Voorwoord 0
In december 2012 heb ik met diepe ontroering het boek Geboren om te
weten wat de Jodenvervolging betekend heeft, zes miljoen biografieën zou
lijden? Een uniek verslag van de Holocaust in Oekraïne 1941-1944 gelezen,
moeten schrijven van deze zes miljoen enkelingen.’
waarin overlevenden die nu in Israël wonen, meestal tot in kleine details
Ik heb in de afgelopen twee decennia aan de Vrije Universiteit en het
tenhemelschreiende taferelen beschrijven van de Jodenvervolging aldaar,
Simon Wiesenthal Instituut te Brussel veel colleges gegeven over alles
die elke verbeelding tarten. In Oekraïne heeft het aantal vermoorde Joden
wat samenhangt met het zeer complexe probleem van de Jodenhaat,
(mannen, vrouwen, kinderen en baby’s) de twee miljoen overschreden.
maar wat ik in dit boek Geboren om te lijden? heb gelezen, heeft mij
Het is werkelijk hartverscheurend wat 33 overlevenden vertellen over die
méér inzicht gegeven in het fenomeen van het antisemitisme dan wat
explosie van een weergaloze haat, waarvan hun man, hun vrouw, hun
veel wetenschappelijke werken mij leerden. Daarom prijs ik Cor Roos,
kinderen, hun verdere familieleden, vrienden en dorpsbewoners het
de eindredacteur, die het boek samenstelde en Uitgeverij Groen, die
slachtoffer zijn geworden.
het publiceerde, zeer voor deze opzienbarende interviews, die niemand
Ik heb bij het lezen van deze proefdruk voortdurend moeten denken aan
ongelezen mag laten.
een woord van Abel Herzberg, die in zijn dagboek uit Bergen-Belsen (1950) schrijft: ‘Er zijn geen zes miljoen Joden vermoord, er is één Jood vermoord
Prof.dr. Hans Jansen
en dat is zes miljoen keer gebeurd. Zodat je, als je werkelijk zou willen
Simon Wiesenthal Instituut Brussel (SWIB)
Uit Psalm 77:
Luid roep ik om God, ik schreeuw het uit. Als Hij nu maar luistert! In mijn ellende zoek ik de Heer, ik strek mijn handen naar Hem uit, zelfs ’s nachts vind ik geen rust; ik ben niet te troosten. Denk ik aan God, dan kreun ik, ik denk aan Hem en voel me wanhopig. Heer, U houdt mij wakker, ik ben onrustig, kan geen woord uitbrengen. ’s nachts moet ik denken aan het verleden, aan lang vervlogen tijden, aan hoe ik Uw daden bezong. Dan lig ik te peinzen, en laat de vraag me niet los: Heeft de Heer ons blijvend verstoten, zijn wij niet voor altijd bij Hem uit de gunst? Is er een einde gekomen aan Zijn liefde, gelden Zijn beloften niet meer? Vergeet God medelijden met ons te hebben, is Zijn woede nog groter dan Zijn liefde? Daarom zeg ik, en dat is mijn pijn: De Heer, de allerhoogste God, Hij heeft Zijn handen van ons afgetrokken! (Psalm 77, Groot Nieuws Bijbel)
Inhoud 0
Voorwoord
Deel 5 : In de provincie Vinnitsa
Introductie
130
15
Riva Grigoriyevna Molochkovetskaya
140
16
Haya Davidovna Rozanova
148
17
Grigoriy Iosifovich Koifman
156
18
David Zacharovich Reibman
Deel 1 : Odessa 12
1
Sergei Petrovich Sushon
162
19
Bella Ruvinovna Mershon
24
2
Isabella Isaakovna Borszerhevskaya
170
20
Leonid Rakhmilovich Nemirovsky
178
21
Arkady Petrovich Vayner
184
22 Moshe Abramovich Bramnik
188
23
Deel 2 : ‘Dodenmarsen’ van Bessarabia naar Transnistrië
Boris Isaakovich Sokoletskiy
34
3
Gita Yakovlevna Koifman
194
24 Mikhail Moiseevich Kalika
42
4
Alexandra Zinovievna Ratushnyak
200
25
Khanna Motelevna Zats-Shetman
46
5
Sara Meirovna Kiegelman
206
26
Shai Mendelevich Shanis
52
6
Abraham en Zinaida Lerner
212
27
Esfir’ Khunovna Gershman
218
28
Semyon Iosifovich Kris
224
29
Pyotr Vasilevich Dzjubenko &
Deel 3 : Naar het getto van Bershad’
62
7
Betya Yevseyevna Roitman
70
8
Alexander Levovitch Zhornitskiy
78
9
Julia Kharitonovna Chunovna Penzyur
Deel 4 : Tulchin & ‘Pechora’ 88
10
Rita Geynihovna Schveybysh
96
11
Tsilia Aronovna Krasner
106
12
Valentina Bentsionovna Popivker Maykis
112
13
Frieda Isaakovna Pechorskaya
118
14
Arkadiy Evseevich Plotitskiy
228
Shelya Gershkovna Rosengaft - Mostovaya
30 Mira Kalinskaya - Perets
Deel 6 : Andere gebieden van de voormalige USSR 236
31
Zinaida Adolfovna Gulish
240
32
Eva Lazarevna Vater
246
33
Nina Natanovna Mikhailovskaya
epiloog Schilderij
8
Introductie 0
De tranen en de omzwervingen van het Uitverkoren Volk mogen nooit vergeten worden.
gebeurde. Hun woorden beschrijven de verschrikkelijke, schokkende gebeurtenissen en sommige details zijn zelfs te moeilijk om in woorden te vatten. In de verhalen zijn de interviews duidelijk te onderkennen. Voor een beter begrip is enige informatie toegevoegd, duidelijk van de gesproken woorden te onderscheiden.
Op 21 juni 1941 verklaarde Duitsland op een verraderlijke manier de
In de introducties bij de zes delen, die elk de locaties volgen waar de
oorlog aan de Sovjet-Unie. Het Derde Rijk viel op een zeer breed front
geïnterviewde mannen en vrouwen tijdens de Holocaust woonden, wordt
met overweldigende kracht aan, en boekte in de eerste maanden grote
korte aanvullende informatie gegeven.
successen in een ongelooflijke opmars op het grondgebied van hun communistische vijand. Totdat de winter inviel en zij tot staan werd
Veel overlevenden hebben gezwegen over de wreedheden die hun
gebracht voor Moskou en voor Stalingrad.
overkwamen. Om hun herinneringen opzettelijk tot leven te roepen was
Tegen die tijd had de ‘Holocaust door kogels’ al een zeer groot aantal
te schrijnend. Zelfs nu, terwijl zij besloten om hun getuigenissen te delen,
Joodse slachtoffers geëist. De fascisten, de Duitse en Roemeense
aarzelen zij om alles te vertellen. Maar hoe zal iemand het weten als zij het
moordbrigades geholpen door plaatselijke medeplichtigen, begingen
niet vertellen? In het bijzonder mag de herinnering aan de opofferingen
vele massamoorden. In Oekraïne heeft het aantal vermoorde Joodse
van hun moeders en vaders, van hun grootouders en van andere dierbare
mensen – mannen, vrouwen, kinderen en kleine baby’s – vermoedelijk het
familieleden en vrienden niet verloren gaan.
aantal van twee miljoen overschreden. Veel vermoorde mensen zijn nooit meegeteld.
Bij het lezen van de verhalen zullen vragen opkomen.
Het Rode Leger heeft het grootste deel van Oekraïne in de periode van
Als er een liefhebbende God bestaat, hoe komt het dan dat Hij niet
maart 1944 tot mei 1944 bevrijd, de volledige overwinning kon op 9 mei
ingegrepen heeft?
1945 worden gevierd.
Waarom werd het Joodse volk zo erg gestraft? Waarom moesten alle kleine kinderen zo erg lijden?
In dit boek wordt het Joodse volk vertegenwoordigd in 33 verhalen, door
Waarom …?
34 overlevenden. Zij vertellen ieder hun verhaal over wat er in hun levens
De teamleden die dit boek hebben samengesteld hebben veel sympathie
tijdens de oorlogsdagen gebeurde. Een groot aantal ervan speelde zich in
voor de geïnterviewde overlevenden gekregen en zij zijn ervan overtuigd
Oekraïne af.
dat God nog oneindig veel meer door het lijden van Zijn ‘oogappel’ is
Prachtige foto’s geven de overlevenden eer. In de gezichten zijn de
geraakt.
sporen van hun verdriet zichtbaar en dat maakt hun verschijning zelfs
In overeenstemming met Zijn beloften geloven wij dat wie er nog over is
nog waardiger. Sommige overlevenden vertellen voor het eerst wat er
van het Joodse volk een hoopvolle toekomst heeft, in het Beloofde Land.
10
deel 1
Odessa Verhalen 1 - 2
Als belangrijkste havenstad aan de Zwarte Zee in het zuidwesten
maanden werden de overgebleven Joden naar concentratiekampen in
van Oekraïne was Odessa een van de vijandelijke doelen van de As-
Transnistrië gedreven: naar Bogdanovka, Domanevka, Akhmetchetka,
mogendheden Duitsland en Roemenië, toen deze de Sovjet-Unie op 22
Berezovka. Bijna niemand overleefde die afschuwelijke gebeurtenissen
juni 1941 aanvielen in Operatie Barbarossa.
en omstandigheden: ze stierven aan tyfus, ze werden levend verbrand in
De stad was een van de centra van Jiddische cultuur, ongeveer een derde
afgesloten veestallen, ze werden in nabijgelegen bossen doodgeschoten
deel van de bevolking was Joods.
en in ravijnen gegooid, of ze vroren dood.
Het beleg duurde bijna 4 maanden en op 16 oktober 1941 trokken de
De Roemenen waren ongeëvenaard in het verzinnen van wreedheden:
bezetters de stad in. Tegen die tijd was de helft van de bevolking erin
zo was er bijvoorbeeld in de moordplaats Bogdanovka een bakkerij
geslaagd om te ontsnappen. Vanaf de allereerste bezettingsdag hadden de
gevestigd waar de Joden een brood konden kopen voor de prijs van 5
Joden een afschuwelijke toekomst voor ogen. Duizenden mensen werden
gouden roebels. Toen het goud opraakte liet de Roemeense commandant
vermoord, de mensen werden van hun kostbaarheden beroofd, Joodse
Kolonel Isopescu de Joden in veestallen opsluiten en vermoorden. De
huizen werden geplunderd, Joodse vrouwen en meisjes werden aangerand
veestallen werden in brand gestoken. De Joden die overbleven moesten
en verkracht.
naar een klif lopen die over de rivier de Boeg uitstak. Daar moesten zij al
Na een week werd het Roemeense militaire hoofdkwartier opgeblazen,
hun bezittingen inleveren. Als zij hun ringen niet snel genoeg van hun
en als wraak werden ongeveer 25.000 Joden op een verraderlijke
vingers af konden krijgen, werden hun vingers afgehakt. Daarna moesten
en verachtelijke manier vermoord. Zij werden in vier grote
ze spiernaakt bij een temperatuur van min 40 graden de klif op lopen en
goederenopslagplaatsen gedreven. Toen vuurden de Roemenen hun
werden zij doodgeschoten. Hun lichamen vielen van de steile afgrond de
machinegeweren erin af. Om er zeker van te zijn dat niemand dit zou
rivier in. De rivier werd een massagraf.
kunnen overleven, staken zij vervolgens de gebouwen in brand. De volgende dag gooiden ze er ten slotte handgranaten naar binnen.
Ongeveer 200.000 Joodse inwoners van Odessa stierven tijdens de Tweede
De haat tegen de Joden was onbeschrijfelijk. Veel van de Joden die hun
Wereldoorlog. Slechts een paar honderd overleefden de bezetting, en
huizen al waren uitgedreven, moesten toezien dat hun buren daar direct
van hen zijn er nu nog maar enkelen in leven. Deze weinige overlevenden
introkken en zich hun bezittingen toe-eigenden. De Joodse mannen,
proberen hun wederwaardigheden waar ze niet aan terug willen denken,
vrouwen en kinderen werden vermoord terwijl zij naar veestallen werden
te vergeten, want hun ziel is ongeneeslijk verwond. Het is daarom
gedreven, anderen werden overgoten met benzine en verbrandden levend,
een voorrecht dat twee van deze weinige overlevenden die de massale
weer anderen werden naar getto’s in Dalnik en Slobodka gedreven.
slachtingen van Odessa meemaakten, bereid waren om hun verhaal te
Daar bleken de meeste huizen en gebouwen verwoest en dus moesten
vertellen. U vindt deze verhalen in dit deel van het boek.
de Joden buiten overnachten. Veel van hen vroren dood. Na enkele
11
12
Sergei Petrovich Sushon 0
1 3 - 1 6 jaar oud
‘Misschien ben ik het zelf niet, die dit doet; misschien is het maar een droom …’
diep in jezelf te begraven; juist ter wille van hen die niet konden overleven en die hun eigen verhaal niet meer kunnen vertellen, moeten zulke herinneringen bewaard blijven. En het is nog belangrijker dat deze verhalen behouden blijven voor toekomstige generaties, zegt Sergei. Sergei werd in een academisch geschoold gezin geboren: zijn moeder
Sergei Sushon, die geboren werd in Odessa, is overlevende van de
was arts en zijn vader ingenieur. Van jongs af aan werden zijn jongere
Holocaust en een voormalige gevangene van het getto van Damanyevka-
broer en hij omringd door de liefde en de zorg van hun ouders en
Achmachetka. Hij is een wetenschapper en heeft vele boeken en talloze
grootmoeder. Ze groeiden op in de stad Odessa, die bekendstond om
artikelen geschreven. Tegenwoordig is hij de vicevoorzitter van de
zijn internationale karakter: veel mensen van allerlei nationaliteiten en
vereniging van Concentratiekamp- en Getto-overlevenden in Israël.
godsdiensten woonden te midden van de oorspronkelijke inwoners van
Hij deelt in zijn getuigenis de lotgevallen van zijn familie en die van vele
Odessa. Er waren Joden, Russen, Duitsers, Oekraïners, Grieken, Bulgaren
Joden in de Zuidelijke Oekraïne tijdens de bezetting van de Sovjet-Unie
en Armeniërs, evenals christenen, boeddhisten en aanhangers van het
door Hitler. Dit verhaal is niet vrolijk, maar vol van diepe droefheid en
Judaïsme.
verdriet over hen die de afschuwelijke dingen die tussen 1941 en 1945 gebeurden, niet mochten overleven. S ergei De herinneringen van een teenager die lijken wegdroeg, die van
Er was geen sprake van racisme. Als er al enige criminele activiteit
aangezicht tot aangezicht tegenover de dood in zijn meest afschuwelijke
uit nationalistische gevoelens ontstond werd dit door de samenleving
vorm stond, en die door zwaar lijden heenging, zijn doordrongen van een
afgewezen.
martelende pijn. Maar het is niet mogelijk om dergelijke herinneringen
13
Al voor de oorlog, in 1937, moest het gezin Sushon een zware beproeving
uitbreken, wij zouden winnen en uitsluitend op het territorium van de
doorstaan. Sergei was toen 9 jaar, en zijn vader die hoofdingenieur
vijand zouden hoeven te vechten.
was op een grote bierfabriek, werd als staatsvijand gearresteerd. Deze periode in de geschiedenis van de Sovjet-Unie werd gekenmerkt door
Toen, op 22 juni 1941, zei de minister van buitenlandse zaken Molotov
politieke repressie en deportaties. Onschuldige mensen werden massaal
op de radio dat wij laaghartig aangevallen waren en nu met Duitsland
aangehouden. Sergei’s vader werd, samen met de fabrieksdirecteur en zijn
in oorlog waren. Moskou en Kiev waren zonder waarschuwing vooraf
vrouw, aangeklaagd wegens spionage kort nadat de fabriek bezocht was
gebombardeerd.
door een delegatie uit Japan. Op 22 juli 1941, dus na een maand, begonnen de aanvallen op Odessa. Een S ergei
bom raakte ons huis en we zagen dode mensen liggen. Daarna kwamen de
Ik herinner me hoe de NKVD, de geheime politie, ’s avonds laat binnenviel.
troepen die Odessa omsingelden. Toen Odessa eenmaal omsingeld was kon
Ze droegen speciale dienstpetten. Mijn vader kuste ons allen gedag en
niemand de stad meer uit. Er waren nog wel stoomboten die probeerden de
zei dat het een vergissing was en dat hij binnen 3 dagen terug zou zijn.
mensen te evacueren, maar die zonken vlak bij de havenuitgang.
Hij moest ongeveer twee jaar in de gevangenis blijven. De directeur werd doodgeschoten, maar dat werd pas later bekend. Mijn vader heeft geen
De bombardementen gingen maar door. Mijn moeder werkte in het
bekentenissen ondertekend. Hij werd in 1939 vrijgelaten. Toen was hij 37
ziekenhuis, en daar werden elke dag driehonderd à vierhonderd gewonde
jaar, en hij had geen tanden en geen haar meer.
mensen binnengebracht. Jongens zoals mijn broertje en ik vervoerden de gewonden in karren naar verschillende afdelingen en brachten zelfs doden
Deze episode was een tragedie voor het hele gezin en het beïnvloedde
naar het lijkenhuis.
Sergei’s ontwikkeling sterk. Hoe kon een 9 jaar oude jongen in hemelsnaam begrijpen waarom zijn
Odessa werd meer dan twee maanden lang dapper en heldhaftig
vader plotseling werd gearresteerd of waarom de kinderen op school
verdedigd. De aanvallen van de Duitsers en de Roemenen werden
hem uitscholden voor Trotskist, voor een aanhanger van de Russische
weerstaan. Toch kreeg het Duitse leger de overhand, wat het gevolg
revolutionair Leon Trotski?
was van hun sterkere luchtmacht. Het Sovjet-luchtafweergeschut was machteloos. De soldaten van het Rode Leger waren uitgerust met
In 1939 ondertekende de Sovjet-Unie een verdrag met Duitsland.
ouderwetse geweren en konden zich niet teweer stellen tegen de Duitse machinegeweren en kanonnen.
S ergei
Tegelijkertijd wemelde het in Odessa van grote groepen mensen die
Ik was 11 jaar oud. Ik kon niet begrijpen hoe de Duitsers naar Moskou
gevlucht waren uit Bessarabië, uit de Boekovina en van het platteland
hadden kunnen komen en met Molotov een afspraak konden ondertekenen,
rondom de stad. Allen hoopten zij op uitredding, op evacuatie. Onder hen
terwijl alle kranten geschreven hadden dat de Duitsers nazi’s waren en
bevonden zich veel Joden.
het niet verdienden om vrienden met ons te zijn. In de tijd ervoor werden
Maar midden oktober 1941 vertrok het laatste troepenschip van het Rode
films vertoond die lieten zien hoe de nazi’s Joden martelden. In Duitsland
Leger en op 16 oktober werd de stad bezet door Duitse en Roemeense
werd de communist Telman gearresteerd, hij werd ervan verdacht een
soldaten. De bewoners waren uitgeput door de onophoudelijke
communistische revolutie te organiseren. En plotseling verschenen er
bombardementen en door het heersende gebrek aan water.
stoomboten met Duitse hakenkruisen in Odessa. Er werd koren en staal naar Duitsland verscheept. Wij konden het niet begrijpen.
Geheel volgens de plannen van de coalitie onder leiding van Hitler en volgens de overeenkomst die de Duitsers met hun Roemeense
In die periode werden er prachtige muziekstukken en literaire werken
bondgenoten hadden gesloten, werd door de Roemeense autoriteiten een
gemaakt; er waren liederen die iedereen zong. In zulke liederen werd de
administratieve eenheid ingesteld: het Gouverneurschap van Transnistrië.
democratie in de Sovjet-Unie bezongen, het Rode Leger werd het sterkste
Het gezag bestreek de provincies Odessa, Vinnitsa en Nikolayev, en ook de
leger van de wereld genoemd. Er werd gezegd dat zelfs als de oorlog mocht
linkeroever van Moldavië. De hoofdstad werd Odessa.
14
