Voorwoord
Ons derde boekje is een feit. Het heeft wat langer geduurd dan gepland, maar dankzij teksten van Luc, Ina, Jurgen en Steven kunnen we de astronomisch geïnteresseerde weer wat te lezen aanbieden. Aan het volgende nummer is al begonnen, tekstjes, foto’s, tekeningen, het blijft welkom!
Op 2 april plannen we onze eerste uitstap; een bezoek aan het europlanetarium in Genk. We gaan er een voorstelling bekijken in het planetarium en krijgen een rondleiding op de sterrenwacht. Ook voor partners en kinderen is dit zeer de moeite waard, zij zijn dan ook meer dan welkom. Details vindt u op onze website.
Inhoud Voorwoord
1
Da’s gebeurd
2
Jurgen Brusselmans
4
Rayleigh door Steven 6 In de kijker
9
Toekomstmuziek
10
Ledenlijst
11
Agenda Onze waarneemstek op het vliegveld lijkt een verloren zaak, maar men weet nooit. Luc doet nog een poging om via de politiek een doorbraak te krijgen. Voorlopig houden we het dus bij onze gekende stek, hoek in Tielen.
1 April Waarneemavond 2 April Europlanetarium
Lukske 29 April Waarneemavond 3 Juni Waarneemavond 26-27-28 Augustus Starnights
Voorblad: M51 opgenomen door Karel Teuwen in het zuiden van Frankrijk. Deze opname is meer dan 16 uur belicht!!! Nog meer van deze schitterende foto’s kan u vinden op www.karelteuwen.be.
Da’s gebeurd 10 September 2010 Waarnemingsavond Wat zijn wij toch ongelooflijk afhankelijk van het weer bij vele dingen die we (willen) doen. Sterrenkijken bijvoorbeeld..... Een beetje tegen beter weten in de auto geladen en met de moed in de schoenen afgezakt naar onze nieuwe waarneemstek. Luk, Erik en zijn vriendin en Juul waren er ook. Heel in de verte leek de hemel even veelbelovend te worden, maar tevergeefs, de bewolking werd eerder dikker dan minder. Na een klein anderhalf uur werd besloten tot "volgende keer beter". Bij thuiskomst, slechts enkele minuten later, verschenen de eerste sterren aan de hemel. Helemaal wolkenloos was het niet, maar het loonde toch de moeite om de "bazaar" even op te stellen in de tuin. Zo snel mogelijk op Jupiter gericht, aan de rechterkant van de planeet, die inderdaad een wolkenband kwijt is, is nu en dan een kleine "uitstulping" te zien. Wasdah? Na enkele minuten constant waarnemen en veel geduld....kwam Io tevoorschijn (in mijn telescoop was dat uiteraard aan de linkerkant van Jupiter). De andere klassiekers lieten zich al gauw spotten : M13 in Hercules, bij 130x schitterend in het oculair, met veel detail. Met een beetje verbeelding leek er wel flauwe kleur zichtbaar in deze bolhoop. M92 ook in dezelfde buurt : een zwak bolhoopje waarin slechts weinig detail zichtbaar te maken is in vergelijking met M13. M57, de ringnevel, mooi zichtbaar, de centrale ster was niet te zien. M56 : weinig detail te zien. M39 in de Zwaan : op zijn mooist bij een lagere vergroting. M27 in Vulpecula, haltervorm duidelijk waar te nemen. Contrast kon aanzienlijk verhoogd worden door gebruik van een fliter. M71 in Sagitta : weinig geconcentreerd, weinig detail zichtbaar. Even later slaat de bewolking weer ongenadig toe. Inpakken dus maar... 16 Oktober 2010 Nacht van de Duisternis De nacht van de duisternis viel samen met het laatste weekend van de week van het bos. Op veel plaatsen werkten astronomie-verenigingen dan ook samen met natuurpunt-afdelingen. Cygni moest de kar echter allleen trekken, de lokale natuurpunt-afdelingen organiseerden niets tijdens deze avond. Geen probleem, naar goede gewoonte stelden wij onze telescopen op aan de sportterreinen van Vorselaar. Vorige jaren konden wij hier vaak rekenen op talloze passanten, een mooie kans om het grote publiek ook eens kennis te laten maken met onze hobby. De gemeente Vorselaar was deze editie blijkbaar niet van plan mee te werken, ondanks verzoeken aan het gemeentebestuur de straatverlichting te doven, bleef deze vrolijk branden. Niet getreurd, het was tenminste droog, dus wij stellen ons materiaal op. Enkele voorbijgangers onthalen ons op hoongelach, “of we denken dat wij door de wolken kunnen kijken?”. De eerste jeugdige kijkers kunnen we alvast een blik gunnen op de torenspits van het plaatselijke gebedshuis. Vrij snel echter, en veel vroeger dan voorspeld, trekt de hemel open. Algauw vergapen onze gasten zich aan de maankraters en planeet Jupiter. Ook de ringnevel, het dubbelcluster, de bolhoop in Hercules, de halternevel, het Andromedastelsel, Albireo en Mizar en Alcor passeren de revue. Ook nu blijkt dat ons veelal jeugdig publiek vooral de maan en Jupiter kan waarderen. Ook de schaduwovergang van één van de Jupitermanen werd gespot en zelfs op de gevoelige plaat gelegd. Het zwaarbewolkte begin van de avond heeft veel mensen thuisgehouden, denken we, alles bij elkaar genomen werd het bezoekersaantal op 35 geschat, waarvan een kleine helft erg enthousiaste kinderen. De koude wind dreef ons al voor middernacht in de kantine van de sporthal om koffie en warme chocomelk te nuttigen. Een vroeg einde van een rustige nacht van de duisternis.
20 Oktober 2010 Bosklassen Het is weer zover ! Onze 40 derdeklassers vertrekken op “bosklassen” naar Lille huize “Pax”. We fietsen in een lange rij per twee via Vispluk naar Lille. De politie reed voorop met de fiets en alle auto’s moesten stoppen. De eerste dag in het bos stond heel wat op het programma. Een fikse herfstwandeling deed deugd en ook de spaghetti daarna was superlekker. Bij het hoekenwerk moesten we met ons groepje 11 opdrachten uitvoeren. BV, een rijmpje maken, een natuurkunstwerk, een voeldoos maken, mikado spelen met houten takken enz. Na het vermoeiende bosspel mochten we even rusten en genieten van frikadellen met kriekjes. ’s Avonds werd het al snel donker. We zaten in spanning te wachten op de mensen van de sterrenvereniging ‘Cygni’! Wat leuk zeg, naar de sterren kijken! Die avond was de maan en Jupiter mooi om te zien. We maakten daarna een tekening van wat we te zien kregen. Dank je wel allemaal! Nu konden we dromen over die mooie sterrenhemel en de sterretjes tellen i.p.v. de schaapjes. Opstaan was geen probleem, om 8 u ontbijt en daarna kregen we kleine opdrachtkaartjes, volgens onze talenten, op te lossen. Beeldknap, natuurknap, rekenknap, taalknap, muziekknap, zelfknap en samenknap. Wat een knappe dag, een toffe groep, een leerrijke bosklassen! Het stond zeker al op voorhand in de sterren geschreven. Dank je wel vanwege de kinderen van het derde leerjaar en juf Annemie en Ina!
Jurgen Brusselmans 08/10/2010 : Schöneseiffen Antonio Vivaldi opent zijn concerto met een pendule waar alle ingrediënten van het leven in vervat lijken te zijn, en op het moment dat ik er naar luister lacht de autosnelweg me tegemoet. Een voorligger rijdt iets te traag naar mijn zin, ik duw het gaspedaal in en groet de bestuurder met een inhaalbeweging. Elegant, welteverstaan. Zoals het hoort bij Vivaldi. Er zit een ziel in de muziek van Vivaldi, en al bollend over het asfalt gebeurt er iets magisch: plots zie ik gondels dobberen op Venitiaanse wateren, en hoor ik hoe de vogels de ochtend tot leven fluiten. Ik zie populieren die sierlijk buigen voor het gepreek van de wind, waarbij de zon al geeuwend haar zonnestralen uitrekt. Het zijn de dagdromen die bezit van me nemen. Dagdromen over oases van rust, dagdromen over een tuin van Eden, hier, op onze eigen planeet, Aarde genaamd. Luister hoe die kleine tertstoonladder de ondertoon voert. Het herbergt het einde van alles, en je hoort het al vanaf het eerste akkoord. Het is de tragiek van het leven, het is de uitdijing van het heelal, die voelbaar is in elke vezel van mijn lijf. Ik geniet er altijd van, van zo’n autorit richting waarneemplek. Het geeft me de energie die ik nodig heb om enkele uren te kunnen waarnemen. Het is een moment van bezinning, een moment van rust, alvorens ik mij overgeef aan het orgasme van het waarnemen. Al moet ik toegeven dat het Duitse grondgebied mij tot opperste concentratie dwingt. Onverlichte wegen met haarspeldbochten, overstekende reeën en verscholen putten zorgen ervoor dat ik een zucht van opluchting sla als ik na een rit van twee uur eindelijk de eerste windmolen tegenkom. Hier zal ik vanavond waarnemen. Schöneseiffen: 8.okt.2010, 21.00 uur En hier stap ik dan ook uit de auto, waarop het mooiste hemelobject van de avond zich al meteen laat zien: de Melkweg. Nog nooit in mijn hele leven heb ik hem zo schoon en overweldigend gezien. Ik zou kunnen huilen van plezier. Op het moment dat ik er met open mond naar kijk zie ik vanuit mijn ooghoeken vier schimmen uit het niets op me afkomen. Eén van die schimmen herken ik aan zijn gestalte. Het is Norbert Schmidt, alias Nop, de Jeremy Clarkson van het astrowereldje. Er worden handen geschud, waarbij ook de anderen zich voorstellen en er een korte babbel volgt. Ik ben onder de indruk van dit gezelschap, en ik voel me eerlijk gezegd nog niet helemaal op mijn gemak tussen deze diehards, beginneling die ik ben. Het is hen menens, dat voel je gewoon. Dit gevoel wordt nog versterkt wanneer ik het even later waag om in het pikdonker rond te dwalen, waarbij ik stapsgewijs prachtige maar tegelijkertijd imponerende telescopen ontdek. De dobsons van Redfish en Nop zijn een streling voor het oog en reiken bijna tot aan Sirius, en de 120 kg zware opstelling van Skyheerlen doet mij inwendig kirren van genot. Lord-fornax heeft een iets kleinere dobson dan de mijne, maar qua waarneemervaring staat hij duidelijk al een stuk verder dan mij, waarbij hij, slechts gewapend met de pocket sky atlas, wazige sterrenstelsels vindt die ik zelfs met gedetailleerde sterrenkaartjes niet kan vinden (zie verder in het verslag). Ja, ik voel mij klein bij dit gezelschap, en om hen zo min mogelijk te storen stel ik mijn kijker een eind verder van hen op, waarop Redfish mij bijna berispend terugfluit. Nederig stel ik mijn kijker vervolgens in hun waarneemkring op, waarop de start van het waarnemen gegeven wordt.
Alleen overweldigt de Melkweg me nog steeds, en terwijl de anderen vlijtig door hun kijkers turen, waarbij ik verschillende vreugdekreten hoor, sta ik nog steeds verweest naar boven te gaper. Ik krijg maar niet genoeg van die Melkweg. Ik herken ook bijna geen sterrenbeelden meer. Cassiopeia zie ik staan, de Arend. Ik zoek me lazarus naar de Grote Beer, maar ik zie nergens een spoor van het pannetje. Ik vraag me af of ik gek geworden ben, en na vijf minuten radeloos zoeken waag ik het voorzichtig om de domste vraag ooit te stellen, en dat gaat ongeveer zo: “Euh, mag ik eens iets vragen?” Het gezellige geroezemoes stopt, en hoewel het pikdonker is voel ik alle hoofden plots naar mij gericht staan. “Tuurlijk mag jij iets vragen.” Ik slik en bijt door: “Ja, maar het is een heel domme vraag hoor, ik bedoel, een écht heel domme vraag.” Er volgt een stilte, en op het risico dat ik door Redfish terug naar mijn eerste opstelplek verbannen wordt, gooi ik het er gewoon uit: “Waar staat de Grote Beer?” De vraag wordt nogmaals gevolgd door een stilte, een bijna pijnlijke stilte zelfs, waarop Redfish plots uit de duisternis tevoorschijn komt en me, tot mijn opluchting, bijna vaderlijk te hulp schiet. Hij wijst me de Poolster aan met zijn vinger, en na wat turen zie ik die eindelijk staan. Nog nooit heb ik zoveel sterren in de buurt van de Poolster zien staan, en met de hulp van Redfish herken ik nu ook de Kleine Beer, waarop ik te horen krijg dat de Grote Beer gewoon achter de bomen verstopt zit. Oef. Ik verstop me vervolgens tussen mijn uitklapbare tafeltje en de dobson, en het liefst van al wil ik even in de gesloten buis van mijn dobson kruipen, met de beschermkap erop. Maar aan de andere kant, de hemel smacht om op deze plek waargenomen te worden, en vol emotie huilen de sterren reeds de eerste druppels over mijn sterrenbuis. Vocht dat me deze avond behoorlijk parten zal spelen. Zij die ongeduldig zijn kunnen verder lezen op www.sterrenplezier.be , de geduldige lezers kunnen wachten tot de volgende uitgave van ons boekje!
Steven legt het Rayleigh criterium uit Veel mensen vragen zich af waar ze op moeten letten bij de aanschaf van een telescoop. Hierbij moeten steeds verscheidene factoren in overweging worden genomen. Eén van deze factoren is het oplossend of scheidend vermogen van de telescoop. Het oplossend vermogen geeft aan hoe goed een telescoop details kan onderscheiden, bv. 2 sterren vlak naast elkaar. Om dit oplossend vermogen te bepalen wordt gebruik gemaakt van het zogenaamde ‘Rayleigh criterium’ (Dobson, Grace, Lovett, blz.350). Alvorens we dit criterium kunnen verklaren, moeten we allereerst een ander fenomeen nader bekijken, namelijk diffractie.
Diffractie Veel mensen gaan ervan uit dat wanneer licht op een ronde opening valt, er zich achter deze opening een mooi afgelijnd rondje zichtbaar zal zijn. Dit is echter niet het geval. Wanneer we een scherm achter een geperforeerde paneel plaatsen, zien we iets speciaals: een ronde lichte vlek (centraal maximum) met afwisselende donkere en lichte concentrische cirkels eromheen. Dit noemen we diffractie (figuur 1). Diffractie zorgt ervoor dat we er nooit in zullen slagen om een ster als een perfect puntje in het oculair te krijgen (Starizona, 2010). Figuur 1: Diffractiepatroon Bron: www.starizona.com
Het fenomeen diffractie ontstaat als gevolg van het Huygens principe (figuur 2). Dit principe zegt dat, van zodra licht door een opening valt, elk punt van deze opening zich gaat gedragen als een afzonderlijke lichtbron. Elk punt van de opening zal dan sferische lichtgolven uitsturen. Hierop wordt vervolgens het superpositiebeginsel toegepast. Dit beginsel stelt dat golven Figuur 2: Huygens' principe Bron: nl.wikipedia.org elkaar kunnen versterken of verzwakken of, met andere woorden, golven kunnen interfereren. Wanneer 2 (of meer) golven elkaar versterken, bekomen we een lichte band in ons diffractiepatroon. Wanneer meerdere golven elkaar opheffen, bekomen we een donkere band.
Rayleigh criterium Het Rayleigh criterium stelt dat we 2 diffractiepatronen van bv. 2 sterren van elkaar kunnen onderscheiden wanneer het midden van het centraal maximum van het tweede diffractiepatroon in de eerste donkere band van het eerste diffractiepatroon ligt (Dobson, Grace, Lovett, blz.350). De onderstaande tekening verduidelijkt dit.
Figuur 3: Rayleigh criterium Bron: www.vikdhillon.staff.shef.ac.uk
Op deze tekening zien we dat het maximum van de rode curve recht boven het eerste minimum van de blauwe curve ligt. Op deze manier is aan het Rayleigh criterium voldaan, en zouden we de sterren in principe net van elkaar kunnen onderscheiden. Wanneer het criterium geldt, dan zijn de maxima, de toppen van beide curven, van elkaar gescheiden over een hoek θ. Deze hoek wordt gevormd door de loodlijn die het eerste maxima verbindt met het midden van de hoofdspiegel (staat m.a.w. loodrecht op de hoofdspiegel) en door de lijn die het tweede maxima verbindt met midden van de hoofdspiegel (staat niet loodrecht, maar schuin op de hoofdspiegel). De vraag zit hem net in het bepalen van deze hoek θ. Of, met andere woorden, het bepalen van het oplossend vermogen van de telescoop. Deze kan worden berekend, gebruik makend van de onderstaande wiskunde vergelijking. In deze vergelijking is D de diameter van de opening of buis van de telescoop en λ de golflengte van het licht. Meestal zijn de hoeken zeer klein, waardoor de sinus vaak gewoon wordt weggelaten (Dobson, Grace, Lovett, blz.350). Dit levert bij kleine hoeken weinig noemenswaardige afwijkingen op. Als we de bovenstaande vergelijking van naderbij bekijken, dan zien we dat we het oplossend vermogen van onze telescoop kunnen verbeteren door o.a. de diameter van de buis en de hoofdspiegel te vergroten. Denk eraan, des te kleiner het oplossend vermogen, des te beter de telescoop! Voorbeeld: Hubble telescoop Het volgende voorbeeld werd volledig overgenomen uit het boek ‘Physics’ geschreven door Ken Dobson, David Grace en David Lovett. Alle eer komt dan ook toe aan deze auteurs. Indien je weet dat de spiegeldiameter van de Hubble telescoop 2,40m is, bepaal dan: 1. Het theoretisch oplossend vermogen bij groen licht (λ = 5,20*10-7m). 2. De minimale afstand tussen 2 objecten op Mars die nodig is opdat deze als afzonderlijk objecten zouden worden waargenomen door de Hubble telescoop. Dit indien je weet dat de afstand tussen Aarde en Mars 7,83*1010m is.
De oplossingen vind je op de volgende pagina! Veel succes!
Bronvermelding Dobson, K., Grace, D., Lovett, D. (2002), Physics, Londen, HarperCollinsPublishers, 684 blz. Starizona, “Resolution of a Telescope”. Geraadpleegd op 8 augustus 2010 uit: http://starizona.com/acb/basics/observing_theory.aspx Oplossingen Hubble telescoop 1. Om deze vraag op te lossen vertrekken we van onze hoofdformule en vullen we al onze gegevens in. Dit levert de onderstaande uitwerking.
Dit wil zeggen dat de hoek tussen beide maxima minimaal 2,6*10-7rad moet bedragen. Is de hoek kleiner, dan kunnen de objecten niet als afzonderlijk waar worden genomen. Of, omgerekend naar graden, wil dit zeggen dat de minimale hoek 4,537856*10-9 graden moet bedragen. 2. Om deze vraag op te lossen, stellen we de afstand tussen beide objecten gelijk aan X meter. De hoek die we vervolgens moeten bekomen aan de telescoop moet groter of gelijk zijn aan de oplossing van vraag 1. Wiskundig levert dit de onderstaande uitwerking.
De wiskundigen onder ons zullen zich misschien afvragen: ‘Is de sinus normaal niet de overstaande zijde gedeeld door de schuine zijde?’. Jullie hebben ten volste gelijk. Echter, vermits de afstand van Mars tot Aarde (relatief gezien) véél groter is dan deze tussen beide objecten, kan je hier gebruik maken van de afstand tussen beide, de afwijking met de schuine zijde zal in dit geval niet al te groot zijn.
Dit resultaat zegt ons dat beide objecten gescheiden moeten zijn over een afstand van bijna 2,4 kilometer! Is dit niet het geval, dan zullen we geen 2 lachende marsmannetjes op de foto zien.
In de kijker M51, de draaikolknevel De Draaikolknevel is een mooi voorbeeld van een sterrenstelsel dat recht van boven gezien wordt, en geeft een goed beeld van de spiraalstructuur in dergelijke stelsels. M51 staat in het sterrenbeeld jachthonden en wordt vergezeld door NGC 5195. Beide stelsels staan op een afstand van ongeveer 31 miljoen lichtjaar (meting van de Hubble-ruimtetelescoop, fotometrisch komt men op 37 miljoen lichtjaar). Het stelsel is vanaf donkere plekken met een kleine telescoop te zien als een zwak lichtend wolkje. Pas met een telescoop van 10 cm (diameter) of groter kan er een suggestie van de spiraalstructuur gezien worden. Het stelsel is ongeveer 11 x 7 boogminuten groot, ofwel ongeveer een derde van de diameter van de volle maan.
Jef Sterckx plaatste deze knappe foto van M51 op onze website. NGC 5195 is de heldere vlek aan de linkerkant.
Toekomstmuziek Mercurius is het best te zien van 11 tot 30 Maart, ’s avonds. Venus is ’s morgens moeilijk waarneembaar dit voorjaar. Mars komt eind Juni 2h voor de zon op. Jupiter verdwijnt half maart in het westen, de grootste planeet duikt eind Mei terug op in het oosten. Saturnus komt steeds vroeger op, uitkijken naar de gigant met de ringen!
Maart 1 5 7 16 21 23
6h30: maansikkel 1,5° ten zuiden van Venus. Zuidoosten, dicht bij de horizon. 19h: maansikkel als een “bootje”, uitzonderlijke positie! Westen, horizon. Na zonsondergang: maan ten noorden van Jupiter. 19h20: Mercurius in conjunctie met Jupiter. Westen. Middernacht: maan ten zuiden van Saturnus. Mercurius het best te zien op het noordelijk halfrond.
8 11 17
Op het noordelijk halfrond van Mars begint de winter. 17h bij wolkenloze hemel; maanparadox, de maan lijkt aan de verkeerde kant verlicht. 9h: maan ten zuiden van Saturnus.
22
Lyriden: meteorenzwerm met radiant in de Lier, lage frequentie.
14
Maan ten zuiden van Saturnus.
10 15 26 28
Maan ten zuiden van Saturnus. Totale maansverduistering: in België enkel de 2° helft zichtbaar. Maan ten noorden van Jupiter. Maan ten noorden van Mars, ’s morgens!
April
Mei
Juni
Ledenlijst
Erik Backx Jurgen Brusselmans Steven De Reyck Geert Geens Bram Goossens Emmanuel Heylen Wim Martens Danielle Rubbens Jef Sysmans Ina Valckx Liam Van der Vliet Janou Verhoeven Juul Verhoeven Ward Verhoeven Wout Verhoeven Joeri Wouters Luc Wouters Luk Wynants
Lid worden van VVS Cygni kan door te storten op rekening nr.: 731-0070200-44. U hebt twee mogelijkheden: -VVS lid en VVS Cygni lid kost € 22,00 -Enkel VVS Cygni lid kost € 5,00 Tekst en inhoud werd verzorgd door de leden van VVS Cygni. We vinden het zeer fijn als ook U in uw pen kruipt en ons een artikel opstuurt. Opmaak: Luk Wynants Uitgegeven door VVS Cygni
