenwoordigt de grijze energie 1/7 van het verwarmingsverbruik, tegenover 1/3 in de woning met massieve muren.


>>> DUURZAAM wonen in Brussel De passief- en lage-energiewoningen die de GOMB bouwt, zullen onmiskenbaar bijdragen tot een duurzamer Brussel. Duurzame woningen alleen volstaan echter niet om te komen tot een duurzame stad: ook op andere essentiële vlakken, zoals waterverbruik, lawaaihinder en mobiliteit, moet een extra inspanning worden geleverd.

>>>

WATER

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt bevoorraad met uiterst kwaliteitsvol leidingwater. De sanering van dit water is echter moeilijk omdat afvalwater en regenwater samen in de riolering verdwijnen. Het rioleringsnetwerk wordt aangevuld met stormbekkens en collectoren, die het afvalwater naar twee waterzuiveringsstations afvoeren. Om de hoeveelheid water dat de waterzuiveringsstations moeten verwerken te verminderen en de doeltreffendheid van deze stations te verhogen, is aanvullend afvalwaterbeheer noodzakelijk ter hoogte van elk gebouw en zelfs in elke woning afzonderlijk.

Drinkwater Water is kostbaar. Er mag niet zorgeloos mee worden omgesprongen. Dagelijks gebruikt ieder van ons gemiddeld 120 à 130 liter drinkwater. Minstens 85 % daarvan dient niet voor voedingsdoeleinden. Enkele eenvoudige handelingen die een groot verschil maken: neem een douche in plaats van een bad, laat de kraan niet nodeloos lopen (vaat, spoelen, lichaamshygiëne) en gebruik de waterspaartoets van het toilet.

© TheFinalMiracle 42 <<< duurzaam wonen < GOMB/BIM

Minstens 85 %

van het drink-

water dat een mens gemiddeld per dag gebruikt is niet bestemd voor voedingsdoeleinden.

© Philippe LERIDON

Regenwater Vroeger bevond zich onder bijna elk gebouw een watertank waarin regenwater werd opgevangen. Met de veralgemening van het leidingwater werd van deze praktijk geleidelijk afgestapt, maar sinds een aantal jaar eist de Brusselse overheid dat in elk nieuw project een tank voor de opvang van regenwater wordt geplaatst. Door dit opgevangen regenwater te gebruiken moet de drinkwaterkraan enkel nog open wanneer het echt nodig is. Regenwater opvangen en hergebruiken heeft talrijke voordelen. Eerst en vooral daalt de waterfactuur drastisch. Ook de risico’s op overstroming, die nog worden versterkt door de toenemende ondoorlaatbaarheid van de bodem in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, worden ingedijkt. De druk op de bestaande collectieve infrastucturen (rioleringen,

stormbekkens, waterzuiveringsstations) neemt af en de levensduur van de installaties verlengt. Ook moet het grondwater niet langer buitenmatig worden opgepompt om te voldoen aan de vraag naar leidingwater en voedt het sproeien van tuinen de grondwaterlagen. Regenwater is bovendien zoet water. Het voorkomt verkalking van de leidingen en het kraanwerk en kan dus ook voor andere huishoudelijke doeleinden worden gebruikt. Na filtering kan dit regenwater een secundair huishoudelijk circuit voeden met niet-drinkbaar water dat uiterst geschikt is voor onder meer de was, de toiletten en het schoonmaken van vloeren of wagens. Deze praktijk is nog niet wijdverspreid, maar zal in de toekomst zeker meer ingang vinden.

Grijs water Grijs water is afvalwater afkomstig van huishoudelijke taken. Het vertegenwoordigt 50 tot 80 % van het afvalwater van de gezinnen. Wanneer het gehalte aan chemische producten en andere biologische contaminanten in het afvalwater te groot wordt, spreken we van ‘zwart water’ (uiterst verontreinigd afvalwater). Een van de belangrijkste waterzui-

veringsprincipes is het afvalwater zo dicht mogelijk bij de verontreiningsbron behandelen. In plaats van het afvalwater rechtstreeks in de riolering te lozen, kan het dan gemakkelijk worden behandeld en worden hergebruikt als aanvulling op regenwater. Er bestaan talrijke saneringstechnieken voor grijs water, afhankelijk van het soort verontreiniging en het mogelijke hergebruik.


>>>

LAWAAI

In een stad als Brussel kunnen tal van bronnen (vliegtuigen, treinen, gemotoriseerd verkeer, sociocultureel leven, buren) geluidshinder veroorzaken en de rust van de bewoners verstoren. 73 % van de inwoners van de hoofdstad zijn overigens van mening dat lawaai een van de meest storende vormen van verontreiniging is. Oplossingen voor geluidshinder in woningen bestaan en zijn perfect verenigbaar met de maatregelen genomen in het kader van duurzaam bouwen. Dubbele akoestische beglazing of driedubbele beglazing in combinatie met een verstevigde laag thermische isolatie in de buitenmuur van de woning

>>>

isoleren het gebouw uitstekend tegen geluid van buitenaf. Voor vloeren is het gebruik van isolerende materialen (zoals kurk en hennep), die naast thermische eigenschappen ook schokabsorberende eigenschappen hebben, eveneens doeltreffend tegen buurtlawaai.

De materialen die worden gebruikt in

duurzame

woningen

beperken

geluidshinder tot een minimum.

MOBILITEIT

Het energiebudget dat de Brusselaars spenderen aan verplaatsingen stemt praktisch overeen met het energiebudget van hun woning. Dat komt voornamelijk omdat ze de voorkeur geven aan de wagen als vervoersmiddel. Bijna de helft van de inwoners van het gewest neemt regelmatig de wagen; bijna twee derden gaat met de auto werken.

© jeancliclac


Het massale gebruik van de auto verlengt de duur en de lengte van de files en het verhoogt de luchtverontreiniging, de stress en het aantal ongevallen. En dat terwijl de gemiddelde snelheid van verplaatsingen met de wagen merkelijk daalt. In 2001 bedroeg die al amper 27 km/u, tegen 2015 zou dit zelfs maar 10 km/u meer zijn. Uit een studie, uitgevoerd in voorbereiding op het vervoersplan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Iris 2, blijkt dat meer dan 25 % van de verplaatsingen in Brussel korter zijn dan een kilometer en 62,2 % korter dan 5 km. De Brusselse overheid is zich terdege bewust van de problematische impact van het toenemende verkeer op de mobiliteit en de luchtkwaliteit en wil het wegverkeer in het gewest met 20 % doen dalen.

Deze doelstelling is haalbaar mits een rationeler gebruik van de wagen: ›› de meeste trajecten die de Brusselaars afleggen zijn minder dan drie km lang. De Brusselaars zouden die gemakkelijk te voet of per fiets kunnen afleggen en naar de buurtwinkel kunnen gaan om de afstanden in te korten. Om dit aan te moedigen beschikken de meeste GOMB-woningen over twee fietsplaatsen per woning; ›› het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft een uitgebreid openbaar vervoersnet (trein, metro, tram en bus) dat het volledige grondgebied bestrijkt. Deze vervoersmiddelen zijn duidelijk goedkoper, sneller en veiliger dan de auto. Om het openbaar vervoer te promoten wordt een studie uitgevoerd over het aanbod van deze vervoersmiddelen in de buurt van de GOMB-woningen; ›› er zijn ook alternatieven met de wagen, zoals carpoolen, Cambio of de taxi.

Wie niet zonder zijn wagen kan of wil, kan toch zijn steentje bijdragen door een soepele rijstijl (ecodriving) aan te nemen. Met een aangepaste rijstijl verbruik je bovendien 20 tot 40 % minder brandstof.

© geronimo

Oplossingen voor een vlottere Brusselse mobiliteit bestaan: zich

te

voet

of

per

fiets

verplaatsen, het openbaar vervoer nemen en carpoolen.

>>> DUURZAME WONING

duurzame urbaniteit

>>>

IN GOED NABUURSCHAP LEVEN

Het duurzame gedachtegoed slaat niet alleen op de technische kenmerken die de gebouwen moeten bezitten en de individuele handelingen die elke bewoner kan stellen in zijn eigen woning, het staat ook voor duurzaam leven. Door een duurzame levenshouding aan te nemen komt solidariteit tot stand of wordt de bestaande solidariteit versterkt. Het ultieme streefdoel is een betere sociale samenhang en een duurzamere samenleving. Om een gebouw duurzaam te kunnen bewonen, moet het in de eerste plaats leefbaar zijn, een plek waar het aangenaam leven is. Het sociale leven in het gebouw en de initiatieven van

de bewoners om hun ervaringen op het vlak van duurzame ontwikkeling te delen, worden bevorderd door de dagelijkse handelingen waartoe het ontwerp van het duurzame gebouw hen verplicht. Een weldoordacht ontwerp van de gebouwen kan de communicatie, de samenwerking en het contact tussen de bewoners ondersteunen door hun gemeenschappelijke belangen te stimuleren. Talrijke studies hebben aangetoond dat de aanleg van ruimtes voor sociaal verkeer tussen bewoners - buiten de woningen - een gunstige sociale impact had, tenminste als die ruimten afgestemd waren op de levenswijze van de bewoners en de privéruimten voldoende gevrijwaard bleven zodat elkeen de tijd die hij doorbrengt in groep, en met zijn gezin of alleen kan beheren.

R uimtes

voor sociaal verkeer

bevorderen het nabuurschap .


Intensiteit van het sociale verkeer De sociale contacten in een gebouw kunnen worden gemeten aan de hand van diverse indicatoren. Hieronder volgen de belangrijkste: ›› het gevoel van welbehagen en ›› de mate waarin de bewoners deelneveiligheid in het gebouw en de men aan het lokale verenigingsleven; omgeving; ›› de mate van maatschappelijke ›› de mate waarin de bewoners heterogeniteit in het gebouw afhankelijk zijn van externe bijstand in maar ook in de wijk. Duurzame het dagelijkse leven. Als de bewoners maatschappelijke heterogeniteit vergeregeld een beroep doen op externe onderstelt een zekere mate van personen wijst dit erop dat de contact die het mogelijk maakt de bewoners elkaar weinig helpen; verschillen te overstijgen.

En in de GOMB-gebouwen? De GOMB wil in de toekomst een aparte website opzetten voor elk nieuw project. Op deze website zullen naast algemene inlichtingen over de realisatie van het gebouw en de eigenheden ervan, ook onder meer de handleidingen van de bij aankoop aanwezige installaties (parlofoon, sanitair) en een toegangsplan voor bezoekers te vinden zijn. Deze website zou ook de communicatie tussen de bewoners van het gebouw kunnen ondersteunen, bijvoorbeeld door een gedeelte van de website voor de bewoners voor te behouden (discussieforum). De syndicus zou in dit gedeelte de aankondigingen of de notulen van de algemene vergaderingen kunnen posten. De bewoners zouden er onder meer kleine berichtjes op kunnen plaatsen, de problemen die gepaard gaan met het leven in mede-eigendom oplossen, ideeën uitwisselen, foto’s posten van hun gezamenlijke activiteiten of events organiseren. De GOMB, die dit instrument op touw zet, zal de website op haar servers hosten. De bewoners staan zelf in voor het webbeheer. De website zal dienst doen als een virtuele communicatieruimte die het sociale verkeer in het gebouw bevordert.

De GOMB een

wil voor elk project

website

creëren

met

technische informatie over het woongebouw en een forum voor de bewoners.


>>>

WAT VINDEN DE BEWONERS VAN HUN PASSIEFWONING?

Aangezien het aantal passiefwoningen in Brussel nog vrij beperkt is, is het te vroeg om de bewoners ervan te bevragen en relevante lessen te trekken uit dergelijk onderzoek. De tevredenheid van de bewoners kan evenwel worden ingeschat aan de hand van de opiniepeilingen die werden uitgevoerd in Duitsland, een voorloper op het vlak van duurzame ontwikkeling. Onderstaande cijfergegevens zijn afkomstig uit een opiniepeiling die de universiteit van Lüneberg in 2000 en 2001 uitvoerde bij de bewoners van passiefhuizen in de Kronsbergwijk in Hannover.

Ventilatie en ramen De kwaliteit van de lucht in de passiefwoningen werd door 95 % van de bewoners ‘goed’ tot ‘zeer goed’ bevonden. Er werd geen enkele negatieve beoordeling gegeven. Wat het ventilatiesysteem betreft, verklaarde 96 % van de bewoners ‘tevreden’ of ‘heel tevreden’ te zijn. Om en bij de 90 % had hoegenaamd geen moeilijkheden om zich aan te passen aan de ventilatie en de werking ervan. Tijdens het verwarmingsseizoen gebruikte 82 % van de bewoners uitsluitend het ventilatiesysteem zonder

Verwarming De grote meerderheid van de bewoners vond het binnenklimaat in de winter ‘goed’ tot ‘zeer goed’. De gelijke verdeling van de warmte werd erg op prijs gesteld. Na een aanpassingsfase werd de temperatuur in de slaapkamers door meer dan de helft van de ondervraagden ‘correct’ bevonden. Ook een ander onderzoek, uitgevoerd in 2001 in Kassel (Duitsland), toont aan dat de ervaringen tijdens een eerste winter en de verwarmingsprestaties het oorspronkelijke scepticisme van de bewoners snel doen verdwijnen. De onderzoekers vroegen de bewoners onder meer of ze andere personen een passiefwoning zouden aanraden.


de ramen te openen. Van de bewoners die hun ramen dagelijks openden, deed 7 % dit slechts enkele minuten, 4 % ongeveer 15 minuten. 7 % liet de ramen meerdere uren openstaan in draaikipstand. 88 % van de ondervraagden zei tijdens de zomer ‘tevreden’ of ‘zeer tevreden’ te zijn over het binnenklimaat, in het bijzonder over de frisse lucht als de ramen gesloten blijven. De meeste bewoners gebruikten bovendien de nachtventilatie om hun woning zo fris mogelijk te houden.

Uit de antwoorden bleek duidelijk dat het enthousiasme van de bewoners voor hun woning werd aangescherpt tijdens de winterperiode: een grote meerderheid van de bewoners raadde dit soort woning aan.

Wat stelt de GOMB voor? In de eerste jaren na aankoop zal de GOMB studies uitvoeren om de tevredenheid van de bewoners van passiefgebouwen te peilen. De mening en gevoelens van de gebruikers zijn van groot belang: op die manier kan de GOMB zichzelf steeds opnieuw in vraag stellen en aldus de kwaliteit van de woningen die ze aanbiedt constant verbeteren. De GOMB zal ook de effectieve energieprestaties van haar woningen meten zodra de bewoners ze betrokken hebben. Via deze studies kan de instelling nagaan of de vooropgestelde resultaten bereikt zijn en de bewoners adviseren zodat ze ten volle kunnen genieten van het welbehagen dat een duurzame woning biedt. De passiefgebouwen van de GOMB die worden uitgeroepen tot ‘voorbeeldgebouwen’, op basis van de criteria van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, ontvangen bovendien een premie. Als tegenprestatie voor deze erkenning wenst Leefmilieu Brussel dat de bewoners tijdens specifieke dagen (een- tot tweemaal per jaar) hun woning openstellen voor bezoekers. Dit bezoekrecht geldt vijf jaar.

95 %

van

de

passiefwoningen

bewoners vindt

van de

luchtkwaliteit in de woning ‘goed’ tot ‘zeer goed’.


>>> FINANCIEEL aspect >>>

DE AANKOOP VAN EEN PASSIEVE WONING

Een passiefwoning is duurder qua constructie en uitrusting. Qua gebruik valt een passiefwoning echter veel goedkoper uit. De aangewende bouwtechnieken zijn er immers op gericht de energie-uitgaven in alle stadia van het proces te beperken. Om ten volle te kunnen genieten van de voordelen en het comfort van een passieve woning, moet de eigenaar bij de bewoning rekening houden met de specifieke eigenschappen waarvan de energieprestaties van de woning afhangen, zoals beschreven in deze brochure.

Een goede verstandhouding tussen de bewoner en zijn duurzame woning levert hem op termijn heel wat financiële voordelen op: ›› de terugwintijd bedraagt gemiddeld tien jaar en daalt als de prijzen van fossiele energie stijgen; ›› de onderhoudskosten van de installaties zijn beperkt; ›› het energieverbruik ligt zeer laag, waardoor de impact van de te verwachten prijsstijging van fossiele energie beperkt is en de koopkracht stabiel blijft; ›› de waarde bij doorverkoop ligt hoger dan bij verkoop van een traditionele woning.

E en

passiefwoning

goedkoper

qua

is

gebruik .

veel

De

oorspronkelijke investering is op


10

jaar terugverdiend .

>>>

PREMIES EN FISCALITEIT

De talrijke premies van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de fiscale maatregelen van de federale overheid om energiebesparende investeringen en duurzaam bouwen te promoten, moeten de energieafhankelijkheid en -verspilling terugdringen. De federale overheid verleent bijvoorbeeld een belastingsvermindering van 830 euro gedurende een periode van tien opeenvolgende jaren voor passieve woningen (passiefhuis of passiefappartement). De diverse overheidssteunmaatregelen kunnen meestal worden gecumuleerd. De promotor van een GOMB-project van duurzame woningen helpt de kopers bij het samenstellen van hun aanvraagdossiers, naargelang de specifieke eigenschappen van de woning, en bezorgt hen alle noodzakelijke documenten. Daarnaast is er ook het systeem van de groenestroomcertificaten dat de Brusselse overheid heeft ingevoerd om de energieproducenten ertoe aan te zetten over te schakelen op de productie van groene elektriciteit en warmtekrachtkoppeling.

Kopers

De idee is eenvoudig: productieinstallaties die werden gecertificeerd en beantwoorden aan het criterium van milieukwaliteit krijgen trimestrieel een groenestroomcertificaat per 217 kg uitgespaarde CO2. De naleving van dit criterium wordt beoordeeld door de Reguleringscommissie voor Energie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BRUGEL). Ook particulieren die elektriciteit opwekken via fotovoltaïsche panelen of warmtekrachtkoppeling kunnen groenestroomcertificaten krijgen. Door deze certificaten te verkopen aan elektriciteitsverdelers kunnen ze de rentabiliteit van hun duurzame woning verhogen. Deze diverse maatregelen kunnen mettertijd echter wijzigen. De meeste financiële stimuli hebben geen onbeperkte duur. Ze werden ingevoerd om de duurzame woning te laten uitgroeien tot de norm van morgen. Het is duidelijk dat dit vele jaren in beslag zal nemen, maar eens deze beweging algemeen is, zullen de financiële steunmaatregelen afnemen en zelfs verdwijnen. Reden te meer om zich nu reeds achter deze beweging te scharen.

van een passiefwoning

genieten onder meer een belastingvermindering van gedurende

10 jaar.

830 euro


>>> Meer weten? De passieve woning Stadswinkel/Brussels Energie Agentschap (ABEA) www.stadswinkel.be Passiefhuis Platform www.passiefhuisplatform.be

Tips voor duurzame ontwikkeling Leefmilieu Brussel (BIM) www.leefmilieubrussel.be

Algemene websites over duurzame ontwikkeling en duurzaam bouwen Leefmilieu Brussel (BIM) www.leefmilieubrussel.be De Stadswinkel - Brussels Energie Agentschap (ABEA) www.stadswinkel.be Reguleringcommissie voor Energie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BRUGEL) www.brugel.be Alles over hernieuwbare energie in Brussel (vzw APERE) www.hernieuwbaar-brussel.be BrusselsGreenTech (Brussels Agentschap voor de Onderneming) www.brusselsgreentech.be Ekopédia (website onder meer in het Frans en het Engels) www.ekopedia.org


Kwaliteitslabels en -certificaten Association Haute Qualité Environnementale (HQE) (Franse website) www.assochqe.org MINERGIE label (Zwitserse website) www.minergie.ch BREEAM Certification (Engelse website) www.bre.co.uk LEED Certification (Amerikaanse website) www.usgbc.org

©

GOMB/BIM > duurzaam wonen >>> Aramanda 53

GOMB Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappij voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Gabrielle Petitstraat 6 - 1080 Brussel T +32 2 422 51 11 F +32 2 422 51 12 [email protected] www.gomb.be

BIM Leefmilieu Brussel Gulledelle 100 - 1200 Brussel T + 32 775 75 75 F + 32 775 76 21 www.leefmilieubrussel.be

Verantwoordelijke uitgever: Mireille Francq, Gabrielle Petitstraat 6 - 1080 Brussel Grafische vormgeving: Florence Fadier-Rotsaert Dit document is louter informatief en bindt de GOMB geenszins. Wettelijk depot: D/2010/7941/23 – druk maart 2010

BIM > duurzaam wonen >>> 3

Recommend Documents