1. AM SAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS • 2. AMVC-LETTERENHUIS • 3. DIAMANTM USEUM P R OVI N C I E ANT WE RP E N • 4. D I STR I C TS H U I S B E Z AL I • 5. D O C U M E NTATI E C E NTR U M ANT WE RP S NOORDERPOLDERS • 6. EHA!-ECOHUIS • 7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN • 8. ETNOGRAFISCH M USEUM • FOTOM USEUM PROVINCIE ANTWERPEN • 10. HET UITZICHT VZW • 11. KBC ROCKOXHUIS • 12. KM SK A • 1 KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE M ERKSEM • 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDIN G ITS C H OTE L B U U R S C HAP - B O R G E R H O UT • 15. K R I N G VO O R H E E MK U N D E WI LR I C A VZ W • 16 M I N E RALO G I S C H E M U S E U M • 17. M U HK A - M U S E U M VAN H E D E N DA AG S E KU N ST ANT WE RPE N • 1 M U S EA STAD ANT WE RPE N • 19. M U S E U M MA AG D E N H U I S • 20. M U S E U M PL ANTI N - M O R E TU S E STE D E LIJ K PR E NTE N K AB I N E T • 21. M U S E U M PO O RTE R SWO N I N G • 22. M U S E U M VLE E S H U I S • 2 NATI O NA AL M U S E U M E N AR C H I E F VAN D O UAN E E N ACC I J N Z E N VZ W • 24. NATI O NA A SCHEEPVAARTM USEUM • 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN • 26. ONZE-LIEV VR O UWE K ATH E D RA AL • 27. O P E N L U C HTM U S E U M VO O R B E E L DH O UWK U N ST M I D D E LH E I M • 2 RIJKSARCHIEF ANTWERPEN • 29. RIJN- EN BINNENVAARTM USEUM ANTWERPEN • 30. SAINT BONIFAC ANGLIC AN CHURCH • 31. SINT-ANDRIESKERK • 32. SINT-BENEDIKTUSKERK • 33. SINT-FREDEGANDUSKERK 34. SINT-JACOBSKERK • 35. SINT-PAULUSKERK • 36. STADSARCHIEF ANTWERPEN • 37. STADSBIBLIOTHEE ANTWERPEN • 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN M ONUM ENTENZORG • 39. TOERISM ANT WE RPE N • 40. VE R E N I G I N G VO O R KR U I S E N B E E LD VZ W • 41. VL A AM S E VE R E N I G I N G VO O FAM ILIEKUNDE NATIONAAL VZW • 42. VOLKSKUNDEM USEUM • 43. VOLKSM USEUM DEURNE VZW • 44 VR I J Z I N N I G STU D I E -, AR C H I E F- E N D O C U M E NTATI E C E NTR U M K AR E L C UYP E R S • 45. H E E MK U N D I D O C U M E NTATI E C E NTR U M WIJ KWE R KI N G MAR IAB U R G • 46. ZI LVE R M U S E U M STE R C KS H O F PR OVI N C ANT WE RP E N • 47. Z O O - KO N I N K L I J K E M A ATS C HAP P I J VO O R D I E R K U N D E VAN ANT WE RP E
Antwerpen
P R O G R A M M A
Wat vindt u in deze brochure? De deelnemers
Op de bladzijden 13 tot en met 43 stellen alle deelnemers aan de Antwerpse Erfgoeddag zich voor. Ze staan in alfabetische volgorde en hebben elk een nummer. U krijgt telkens een beschrijving van waar de deelnemer voor staat en van de speciale activiteiten voor de Erfgoeddag. Daar hoort ook de nodige praktische informatie bij. Boven de naam van de deelnemer vindt u een bolletje in een bepaalde kleur en met een letter. Die geven aan om welk soort ‘erfgoedbewaarder’ het gaat: A Archieven/Bibliotheken/Documentatiecentra ● H Heemkundige verzamelingen ● M Musea ● O Overige ● R Religieus erfgoed ●
Antwerpse wetenswaardigheden
Het eigenlijke programma van de Erfgoeddag wordt in deze bladzijden gestoffeerd met een prettige en gevarieerde verzameling van (Antwerpse) wetenswaardigheden, die alles met het ruime thema ‘familie’ te maken hebben. Ze maken van deze brochure meer dan een eendagsfolder. De overkoepelende titel ‘Uit de familie-encyclopedie’ geeft aan dat we hier niet naar volledigheid streven. De teksten werden speciaal voor de gelegenheid door specialisten geschreven. De namen van de auteurs vindt u onder elke bijdrage. Onder elke thematekst worden de Antwerpse deelnemers opgesomd die met het thema te maken hebben. Dat gebeurt aan de hand van het nummer waarmee ze in deze brochure voorkomen en hun naam.
Wat zit er in uw familie? In deze programmabrochure vindt u ook een handig en uitneembaar katern. Dat is een beknopte en aantrekkelijk geschreven gids die niet mag ontbreken als u zich in de wondere, complexe wereld van de familiekunde wil begeven. De Rough Guide van de genealogie, voor u gemaakt door specialisten terzake.
Praktisch Wie zijn Erfgoeddag nauwgezet wil plannen, vindt achteraan een handig overzicht met een tijdstabel: die geeft aan wanneer u wat kunt bezoeken bij welke deelnemer. Foto cover (detail): Caesar Alexander Scaglia van Antoon Van Dijck ©KMSKA
Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Uit de familie-encyclopedie Zit het in de familie of in het gezin? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Anders samenleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Van Antwerpen? Antwerpse familienamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Kind zonder familienaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Antwerpse huizen met familienamen, familiestraatnamen . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Even van naam veranderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 De familiekundigen, met hoevelen zijn ze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Familiewapens: waar komen ze vandaan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Ontwerp je eigen familiewapen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Families op papier. De familieroman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Verwantschap op Schoonselhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 De familie en de naam Rubens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Wereldwijde variaties op het familiethema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Kunst, een familiezaak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Het familiearchief: een getuigenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Mensjes zonder familie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Van vader op (schoon)zoon: ambachten en gilden, professionele ‘families’ . . . . 28 Het Heilige Kerngezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Familiehereniging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 De maagschap van de Heilige Anna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Antwerpse familiebedrijven met naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 DNA-onderzoek: bewijs van afstamming? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 De Antwerpse moederdag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 In puritate mentis – In zuiverheid van geest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Antwerpen, zijn burgemeesters en hun namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Programma deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Plattegrond. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Wat zit er in uw familie? Handige genealogische wegwijzer . . . . . . . . . . binnenkatern
Colofon Erfgoeddag in Antwerpen is een gezamenlijke organisatie van Musea stad Antwerpen - afdeling Publieksbeleid (Iris Kockelbergh), de Museumconsulent van de Provincie Antwerpen (Annemie Adriaenssens), Kapa - Kring van Archivarissen in de Provincie Antwerpen (Inge Schoups), Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Christiaan De Vos), de Stedelijke Dienst Monumenten- en Welstandszorg (Eline Daelman), Toerisme Antwerpen (Annik Bogaert), Toerisme Pastoraal (Rudi Mannaerts), Antwerpen Cultuurstad (Astrid Thoné), het kabinet van de schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg (Jan Rombouts) en de Erfgoedcel Antwerpen (Vera De Boeck en Frank Herman). Met dank aan alle deelnemers, stedelijke diensten en auteurs voor hun gewaardeerde medewerking. Vormgeving: Jan Vandewiele en Rob Marcelis Auteurs themateksten: zie diverse bijdragen Bewerking themateksten: Patrick De Rynck Eindredactie: Patrick De Rynck en Vera De Boeck Administratie: Katrien Van Laer Samenstelling en coördinatie: Vera De Boeck 1
Erfgoedcel Antwerpen, Brouwershuis, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen
[email protected] www.erfgoednet.be/antwerpen Verantwoordelijke uitgever: Vera De Boeck, Erfgoedcel Antwerpen, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen
Vo o r w o o r d
e lentemaand april is de jongste jaren uitgegroeid tot ‘erfgoedmaand’. Elk jaar stellen dan honderden Vlaamse erfgoedbewaarders hun deuren gratis open. Tot vorig jaar deden ze dat gedurende een weekend, vanaf dit jaar concentreren ze zich op een zondag. Het Erfgoedweekend is de Erfgoeddag geworden. Dit jaar valt die op zondag 18 april, de week na Pasen.
D
Zo’n Erfgoeddag heeft jaarlijks een ander thema. In 2004 luidt dat ‘’t Zit in de familie’. Het lijkt me opnieuw een uitstekende keuze van de organisatoren. ‘Familie’ is een ideaal onderwerp om het ‘grote publiek’ kennis te laten maken met ons rijk en verscheiden cultureel erfgoed. Iedereen van ons heeft familie en dagelijks gaan we met familie-erfgoed om. Dat wordt voor ons én voor ons nageslacht bewaard door vele grote en kleine erfgoedinstellingen: musea en kerken, maar ook archieven, bibliotheken, documentatiecentra en heemkundige kringen. Voor deze 4de uitgave van de Erfgoeddag zijn er in Antwerpen niet minder dan 47 enthousiaste deelnemers. Die hebben weer kosten noch moeite gespaard om het jaarthema extra in de verf te zetten. Het programma is ronduit veelbelovend. Alle deelnemers - van het Amsab/Instituut voor Sociale Geschiedenis tot de Zoo - zijn gratis toegankelijk van 10 tot 18 uur (met uitzondering van de kerken tijdens de misvieringen). Vele van hen plannen extra activiteiten, zoals lezingen, rondleidingen, ateliers… zowel voor volwassen als voor kinderen. Bij de extra's vemeld ik graag ook de grote RubensReünie op de Groenplaats, de gratis kwartierstaat die bij elke deelnemer verkijgbaar is, het nieuwe familiespel dat (ook gratis) verkrijgbaar is bij de stedelijke musea, en natuurlijk de lekkere familiegerechten die iedereen in enkele Rust- en Verzorgingstehuizen van het OCMW kan degusteren. U leest er alles over in deze brochure. Eigenlijk is ‘brochure’ een te bescheiden woord: dit is een heus boekje geworden, dankzij de vele illustraties en een heel pak (Antwerpse) familiewetenswaardigheden. Ik verwijs hierbij graag ook naar Open Monumentendag in september. Die vormt samen met de Erfgoeddag een erfgoed’tweeluik’. In het voorjaar belicht de Erfgoeddag het zogenaamde roerend en immaterieel erfgoed. Kort gezegd zijn dat de objecten, de documenten en de verhalen. In het najaar focust Open Monumentendag op het onroerend (lees: architecturaal) patrimonium. Twee elkaar aanvullende erfgoedhoogdagen als het ware. Ik wens u een familiaire Erfgoeddag!
Eric Antonis, schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg
familieportret, 1943. Foto graaf Edouard Wettstein © FotoMuseum Provincie Antwerpen
3
Het programma van de Erfgoeddag wordt in deze brochure gestoffeerd met een prettige en gevarieerde verzameling van (Antwerpse) wetenswaardigheden, die alles met het ruime thema ‘familie’ te maken hebben. De overkoepelende titel ‘Uit de familieencyclopedie’ geeft aan dat we hier niet naar volledigheid streven. De teksten werden voor de gelegenheid door specialisten geschreven. Onder elke thematekst worden de Antwerpse deelnemers opgesomd die met het thema te maken hebben. Dat gebeurt aan de hand van het nummer waarmee ze in deze brochure voorkomen en van hun naam. Vanaf pagina 12 worden de teksten geïntegreerd in het programmagedeelte.
uit de
familieencyclopedie
Zit het in de familie of in het gezin? ‘Familie’ en ‘gezin’, twee woorden waar je geschiedenis uit afleest.
In het Frans, Duits en Engels heeft het woord ‘familie’ twee hoofdbetekenissen: 1)een (gehuwde) man en vrouw met hun kinderen en 2)een ruimere kring van bloed- en aanverwanten. In het Nederlands hebben we daar twee woorden voor: ‘gezin’ en ‘familie’. Als we het historisch bekijken, zien we dat de betekenis van ‘familie’ vóór de 17de eeuw ruimer was. Het woord verwees naar een groep samenwonende mensen die niet noodzakelijk door afstamming of huwelijk met elkaar verbonden waren. Ook het begrip ‘huishouden’ verwees zowel naar een gezin als naar (eventueel inwonende) verwanten én dienstpersoneel. De moderne Europese talen ontleenden dat concept tussen ca. 1300 en 1500 aan het klassieke Latijn: het woord familia betekent, behalve ‘geslacht’, ook ‘iedereen die deel uitmaakt van een huis(houding)’ en ‘dienstpersoneel’. Pater familias vertaal je bijvoorbeeld met ‘heer des huizes’. Ook het woord ‘gezin’ had die ruime betekenis. Denk bijvoorbeeld aan
het nog bestaande Duitse woord ‘Gesinde’, ‘dienstpersoneel’. Maar vanaf de 16de eeuw verengde die steeds meer tot het begrip ‘kerngezin’. We kunnen dus spreken van een betekenisvernauwing door de eeuwen heen. Vanaf de 19de eeuw valt het dienstpersoneel buiten het ‘gezin’ en de ‘familie’, en wordt ‘verwantschap’ bepalend.
In de ons omringende talen wordt in het woord ‘familie’ de betekenis ‘kerngezin’ stilaan dominanter. Dat weerspiegelt de verzelfstandiging van gezinnen tegenover families. Maar tegelijk is de traditionele samenstelling van dat gezin de jongste tijd op grote schaal aan het veranderen…
4
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur) 1 Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (visie van socialisten en progressieven op gezin, ● huwelijk en seksualiteit), ● 42 Volkskundemuseum (over de rol van de familie in de levensloop) Studioportret van een gezin uit 1925 Fotograaf Edouard Wettstein. ©Fotomuseum Provincie Antwerpen
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Anders samenleven
De talrijke ‘alternatieve’ samenlevingsvormen blijven uitzonderingen op de regel die ‘familie’ of ‘gezin’ heet. Tot ca. 1800
Dat mensen alternatieven voor het leven in gezinsverband uitproberen, al dan niet zelfgekozen, is geen nieuw fenomeen. In de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd bestonden allerlei circuits waarin begrippen als ‘huishouden’ en ‘gezin’ opgerekt en opengebroken werden. Denk bijvoorbeeld aan de opleidingssystemen bij de ambachten (met inwonende leerlingen; zie ook blz. 28) of aan de grote boerenhoven met inwonend personeel. Ook het internationale hofleven bood zeer uitgebreide en in de kijker lopende ‘andere’ samenlevingsvormen. De kloosters die in Europa sinds de Middeleeuwen opkwamen, zijn het bekendste alternatief. Maar je had ook de begijnen (vrl.) en de begarden (ml.). Dergelijke religieuze gemeenschappen werden frequent ‘aangewend’ in de huwelijks- en erfenispolitiek van (rijkere) families. Ze moesten onder meer het ‘vrouwenoverschot kanaliseren’. Door de hoge gemiddelde huwelijksleeftijd stond de huwelijksmarkt vanaf de late Middeleeuwen onder spanning. Staatsvormingsprocessen gingen in de 17de en 18de eeuw, zoals Michel Foucault heeft uitgelegd, gepaard met het ontstaan van nieuwe samenlevingsvormen en -modellen op basis van discipline en controle. Denk bijvoorbeeld aan staande legers, nieuwe (geestes)ziekenhuizen, gevangenissen die strafinstrumenten werden en niet langer wachtkamers waren voor schand- of doodstraffen. Dergelijke instellingen en ook kloosters werden gebruikt in een familiepolitiek, om bijvoorbeeld lastige telgen (vaak jongeren) bij te sturen of uit te rangeren. Recent onderzoek, onder meer over Antwerpen, heeft dat aangetoond.
Na 1800
In de loop van de geschiedenis verschijnen nog allerlei alternatieven. Voor veel mensen blijven het ‘geestelijke’ ontsnappingsroutes uit het familieleven, die zelden ‘echt’ werden beoefend. Denk voor de jongste twee eeuwen aan het circus, het vreemdelingenlegioen… In de tweede helft van de 20ste eeuw werden allerlei vormen van samenwonen in een sfeer van tegencultuur uitgeprobeerd. Soms gaat het om alternatieve religieuze - tot zelfs sektarische - vormen. De communes van de jaren 1960 liepen, ondanks hun relatief bescheiden aantal, flink in de mediakijker als een alternatief voor het klassieke kerngezin. Ook de voorbije tien jaar verschijnen er opnieuw experimenten, zoals de Haringrokerij in Antwerpen. Ze zijn gestoeld op een combinatie van pragmatisch-ecologische overwegingen, idealen en kapitaalkrachtige gezinseenheden. Het blijven momenteel, zoals steeds in de geschiedenis, uitzonderingen. Hun aantrekkingskracht bestaat er onder meer in dat ze een alternatief bieden voor de dominante samenlevingsvormen: de afzonderlijke huishoudens en het gezin.
5
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur)
Begijnhof 1937. Religieuze gemeenschappen waren voor (rijkere) families vaak dé oplossing om hun vrouwenoverschot te kanaliseren. ©Stadsarchief Antwerpen
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Van Antwerpen? Antwerpse familienamen Je kan nauwelijks nog van ‘typisch’ Antwerpse namen spreken, hoogstens van hogere concentraties van streekeigen namen. De Antwerpse steden en gemeenten sturen intussen hun (familie)namen de wereld rond… Bestaan er Antwerpse familienamen? Als we met Antwerpen de stad bedoelen, is het antwoord: nauwelijks. Grote steden en agglomeraties zijn smeltkroezen met nog slechts weinig ‘autochtonen’, zelfs als we geen rekening houden met de migranten uit de laatste kwarteeuw. Het familienamenbestand van de Brusselse agglomeratie bijvoorbeeld is een staalkaart van de Belgische familienamen. Dat is - iets minder - ook het geval voor Antwerpen. Naast de autochtone Brabantse namen komen ook hier Vlaamse en Limburgse familienamen voor. (Met ‘Brabant’ bedoelen we het oude hertogdom Brabant: Noord-Brabant in Nederland, de provincie Antwerpen en Vlaams- en Waals-Brabant.) Toch zijn de streekeigen namen te herkennen aan hun grotere concentratie. Namen komen nog altijd talrijker voor waar ze zijn ontstaan. Een frappant voorbeeld: een Vlaming - iemand uit het graafschap Vlaanderen - die ‘Petrus’ gedoopt werd, heette in de Middeleeuwen onveranderlijk Pieter, een Brabander daarentegen Peter. Wie vandaag de familienaam Pieters draagt, is zonder de minste twijfel uit Vlaanderen afkomstig. Wie Pe(e)ters heet, komt duidelijk uit Brabant. Zo komt het dat vandaag nog 70% van de familie Pieters in West- en Oost-Vlaanderen woont, tegenover slechts iets meer dan 4% van de familie Pe(e)ters. Vaak wordt beweerd dat Peeters de frequentste familienaam is in België. Dat klopt alleen maar als we de naamvormen Peeters en Janssens vergelijken, maar als we Peeters en Peters samentellen en daarnaast ook Jansen(s) en Jans(s)ens, dan is de laatste naam veruit de meest gedragen familienaam. Niet te verwonderen, want Jan was in de Middeleeuwen de allerpopulairste voornaam: een kwart van alle jongetjes droeg hem.
Van overal in Antwerpen Herkomstnamen zijn het best geschikt om iemands geografische herkomst te achterhalen. Wie een van-naam draagt, weet dat hij van die plaats afkomstig is. Toch is het vreemd dat 115 van de 390 Belgen die Van Antwerpen heten, in de provincie Antwerpen wonen. Hun voorouders kunnen namelijk in geen geval in de stad Antwerpen gewoond hebben: Antwerpenaren waren uiteraard allemaal… van Antwerpen. Wie De Brabander(e) heet, heeft het hertogdom Brabant verlaten en kreeg die naam omdat Brabant het buitenland was. Vanzelfsprekend zijn heel wat Antwerpse plaatsnamen in familienamen vertegenwoordigd: Van Akeren komt uit Ekeren, Van Deurne, van Deur(en), van Duer(en), van Durne, van Deurme uit Deurne. Heimessen, van Hoo(i)missen, van Hooymissen, van Hoeymissen zijn allemaal herkomstig uit Hemiksem. De Antwerpse schilder Jan van Hemessen (15051566) was geboren in Hemiksem. Namen als Van Hoboken, Van Lier, Van Ranst, Van Lint, Van Malle, Van Mal (uit Westmalle of Oostmalle), Van Mechelen, Van Mol, Van Schil(t) uit Schilde, Van Turnhout (van Ture(n)hou(d)t, van Tuerenhout, van Torn(h)out, van Thourenhout), Van Wyneghem spreken voor zichzelf. Wie Van Berchem heet, moet zijn stamboom opmaken, want er zijn verschillende plaatsen die Berchem heten. De naam Van Zandvliet (van Zantvliet, van Santvliet, van Santfliet) is over de taalgrens getrokken en onderging er tal van gedaanteverwisselingen, waardoor hij op den duur onherkenbaar werd: Vanzanduliet, Vansamuliet, Vansammilliette, Vansamillet(te), Vasamuliet(te), Vasamillet(te), Vassamiliet, Vassanillet, Vansil(l)iette, Vansillette, Vanzillette, Vansihette, Wasamutiat. (Frans Debrabandere, secretaris-generaal van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie) 3 Diamantmuseum (voor wie ‘Slijper’ of ‘Diamant’ heet…) ●
T O P -T I E N V A N FA M I L I E N A M E N I N B E L G I Ë E N I N A N T W E R P E N
BELGIË Naam Aantal Peeters....................32.887 Janssens.................31.773 Maes .......................24.988 Desmet ...................24.572 Devos ......................19.962 Jacobs .....................19.755 Mertens..................18.531 Willems..................18.073 Declercq .................16.779 Claes .......................16.287
ANTWERPEN Naam Aantal Janssens.................3243 Peeters ...................3009 Wouters..................1485 Jacobs .....................1461 Maes .......................1328 Mertens..................1324 Pauwels..................1083 Claes .......................1037 Aerts .......................965 El (voorvoegsel) ..........957 6
Haalden het in Antwerpen net niet: Naam Aantal Goossens ...............933 Hendrickx .............883 Van Dyck................875 Hermans ................843 Vermeulen .............802 Verhoeven..............775 Van den Broeck ....764 Willems..................764 Claessens...............763 Van de Velde..........734
Info van dr. Ann Marynissen, Instituut voor Naamkunde en Dialectologie, K.U.Leuven
Twee top-tienen, met een voorspelbare top-twee en opvallende gelijkenissen, maar ook met verschillen tussen België en Antwerpen. In het Instituut voor Naamkunde en Dialectologie van de K.U.Leuven weten ze onder meer alles over familienamen. Ziehier een dubbele toptien: die van België en die van Antwerpen. De gegevens geven de toestand weer op 31 december 1997. Kijk en vergelijk:
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Kind Zonder Familienaam
De namen die vondelingen kregen, klinken soms erg bizar. De betrokken ambtenaar beschikte over een volledige vrijheid bij de naamgeving van gevonden jongens en meisjes. Veel van die familienamen zijn intussen verdwenen. Anonieme vondelingen moesten een naam krijgen. Als men bij het kind een briefje van de moeder aantrof met haar wensen terzake, dan werden die gewoonlijk gerespecteerd. Dat maakte een latere herkenning ook makkelijker. Maar doorgaans gaf de bediende van de Kamer van de Huisarmen, en later de officier van de burgerlijke stand, het kind zelf een naam. Hij beschikte daarbij over een erg grote vrijheid en kon zijn fantasie desgewenst de vrije loop laten… Zo’n ambtenaar bleef erg redelijk als hij het kind noemde naar de plaats waar het was aangetroffen: Verbruggen, Van Der Poorten, Portael… Opgepast: mensen met een dergelijke familienaam stammen niet noodzakelijk af van een vondeling. In veel gevallen vind je bij het lezen van het proces-verbaal de verklaring van de naam. Twee voorbeelden: - “Cornelia Blouwsteen werd op 20.11.1692 gevonden… op de Kiepper poort vest in de graght onder een blouwensteen.” - “Anne Maria Ommeganck gevonden op 26.1.1694… in de ommeganck van onse live vrouwe kerke aen den bichtstoel over St. Antoni Cappel.” Zo komt het ook dat in Antwerpen de naam ‘Kerkstoel’ een bekende vondelingennaam was. Soms bepaalde niet de plaats maar wel het tijdstip van de vondst de naam van het kind: Noël (gevonden op kerstdag), Paeschnacht enz. Of liet de naamgever zich inspireren door kenmerken van het kind: De Schreeuwer, Schoonkint… Maar voor erg veel vondelingennamen valt er geen zinnige uitleg te verzinnen, behalve de fantasie - of het gebrek eraan - van de naamgever. Enkele staaltjes uit de oude archieven: Zandplant, Weerglas, Appel, Peir, Krieck, Appelcien…
Veel van deze vreemde namen zijn mettertijd verdwenen. Daar zijn twee harde redenen voor: de kindersterfte bij vondelingen lag erg hoog en het ging meestal om meisjes, die de naam niet voortzetten. (Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis) 19 Museum Maagdenhuis, ● 41 VVF ●
DE VONDELING EN DE GENEALOOG Vondelingen plaatsen de genealoog voor grote problemen. Meestal eindigt zijn onderzoek hier. Afstammen van een vondeling heeft echter ook zijn charmes. Er is eerst en vooral heel wat literatuur over vondelingen in het algemeen. Maar ook over de bloedeigen voorouder-vondeling zelf is er waarschijnlijk heel wat te vinden. Waar werd hij te vinden gelegd? Hoe was hij gekleed? Lag er een herkenningsteken bij het kind? Hoe kreeg het zijn naam? Hoe oud was het? Hoe bracht het zijn eerste levensjaren en jeugd door? Werd het uitbesteed en bij wie? Werd het daar goed behandeld? De eerste twintig levensjaren van een vondeling zijn dikwijls zeer goed te reconstrueren. Hetzelfde geldt trouwens voor arme wezen en verlaten kinderen. Die kregen dezelfde behandeling als vondelingen. (Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
Een doopregister van vondelingen te Leuven. De namen die gegeven werden los van elkaar, zijn nietszeggend. Achter elkaar gelezen vormen zij een zin, passend in de tijdsgeest: ‘Enfin alles gaetom zeep ende maegere ratten worden vet metge stolen goed zoodat steelen herboots rooven plunderen geene zonde meer enis helaes onder watti rannen leeven wij’ ©VVF
7
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Antwerpse huizen met familienamen Nog steeds worden bepaalde huizen in Antwerpen genoemd naar een familie die er ooit gewoond heeft: het Rubenshuis (Wapper), het Rockoxhuis (Keizerstraat) en het Jordaenshuis (Reyndersstraat) zijn bekende voorbeelden. Maar er zijn er meer. En soms lieten eigenaars en bewoners ook tastbare tekens en zichtbare symbolen na. Een onvolledig overzichtje, met bovendien hier en daar een waarschuwing… Heilige Geeststraat 9 - Huis Draeck
Oude Waag 6
Huis Draeck dankt zijn naam aan voormalige eigenaars. Het stond er al in de tweede helft van de 14de eeuw en werd bewoond door de adellijke schepenfamilie Draeck(e).
Het poortje met het opschrift ‘LVB’ en het jaartal 1670 aan huis De Waghetol werd geplaatst tijdens de herstellingswerken in 1923. Dit was een gift van mevrouw Leysen-Van den Bergh aan de stad en het bevond zich oorspronkelijk in de Brouwerstraat tegen de gevel van de familiebrouwerij. De familie woonde dus nooit op deze plek.
Jodenstraat 20 Dit pand, dat voor het eerst wordt vermeld in 1579, was toen eigendom van Vincent van den Broeck. In 1713 behoorde het toe aan Johannes de Schieter. De bundel pijlen in de deurwaaier houdt waarschijnlijk verband met deze eigenaar.
Prinsstraat 13 - Hof van Liere Het Hof van Liere verwijst naar Arnold van Liere, voor wie de woning in 15151520 werd gebouwd. Momenteel is het eigendom van de Universiteit Antwerpen.
Keizerstraat 9 - Hotel Delbeke Deze woning uit 1516 werd in 1897 door baron en minister August Delbeke gekocht. Ze staat nog steeds bekend als ‘Hotel Delbeke’. Het ‘Hotel’ werd aanvankelijk gebouwd voor Maria de Groote, weduwe van Balthasar Bosschaert. Het bleef in de familie tot 1765, toen de familie Moretus het pand aankocht. De schilden van de families De Groote en Bosschaert zijn nog te zien op de gevel van de achterbouw.
Sint-Jacobsmarkt 41-43 - Van Straelentoren De Van Straelentoren maakte deel uit van het voormalige hotel De Groote Robijn aan deze markt. Dat was vanaf 1565 in het bezit van burgemeester Antoon Van Straelen. De windwijzer op de torenspits is versierd met een draak. Die verwijst naar de familie Draecke, waartoe Van Straelens moeder behoorde. Zie ook Heilige Geeststraat.
Korte Koepoortstraat en Kaasrui (hoek) Symbolen duiden niet altijd op de familienaam. In huis De Pepel verwijzen taferelen op de borstwering naar het drukkersambacht. Hiermee wordt gealludeerd op de beroepsactiviteit van de familie Schoesetters, sinds 1766 eigenaars van het pand.
Familiestraatnamen Straatnamen hebben opvallend vaak een (familie)naam. Het bekendst zijn de namen van leden van de koninklijke familie naar wie straten, leien en pleinen zijn genoemd. Maar er zijn nog tientallen andere voorbeelden, alleen al in Antwerpen. Cogels-Osylei Is genoemd naar eigenaars van de grond waar deze straat zich bevindt. Andere voorbeelden: Falconplein, De Boeystraat, Fuggerstraat, Della Faillelaan, Biartstraat, Everaertstraat... Een aantal vergelijkbare gevallen is intussen vervangen door een nieuwe naam: zo heette de Korte Leemstraat vroeger de Van Buytenstraat.
8
Van Immerseelstraat
Is genoemd naar een familie die in de geschiedenis van Antwerpen een belangrijke rol speelde. De Van Immerseels waren een geslacht van burgemeesters, markgraven en schouten. Andere voorbeelden: Verdussenstraat (belangrijke drukkers), Van de Wervestraat (ook burgemeesters, markgraven en schouten), De Waghemaekerestraat (bouwmeesters).
Lovelingstraat
Is genoemd naar de zusters Rosalie en Virginie Loveling, schrijfsters en de tantes van Cyriel Buysse. Die gaf op zijn beurt zijn naam aan een
straat. Zo kunnen er tussen straten familieverbanden worden ontdekt. Ander voorbeeld: de twee schilders Ferdinand de Braeckeleer en Henri Leys waren schoonbroers en gaven beiden hun naam aan een straat.
Ulrikstraat
Is genoemd naar Ulrik Pels. In dit geval kreeg de straat dus de doopnaam van een persoon. De Reyndersstraat is genoemd naar grondeigenaar Reynier van de Elst en de Joannasteeg is geopend op gronden van Joanna van Amelsvoort. Andere (vermoedelijke) voorbeelden: Filomenastraat, Magdalenastraat, Louizaplaats... (Eline Daelman, dienst Monumenten- en Welstandszorg Stad Antwerpen)
Even van naam veranderen…
Familienamen liggen sinds twee eeuwen vast. Dat was voordien niet het geval. Namen konden toen worden aangepast of bijvoorbeeld ook, zoals humanisten deden, in het Latijn worden omgezet. Tallewie?
1795 is een uiterst belangrijk moment als we over familienamen spreken. In dat jaar werd de burgerlijke stand ingevoerd: iedereen moest zich inschrijven én iedereen moest voor het eerst zijn familienaam registreren en de spelling ervan vastleggen. Voordien schreef je je naam een beetje zoals je het zelf wou… Namen evolueerden daarom ook. Dat is sinds 1795 niet langer het geval. De gevolgen van deze vastlegging zijn groter dan je op het eerste gezicht zou verwachten. Zo blijven familienamen van migranten nu ongewijzigd, hoe moeilijk uitspreekbaar ze voor ons ook zijn. In de 18de eeuw zouden Arabische of Turkse namen heel gewoon aan onze tongval zijn aangepast. Van Talhaoui hadden we wellicht Tallewie of Talouis gemaakt. Toen de Fransman Christophe Plantin - een Franse naam die ‘plantsoen, aanplanting’ betekent - naar Antwerpen kwam, werd zijn naam, zoals het toen gebruikelijk was, spontaan aan de lokale taal aangepast: Plantijn.
Namen op -us
het maakte het ook makkelijker om de naam op Europese schaal te gebruiken. Humanisten vormden een soort Europese Gemeenschap (van geletterde geleerden) avant la lettre, met het Latijn als voertaal. Enkele voorbeelden van humanisten die allemaal iets met Antwerpen te maken hebben gehad. Soms werden gewoon de klanken aangepast: Hugo De Groot wordt Hugo Grotius, Thomas More wordt Thomas Morus, Joost Lips wordt Justus Lipsius, de Duitse Antwerpenaar Oertel wordt Ortelius… In andere gevallen kon je een betekenisvolle naam vertalen: Kremer (van ‘kramer, handelaar) wordt in het Latijn Mercator. Desiderius Erasmus spant hier de kroon: Gerrit Gerritszoon, zoals hij heette, zette zijn voornaam om in een Latijns en zijn achternaam in een Grieks woord, die allebei met ‘begeerte’ te maken hebben, zoals dat volgens hem ook met zijn oorspronkelijke namen het geval was. Leuke oefening: haal er in de bibliotheek even het Nederlands-Latijns woordenboek bij. Hoe zou je je achternaam in het chique Latijn vertalen?
Met Plantijn belanden we in het milieu van humanisten. Daar was het de gewoonte een soort omgekeerde beweging uit te voeren: Nederlandse, Duitse, Italiaanse… namen van humanisten werden ‘vertaald’ in het Latijn en soms het Grieks. Dat was een statussymbool en
(Patrick De Rynck, publicist) (Frans Debrabandere, secretaris-generaal van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie)
20 Museum Plantin-Moretus (centrum van humanisme), ● 41 VVF (namen en hun voortzetting in kaart gebracht) ●
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
De familiekundigen, met hoevelen zijn ze? Hoeveel mensen zijn in Vlaanderen bezig met stamboomonderzoek en familiegeschiedenis? We weten het niet. We weten wel dat hun aantal stijgt. Dat stellen archivarissen dagelijks vast, ook in onze buurlanden. Eén indrukwekkend cijfer in dit verband: de jongste halve eeuw… vertienvoudigde in Nederland het aantal bezoekers aan het rijksarchief. Het is ook overduidelijk dat stamboomonderzoek ‘gedemocratiseerd’ is. Terwijl het vroeger vooral een bezigheid was van de hogere kringen, vind je vandaag de dag in alle rangen en standen wel genealogen. Dat komt overeen met een tendens in de geschiedschrijving die ‘het verhaal van de gewone man’ centraal stelt. Factoren als meer vrije tijd, meer jonggepensioneerden en een hogere scholingsgraad spelen vanzelfsprekend ook een rol in de stijging. Meer in het algemeen is de honger naar allerlei facetten die verband houden met ‘geschiedenis’ duidelijk toegenomen. Er is één hard cijfer: de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde telt vandaag ca. 4500 leden. Maar die vormen duidelijk slechts een deel(tje) van de Vlamingen die gebeten zijn door het stamboomvirus. Om nog te zwijgen van degenen die beroepshalve met familiekwesties bezig zijn: notarissen, demografen, archivarissen enz. 2 AMVC-Letterenhuis (schrijversfamilies en -verwantschappen), ● 4 District BeZaLi, ● 5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, ● 14 Kring voor Heemkunde en Volksopleiding ● Gitschotelbuurschap Borgerhout, ● 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ● 22 Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen, ● 28 Rijksarchief Antwerpen, ● 31 Sint-Andrieskerk, 36 Stadsarchief Antwerpen, ● 41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (hét documentatiecentrum voor de familiekundige), ● 46 Zilvermuseum ●
9
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Familiewapens: waar komen ze vandaan? Familiewapens of wapenschilden: de woorden hebben iets strijdlustigs in zich. Dat valt te verklaren door hun oorsprong. Maar dat heldhaftige is intussen allang voltooid verleden tijd. Familiewapens maakten een grondige evolutie mee, tot in onze dagen… De oorsprong Duizenden jaren lang gebruikten vechtende mannen (héél zelden ook vrouwen) schilden om de slagen van strijdbijlen of de zwaarden van hun tegenstanders af te weren. Om elkaar in zo’n snel en ruw gevecht te herkennen als vriend of vijand liet men de schilden - in het begin waren die vaak rond, van hout en met leer bespannen - beschilderen met kleuren en symbolen. Die waren eigen aan een bepaalde vorst of zijn krijgers, of ook wel aan een bepaalde familie. Het wapenschild werd later stilaan meer gemaakt van duurzamer materiaal, bij voorkeur metaal: zilverkleurig voor ijzer en goudkleurig voor brons. Vandaar een strenge wapenregel die tot op vandaag voor de kleuren geldt: je beeldt altijd metaal op kleur en kleur op metaal af. Dus geen rode bloem op een blauwe achtergrond, geen gouden bollen op een zilveren achtergrond.
In de 13de eeuw werd zegelen een vrij algemeen gebruik. Zo kwam het dat bijna iedereen, behalve heel arme mensen, een familiewapen of een ambachts- of handelsmerk aannam, ook stadsbesturen, gilden, ambachten enz. Wij hebben het trouwens nog altijd over ‘iets bezegelen’. Nu gebeurt dat meestal met een handdruk, een etentje, een drankje of zelfs… een kus. Zo ontstond de gewoonte om een familiewapen te voeren, dat kenmerkend was voor een bepaalde familie. Noem het een soort logo. In die tijd kon men daar wel eens hoogmoedig en pronkerig mee omgaan en werd het familiewapen zowat overal op aangebracht: op vaatwerk, vendels, ringen, kleding van de dienaars, kasten, briefpapier, portretten, juwelen enz. Overal zag je familiewapens. Tot aan de Franse Revolutie, toen plotseling iedereen z’n familiewapen moest verbergen en zelfs vernielen. Wapens werden als symptoom van ondemocratische ‘ongelijkheid’ beschouwd.
De evolutie tot 1789 In onze streken werden de wapenschilden ongeveer duizend jaar geleden vooral gebruikt door vorsten, ridders, edellieden, prelaten en voorname machtige families. In die tijd konden maar weinig mensen schrijven. Als er iets werd genoteerd over een verkoop of een andere belangrijke overeenkomst, gebruikte men zijn familiewapen als zegel. Met een hol gegraveerde stempel of zegelring werd het wapen in gesmolten was en later in zegellak gedrukt. De zegels waren een soort handtekening. Eerst hingen ze aan perkamenten staartjes of koordjes aan op perkament geschreven documenten, later werden ze rechtstreeks op papier aangebracht.
Tot op vandaag… Toch bestaat het familiewapen nog steeds, en wat het mooiste is: iedereen mag er een voeren. Het is vandaag vooral een symbool van wat jouw familie hoog in ere houdt: een bepaalde deugd, je herkomst, een prestatie van voorouders… Er zijn zoveel betekenissen en inspiratiebronnen als er familiewapens zijn. (Jan Van Helmont, uitgever) 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ● 33 Sint-Fredeganduskerk, ● 41 Vlaamse Vereniging voor ● 46 Zilvermuseum Sterckshof Familiekunde (het Heraldisch College van VVF registreert wapens), ●
HERALDISCH COLLEGE? Bij de registratie van een familiewapen ontvangt men een wapenbrief . Het voorbeeld hieronder toont de wapenbrief en het wapen van de familie HENDRICKX. © VVF
Wie een oud wapen vindt of een nieuw wapen laat ontwerpen, wil dat ook graag geregistreerd zien. Adellijke wapens worden automatisch geregistreerd bij het verheffen in de adelstand. Burgerlijke wapens genoten tot het decreet van 1998 geen bescherming. Om toch naar een zekere registratie van burgerlijke wapens te streven werd in 1973 het Heraldisch College van de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde in het leven geroepen. Dat wil de heraldiek bij zijn leden bekendmaken, o.m. door het organiseren van cursussen. De belangrijkste opdracht van het College is het burgerlijke wapen ingang te doen vinden bij alle lagen van de bevolking. Zo is voor genealogen een (nieuw) wapen een mooie ‘bekroning’ van hun opzoekwerk. Info: Secretaris van het Heraldisch College is Michel Louwette Boerbemdstraatje 1, 3020 Veltem-Beisem T + 32 16 48 9 4 85 - F + 32 16 49 04 43 E-mail:
[email protected] 41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (Heraldisch College) ●
10
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Ontwerp je eigen familiewapen Er zijn twee mogelijkheden: ofwel stoot je bij je opzoekingen naar de geschiedenis van je familie op een familiewapen, ofwel - en die kans is duidelijk groter - vind je er geen. Wat kun je in de twee gevallen doen? Je vindt een wapen Het is niet uitgesloten dat je van een voorouder in de rechte mannelijke lijn een wapen (dat woord betekent in deze tekst: familiewapen) terugvindt. Als dat meer dan 100 jaar oud is en je kan dat ook bewijzen, kan je een aanvraag indienen voor ‘het voeren van een oud wapen’. Dan kan je wapen door het Heraldisch College geregistreerd worden. Nog eens herhalen: je moet de nodige bewijsstukken bij je aanvraag voegen. De opzoekingen gebeuren uiteraard door de aanvrager. Door jezelf dus.
keuze - wordt aanvaard. Wapenkreten behoren dan weer tot de adellijke voorrechten en komen dus niet in aanmerking. (zie hiervoor ook blz. 42) • Een gouden regel in de heraldiek is dat eenvoud siert. Maak er dus geen ‘kerstboom’-wapen van. Raadpleeg iemand die over de nodige heraldische kennis beschikt en die je kan helpen bij het ontwerpen. (Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
Je vindt geen wapen
Een leeg wapenschild, vrij in te vullen, maar vergeet niet de registratie bij het Heraldisch College. © VVF
De kans om een ‘oud wapen’ terug te vinden is eerder klein. Niet getreurd. Iedereen kan steeds een eigen wapen (laten) ontwerpen en het als een nieuw wapen indienen ter registratie. Er zijn wel enkele voorwaarden en we kunnen je een paar suggesties aan de hand doen: • Het samenstellen van een wapen moet op een heraldisch verantwoorde manier gebeuren. Het best zoek je inspiratie in de betekenis van de familienaam (‘sprekende wapens’), in de wapens van de gemeente waar je familie vandaan komt of waar je zelf woont. Werd een bepaald beroep enkele generaties lang uitgeoefend in de familie? Dat gegeven kan ook als basis gebruikt worden voor het maken van je familiewapen. • In geen geval mag je een wapen overnemen (zie hiervoor de bestaande wapenboeken) en ook aan bestaande gemeentewapens mag niet te duidelijk gerefereerd worden. • Wapenonderdelen die aan de adel voorbehouden zijn worden geweerd: kronen, mantels, schildhouders. Het liefst vermijdt men het gebruik van nationale symbolen. • Een wapenspreuk - door de aanvrager voorgesteld in de taal van zijn
11
De wapenschilden van het Heraldisch College van de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde en van hun leden. ©VVF
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Families op papier. De familieroman Dat een zo fundamenteel en bepalend gegeven als ‘familie’ ook in de literatuur een belangrijk thema is, ligt voor de hand. Er is zelfs een heel genre naar genoemd: de familieroman. De Buddenbrooks van Thomas Mann (1901), The Forsyte Saga van John Galsworthy (begin 20ste eeuw) en Les Rougon-Macquart van Emile Zola (1871-1873, 20 delen!): het zijn drie bekende buitenlandse voorbeelden van de zogeheten familieroman, een literair genre waarin we kennismaken met het wel en wee van een gezin of familie, vaak over enkele generaties (en in een aantal boekdelen…) Courante thema’s zijn logischerwijze huwelijks- en liefdesrelaties, opvoedingsproblemen, generatieconflicten enz. De afbakening met de ‘psychologische’ roman is dan ook soms nauwelijks te maken. In veel gevallen krijg je in dergelijke romans ook een tijdsbeeld van de historische context waarin de betrokken families leven. Voorbeelden uit de Nederlandse literatuur zijn onder meer Boeken der kleine zielen van Louis Couperus (1901-1903), De klop op de deur van Ina BoudierBakker (1930) en de trilogie De familie Roothooft van Gerard Walschap (1939).
Recenter is er onder meer de historische cyclus De eer van ons volk van André Demedts (jaren 1970), een tetralogie die zich concentreert op de ingrijpende veranderingen in onze samenleving rond 1800. Het verdriet van België van Hugo Claus (1983) toont dan weer hoe zo’n opdeling in genres kunstmatig is. Claus’ meesterwerk is tegelijk een Bildungsroman over de ontwikkeling van een jongen, een sociale roman over de bewogen jaren 1939-1947 en een familieroman die zich afspeelt in een milieu van kleine middenstanders. Andere bekende familieromans: De Vlasschaard van Stijn Streuvels (1907), Tantes van Cyriel Buysse (1924), Felix Timmermans’ Boerenpsalm (1935), Aan zee en De hoed van Tante Jeannot van Eric de Kuyper (1988-1989), van Wit is altijd schoon tot Volgend jaar in Berchem van Leo Pleysier (19892000)
De kwartierstaat met de (voor)ouders van Conscience. Auteurs beschrijven niet alleen families maar hebben natuurlijk zelf ook familie. © VVF 2 AMVC-Letterenhuis (Schrijvers hebben ook familie) ●
12
(Patrick De Rynck, publicist)
A M 2. AMVC-LETTERENHUIS MINDERBROEDERSSTRAAT 22, 2000 ANTWERPEN +32 3 222 93 42
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/AMVC_LETTERENHUIS TRAM 4, 7, 10, 11 EN BUS 9 (HALTE KEIZERSTRAAT OF WIJNGAARDBRUG)
De kerncollectie van het AMVCLetterenhuis behelst het volledige archivalische domein van het Vlaamse literaire erfgoed: originele brieven en handschriften, foto’s en documenten van schrijvers, uitgevers en tijdschriften van de afgelopen 200 jaar. ★TENTOONSTELLING: SCHRIJVERS HEBBEN OOK FAMILIE Vanaf het najaar staan auteurs centraal in de nieuwe museumopstelling van het Letterenhuis. Op de Erfgoeddag wordt hun familie voor het voetlicht geplaatst. Een kleine tentoonstelling met grappige en nostalgische familiefoto’s toont een keuze uit de rijke schatkamers van het Letterenhuis. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
De familie als propagandistisch wapen. Affiche uitgegeven door de BSP voor de wetgevende verkiezingen van 1958. © Amsab-ISG
★BOEKENBEURS Verkoop van dubbels en van boeken die niet in de Amsab-collectie passen.
LAMORINIÈRESTRAAT 233, 2018 ANTWERPEN +32 3 239 42 87
[email protected] WWW.AMSAB.BE
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
☺
M 3. DIAMANTMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN KONINGIN ASTRIDPLEIN 19-23, 2018 ANTWERPEN + 32 3 202 48 90
[email protected] WWW.DIAMANTMUSEUM.BE
TRAM 7 EN 15, BUS 16 (HALTE BOOMGAARDSTRAAT)
★TENTOONSTELLING: HAPPY FAMILY?! De visie van socialisten en progressieven op gezin, huwelijk en seksualiteit.
• OM 10.30, 11.30, 13, 14, 15 EN 16 UUR
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
A 1. AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS ANTWERPEN
Het Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis spitst zich toe op de geschiedenis van sociale bewegingen en bevat een ruime archiefcollectie en bibliotheek.
★RONDLEIDING: EEN KIJKJE IN DE ARCHIEFKELDERS In de archiefkelders worden diverse literaire verwantschappen onder de aandacht gebracht.
TRAM 2, 15 (HALTE CENTRAAL STATION), 3 (HALTE PREMETRO STATION ASTRID), 10, 11, 12 EN 24 (HALTE GEMEENTESTRAAT). BUS 16, 17, 18, 27, 31 EN 32 (HALTE CENTRAAL STATION) EN 23, 33 EN 36 (HALTE KONINGIN ASTRIDPLEIN)
Afbeelding uit “Toen vond ik jou”, een tentoonstelling uit 1978 met een feministische kijk op huwelijk en gezin. © Amsab-ISG
Sinds eeuwen staat Antwerpen
Stijn Streuvels met zijn dochter Paula en zoon Paul (1911). © AMVC-Letterenhuis
bekend als wereldcentrum voor diamant. Daarom is het grootste diamantmuseum ter wereld er gehuisvest. ★TENTOONSTELLING: SYMBOLIEK VAN DE VERLOVINGSRINGEN. FOR YOUR EYES ONLY Op Valentijnsdag startte het Diamantmuseum met een tentoonstelling rond verlovingsringen: verloven is een tijdje uit geweest, vermoedelijk omdat het vroeger bedoeld was om een uitzet bij elkaar te sparen. Sinds kort is bij veel mensen opnieuw de behoefte ontstaan om terug te grijpen naar tradities: de uitwisseling van verlovingsringen hoort daarbij. Sinds 14 februari zijn de fraaiste verlovingsringen in het Diamantmuseum te bewonderen!
Gabi Tolkowsky, telg uit het belangrijk diamantairsgeslacht. © Diamantmuseum
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★TENTOONSTELLING: POLITIEKE FAMILIES Een verrassende blik op politieke dynastieën uit de socialistische familie. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★OPENDEUR Een kennismaking met de werking van Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis én een bezichtiging van de mooie patriciërswoning. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
13
Toegang op de Erfgoeddag uiteraard gratis. • VAN 10 TOT 17 UUR LOOPT NOG TOT 25 APRIL 2004
y
★RONDLEIDING: ’T ZIT IN DE FAMILIE(NAAM)! Families met de achternaam ‘Slijper’ en ‘Diamant’, en ook jonggehuwden die in de periode van 14 februari tot 17 april 2004 huwen, worden uitgenodigd voor een heel bijzonder museumbezoek. O.l.v. een speciale gast, bij wie diamant echt wel ‘in de familie zit’, bezoeken zij het museum. Reservatie is wel verplicht. • RESERVATIE:
[email protected] T + 32 3 202 48 91 (TINE VERHAERT) , 50 PLAATSEN
y☺
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Verwantschap op Schoonselhof Familie- en andere banden blijven ook na de dood zichtbaar. Dat komt goed tot uiting op een begraafplaats als Schoonselhof, op heel diverse manieren.
Een begraafplaats is een oord van herinnering, een stenen archief. Graven vertellen hoe mensen zich bij leven tot elkaar hebben verhouden. Dat doen ze door de vermelding van namen, levensdata en - met wat geluk - beroepen, titels en prestaties. Maar de banden worden ook op andere manieren duidelijk: door heraldische wapens en portretten, of door het vermelden van opdrachtgevers en uitvoerders, door de taal, de stijl, het graftype, de symboliek én zelfs door hun ligging op de begraafplaats. Enkele voorbeelden: - Dat de dood drastisch ingrijpt in het familieleven, wordt uitgedrukt door twee uit elkaar glijdende handen met ertussen een gebroken ketting, een verwijzing naar de verbroken echtelijke band. (In een andere context, en zonder ketting, kunnen handen verwijzen naar de broederlijke handdruk, de verbondenheid van vrijmetselaars.) - Ook na de dood verkeren familieleden graag in elkaars gezelschap: in één grote grafkelder, zoals dat op Schoonselhof het geval is met de hechte kunstenaarsfamilie Linnig (tien personen), of door een aantal grafvergunningen naast elkaar te reserveren, zoals de familie Steinmann/Haghe deed. - De familieband kan zichtbaar worden in de vormgeving. De sarcofaag van het kunstenaarsechtpaar Emiel Vloors-Louise Laridon op erepark N is sterk verwant aan die van zus Lucie Laridon op park C. Schilder Frans van Kuyck en zijn broer Walter, architect, hebben vrijwel identieke zerken, naar een ontwerp van Hugo van Kuyck; bij Walter werd het attribuut ‘palet en penselen’ in het medaillon vervangen door ‘passer en winkelhaak’. - Ook bloedverwanten in ruime zin hanteren eenzelfde typologie. Enkele Antwerpse Armeniërs hebben op Schoonselhof een khachkar op hun graf. Deze traditionele, kunstige gedenksteen maakt hun
Dit najaar verschijnt een boek over het prachtige funerair erfgoed van de begraafplaats Schoonselhof. In de essays worden nieuwe gegevens aangebracht en reflecteren de auteurs over het omgaan met begraven en begraafplaatsen vroeger en nu. Auteurs zijn Wim Cuyvers, Anne-Mie Havermans, Kristien Hemmerechts, Marc Jacobs e.a. Met foto’s van Carl De Keyzer. Een uitgave van de Erfgoedcel Antwerpen.
onderlinge band zichtbaar en toont aan dat ze ook in de diaspora hun identiteit bewaren. - De verbondenheid tussen niet-bloedverwanten met gezamenlijke levensdoelen, zoals de gasthuiszusters, vindt haar uitdrukking in een identieke zerk op eenzelfde park. - Alleen familieleden mogen in één grafvergunning begraven worden. Massagraven zijn immers sinds 1804 (decreet van Napoleon) verboden. Vandaar dat, lang voor er sprake was van het homohuwelijk, Lia Belmont (1922-2001) en Irma Dua (1914-1979) bij leven allebei een stuk grond kochten, naast elkaar, en stenen lieten plaatsen die hun tweeeenheid benadrukken. Een bezoek aan Schoonselhof onthult versluierde relaties… (Anne-Mie Havermans, kunsthistorica) 7 Erfgoedcel (Families na de dood) ●
Het grafmonument van de familie Lux-Fierens, Schoonselhof, park Y, lijn 18. Het graf is een resultaat van de vruchtbare samenwerking tussen beeldhouwer A.Pierre en steenhouwer Cl.Jonckheer fils. © Carl De Keyzer / Magnum Photos
De families Steinman en Haghe liggen met 5 vergunningen naast elkaar op het park Z1, lijn 19. © Carl De Keyze / Magnum Photos
14
O 6. ECOHUIS ANTWERPEN
O 7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN
EHA! TURNHOUTSEBAAN 139, 2140 ANTWERPEN - BORGERHOUT +32 3 217 08 56
[email protected]
ADRIAAN BROUWERSTRAAT 20, 2000 ANTWERPEN +32 3 227 49 53
[email protected] WWW.ERFGOEDNET.BE/ANTWERPEN
TRAM 10, 24 (HALTE ELIAARTSTRAAT), BUS 6, 18, 34, 41.0, 41.1, 41.2, 41.5, 41.6,41.7, 242, 420,422, 423, (HALTE ELIAARTSTRAAT)
NIET TOEGANKELIJK, ZIE PROGRAMMA HIERONDER
Een milieuvriendelijk dagje uit in het EHA! (EcoHuis Antwerpen). EHA is een boeiend interactief milieucentrum met een fascinerende tentoonstelling en een milieuvriendelijke stadswoning met tuin en EcoCafé. Duurzaam en leefbaar, boeiend en haalbaar…
Begrafenisstoet in 1919 van de drie gesneuvelde broers Leemans uit Ekeren. Foto Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders
O 4. DISTRICTSHUIS BERENDRECHTZANDVLIET-LILLO CO DE SCHELDE DE KEYSERSHOEVE 66, 2040 ANTWERPEN ZANDVLIET + 32 3 568 38 21 BUS 77.0, 77.1, 77.2, 78
Gemeentelijke dienst Berendrecht-Zandvliet-Lillo.
voor
★WORKSHOP: STAMBOMEN OPSTELLEN i.s.m. Vlaamse Vereniging voor Familiekunde • OM 10.30 EN 14 UUR
★TENTOONSTELLING: LOKALE FAMILIESTAMBOMEN
‘wereldhaven’. Een herinnering aan vlakke weiden en wuivende velden. Een verhaal van eeuwige evolutie. Niets is immers zo blijvend als de verandering. Het is de samenvatting van de turbulente geschiedenis van Oosterweel, Oorderen, Wilmarsdonk, Lillo en de polders van Berendrecht en Zandvliet. Doorlopende voorstellingen, duur: 90 minuten. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★RONDLEIDING Doorlopend worden er rondleidingen gegeven in het Documentatiecentrum. De bezoekers kunnen een kijkje nemen in de magazijnen en krijgen uitleg over de werking van de catalogus. Speciale aandacht gaat dit jaar
naar de bronnen voor familiegeschiedenis. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★TENTOONSTELLING: EEN GREEP UIT DE COLLECTIE - FAMILIE Het Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders verzamelt boeken, tijdschriften, krantenknipsels, allerlei drukwerk, bidprentjes en rouwbrieven, foto’s, prentkaarten, dia’s, kaarten en plans, filmmateriaal, geluidsopnames… Een kleine tentoonstelling toont markante stukken uit de verzameling, met bijzondere nadruk op het thema ‘familie’.
★LEZING: SPROOKJES UIT 4 EN 1 LANDEN i.s.m. vzw El Moustaqbal In verschillende culturen waren sprookjes een belangrijk element bij de inwijding van kinderen in de plaatselijke gewoontes en zeden. Jammer genoeg wordt de mondelinge overdracht van sprookjes bedreigd door videospelletjes, tekenfilms en internet. Graag wilden we de kinderen van nu weer laten wegdromen in de sprookjeswereld van 5 verschillende landen/culturen (Indisch, joods, Russisch, Berbers, Vlaams). Ouders en grootouders uit de respectievelijke landen lezen sprookjes voor. Vooraf inleiding door Prof. Ludo Abicht • 10-10.30 UUR (INL.), 10.30-11.30 UUR (INDISCH), 11.30-12.30 UUR (RUSSISCH), 13.30-14.30 UUR (VLAAMS), 14.30-15.30 UUR (BERBERS), 15.30-16.30 UUR (JOODS) • RESERVATIE: BALIE EHA! T + 32 3 217 08 11,
[email protected] 30 DEELNEMERS PER LEZING
y☺
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
A 5. DOCUMENTATIECENTRUM ANTWERPSE NOORDERPOLDERS
Sprookjes uit 4 en 1 landen in het Ecohuis in Borgerhout. © EHA
VELTWIJCKLAAN 19, 2180 ANTWERPEN EKEREN + 32 3 541 13 78
[email protected] BUS 66, 72 EN 77 (HALTE EKEREN MARKT)
Het Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders is een gespecialiseerde bibliotheek die ‘alles’ bewaart over de geschiedenis en het heden van de negen polderdorpen ten noorden van Antwerpen. ★FILM- EN DIAVOORSTELLING: VAN POLDERSLOOT TOT WERELDHAVEN Een film van de Zandvlietse kunstenaar Albert De Vree. De film brengt het relaas van de polderdorpen op hun weg naar
15
De stedelijke Erfgoedcel Antwerpen werkt aan de uitbouw van een geïntegreerd cultureel erfgoedbeleid en zet daartoe zeer diverse projecten op. ★RONDLEIDING: FAMILIES NA DE DOOD: SCHOONSELHOF Schoonselhof is een unieke begraafplaats in Vlaanderen. In het najaar verschijnt hierover een boek met diverse essays en met foto’s van Carl De Keyzer. In afwachting alvast deze familiegeïnspireerde rondleidingen over gereputeerde Antwerpse families, de verwantschap in heraldische wapens, het gebruik van gelijkaardige grafmonumenten of lettertypes, de voorkeur voor een bepaalde stijl of beeldhouwer… • BEGRAAFPLAATS SCHOONSELHOF KRUISPUNT ST.-BERNARDSESTEENWEG EN KRIJGSBAAN • OM 10, 11, 13 EN 14 UUR (DUUR: 1,5 UUR) • RESERVATIE: JACQUES BUERMANS, T + 32 3 829 16 03,
[email protected] 20 PERSONEN PER RONDLEIDING • TRAM 12 (TERMINUS)
Triptiek Schoonselhof. © Carl De Keyzer / Magnum Photos
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
De familie en de naam Rubens Zijn er vandaag nog afstammelingen van Peter Paul Rubens? Hoe heten ze? Met hoevelen zijn ze? En waar komt de naam ‘Rubens’ vandaan?
Afstamming in vrouwelijke lijn
Peter Paul Rubens (1577-1640) was vader van een groot gezin. Hij had drie kinderen uit zijn huwelijk met Isabella Brant en vijf uit zijn huwelijk met Helena Fourment. Vier van hen hadden nakomelingen. Naar schatting zijn er vandaag tussen de 10.000 en 15.000 rechtstreekse afstammelingen. Velen bleven in België, anderen zwermden uit naar Nederland, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, de Verenigde Staten enz. Van al die nazaten draagt geen nog de naam Rubens. De mannelijke afstamming, en dus ook de naam, eindigt met de dood van Rubens’ kleinzoon Alexander in 1752. Het zijn dus vooral de klein- en achterkleindochters die het geslacht hebben voortgezet. Daarbij figureren namen van bekende en vaak adellijke geslachten, zoals Lunden, Cogels, Geelhand, de Vinck, van Havre en Borrekens; ook namen als Moretus en de la Faille duiken op. Maar ook minder illustere families komen in de stamboom voor. Uit Rubens’ kleindochter Isabelle kwam de tak van der Vekene de Berent voort, waaruit dan weer de tak de Hertefelt uit Londerzeel sproot. In Rubens en zijn afstammelingen staan dan ook vele Londerzelenaren vermeld. Ze heten d’Hertefelt, Van Camp, Van Assche, De Mayer enz.
De naam De naam Rubens is afgeleid van de voornaam Robrecht of Robert. Dat was in oorsprong een Germaanse naam, die in de Middeleeuwen zeer populair was in Vlaanderen. Hrod-berht betekent iets als ‘glorievol schitterend’. Vanaf de 15de eeuw zijn er verschillende families Rubens (andere dan die van de schilder): in Brugge, het Land van Loon (het huidige Limburg), Antwerpen en elders. De voorouders van Rubens kwamen uit Brugge. Op dit ogenblik zijn er in België relatief veel mensen met de naam Rubens (631), Rubbens (457) of Ruebens (136). Dat leert ons een snelle blik op de website www.familienaam.be. Dat er varianten zijn, komt omdat tot 1795 de schrijfwijze van familienamen niet vastlag. Rubens en zijn familie tekenden zowel met ‘Rubens’ als ‘Rubbens’ en ‘Ruebens’. 7 Erfgoedcel, ● 11 KBC Rockoxhuis, ● 26 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, ● 39 Toerisme Antwerpen, ● 20 Museum Plantin-Moretus ●
Al deze deelnemers belichten de figuur van P.P. Rubens of tonen werken van de hand van de meester.
Rubens was vader van een groot gezin. Hijzelf stamde ook uit een grote familie. bron: Rubenianum
16
P.P. Rubens, zelfportret door de stamvader op 53-jarige leeftijd. © Rubenshuis Foto Collectiebeleid
• STANDBEELD P.P. RUBENS GROENPLAATS , 2000 ANTWERPEN •
VAN 13 TOT 17 UUR • RESERVATIE VERPLICHT: T + 32 3 229 18 80, TOT 9 APRIL; UITSLUITEND BESTEMD VOOR DE NAAMDRAGERS RUBENS/RUBBENS/RUEBENS EN VOOR DE NAZATEN VAN P.P. RUBENS
☺
• BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUISTEENPLEIN), 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-POST). TRAM 10 EN 11 (HALTE MELKMARKT), 4 EN 8 (HALTE GROENPLAATS-POST)
★CADEAU: HAD U AL UW KWARTIERSTAAT? i.s.m. Vlaamse Vereniging voor Familiekunde, Merksem Een kwartierstaat, een schematische opstelling van genealogische gegevens, geeft een overzicht van de voorouders. Hij kan bijvoorbeeld teruggaan tot de 4de gene-
ratie: de kwartierhouder zelf, ouders, grootouders en overgrootouders. Snuisteren in kasten thuis of bij (groot)ouders levert misschien voldoende gedachtenisprentjes, overlijdensberichten, trouwboekjes, akten… op om een en ander in te vullen. Haal je gratis leeg exemplaar en begin aan je zoektocht. • VERKRIJGBAAR BIJ ELKE ANTWERPSE DEELNEMER, ZOLANG DE VOORRAAD STREKT
★CADEAU: ‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE?’ Een handige wegwijzer voor familieonderzoek: voor de speurneuzen. • GRATIS, ZIE BINNEN IN DEZE BROCHURE
Albert en Nicolaas, twee van P.P. Rubens’ zonen. Het nageslacht wordt sinds 1752 wel uitsluitend langs de vrouwelijke lijn voortgezet. Gravure van J. Daulle uit 1752. ©Rubenshuis. Foto: Michel Wuyts & Lowie de Peuter
★DE FAMILIE RUBENS, EEN REÜNIE in het kader van Rubens2004. Ten tijde van P.P. Rubens (15771640) was het gebruikelijk dat je namen op diverse wijzen schreef. Rubens tekende zowel met ‘Rubens’ als met ‘Rubbens’ en ‘Ruebens’. Alle mensen met deze namen én alle nakomelingen van de schilder (Rubens heeft vele nazaten, maar de naam zelf verdween uit de familie) worden uitgenodigd voor een ‘reünie’. Op het programma staan de familiefoto, een Rubensfamiliewandeling, de zondagnamiddagse koffie-mettaart en een plechtige familieontvangst op het stadhuis.
Wie zijn jow kwartieren of voorouders? Haal je gratis lege kwartierstaat en begin je zoektocht.
RUBENSREÜNIE Ter gelegenheid van de Herontdek P.P.Rubens vindt op Erfgoeddag een heel bijzondere ‘familie’bijeenkomst plaats. Alle mensen met de namen Rubens, Rubbens of Ruebens én alle nakomelingen van de schilder worden die dag uitgenodigd voor een ‘reünie’. Inschrijven vooraf is noodzakelijk. Meer info vindt u elders op deze pagina.
RUBENS’ NAKOMELINGEN TE BOEK GESTELD Al sinds 1877 zijn er regelmatig pogingen geweest om alle nakomelingen van Rubens in kaart te brengen. Naar aanleiding van het Rubensjaar in 1977 publiceerde de Office Généalogique et Héraldique de Belgique de eerste vier van zeven boekdelen over Rubens en zijn afstammelingen (Rubens et ses descendants). Ze bevatten een overzicht van de nakomelingen van Rubens tot op 1 januari 1977. Office Généalogique et Héraldique de Belgique p/a Stadhuis Sint-Pieters-Woluwe, Charles Thielemanslaan 93, 1150 Brussel T 02 772 50 27
17
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Wereldwijde variaties op het familiethema Wat vertelt het beeld van het gezin als we onze blik verruimen en op verkenning gaan in de wereld? Is het een vaste waarde? Is de terminologie voor familierelaties overal dezelfde? Gezinstypes In onze westerse wereld is het gezin de kerngroep van een familie (zie over deze begrippen blz. 4). Dat is elders in de wereld ook zo, maar er bestaan aardig wat variaties op het gezinsthema: - een meervoudig gezin is een man met meerdere vrouwen en hun kinderen (polygynie) of een vrouw met meerdere mannen en hun kinderen (polyandrie); - een gemengd gezin bestaat uit een weduwnaar of gescheiden man samen met een weduwe of gescheiden vrouw, elk met hun eigen kinderen; - een samengesteld gezin: onder het gezag van één familiehoofd, doorgaans een man, en onder hetzelfde dak, leven de mannelijke bloedverwanten met hun respectievelijke echtgenotes en hun kinderen, kleinkinderen en eventueel achterkleinkinderen. In India heet dit een ‘joint family’. Men noemt ze ook patriarchale of patrilineaire families; - in matrilineaire families gaan de jonggehuwden bij de familie van de bruid wonen. De bezittingen blijven in de lijn van moeders zijde bewaard; - in woonfamilies, zoals bij sommige volken in Indonesië en de Zuidzee, wonen mensen in groep samen in een groot huis. Ze zijn niet noodzakelijk allemaal familie van elkaar.
Een stamboom van voormoeders In het westen maakt men zijn stamboom met mannelijke voorouders: patrilineair. Maar het kan ook anders. Bij een aantal volken, zoals in het zuiden van India of bij de Toeareg in de Sahara, is de matrilineai-
re lijn gangbaar. Dit leidt soms tot voor westerlingen ietwat vreemde toestanden. Zo wonen de Minangkabau (Centraal-Sumatra) met alle matrilineaire bloedverwanten samen onder één dak. Niet dat de vrouw er alles te zeggen heeft, wel haar familie. Een echtgenoot wordt beschouwd als ‘de bezoeker’ van zijn vrouw. Hij kan toelating krijgen om bij haar te slapen. Lukt dat niet, dan slaapt hij in het gemeenschappelijk mannenhuis. Voor het herstellen van zijn kleren kan hij niet bij zijn vrouw terecht, maar moet hij naar zijn moeder of zuster. Om in het huis van zijn vrouw te eten moet hij betalen. Zijn enige recht is onvoorwaardelijke huwelijkstrouw. Overeenkomstig het lokale spreekwoord ‘een haan legt geen eieren’ behoren de kinderen aan de moeder toe.
Gesofisticeerd ‘primitief’ In vele zogenaamde ‘economisch primitieve’ gemeenschappen is er voor verwantschapsrelaties een veel uitgebreidere terminologie dan in het Westen. Op veel plaatsen maakt men een onderscheid tussen ‘jongere of oudere broer’, ‘jongere of oudere tante’, soorten schoonbroers, neven en nichten etc. Niet mis te verstane termen geven op veel plaatsen precies aan met welk familielid men te maken heeft. Hoe dan ook, gezin en huwelijkstrouw zijn op de meeste plaatsen in de wereld vaste waarden. Het leven is bij vele volken zo veeleisend dat een sterke structuur als die van het gezin nodig is om te overleven. Vaak zullen ouders zelf uitkijken naar de geschikte partner voor hun kinderen, soms al van vóór de geboorte. De garantie die een partner biedt, moet in sommige culturen als het ware afgekocht worden met een bruidsschat. Of de bruidegom gaat een tijd lang voor de familie van zijn bruid werken, bij wijze van ‘schadeloosstelling’. (Jan Van Alphen, conservator van het Etnografisch Museum in Antwerpen) 8 Etnografisch museum (leefwereld van niet-Europese cuturen in het alge●
meen)
Families wereldwijd. V.l.n.r. Familie uit China, Filipijnen (Bontok), Burkina Faso, Filipijnen (Igorot) ©Etnografisch Museum
18
M 8. ETNOGRAFISCH MUSEUM ANTWERPEN SUIKERRUI 19, 2000 ANTWERPEN + 32 3 220 86 00
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/ETNOGRAFISCH_MUSEUM BUS 9, 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATSPOST), 6 EN 34 (HALTE SUIKERRUISTEENPLEIN), TRAM 2, 3, 4, 7, 8 EN 15 (HALTE GROENPLAATS-POST)
In dit museum maak je kennis met de leef- en denkwereld van nietEuropese culturen. Je ziet er beelden, maskers, wapens, vedertooien, schilderingen en gebruiksvoorwerpen. Ze staan opgesteld per werelddeel: Afrika, Oceanië, Amerika en Azië. ★TENTOONSTELLING: DE LEVENSLOOP Voor de Erfgoeddag werd een speciale opstelling gemaakt van kleren en gebruiksvoorwerpen uit Turkije die verband houden met huwelijk en gezin: een wieg, een besnijdeniskostuum, een bruidsuitzet, bruidsjurken… Verder in het museum vind je nog heel wat voorwerpen die verwijzen naar rituelen uitgevoerd op belangrijke momenten in een mensenleven. Laat je leiden door de begeleidende folder van het museum. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★VOORSTELLING: HUWELIJKSDANSEN UIT TURKIJE De Turkse groep Kavak voert traditionele huwelijksdansen op in de binnentuin van het museum. Kom de prachtige kostuums en sierlijke danspassen bewonderen. Net als op een Turks trouwfeest wordt iedereen uitgenodigd om deel te nemen aan de reidansen. • TUSSEN 14 EN 16 UUR
y☺
★TENTOONSTELLING: VAN KIND TOT VOLWASSENE In elke afdeling van het museum staat een luisterdoos opgesteld. Hier hoor je kinderen uit verre landen vertellen hoe ze ingewijd worden in de wereld van de volwassenen. In de vitrines zie je voorwerpen die bij deze overgangsrituelen horen. Ken je gelijkaardige feesten in onze cultuur? • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Het Nederlands koninklijk huis, ca. 1950, bromidedruk. Fotograaf M.C. Meyboom. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
Besnijdeniskostuum uit Turkije. ©Etnografisch Museum Antwerpen
M 9. FOTOMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN WAALSE KAAI 47, 2000 ANTWERPEN + 32 3 242 93 00
[email protected] WWW.FOTOMUSEUM.BE BUS 6 EN 34 (HALTE VLAAMSE KAAI), 23 (TERMINUS WAALSE KAAI), TRAM 8 (TERMINUS LAMBERMONTPLAATS)
Sinds 21 maart 2004 biedt het nieuwe FotoMuseum Provincie Antwerpen u een wisselende thematische museumopstelling aan waarin naast tal van fotografische genres ook familiefoto’s, prentbriefkaarten en reclamefoto’s een plaats krijgen. ★TENTOONSTELLING: FAMILIEFOTO’S Speciaal voor de Erfgoeddag geeft het FotoMuseum Provincie Antwerpen een overzicht van de familiefoto door de geschiedenis heen. De rijke collectie van het museum bevat pareltjes van fotoalbums, met statige familieportretten, levendige vakantiekiekjes, huwelijks- en communiefoto’s. En dan zijn er nog de families die sinds 1993 gefotografeerd werden door de 12-jarigen die deelnamen aan het multicultureel fotoatelier. Voor de Erfgoeddag leggen we deze ontroerende foto’s nog eens bij mekaar.
een huwelijk, geboorte of communie, gaan mensen naar de fotograaf. Vroeger nam de familie dan plaats voor een geschilderd decor dat een rijkelijk interieur of een idyllisch landschap voorstelde. Wil je dat ook eens meemaken? Elke familie die op de Erfgoeddag het FotoMuseum bezoekt, wordt door onze museumfotograaf op de gevoelige plaat gezet! (Een familie bestaat uit minstens 2 personen: partners, kinderen, grootouders, ooms of tantes…)
Op het huwelijksfeest van Angelo en Brigitte, 1999, bromidedruk. Fotograaf Elisabeth Broeckaert. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★DEMONSTRATIE: JEF JONGEREN EN FOTOGRAFIE JEF is het enthousiaste jongerenteam dat sinds de opening van het FotoMuseum spetterende activiteiten organiseert voor jongeren vanaf 16 jaar. Op de Erfgoeddag zet JEF zijn beste beentje voor en laten zijn jeugdige familieleden zien hoe zij een frisse wind door het nieuwe museum doen waaien. JEF laat overal zijn sporen na en is niet meer weg te denken uit het nieuwe FotoMuseum. De familie van JEF wil jullie graag leren kennen! • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★DEMONSTRATIE: KIJK EENS NAAR HET VOGELTJE! Bij speciale gelegenheden, zoals Alternatief gezin in interieur, 1979, bromidedruk. Fotograaf Walter Cabes. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
19
Familie op camping aan het Zilverstrand in Mol, 1994, kleurenafdruk. Fotograaf Freya Maes. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Kunst, een familiezaak?
Kunstenaarstalent blijkt erfelijk, al bevorderde onder het ancien régime ook het toenmalige gildensysteem de opleiding van kinderen van de leden tot schilder, beeldhouwer enz. Vandaar de vele familieverbanden, bijvoorbeeld in de collectie van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Vroeger was schilderen een ambacht als een ander. En zoals alle vaklui verenigden ook de kunstschilders zich in een ambachtsgilde: het SintLucasgilde. Het stond gildenleden vrij om hun kinderen het vak te leren en hen te laten meewerken in de familiezaak. Onder meer dankzij deze ‘vrijstelling’ werden heel wat schilderszonen én -dochters binnen de familie opgeleid tot schilder. In Antwerpen waren in de 16de en 17de eeuw talrijke kunstenaarsfamilies actief. Zo had Quinten Massijs twee schilderende zonen, Jan en Cornelis. We kennen Pieter Pourbus en vervolgens Frans Pourbus de oude en de jonge. Er waren de Franckens en de Coxie’s. Maar de belangrijkste artistieke familie is ongetwijfeld de Brueghelfamilie. Probeert u ons even drie generaties lang te volgen… Stamvader is de veelzijdige en geniale Brabander Pieter I Bruegel. In 1563 huwt hij de dochter van de renaissancekunstenaar Pieter Coecke van Aelst. Hun oudste zoon, Pieter Brueghel de jonge, staat bekend als een navolger van zijn vader, maar hij schilderde ook talrijke authentieke composities ‘in Bruegeliaanse trant’. Een traditie die dan weer door zijn eigen zoon Pieter III wordt voortgezet. De andere zoon van de stamvader, Jan Brueghel de oude, geeft blijk van meer originaliteit. Hij maakt naam en faam als schilder van landschappen, bloemstukken en allegorieën. Zijn zonen Jan II en Ambrosius zijn op hun beurt voortreffelijke bloemschilders. Talent blijkt inderdaad erfelijk te zijn… Maar ook huwelijken voeden de artistieke vaardigheden van de Brueghelfamilie. Jan I Brueghels dochter Paschasia huwt in 1624 Hiëronymus van Kessel en haar zus Anna trouwt in 1636 met schilder David Teniers de jonge. Een resultaat van al die erfelijkheid: in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen zijn talrijke kunstwerken van vaders, zonen, dochters en kleinkinderen uit Antwerpse kunstenaarsfamilies te zien. (Siska Beele, dienst Publiekswerking van het KMKSA) 3 Diamantmuseum Provincie Antwerpen (een speciale gast, bij wie diamant in de familie zit), ● 12 KMSKA, ● 37 Stadsbibliotheek Antwerpen (de familie Galle), ●
38 Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg (het geslacht De Waghemakere) ●
EEN GESLACHT VAN BEELDHOUWERS
Uit de Bruegheldynastie: Jan I Breughel, zoon van stamvader Pieter I Brueghel, was befaamd voor zijn bloemstukken. Bloemen in een vaas. ©KMSKA, inv. 643 Pieter II Brueghel, De prediking van Johannes de Doper. ©KMSKA, inv. 777
Nog een treffend voorbeeld van familieverbanden is het Antwerpse beeld- en steenhouwersgeslacht Verbrugghen. De 17de -eeuwse stamvader Heinrich, beeldsnijder, was de schoonbroer van beeldhouwer Hans van Mildert. Zijn zoon Peeter I, beeldhouwer en koopman in steen, huwt de dochter van schilder Erasmus Quellinus. De Quellinussen zijn op hun beurt een belangrijk geslacht van beeldhouwers en schilders. Peeters I’s zuster Susanna is de moeder van een andere beeldhouwer, Peeter Scheemaeckers. En die heeft op zijn beurt twee zonen die beeldhouwer zijn. Peeter I Verbrugghens dochter Susanna huwt dan weer beeldhouwer Peeter Meesens. Hun twee zonen, Peeter II en Henricus-Franciscus Verbrugghen, zijn eveneens… beeldhouwer. Henricus-Ingantius, zoon van Henricus-Franciscus Verbrugghen, is beeldhouwer en koopman in (Iris Kockelbergh) steen.
20
O 10. HET UITZICHT VZW
“Uit vaders mond klonk het woordje “moizekes” nu heel anders dan toen hij tientallen jaren eerder als klein manneke de snoep- en speelgoedwinkel in de Appelstraat binnenstapte om er voor een paar centiemen muizekes te kopen.“ Fragment uit de voorstelling Muizeken van Het Uitzicht © Het Uitzicht
+ 32 3 235 89 77
[email protected]
Het Uitzicht is een reminiscentie- en dramawerkgroep voor ouderen en bejaarden. Centraal in de activiteiten staan de herinneringen van de deelnemers. Die worden gestructureerd opgeroepen en gedeeld met elkaar.
• GASTHUIS ST-MARIA • VREDESTRAAT 93, 2600 ANTWERPEN - BERCHEM • 3 VOORSTELLINGEN VAN CA. 60 MIN., OM 11, 14 EN 16 UUR • RESERVATIE: BUURTCENTRUM POSTHOF, ANN.RISO-ANTW.BE T + 32 3 218 80 43 50 PERSONEN PER VOORSTELLING
y
• BUS 6, 32, 34 (HALTE VICTOR JACOBSLEI) TRAM 7, 15 (HALTE VAN HOMBEECKSTRAAT) EN STATION BERCHEM
★VOORSTELLING: MUIZEKES [SPREEK UIT: MOIZEKES] In het twintig minuten durende ‘Muizekes [spreek uit: moizekes]’ verhaalt verteller Rob van der Wildt over een familiegeschiedenis. Over hoe het familiale erfgoed kennelijk niet ‘mocht’ worden doorgegeven van de ene generatie op de andere. Maar waarom dan niet? En wat doen die ‘muizekes’ in dat verhaal? Zet u mee aan de huiskamertafel en luister, dan hoort u ze wel ritselen… • GASTHUIS ST-MARIA • VREDESTRAAT 93, 2600 ANTWERPEN - BERCHEM • 4 VOORSTELLINGEN VAN CA. 30 MIN., OM 10, 13, 15 EN 17 UUR • RESERVATIE: ROB VAN DER WILDT
[email protected] T + 32 3 235 89 77 50 PERSONEN PER VOORSTELLING
y
H 13. KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE MERKSEM VZW
LEOPOLD DE WAELPLAATS, 2000 ANTWERPEN + 32 3 238 78 09
[email protected] WWW.ANTWERPEN.BE/CULTUUR/KMSKA
HOFKE VAN ROOSENDAEL TERLINDENHOFSTRAAT 265, 2170 ANTWERPEN - MERKSEM + 32 3 646 76 20
[email protected]
TRAM 4 HALTE GEUZENSTRAAT, 8 (HALTE MUSEUM). BUS 6, 34, 23 EN 290 (HALTE MUSEUM)
Het KMSKA is hét kunsthistorisch museum. Het is gespecialiseerd in de schilder- en beeldhouwkunst in Antwerpen, Vlaanderen, de Zuidelijke Nederlanden en België van de 14de tot de 20ste eeuw. ★OPENDEUR EN RONDLEIDING: KUNST, EEN FAMILIEZAAK Bij de rondleidingen staan kunstenaarsfamilies en familieportretten uit de collectie centraal.
M 11. KBC ROCKOXHUIS KEIZERSTRAAT 12, 2000 ANTWERPEN + 32 3 201 92 50
[email protected] WWW.ROCKOXHUIS.BE TRAM 4, 7, 10 EN 11 (HALTE STKATELIJNEVEST OF H. CONSCIENCEPLEIN), 4, 7 EN 9 (HALTE KEIZERSTRAAT OF WIJNGAARDBRUG)
Het Rockoxhuis is de voormalige patriciërswoning van burgemeester Nicolaas Rockox (1560-1640), die ook als kunstverzamelaar, humanist, mecenas en vriend van Peter Paul Rubens de geschiedenis is ingegaan. ★TENTOONSTELLING: JAMES ENSOR (1860-1949), FAMILIE EN VRIENDEN i.s.m. KBC KBC bezit de bijna volledige grafiekproductie van James Ensor. Ensor wendde voor zijn grafisch oeuvre dezelfde diversiteit van onderwerpen aan als in zijn schilderijen en tekeningen. Een belangrijk gegeven in zijn kunst is de centrale positie van de mens. Zijn familie en vrienden fungeerden daarbij als model. Wij tonen in deze tentoonstelling, die plaatsvindt in de 17de-eeuwse kelder van het Rockoxhuis, een treffende selectie ‘familie en vrienden’, groots maar met de nodige dosis humor.
★ZOEKTOCHT: MET DE FAMILIE OP ZOEK NAAR FAMILIE (Klein)kinderen, neem je (groot)ouders, nonkels en (suiker)tantes mee op sleeptouw langs de kunst in het Rockoxhuis. Aan de hand van een zoektocht komen we veel te weten over families in het verleden: over Adam en Eva, met wie het allemaal begon, maar ook over de liefdesgod Amor, Venus’ zoon. In het schilderij van Rubens ‘Maria en Jezus’ herkennen we zijn echtgenote en één van zijn kinderen. Is het Clara, Albert of Nicolaas? Aan jullie om het uit te zoeken. De winnaars worden beloond.
• DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR; RONDLEIDINGEN TUSSEN 14 EN 18 UUR
y
BUS 33 EN 66 (HALTE KROONPLEIN)
De Merksemse Heemkundige Kring werd opgericht in 1939. De kring wil het Merksemse verleden verzamelen, bewaren, bestuderen en toegankelijk maken. Hij beschikt over een eigen archief en een bescheiden museum. ★TENTOONSTELLING: MERKSEMSE FAMILIES IN BEELD Tijdelijke tentoonstelling rond Merksemse families in documenten, foto’s en voorwerpen. De familiefoto’s zullen te zien zijn zoals vroeger bij de mensen thuis. De hele dag doorlopend geleide rondleidingen in de volledige tentoonstelling. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
De Merksemse oorlogsburgemeester Roosens met zijn gezin gefotografeerd voor 1914.
De familie en vrienden van ensor fungeerden vaak als model voor zijn werken. Ensor, Duivels die mij sarren. KBC Rockox verzameling © Oswald Pauwels
★VOORSTELLING: KIJK, OP DEZE FOTO ZIE JE M’N NONKEL LOUIS… i.s.m. Buurtwerk Posthof en OCMW-dienstencentra Huize Berchem en De Meere Gebruikers van de OCMW-dienstencentra Huize Berchem en De Meere - uiteraard allemaal 65plussers - gaan op zoek naar een familielid met wie zij een bijzondere band hebben of hadden. Hun verhalen worden samengevoegd en gedramatiseerd tot een eenvoudige toneelvoorstelling. Zo ontstaat een bijzonder, oorspronkelijk ‘familieportret’ in woord en beeld.
M 12. KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
P.P. Rubens, Maria en het Jezuskind. In dit portret hebben de eerste echtgenote van Rubens, Isabella Brant, en hun tweede zoontje, Nicolas, model gestaan. Collectie Rockoxhuis. © Speltdoorn en zoon, Brussel
21
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Het familiearchief: een getuigenis
Ik herinner me dat mijn ouders een groene ijzeren koffer hadden. Die had de vorm van een dokterstas met aan de bovenzijde een klep. Binnenin hingen broederlijk naast elkaar mappen, voorzien van een ruitertje in verschillende kleuren. Op die ruitertjes stond geschreven: Brandpolis, Autoverzekering, Trouwboekje, Lening… Allemaal papieren met een enigszins officieel karakter. Bij een mogelijke brand moest de ijzeren koffer voldoende weerstand bieden om deze belangrijke informatie te vrijwaren tegen de vlammenzee. Minder officiële papieren kregen een andere behandeling… Nieuwjaarsbrieven, brieven en kaartjes die we trouw van op kamp naar huis stuurden, brieven van familie of vrienden werden ergens apart opgeborgen, gewoonlijk onderaan, ver weggestopt in de ingemaakte kast in de ouderlijke slaapkamer. Geboortekaartjes, doodsbrieven en oude familiekiekjes (ook van overgrootouders) kregen dan weer een plaats op een schap in de boekenkast. Toen die uit haar voegen dreigde te barsten, werd dat alles overgebracht naar een grote kleerkast op de overloop. Een beperkte selectie werd chronologisch samengebracht in familiealbums. In weer een andere bibliotheekkast lag alles wat met de bouw van het huis te maken had. Mijn vader was geboeid door filmcamera’s en draaide honderden meter film, meestal over de kinderen en de vakantie. Deze films en de afspeelapparatuur stonden verdeeld over zolder en kelder. Door een toeval zijn ze nu opgeslagen in een huis in Zuid-Frankrijk. We bereiden naarstig het terugtransport van deze kostbare familiegetuigen voor. Ook schoolrapporten werden lang bijgehouden. Zo had je na zes jaar humaniora een mooi overzicht van de jaarlijks dalende resultaten. Daar blijft nu gelukkig niets meer van over. De enige belangrijke tastbare
getuigenissen van onze schooltijd die de tand des tijds overleefden, zijn de getuigschriften en einddiploma’s. Op zolder stonden kartonnen dozen vol met cursussen en schoolboeken, netjes gestapeld, één doos per jaar en per kind. De meeste daarvan belandden uiteindelijk bij het oud papier. Alleen de fanatiekelingen onder ons hebben de cursussen van de universiteit meegenomen om er hun eigen archief mee te stofferen. Na het overlijden van mijn grootmoeder werd een stuk van haar familiearchief verdeeld en ‘teruggegeven’. Handgeschreven receptenboeken, brieven, familiefoto’s… Mijn eigen brieven, postkaarten, nieuwjaarsbrieven e.a. die ik ooit naar mijn grootmoeder stuurde, kreeg ik terug. Ze verdwenen in mijn archief. Want ondertussen heb ik natuurlijk mijn eigen (schandelijk uitgebreid) archief aangelegd. Bijna elk van de vermelde documenten vind je ook bij mij terug. Facturen en aankoopbewijzen, garantiekaarten worden geklasseerd, lidkaarten, zwem- en andere sportbrevetten en medailles goed bijgehouden. Stortingsbewijzen en uittreksels van de bank worden chronologisch gerangschikt. Bij een zware investering wordt een dossier aangelegd: vergelijkende documentatie, referenties e.d. Na de aankoop verdwijnt dit materiaal in dozen op zolder, in een archief. Om de zoveel jaar rapen we de moed bijeen om te snoeien in deze dossiers. Tekeningen en knutselwerkjes van de kinderen, schoolschriften en rapporten worden per schooljaar in een gepaste doos samengebracht. Als ze later het huis verlaten, kunnen ze de dozen meenemen voor hun familiearchief, samen met hun geboortearchief met uittreksels uit het geboorteregister, het boekje van Kind & Gezin, een krant van hun geboortedag… Zo herhaalt zich elke generatie weer de (archief)geschiedenis…
W E N K E N V O O R FA M I L I E A R C H I V A R I S S E N - Bezoek na je zoektocht thuis oudere familieleden. Bij hen bevinden zich ongetwijfeld ook oudere stukken. - Bij de geschreven stukken zijn, behalve andere officiële ‘papieren’, trouwboekjes altijd een rijke bron. Vergeet bij oude missalen niet dat er vaak oude bidprentjes in ‘verscholen’ zitten. - Schrijf namen van mensen op de achterzijde van foto’s. Anders worden de beelden mettertijd waardeloos. - Vergeet de mondelinge overlevering niet: familieverhalen zijn een dankbare bron van (des)informatie, een interview verduidelijkt veel over de leefomstandigheden van mensen vroeger. Voor je archivering moet je dit alles ook opnemen: op audio of audio én video. Dankzij beelden ‘bewaar’ je meteen ook interieurs van woningen. - Vergeet de tastbare ‘museum’stukken niet in je (ruim begrepen) archief: medailles, de pijp van grootvader, het doopkleed van grootmoeder, de paternoster van tante nonneke enz. - Maak één dossier per persoon.
(Iris Kockelbergh, Publieksbeleid Musea stad Antwerpen) 5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, ● 9 FotoMuseum (familiefoto’s en ● albums), ● 10 Het Uitzicht, ● 14 Kring voor Heemkunde en Volksopleiding Gitschotelbuurschap, 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ● 20 Museum Plantin-Moretus (een familie- en bedrijfsarchief ● dat werelderfgoed werd), ● 32 Sint-Benediktuskerk, ● 41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
24
Een verzameling familiepapieren: nieuwjaarsbrieven, huwelijksaankondigingen, jubilea, paspoorten, … het bijeenzoeken ervan is de basis van een genealogisch onderzoek. ©VVF
Al eens nagegaan wat je allemaal bijhoudt dat iets te maken heeft met je familie? Als je dat alles samenbrengt, heb je een overzicht van je familiearchief. Wat kan er allemaal in zo’n familiearchief terechtkomen? Het volgende verhaal is een voorbeeld van hoe je als privé-persoon een archief vormt, en hoe belangrijk dat archief voor mensen kan zijn. Wat hier en elders in privé-kring gebeurt, doet de overheid op diverse niveaus voor openbare archieven: gemeentelijk/stedelijk, provinciaal en nationaal. Ook die archiefvorming is dan ook uiterst belangrijk voor het welzijn van ons collectief en individueel geheugen.
★VOORSTELLING: BEELDEN VAN FAMILIEGEBEURTENISSEN Film/video- en diavoorstelling met gebeurtenissen ‘uit de oude doos’: festiviteiten waarbij de families als dusdanig betrokken werden, zoals vieringen in de gemeente, plechtige communies e.d.; optochten waarin evenementen uit het familiale leven werden voorgesteld en waarvoor families zich engageerden om ze uit te beelden; de gemeenschappelijk belevenis van feestelijkheden, waaronder de jaarmarkt en de kermis. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
H 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDING GITSCHOTELBUURSCHAP BORGERHOUT + 32 3 236 29 17 TRAM 10 EN 24, BUS 6, 18, 34, 41.0, 41.1, 41.2, 41.5, 41.6, 41.7, 242, 420, 422 EN 423
De heemkundige kring werd in 1936 gesticht. De Gitschotelbuurschap strekt zich uit over gedeelten van de districten Borgerhout, Deurne en Berchem. Het driemaandelijks tijdschrift van de kring heet ‘Heemkundig Handboekje voor de Antwerpse Regio’. ★TENTOONSTELLING: DE KOEKJESDOOS MET FAMILIEPAPIEREN i.s.m. District Borgerhout Vroeger bewaarden mensen hun familiepapieren vaak in een oude houten schooltas. In de vorige eeuw gebruikte men andere opbergmiddelen: koekjesdozen, schoendozen, allerlei soorten kaftjes of zelfgemaakte huisvlijtproducten. Wat bewaarde men? Trouwboekjes, eigendomsbewijzen, diploma’s, brieven, trouwbrieven, menu’s, geboorteberichten, doodsbrieven en -prentjes, huiszegens, dagbladknipsels en vele andere documenten.
H 15. KRING VOOR HEEMKUNDE WILRICA VZW
y
M 16. MINERALOGISCH MUSEUM
KASTEEL STEYTELINCK SINT-BAVOSTRAAT 20, 2610 ANTWERPEN WILRIJK + 32 3 827 03 91 (SECRETARIS)
[email protected]
F. DE L’ ARBRELAAN 12, 2170 MERKSEM TRAM 3, BUS 28, 33, 38, 41.2, 60, 60.0, 60.1, 61, 64.0, 64.2, 64.3, 65.0, 67.0, 72.0 (HALTE BURGEMEESTER NOLFPLEIN)
BUS 18, 21, 27 EN 33 (HALTE DENNENLAAN)
Thematische voorstelling van gesteenten en mineralen, collectie mineralen volgens het chemisch systeem van H. Strunz gerangschikt, fluorescerende en fosforescerende mineralen, edel- en sierstenen, synthesen, fossielen als geschiedenis van het leven…
Wilrica wil de getuigenissen en folklore van het rijke Wilrijkse verleden opsporen, verzamelen en bewaren. Een driemaandelijks tijdschrift zorgt voor de bekendmaking. Heemmuseum en archief in kasteel Steytelinck. ★TENTOONSTELLING: OUDE WILRIJKSE FAMILIES FAMILIEWAPENS - STAMBOMEN Aan de hand van foto’s, oude voorwerpen en documenten is een tentoonstelling opgebouwd rond: oude Wilrijkse families en familiegebeurtenissen (huwelijken, jubilea) en getuigenissen van de feestelijkheden (o.a. menu’s van feestmaaltijden); familiewapens van adellijke families met de bijbehorende verklaringen en stambomen; familiebedrijven; muziekverenigingen met groepen musicerende familieden; spellen uit de oude doos. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★TENTOONSTELLING: MINERALEN IN ALLE VORMEN In elke ‘familie’ is er een schat aan mineralen in alle vormen: mineralen als zodanig maar ook voorwerpen gemaakt in mineraalsoorten als albast, onyxmarmer… Die zijn hier aanwezig. Niet alleen hedendaagse voorwerpen maar ook objecten uit de art deco worden tentoongesteld. Verder sieraden als gezette boheemse granaten, halssnoeren, spelden en ringen in sierstenen… Ze vormen een kostbaar patrimonium dat in families wordt gekoesterd en van generatie op generatie wordt doorgegeven. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR LOOPT NOG TOT 30 APRIL 2004
y
De familie Hendrickx-Peeters poseert ©Kring voor Heemkunde Wilrica
De koekjesdoos met herinneringen van Maria Van Wallendael. ©Gitschotelbuurschap Borgerhout.
• LOCATIE: REUZENHUIS TURNHOUTSEBAAN 110, 2140 BORGERHOUT • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★OPENDEUR: TOON ONS MERKWAARDIGE FAMILIEPAPIEREN IN UW BEZIT De Borgerhoutenaars worden uitgenodigd om interessante familiedocumenten te tonen aan de mensen van de heemkundige kring en erover hun verhaal te doen. Er kunnen contacten voor verdere samenwerking worden gelegd. • LOCATIE: REUZENHUIS TURNHOUTSEBAAN 110, 2140 BORGERHOUT • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
25
Ben Vautier, Kunst is: onbetaalbaar, 1987, collectie MUHKA (schenking van de kunstenaar). Foto Christine Clinckx
M 17. MuHKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN LEUVENSTRAAT 32, 2000 ANTWERPEN + 32 3 238 59 60
[email protected] WWW.MUHKA.BE BUS 6, 23, 34 EN 290 (HALTE VLAAMSE KAAI), TRAM 8 (MUSEUM)
Het MuHKA toont een internationale collectie hedendaagse kunst (vanaf 1970). Op de benedenverdieping vindt elk seizoen een grote tijdelijke tentoonstelling plaats van hedendaagse kunstenaars uit binnen- en buitenland. ★MUSTMUSEUMSTART MUSEUMSTOP Vanuit MUST - MUseumSTart MUseumSTop - kunnen (groot)ouders en kinderen samen spelenderwijs op ontdekkingstocht door het museum. Twee gidsen steken een handje toe. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★OPENDEUR Collectie, interventies en tentoonstellingen zijn de hele dag gratis toegankelijk. De MuHKAcafetaria serveert lekkers voor de hele familie. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★BOEKENVERKOOP Verkoop van MuHKA- en ICC-catalogi tegen sterk verminderde prijzen. Voor de liefhebbers. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
De familie Rubbens - Saelens poseert. © Kring voor Heemkunde Wilrica
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Mensjes zonder familie
Vondelingen - pasgeboren kinderen die door hun ouders ergens worden achtergelaten in de hoop dat iemand er zich om zal bekommeren - zijn wellicht van alle tijden. Denk aan de verhalen over de bijbelse Mozes die als baby werd achtergelaten in een rieten mandje op de Nijl. Moeders op het schavot In Antwerpen richtten in 1531 de Aalmoezeniers, de beheerders van de Kamer van de Huisarmen, het Vondelingenhuis op in de Rochusstraat. Dat verving het oude huis op de Paddegracht en had hoofdzakelijk een doorgangsfunctie: wezen, verlaten kinderen én vondelingen vonden er onderdak, in afwachting van hun definitieve plaatsing bij boeren op het platteland of in één van de stedelijke weeshuizen. Tot aan de Franse tijd (eind 18de eeuw) was het ‘te vinden leggen’ van kinderen verboden. Wie er zich aan bezondigde, werd volgens een verordening uit 1725 publiekelijk op het schavot gesteld en daarna voor 12 jaar verbannen uit de stad. Wie de ouders van vondelingen aangaf, kreeg een premie van 100 gulden. Om iedereen de kans te geven op zo’n premie werden de vondelingen op de arm van een dienaar van de armenkamer, vergezeld van stadstrompetters, rondgedragen en getoond. Als de moeder eenmaal was gevonden, was ze verplicht haar kind terug te nemen.
Maagden en knechtjes Rond het midden van de 16de eeuw kreeg Antwerpen echte weeshuizen: in 1553 het Maagdenhuis of meisjesweeshuis in de Lange Gasthuisstraat, en in 1558 het Knechtjeshuis of jongensweeshuis aan de Paardenmarkt. De kinderen droegen uniformen en er heerste een strenge tucht. Men onderwees er moedertaal, Frans en rekenen. De meisjes leerden naaien en kantklossen, en de jongens leerden een ambacht in de instelling of bij een baas in de stad.
De twee instellingen bleven in werking tot in 1882. Toen verhuisden de ‘kwekelingen’ — tot in de jaren 1960 de officiële term voor kinderen onder voogdij — naar modernere instellingen. Niet alle wezen verbleven overigens in de huizen. Velen werden ‘buitenbesteed’: de meisjes bij burgers in de stad, de jongens veelal bij boeren op het platteland.
De schuif In het Vondelingenhuis richtte de Franse overheid in 1812 ‘de schuif’ in, waardoor het te vinden leggen van kinderen werd gelegaliseerd. De schuif was een hokje in de voorgevel waarin men de vondeling kon deponeren en waar de baby’s in de tijd vóór het vinden beter werden beschermd. Ze werden er ook sneller gevonden. In ons land bestonden er acht dergelijke hokjes. In het Antwerpse Vondelingenhuis bleef de schuif bestaan tot 31 juli 1860. Het laatste ‘schuifkind’ kreeg de naam ‘Joseph Finis’ (Latijn voor ‘einde’)… Van iedere vondeling werd een proces-verbaal opgemaakt met daarin onder meer de beschrijving van de kleren, het geslacht van de vondeling en de ‘kentekens’. Dat waren meestal onregelmatig uitgeknipte speelkaarten of heiligenprentjes. Eén deel werd bij de vondeling gelegd en het andere bleef bij de moeder. Werd het kind later teruggehaald, dan leverden de samengelegde stukjes het bewijs van de hereniging. Voor het eerst kwam er op deze manier een reële hoop op hereniging van moeder en kind.
Een vondelingenbriefje met richtlijnen, door de moeder bij haar kind achtergelaten: ‘Sult op dit kint wel acht nemen het zal Ul (U lieden) wel betaelt worden binnen 3 a 4 iaeren sal daer imant comen naer sien en die sullen Ul (U lieden) de costen daer van betalen. Dit kint is ghedoept en het heeft ale haeren naem Elisabeth Laurens A∞ 13 meert 1698 © VVF
Anoniem. Antwerpse weesjongen (19de eeuw). Collectie OCMWAntwerpen, Museum Maagdenhuis. Foto Ludo Boeij
26
(Daniël Christiaens, Museum Maagdenhuis) 19 Museum Maagdenhuis ●
M 20. MUSEUM PLANTINMORETUS EN STEDELIJK PRENTENKABINET VRIJDAGMARKT 22, 2000 ANTWERPEN + 32 3 221 14 50
[email protected] MUSEUM.ANTWERPEN.BE/PLANTIN_MORETUS BUS 18, 25 EN 26 (HALTE AUGUSTIJNENSTRAAT). TRAM 2, 3, 4, 8 EN 15 (HALTE GROENPLAATS-POST)
Het Museum Plantin-Moretus is wereldwijd de enige bewaarde drukkerij-uitgeverij uit de 16de eeuw. In deze woning van C. Plantin vind je unieke werkplaatsen en archieven, naast privé-bibliotheken en stijlkamers.
Detail uit het “Slangen en ladders”-Familiespel van de Musea stad Antwerpen. ©Nicole Schellekens
M 18. MUSEA STAD ANTWERPEN HESSENHUIS FALCONRUI 53, 2000 ANTWERPEN + 32 3 206 03 50
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE BUS 6/34, 9 (HALTE HESSENBRUG)
Musea stad Antwerpen omvat: AMVC-Letterenhuis, Etnografisch Museum, Museum Mayer van den Bergh, Museum Plantin-Moretus, Museum Vleeshuis, Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst Middelheim, Rubenshuis, Nationaal scheepvaartmuseum, Volkskundemuseum ★OPENDEUR: VUL JE FAMILIEBIBLIOTHEEK AAN Mis je nog net die ene catalogus? Of zoek je een boek met veel prentjes om de schaar in te zetten? Wil je je ouders een leuk cadeau doen of je broer of zus verrassen met een mooi boekwerk? Op 18 april krijg je de kans om je familiebibliotheek aan te vullen met catalogi, boeken en andere leuke dingen uit de stedelijke musea, voor een zacht en familievriendelijk prijsje. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Ook dit jaar verwennen we je, nu met een gratis familiespel. Het spel doorloopt de belangrijkste stappen van de levensloop, van de geboorte tot het hiernamaals, en
wordt geïllustreerd met werken uit de deelnemende musea, het Museum Mayer van den Bergh en het Rubenshuis. Het spel is op de Erfgoeddag gratis verkrijgbaar in het AMVC-Letterenhuis, Etnografisch Museum, Museum PlantinMoretus, het Museum Vleeshuis, Nationaal scheepvaartmuseum, het Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst Middelheim.
★OPENDEUR: DE OFFICINA PLANTINIANA HET ANTWERPSE FAMILIEBEDRIJF BIJ UITSTEK Bezoek het museum en ontdek de plaats bij uitstek om je te verdiepen in familiegeschiedenis. Elke stap in dit huis brengt je dichter bij de leefwereld van het geslacht Plantin-Moretus. Niet minder dan 54 familieportretten, verspreid over het hele museum, geven de vele familieleden van C. Plantin een gezicht. Het familiebedrijf zelf kan je verkennen in de originele werkplaatsen. Geniet tijdens je bezoek ook van de rijke Antwerpse wooncultuur van de 16de tot 19de eeuw. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★TENTOONSTELLING: SCHATTEN UIT HET ARCHIEF EN HET STEDELIJK PRENTENKABINET Speciaal voor de Erfgoeddag 2004 wordt in de expozaal een selectie rond het thema ‘Familie’ getoond uit de rijke collectie van het
Uit het familiearchief: eerste brief van Catharina Plantin aan zus Martina. Foto Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet
Stedelijk Prentenkabinet en het unieke archief van het museum. De familie Moretus bewaarde, behalve de boeken van het bedrijf, ook allerhande documenten over de eigen familiegeschiedenis: dagboeken, notaboekjes met de geboorten van hun kinderen, stambomen, testamenten en brieven vertellen het verhaal van deze boeiende adellijke Antwerpse familie. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★VOORSTELLING: HET HUWELIJK VAN MARTINA PLANTIN EN JAN MORETUS Om echt de sfeer van de 16de eeuw te proeven brengt het gezelschap ‘Ware Grootte’ het theaterstuk ‘Het Huwelijk van Martina Plantin met Jan Moretus’. Stamvader Plantin huwelijkte zijn dochter Martina uit aan zijn trouwste medewerker, Jan Moretus. Hun huwelijk vormde de basis voor het succesverhaal van
dit familiebedrijf. Drie eeuwen lang domineerde het geslacht Plantin-Moretus de Antwerpse drukkerswereld. De familie behoorde tot de rijkste van de Zuidelijke Nederlanden. • OM 13, 14, 15 EN 16 UUR
y
★TENTOONSTELLING: EEN HART VOOR BOEKEN. RUBENS EN ZIJN BIBLIOTHEEK In het museum loopt de schitterende tentoonstelling ‘Een hart voor boeken. Rubens en zijn bibliotheek’, in het kader van Rubens 2004. Peter Paul Rubens bezat een belangrijke bibliotheek, die ons nu de kans geeft een blik te werpen op zijn veelzijdige persoonlijkheid. Hij las vooral kunstenaarsbibliografieën, atlassen en boeken over taal en archeologie. Zijn diplomatieke missies bereidde hij grondig voor met politieke en geschiedkundige literatuur, maar ook met hofroddels. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’
M 19. MUSEUM MAAGDENHUIS
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
y☺
LANGE GASTHUISSTRAAT 33, 2000 ANTWERPEN + 32 3 223 56 28 TRAM 8, 7 BUS 9 (HALTE LANGE GASTHUISSTRAAT MAYER VAN DEN BERGH)
Het museum is ondergebracht in het voormalige meisjesweeshuis van Antwerpen (1552-1882). ★TENTOONSTELLING: VAN MEYSKENS EN KNECHTJES… i.s.m. OCMW Antwerpen We tonen hoe de opvang van Antwerpse vondelingen en wezen door de eeuwen heen verliep, met behulp van voorwerpen (vondelingentekens, kledij en uniformen, archiefdocumenten enz.) die in het Museum Maagdenhuis bewaard worden. Het kader waarin de tentoonstelling plaatsvindt, is authentiek: het oude meisjesweeshuis van de stad.
Jacob de Backer (ca. 1560-ca. 1590), Laat de kinderen tot mij komen (detail). Collectie O.C.M.W.-Antwerpen, Museum Maagdenhuis. Foto Ludo Boeij
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
27
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Van vader op (schoon)zoon: ambachten en gilden, professionele ‘families’ Het invloedrijke middeleeuwse systeem van gilden en ambachten bevoordeelde de opvolging binnen de familie. Het systeem van de ambachten en gilden ontstond in de Middeleeuwen uit een protectionistische reflex: hoe minder mensen in een stad een bepaald beroep uitoefenden, over hoe minder gegadigden de pot van potentiële inkomsten verdeeld moest worden. Vaak reserveerde men het privilege om een ambacht te mogen uitoefenen zoveel mogelijk voor zonen van meesters. Om meester te worden waren de toelatingsvoorwaarden voor een meesterszoon dan ook minder streng dan voor een kandidaat van buiten het ambacht of het gilde, laat staan van buiten de stad. Gevolg: er werd ook veel binnen het ambacht of de gilde gehuwd. Leerjongens trouwden met de dochter van hun meester, meesterzonen met de dochter van een andere meester uit hetzelfde ambacht. Opvallend veel weduwen huwden met een leerjongen of gezel (een oudere medewerker die geen leerling kon worden) van hun overleden echtgenoot: zo garandeerden ze de voortzetting van het atelier na de dood van de meester.
22 Museum Vleeshuis (het gildehuis van de beenhouwers), ● 23 Nationaal Museum en Archief van ● Douane en Accijnzen (douaniersfamilies, korpsgeest), ● 24 Nationaal scheepvaartmuseum (schippersfamilies), ● 29 Rijn- en Binnenvaartmuseum (families van binnenschippers), ● 38 Stedelijk
informatiecentrum archeologie en monumentenzorg (het geslacht De Waghemakere) In een register van de Sint-Sebastiaangilde van Heist-op-den-Berg uit de 17de eeuw werden een aantal gildebroeders ook geportretteerd. © Rijksarchief Antwerpen
Leerjongens woonden gewoonlijk in bij de meester. De ouders betaalden het leergeld. Dat dekte de belangrijkste kosten en gewoonlijk ook op voorhand vastgelegde geschenken, zoals handschoenen, lange tijd een statussymbool. De meester zorgde voor kost en inwoning. Hij trad dus op als surrogaat-familiehoofd voor de leerjongens. Die zaten gewoonlijk niet mee aan tafel. Wat ze kregen, hing af van de welstand van de meester. Ze aten de restjes van de meester en zijn gezin, brood en eenmaal per dag groentesoep. Vis en vlees waren zeldzaam. Een keer per jaar werden leerlingen en gezellen op Verloren Maandag vergast op een feestmaaltijd met worstenbrood.
(Iris Kockelbergh, Publieksbeleid Musea stad Antwerpen)
H E T G I L D E VAN D E VL E E S H O UWE R S E N H U N VL E E S H U I S
Het Vleeshuis viert dit jaar een ronde verjaardag: 500 jaar. De vleeshouwers, die hier tot in de 19de eeuw hun plek hadden, zijn het oudste ambachtsgilde van Antwerpen. En ook hier kunnen we spreken van een grote ‘familie’.
Het verhaal van het Vleeshuis begint eigenlijk in ca. 1250. Toen stond op bijna dezelfde plaats als het huidige gebouw een kleiner vleeshuis, waar 52 slagers hun waar verkochten. Eind 15de eeuw was dat te klein geworden en in 1501 besliste het gilde om een nieuw en groter “chierlijck ende eerlijck huys” te bouwen, met plaats voor 62 vleeshouwers. In 1504 werd het nieuwe Vleeshuis in gebruik genomen. In het Antwerpse Vleeshuis was het recht om een ‘bank’ of verkoopsstand te hebben erfelijk, waardoor ook dit gilde een zeer gesloten groep was. Al in 1354 erkende hertog Jan het vleeshouwersgilde en hun systeem van erfelijke vleesbanken. Dat maakt het vleeshouwersgilde tot het oudste van Antwerpen. Behalve het beroepsleven werd ook een groot deel van het sociale leven door het gilde geregeld.
Op de eerste verdieping hadden de gildenmeesters een ‘raadszaal’. Bij de inrichting van het museum in 1913 werd die gereconstrueerd, een interieur dat sindsdien niet ingrijpend is gewijzigd. De gildenlieden hielden hun feesten in het Vleeshuis, huwden er en hadden zelfs een kapel op de gelijkvloerse verdieping. In 1796, tijdens de Franse bezetting, werden de gilden afgeschaft en werd het Vleeshuis openbaar verkocht. De vleeshouwers kochten het zelf terug om hun activiteit voort te zetten, maar door het wegvallen van de oude reglementeringen waren er nog maar weinig collega’s geneigd om opnieuw in het vleeshuis te komen werken. Het pand werd grotendeels verhuurd, verkocht aan een wijnhandelaar en later weer door de stad gekocht. De tentoonstelling ‘500 jaar Vleeshuis’ (1 april tot 24 oktober) belicht aspecten van de 500-jarige geschiedenis, waaronder het slagersambacht. (Karel Moens, conservator Museum Vleeshuis)
28
M 21. MUSEUM POORTERSWONING POORTERSWONING PELGROM PELGRIMSSTRAAT 15-17, 2000 ANTWERPEN + 32 3 234 08 09 WWW.PELGROM.BE TRAM 4, 7 EN 8. BUS 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS –POST)
Poorterswoning uit 1533, volledig ingericht met meubelen, kookgerei, gereedschappen en… levende dieren. Twee families worden belicht: L’Hermite (de bouwers) en Van Vraesem (de bewoners). Dit huis kan ook na de Erfgoeddag bezocht worden. ★TENTOONSTELLING EN RONDLEIDING • DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
A M 23. NATIONAAL MUSEUM EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW DOUANE EN ACCIJNZENCENTRUM KATTENDIJKDOK-OOSTKAAI 22, 2000 ANTWERPEN + 32 3 229 22 42
[email protected] HTTP://HOME.TISCALI.BE/DOUANEMUSEUM BUS 1, 35 EN 37 (HALTE LONDENSTRAAT)
Het museum belicht de geschiedenis van douane en accijnzen door de tijd, zowel van de administratie als van haar ambtenaren. Die zetten zich in in veelal moeilijke en ondankbare omstandigheden. ★TENTOONSTELLING Heeft uw overgrootvader als douanier gediend? Werkte uw oudoom als accijnsambtenaar? Mogelijk vindt u hen terug in onze expositie of tussen de 5000 oude dienststaten in ons archief. De bewaard gebleven exemplaren kunnen een ware schatkamer zijn voor genealogen. Er zijn ons trouwens families bekend waarin twee of meer generaties een loopbaan hebben uitgebouwd bij de administratie der Douane en Accijnzen. Ook een andere ‘familieband’ wordt in de kijker gezet: de korpsgeest. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
Familiefoto van brigadier der douane Withockx te Berendrecht, 1913. Foto Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen
M 24. NATIONAAL SCHEEPVAARTMUSEUM HET STEEN STEENPLEIN 1, 2000 ANTWERPEN + 32 3 201 93 40
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/SCHEEPVAARTMUSEUM BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN)
Interieur van de voormalige poorterswoning De Pelgrom, detail. © Museum De Pelgrom
Het museum is gehuisvest in het Steen, de oude burcht aan de Schelde. Het illustreert de scheepvaartgeschiedenis van onze gewesten, o.m. in een ‘maritiem park’.
★VOORSTELLING: MONDELINGE GESCHIEDENIS - BINNENSCHIPPERS EN HUN FAMILIE Het Nationaal scheepvaartmuseum startte eind 2003 met een project mondelinge geschiedenis rond binnenschippers en hun familie. Vroeger werd de familie ingeschakeld in het schippersbedrijf, de kinderen gingen naar de schippersschool, de vracht verkreeg men via de schippersbeurs… Vandaag is de schipper een echte ondernemer geworden
en de schippersbeurs is al jaren afgeschaft. Het is dan ook hoog tijd om de tradities en kennis van de binnenschippers vast te leggen. Geluidsfragmenten en video. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR LOOPT NOG TOT 30 JUNI 2004
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
☺
Schippersfamilie aan boord van de Gentse motorspits Vita Nova, ca. 1930. © Rijn- en Binnenvaartmuseum
M 22. MUSEUM VLEESHUIS Afficheontwerp voor de tentoonstelling ‘500 jaar Vleeshuis’. © Museum Vleeshuis
VLEESHOUWERSSTRAAT 38, 2000 ANTWERPEN + 32 3 233 64 04
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/VLEESHUIS TRAM 4 EN 7 (HALTE KLAPDORP OF LANGE KOEPOORTSTRAAT), 10 EN 11 (HALTE MELKMARKT), BUS 6 EN 34
Het museum herbergt ca. 80.000 voorwerpen uit een grote verscheidenheid aan deelverzamelingen, waaronder een rijke verzameling oude muziekinstrumenten. Het is ondergebracht in het oude gildenhuis van de Antwerpse slagers. ★TENTOONSTELLING EN RONDLEIDING Naar aanleiding van de verjaardag van het Museum loopt de tentoonstelling ‘500 jaar Vleeshuis Gebouw/collectie/buurt’. • DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR LOOPT NOG TOT 24 OKTOBER 2004
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
29
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Het Heilige Kerngezin
De populariteit van het thema ‘de Heilige Familie’ in de kunst beantwoordt aan het toenemende belang van het kerngezin vanaf de barok
Eind 16de eeuw, bij de overgang van renaissance naar barok, veranderde de westerse samenleving ingrijpend. De cultuur verburgerlijkte. Terwijl voordien de ‘brede’ familie alomtegenwoordig was, wint in het begin van de moderne tijd het kerngezin - vader, moeder en kinderen - aan belang. Dat zie je ook aan de voorstelling van Christus’ familiale banden. Terwijl in de Middeleeuwen de Maagschap van de Heilige Anna (zie blz. ????) zo populair was, zien we vanaf de barokperiode vooral afbeeldingen van de Heilige Familie: Maria, Jozef en het kind Jezus. Dat ‘Heilige Kerngezin’ was vooral een weerspiegeling van het burgerlijke ideaal: het gezin als stabiliserende factor van economie en maatschappij. De Kerk stelde het daarom voor als hét te volgen model. Voorstellingen van Maria en Jozef met het kind Jezus zijn in Antwerpse kerken en musea ontelbaar in en op schilderijen, beeldengroepen, glasramen en kerkmeubilair. We zien verschillende episodes: - Erg veel bijval had de ontmoeting van de kleine Jezus met zijn neefje Johannes de Doper, twee mollige baby’s op de knieën van hun moeders Maria en Elisabeth. Een paneel van Barend van Orley (ca. 1530) in de Sint-Jacobskerk beeldt dit treffend uit. Veel speelser is dat van een onbekende 17de-eeuwse schilder in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, waar de twee kleintjes met een vogeltje spelen. - Ook meermaals afgebeeld zijn de vlucht van Maria en Jozef naar Egypte met de baby Jezus, en hun terugkeer, met Jezus stappend tussen Maria en Jozef in. P.P. Rubens schilderde zo’n tafereel (1620) voor het altaar van de Heilige Jozef in de Sint-Carolus Borromeuskerk. Nu is dat vervangen door een doek met hetzelfde thema door Antonius Garibaldi. En zijn vriend Hendrik van Balen schilderde een prachtig drieluik met De rust op de vlucht naar Egypte (1622) voor een grafmonument in de kathedraal. Dat is trouwens pas weer herenigd, nadat de zijluiken bijna twee eeuwen in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten vertoefden. - Het dagelijks leven van de Heilige Familie in Nazareth wordt kleurrijk uitgebeeld door de Meester van de Magdalenalegende in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten: Maria is aan het naaien, Jozef komt de kamer binnen en neemt zijn bril om het spelende kind te kunnen bewonderen. Dichter bij het leven van gewone mensen kan haast niet!
De Heilige Familie (Maria, Jezus en Jozef) met Johannes van M.J. Van Brée. ©Sint-Fredeganduskerk
(Claire Baisier, kunsthistorica) 11 KBC Rockoxhuis (families in de kunst), ● 12 KMSKA, ● 26 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, ● 31 Sint-Andrieskerk, ● 33 Sint-Fredeganduskerk, ● 33 Sint-Jacobskerk, ● 35 Sint-Pauluskerk, ●
40 Vereniging voor Kruis en Beeld (over Madonnabeelden en beeldengroepen van de H. Familie) ●
Triptiek ‘De Heilige Familie’ van Hendrik van Balen © O.L.V. Kathedraal
30
+ 32 3 223 56 11 WWW.OCMW.ANTWERPEN.BE
• RESERVATIE: BIJ DE RVT’S ZELF • RVT MONNIKENHOF: + 32 3 561 16 11 MONNIKENHOFSTRAAT 109, 2040 ANTWERPEN BUS 72, 77, 78 (HALTE MONNIKENHOFSTR) • RVT EUROPASQUARE: + 32 3 320 04 11 RUGGEVELDLAAN 26, 2100 DEURNE TRAM 24 (HALTE HERENTALSEBAAN) BUS 19 (HALTE EUROPASQUARE) • RVT HUIZE BLOEMENVELD: + 32 3 820 08 08 KLAPROOSSTRAAT 50, 2610 WILRIJK BUS 27, 18 (HALTE HULSSTRAAT) EN BUS 17, 25, 26 (HALTE BIST, DE KERN) • SOCIAAL RESTAURANT DE ‘7 SCHAKEN’ VAN SCHOONHOVENSTRAAT 82, 2060 ANTWERPEN +32 3 226 04 91 TRAM 2, 3, 15 (ATRIDPLEIN), 12 (VAN SCHOONHOVENSTRAAT), BUS 72, 77, 78 (HALTE MONNIKENHOFSTR)
R 26. ONZE-LIEVEVROUWEKATHEDRAAL HANDSCHOENMARKT, 2000 ANTWERPEN + 32 3 213 99 51
[email protected] WWW.DEKATHEDRAAL.BE BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN), 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-POST). TRAM 10 EN 11 (HALTE MELKMARKT), 4 EN 8 (HALTE GROENPLAATS-POST)
Tussen 1350 en 1520 verrees hier de grootste gotische kerk van de Nederlanden. Bij de oprichting van het bisdom Antwerpen in 1559 werd de Onze-Lieve-Vrouwekerk tot kathedraal of bisschopskerk verheven. Ze kwam diverse rampen altijd te boven.
M 27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM MIDDELHEIMLAAN 61, 2020 ANTWERPEN + 32 3 827 15 34
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE BUS 18, 21 EN 27 (HALTE MIDDELHEIM ZIEKENHUIS OF LINDENDREEF)
Het Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst Middelheim bezit een schitterende collectie die een overzicht biedt van de moderne en hedendaagse westerse beeldhouwkunst. ★OPENDEUR • OPEN TUSSEN 10 EN 19 UUR
y
FA M I L I E R E C E P T E N V A N O M A E N O PA Wie kent het niet? Het recept dat van moeder op dochter - voor de volledigheid vermelden we graag ook ‘vader’ en ‘zoon’ - wordt doorgegeven? Gerechten voor in de week of voor familiale feesttafels van allerlei slag en soort? Finesses die niemand anders kent? Drie Rust- en Verzorgingstehuizen en één sociaal restaurant van het Antwerpse OCMW ● 25 spreken ter gelegenheid van de Erfgoeddag hun verborgen gastronomisch kapitaal aan. Bewoners van de RVT’s diepten familierecepten op uit hun privé-kookboek of uit hun geheugen. En die staan op zondag 18 april 2004 op het menu. De koks van de RVT’s toveren ze om tot smakelijke gerechten. En het toppunt is dat iedereen op de Erfgoeddag mee mag aanschuiven: de bewoners, hun familieleden en alle anderen. Proef de smaak van vroeger en laat de herinneringen aan familietaferelen op je afkomen! Voor iedereen toegankelijk. Reserveren is wel noodzakelijk.
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’. • OPEN TUSSEN 10 EN 19 UUR
Bejaard koppel op een bank. © Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst Middelheim
★GASTRONOMIE: AAN TAFEL! ‘FAMILIERECEPTEN’ i.s.m. OCMW, cel Culturele en Maatschappelijke Ontplooiing Een aantal RVT’s heeft aan zijn bewoners typische familierecepten gevraagd. Hun restaurants maakten hieruit een selectie. Deze recepten worden ‘s middags klaargemaakt en geserveerd: voor de bewoners zelf, hun familie en andere smulpapen. Zo participeren de RVT-bewoners actief aan het erfgoedgebeuren en kunnen ze leuke herinneringen ophalen aan feesten, bijzondere gelegenheden en hun lievelingsrecepten.
Aan tafel! Familiefeest. ©Volkskundemuseum
De OCMW rusthuizen en RVT-instellingen zijn geïntegreerd in het globale aanbod van ouderenvoorzieningen. De instellingen liggen vaak in woonwijken. Het is dan ook belangrijk dat ze deelnemen aan en zich openstellen voor het wijkgebeuren.
Menukaart van Maria Kockerols bij haar Eerst Communie in 1882 . ©Volkskundemuseum
O 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN
y☺
Triptiek ‘De Heilige Familie’ van Hendrik van Balen © O.L.V. Kathedraal
★RONDLEIDING Rondleidingen i.v.m. de taferelen van de Heilige Familie in de kathedraal, met nadruk op het schilderij van Hendrik van Balen. Familiekunde aan de hand van grafzerken. • OM 13, 14 EN 15 UUR (DUUR: HALFUUR)
y
★OPENDEUR • VAN 13 TOT 16 UUR
y
31
U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E
Familiehereniging
De Antwerpse Julia, zwanger, reist in, 1922 met de stoomboot haar Amerikaanse geliefde achterna. Dat dreigt slecht af te lopen...Een verhaal van familiehereniging Tussen pakweg 1850 en 1930 vertrokken er zo’n 50.000 uit de haven van Antwerpen naar de Nieuwe Wereld. Vijftigduizend Belgen, op zoek naar een beter bestaan, weg uit de miserie. Die landverhuizing rukte honderden families uit elkaar. Maar niet alle Vlaamse landverhuizers trokken van pure ellende naar Amerika. Soms was Cupido de drijfveer. Zoals bij de Antwerpse Julia Schwalbe, dochter van een Zeeuwse moeder en een Letse vader. Zij vond na W.O. I een baantje bij een Amerikaanse bank. Daar kwam op een mooie dag de knappe Amerikaanse soldaat Henry Clay Bennett voorbij. De twee begonnen een relatie. Maar ergens eind 1921, begin 1922 werd de legereenheid waartoe Henry Clay Bennett behoorde, naar Amerika teruggeroepen. Julia beloofde dat ze hem snel achterna zou reizen. Dat gebeurde vroeger dan gedacht, want ze bleek zwanger. Omdat wie in derde klasse reisde als emigrant werd beschouwd en bij aankomst in New York grondig werd gecontroleerd, reisde Julia tweede klasse. Zo zou ze haar bij aankomst niet aan een medisch onderzoek worden onderworpen, waardoor men ook niet zou ontdekken dat ze zwanger was. Zwangere vrouwen (en zeker ongehuwde!) mochten de V.S. niet in! Ze vertrok op 7 maart 1922 met de SS Finland van de Red Star Line. Tijdens de overtocht werd Julia echter zo ziek dat ze werd overgebracht naar de ziekenboeg. Bij de ontscheping in New York geraakte ze daar niet tijdig weg, verzeilde tussen de passagiers uit derde klasse en werd voor controle naar het emigratiecentrum op Ellis Island gebracht. Daar ontdekte men dat ze zwanger was. Julia Schwalbe werd de toegang tot de V.S. ontzegd. In afwachting van haar deportatie werd ze ondergebracht in het hospitaaltje van Ellis Island.
Intussen was Henry Clay Bennett gealarmeerd. Pas na een week en met de hulp van enkele hoge Amerikaanse legeromes kon hij zijn Julia ‘vrij’ krijgen. Kort daarna trouwden ze. Julia beviel van een wolk van een dochter. De familie Bennett ging in New Jersey wonen en kreeg vier kinderen. Julia Schwalbe overleed in 1989 op 88-jarige leeftijd. (Dirk Musschoot, journalist-auteur) Veel familieherenigingen liepen faliekant af. Enkele van die verhalen (én het volledige verhaal van Julia Schwalbe!) kunt u lezen in Wij gaan naar Amerika Landverhuizers naar de Nieuwe Wereld 1850-1930 van Dirk Musschoot (Lannoo).
Wachtzaal in het ontsmettingslokaal van de Red Star Line te Antwerpen met emigranten en hun bagage ©Nationaal Scheepvaartmuseum
Red Star Magazijn aan de Rijnkaai en Montevideostraat, het toekomstige memorial. ©Erfgoedcel
R E D S TA R L I N E M E M O R I A L : genealogisch toerisme Het geplande Antwerpse migratiemuseum, voorzien in de gebouwen van de Red Star Line aan de Rijnkaai en de Montevideostraat, zal het verhaal van Julia en de miljoenen andere Europese emigranten vertellen. Net zoals de interesse voor genealogie in het algemeen neemt bij veel mensen ook de belangstelling toe voor de plaatsen waar hun voorouders vandaan komen, hun leven doorbrachten, stierven. Dat leidt tot het zogeheten ‘genealogisch toerisme’. Het vroegere emigratiecentrum in New York dat nu omgevormd is tot het Ellis Island Museum of Immigration is een van de grootste toeristische trekpleisters in Amerika. Tussen 1850 en 1930 passeerden vele duizenden Duitsers, Hongaren, Oostenrijkers, Polen en Russen langs de gebouwen van de Red Star Line. Hun vele afstammelingen zullen, op zoek naar hun voorouders, opnieuw langs de Rijnkaai moeten passeren.
32
Wij gaan naar Amerika - Landverhuizers naar de Nieuwe Wereld 1850-1930 van Dirk Musschoot (Lannoo).
A 28. RIJKSARCHIEF ANTWERPEN DOOR VERSTRAETEPLEIN 5, 2018 ANTWERPEN + 32 3 236 73 00
[email protected] HTTP://ARCH.ARCH.BE/FRAME_NL_D2.HTM BUS 6/34, 9 EN 20 (HALTE DRAAKPLAATS) TRAM 11 (HALTE DRAAKPLAATS)
Deze wetenschappelijke instelling staat in voor het archivalisch erfgoed van overheden, personen en instellingen gevestigd in de provincie Antwerpen. Haar belangrijkste taken zijn toezicht, verwerving, bewaring, ontsluiting, dienstverlening en onderzoek. ★TENTOONSTELLING EN RONDLEIDING: EEN SPEURTOCHT NAAR VERRE FAMILIE IN HET VERLEDEN… Bezoekers krijgen een kleine rondleiding in de diverse leeszalen als eerste kennismaking met het onderzoek in en op basis van het archivalisch erfgoed. De nadruk valt op het onderzoek naar voorouders: welk archivalisch erfgoed staat ter beschikking om verre familie op te sporen? Hoe gaat dat in het Rijksarchief in zijn werk? In de marge worden enkele leuke en interessante archiefstukken tentoongesteld. • VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 18 UUR
y
★CADEAU: ‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE?’ Een handige wegwijzer voor familieonderzoek: voor de speurneuzen. • GRATIS, ZIE IN DEZE BROCHURE
Sleepschip Stad Lookeren, Aloïs Durick met vrouw en dochter Stephanie. Rijnvaartarchief Albert Verdoren
M 29. RIJN- EN BINNENVAARTMUSEUM ANTWERPEN BONAPARTEDOK NIEUWPOORTKADE, 2000 ANTWERPEN + 32 3 219 09 80
[email protected] BUS 6, 9, 34 EN 36, TRAM 4 EN 7 (HALTE SINT-PIETERSVLIET)
Het Rijn- en Binnenvaartmuseum is eigenaar van drie oude binnenschepen, waarvan de Mon désir en de Lionar zijn ingericht als museum en het derde, de Angelo, als café.
Sleepschip Alice heeft een kustvaarder die verwaaid was op de kop gekregen. Rijnvaartarchief A. Verdoren – Familiefoto’s
★RONDLEIDING Doorlopend gidsbeurten in het museum. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
R 30. SAINT BONIFACE ANGLICAN CHURCH GRÉTRYSTRAAT 39, 2018 ANTWERPEN + 32 3 239 33 39 WWW.BONIFACE.BE BUS 16 (HALTE MARIALEI)
Het huwelijkscontract van Kapitein Charles Frachon en Zoë Laussat, dochter van de Antwerpse prefect, dat op 30 september 1811 ondertekend werd door een wel zeer beroemde getuige, keizer Napoleon. © Rijksarchief Antwerpen
33
St Boniface wordt vaak gefotografeerd bij familiegelegenheden (doopsel, huwelijk). De kerk is ook het bezoeken waard vanwege haar prachtige architectuur in Engelse neogotische stijl en met imposante glasramen.
Albert en Joris Verdoren in de Brabantse Boot. Rijnvaartarchief A. Verdoren – Familiefoto’s
rondleiding wordt georganiseerd. Ook in de namiddag zijn er rondleidingen. • OM 13, 14, 15, 16 EN 17 UUR
y
★RONDLEIDING Wie de liturgie van de Engelse kerk wil meemaken, is van harte welkom tijdens de gezongen eucharistieviering om 10.30 uur, waarna voor geïnteresseerden een
Geruggensteund door de eigen familie en de familie van gelovigen van St Boniface beloven twee jonge mensen elkaar trouw ©Saint Boniface Church
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
De maagschap van de Heilige Anna
Een ongemeen populair moederthema in de kunst, dat beantwoordde aan middeleeuwse waarden.
What’s in a word? Het bizar ogende begrip ‘maagschap’ is eigenlijk gewoon een oud woord voor ‘familie’. ‘Maag’ staat nog altijd in Van Dale met de betekenis ‘bloedverwant’. De populairste maagschap in de kunst was in de Middeleeuwen ongetwijfeld die van de Heilige Anna, de moeder van Maria en grootmoeder van Jezus. Zo werd er verteld dat Anna drie keer trouwde, eerst met Joachim, dan met Cleophas en ten slotte met Salomas. Telkens kreeg ze een dochter die Maria genoemd werd. Maria trouwde met Jozef, Maria Cleophas met Alfeüs en Maria Salome met Zebedeüs. En hun zoontjes waren respectievelijk Jezus, de apostelen Jacobus de Mindere, Simon en Thaddeüs, en Jacobus de Meerdere en Johannes de Evangelist. Een zus van Anna was de moeder van Elisabeth, die Johannes de Doper het leven zou schenken. Tegen het eind van de 16de eeuw verdween het thema plotseling uit de kunst: het Concilie van Trente verbood toen deze uitbeelding van de ooms, tantes en neven van Jezus. Ze was namelijk gebaseerd op verhalen die je niet in de vier evangelies vond, wel in het apocriefe protoevangelie van Jacobus en in de Legenda Aurea, een 13de-eeuwse verzameling heiligenlevens.
houdt. Vandaar dat ze op de schilderijen de centrale plaats toebedeeld krijgt, op dezelfde hoogte als haar dochter Maria en haar kleinzoon Jezus, maar enigszins in hun schaduw. De andere dochters staan een trapje lager. En om het een beetje overzichtelijk te houden staan de echtgenoten meestal onmiddellijk achter hun vrouwen, en zitten de kinderen op de schoot van hun moeder. Op andere doeken leert Anna Maria lezen of kijkt ze toe bij de opvoeding van haar kleinzoon Jezus. Anna als voorbeeldmoeder die dicht bij het leven van de gewone mensen staat, vind je ook in de beeldhouwkunst: beeldjes van Sint-Anna ten Drieën beelden haar uit in het gezelschap van Maria en Jezus. Een ware moedercultus.
In bijna elke Antwerpse kerk vond je wel een voorstelling van deze maagschap. Sommige schilderijen zijn in musea beland, andere hangen vandaag nog in de kerken en kapellen: een doek van Maarten Pepijn op het altaar van de Heilige… Anna in de Sint-Andrieskerk, een paneel van Frans Floris de Vriendt in de Sint-Annakapel van de Sint-Jacobskerk en een ander in de Sint-Pauluskerk dat wordt toegeschreven aan Frans I of Ambrosius Francken. Anna’s populaire maagschap was een perfecte weergave van de familiale idealen van toen. De heilige werd vereerd als de waardige echtgenote, moeder en grootmoeder, die de hele familie in de brede zin samen-
De Heilig Anna omringd door haar kinderen (waaronder Maria) en haar kleinkinderen (waaronder Jezus). (rechts) Heilig Maagschap, toegeschreven aan Frans I Francken of Ambrosius Francken, 1591-1610, Sint Pauluskerk. © KIK-IRPA, Brussel (links) St.-Jacobskerk, Frans Floris de Vriendt, Maagschap van de H. Anna. © KIK-IRPA, Brussel
34
(Claire Baisier, kunsthistorica) 12 KMSKA, ● 31 Sint-Andrieskerk, ● 34 Sint-Jacobskerk, ● 35 Sint-Pauluskerk ●
R
R
R
31. SINT-ANDRIESKERK
32. SINT-BENEDIKTUSKERK
33. SINT-FREDEGANDUSKERK
SINT-ANDRIESSTRAAT 5, 2000 ANTWERPEN + 32 3 233 42 63 WWW.TOPA.BE
HAVENMARKT, 2040 ANTWERPEN - LILLO + 32 3 541 18 42
LAKBORSLEI 31, 2100 ANTWERPEN - DEURNE + 32 3 324 35 96
[email protected]
GEEN TRAMS OF BUSSEN TRAM 4 EN 8 (HALTE AALMOEZENIERSTRAAT EN STEENBERGSTRAAT). BUS 18, 25 EN 26 (HALTE PREKERSTRAAT OF AALMOEZENIERSTRAAT)
De bouw van de Sint-Andrieskerk begon begin 16de eeuw door de augustijnen. Deze kerk is eerder onbekend maar herbergt heel wat verborgen schatten. ★RONDLEIDING In een volkse parochie als SintAndries was de kerk eeuwenlang dé plek waar de grote levensmomenten van elk gezin spiritueel begeleid werden, van de wieg tot het graf… De parochieregisters van de doopsels, huwelijken en uitvaarten geven - zonder onderscheid van rang of stand - een uiterst nauwkeurig overzicht van het wel en wee van elke familie. Het is verbazingwekkend hoe de bevolkingsevolutie van de hele parochie hier afleesbaar is…: van meer dan 1000 doopsels in 1867 tot amper 25 in 1999. • THEMATISCHE RONDLEIDINGEN OM 13, 14, 15, 16 EN 17 UUR
★TENTOONSTELLING Expo van enkele doopsel-, huwelijks- en uitvaartregisters. Voorstelling van het digitaal project rond familiekunde: er wordt een alfabetische inventaris aangemaakt van alle familienamen en -insignes op verdwenen en resterende grafzerken, epitafen, opschriften, broederschapslijsten en buurtboeken. Die is nadien aan te vullen met historische gegevens over de betrokken personen. Deze info kan dan op cd-rom gepubliceerd worden. • OPEN TUSSEN 13 EN 18 UUR
BUS 41 (HALTE COGELSPLEIN). TRAM 10 (HALTE COGELSPLEIN)
De huidige neogotische SintBenediktuskerk in Lillo is gebouwd in 1883. Het gemeentehuis werd opgetrokken in 1877 en werd in 1993 door de vzw Fort Lillo gerestaureerd. Het Poldermuseum is sinds 1963 ondergebracht in de voormalige beschuitbakkerij. ★TENTOONSTELLING: VAN DE WIEG TOT HET GRAF. FAMILIE-EVENEMENTEN IN LILLO i.s.m. Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, vzw Fort Lillo, Poldermuseum, mevr. A. Pecher (Ruilbibliotheek) Op vier plaatsen in Lillo worden de archieven van de kerk getoond. Zo zijn er te zien: documenten over doop en huwelijk in de St.Benediktuskerk; in het Poldermuseum testamenten en documenten i.v.m. overlijdens; documenten over financiële verrichtingen in het Landshuis; boeken en briefwisseling in de Ruilbibliotheek. Foto’s van familie-evenementen uit vervlogen dagen vervolledigen het geheel. Tot september loopt in het Poldermuseum de tentoonstelling ‘Pietje de dood’.
De huidige laatgotische kerk dateert uit 1644 en werd in 1997-1998 grondig gerestaureerd. Het barokke interieur bevat vele kunstwerken, waarvan een aantal afkomstig zijn uit de voormalige Sint-Michielsabdij van Antwerpen.
Uit het archief van de Sint-Benedictuskerk: een huldegedicht ter gelegenheid van een priesterwijding. ©Archieven Lillo
★RONDLEIDING Het rijke interieur van de kerk biedt voldoende mogelijkheden om d.m.v. een aantal kunstwerken het thema van de Erfgoeddag aan bod te laten komen. We denken hierbij o.m. aan het schilderij van Van Diepenbeeck ‘De boodschap aan Maria’, het doek van Herreyns ‘De opdracht in de tempel’ en een epitaafschilderijtje van Van Bree ‘De Heilige familie’. Een ander element dat naar familiebanden verwijst, is het wapenschild. Daar wordt uitgebreid op ingegaan. • OM 14, 15 EN 16 UUR
y
• SINT-BENEDIKTUSKERK EN LANDSHUIS (HAVENMARKT) + POLDERMUSEUM EN RUILBIBLIOTHEEK (TOLHUISSTRAAT), 2040 ANTWERPEN - LILLO • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Gegevens op grafzerken in kerken kunnen zeer interessante genealogische informatie verschaffen Grafschriften van (links) Michael Van Hal, oud-deken van het colveniersgilde en van (rechts) Maria Theresia Brughmans. SintAndrieskerk. © Topa
Binnenzicht van de SintFredeganduskerk ©Sint-Fredegandus
35
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Antwerpse familiebedrijven met naam Antwerpen heeft een aantal befaamde grote en kleine familiebedrijven (gehad): ondernemingen die (enkele) generaties lang in handen van dezelfde familie zijn (geweest). We pikken er drie uit, van oud naar minder oud. De Officina Plantiniana
Bonbons Napoleon
Het wereldvermaarde drukkers- en uitgeversbedrijf dat Christoffel Plantijn in de jaren 1550 stichtte, bleef meer dan 300 jaar lang bestaan én was al die tijd in handen van de familie Moretus. Jan I Moretus, schoonzoon van Plantijn, had de onderneming in 1589 geërfd. Dat zo’n succesvol bedrijf zo lang in familiehanden kon blijven, had veel te maken met een testamentaire beschikking van de eerste Moretus en diens vrouw Martina Plantijn: daarin werd bepaald dat het bedrijf telkens in handen moest komen van de meest bekwame zoon. In 1866 verschijnt aan de Vrijdagmarkt het laatste boek en in 1876 verkoopt jonkheer Edward Moretus het complex met zijn inboedel aan de Belgische staat en de stad Antwerpen, om voor altijd museum te blijven.
Toen in 1912 een vriend aan Louis Janssens vertelde dat hij zijn ambachtelijk gemaakte chocoladereep ‘Cesar’ zou noemen, had Janssens zijn antwoord klaar: “Dan noem ik mijn nieuwe bonbon ‘Napoleon’.” En zo gebeurde. Janssens had een snoepwinkeltje in het hart van Oud-Antwerpen (Hoogstraat). Al snel kon hij zijn bonbon aan andere lokale winkels beginnen te verkopen, en later over heel België. Na zijn dood kwam Bonbons Napoleon, dat van Hoboken verhuisde naar de Boomsesteenweg in Schelle, in 1973 in handen van de familie Stappaerts. Die beheerde al diverse snoepbedrijven. De Napoleons - en de andere producten van het bedrijf - begonnen nu ook het buitenland te veroveren. In 2003 werd het bedrijf verkocht. Hoe het citroenzuur binnen in het harde omhulsel belandt, blijft vooralsnog hét grote familiegeheim…
De Elixir d’Anvers van F.X. de Beukelaer In 1863 ziet een van Antwerpens beroemdste producten het licht: de Elixir d’Anvers, een ‘uitvinding’ van François-Xavier de Beukelaer (1838-1917), telg van een oude Antwerpse familie. Het nieuwe distillaat kreeg zijn veelbelovende naam dankzij z’n digestieve werking. Elixir, een oorspronkelijk Arabisch woord, was de levensdrank met bovennatuurlijke krachten waar alchemisten naar op zoek waren. De maker van de Antwerpse drank zag er een uitstekend middel in voor allerlei vormen van maagpijn. De Elixir wordt sinds al die tijd bereid op basis van 32 planten en kruiden van overal ter wereld, wat hem zijn unieke smaak bezorgt. In hetzelfde jaar 1863 creëerde François-Xavier de Beukelaer ook de Balsam Aperitief, op basis van sinaasappels en diverse kruiden. Een kleine eeuw later kocht het bedrijf de Elixir de Spa over en intussen is het gamma uitgebreid met fruitvodka’s, jenever en advocaat. Met name in de beginperiode - toen de onderneming zich stelselmatig uitbreidde - verhuisde ze een aantal keer. Momenteel bevindt de distillerie zich aan de Haantjeslei 132. Ze is nog altijd in handen van de familie De Beukelaer. Etiket van Elixir d’Anvers, met de naam van de stichter François-Xavier de Beukelaer en met het wapenschild van de familie en van de stad Antwerpen. ©de Beukelaer, Antwerpen
(v.l.n.r.) Jan I Moretus, Martina Plantin, Balthasar I Moretus, Christoffel Plantin, Magdalena Plantin … een paar namen uit het befaamde drukkersgeslacht. © Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet
36
(Patrick De Rynck, publicist) 15 ●
Kring voor Heemkunde Wilrica (familiebedrijven in Wilrijk), 20 Museum Plantin-Moretus ●
R 34. SINT-JACOBSKERK
R 35. SINT-PAULUSKERK
A 36. STADSARCHIEF ANTWERPEN
LANGE NIEUWSTRAAT 73, 2000 ANTWERPEN + 32 3 225 04 14
[email protected] WWW.TOPA.BE
VEEMARKT 14, 2000 ANTWERPEN + 32 3 232 32 67
[email protected] WWW.SINTPAULUS.ORG
VENUSSTRAAT 11, 2000 ANTWERPEN + 32 3 206 94 11
[email protected] HTTP://STADSARCHIEF.ANTWERPEN.BE
TRAM 10 EN 11 (HALTE SINT-JACOBSMARKT)
TRAM 4 EN 7 (HALTE LANGE KOEPOORTSTRAAT OF KLAPDORP)
TRAM 10 EN 11 (HALTE KIPDORP) ALLE BUSSEN MET HALTE SINT-JANSPLEIN
De kerk is rijk aan kunstwerken uit de 17de en 18de eeuw. Sinds 1803 doet ze dienst als parochiekerk van het schipperskwartier. Grafstenen, wapenschilden, archieven: ze hebben stuk voor stuk een ‘familiaal’ verhaal.
Het stadsarchief Antwerpen bewaart alle stedelijke documenten, waarvan het oudste dateert uit de 12de eeuw. Iedereen kan gratis de leeszaal bezoeken om op zoek te gaan naar gegevens uit een ver of nabij verleden.
★RONDLEIDING: VERLOREN ZONEN, VERLOPEN DOCHTERS i.s.m. vzw Sint-Paulusvrienden Het centraal thema is ‘familieconflicten rond heiligheid en zonde’: in het beeldenbezit van de kerk ontmoeten we heiligen die in een tumultueuze relatie leefden met hun ouders. Als kind reeds onthutsten zij hun familie met de keuzes die ze maakten; eigentijdse familiedrama’s staan dan weer uitgebeeld in het houtsnijwerk uit… 1658: “Een man komt thuis en wil zijn vrouw neersteken omdat hij haar van ontrouw verdenkt”, “Gehuwde vrouw is onvruchtbaar en bidt om hulp”.
★OPENDEUR Je kan de leeszaal en de fichezaal bezoeken. Maak kennis met de Antwerpse parochieregisters uit het ancien régime. Dit is een belangrijke bronnenreeks voor het opstellen van een familiegeschiedenis. Je kan ook snuisteren in de inventarissen van het archief. Individuele opzoekingen in archiefdocumenten zijn helaas niet mogelijk, maar je kan er alvast alle voorbereidende informatie over krijgen. Je kan ook oude familiefilms bekijken.
• OM 14 UUR
★CADEAU: ‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE?’ Een handige wegwijzer voor familieonderzoek: voor de speurneuzen.
• VAN 13 TOT 18 UUR
y
y
★OPENDEUR • OPEN TUSSEN 13.30 EN 17.30 UUR
y
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
17de-eeuws parochiedoopregister in het stadsarchief Antwerpen. © Stadsarchief Antwerpen.
A 37. STADSBIBLIOTHEEK ANTWERPEN HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4, 2000 ANTWERPEN + 32 3 206 87 10
[email protected] HTTP://STADSBIBLIOTHEEK.ANTWERPEN.BE TRAM 10 EN 11 (HALTE H. CONSCIENCEPLEIN), 4, 7 EN 9 (HALTE KEIZERSTRAAT OF WIJNGAARDBRUG)
y
• GRATIS, ZIE BINNENIN DEZE BROCHURE
De Stadsbibliotheek Antwerpen niet te verwarren met de Openbare Bibliotheek Antwerpen - profileert zich als wetenschappelijke bewaarbibliotheek voor de humane wetenschappen en het Vlaams cultureel erfgoed. ★OPENDEUR De leeszaal, de prestigieuze Nottebohmzaal en de microfilmafdeling worden opengesteld voor het publiek. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★BOEKENBEURS Boekenverkoop van dubbels en publicaties die voor de bibliotheek niet relevant zijn. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★TENTOONSTELLING: GRAVURES VAN DE FAMILIE GALLE In de prestigieuze Nottebohmzaal exposeert de stadsbibliotheek boeken uit de eigen collectie met gravures van de befaamde familie Galle. Philips Galle, afkomstig van Haarlem, vestigde zich ca. 1570 in Antwerpen. Hij was er actief als plaatsnijder en uitgever van prenten en boeken. Onder zijn vele leerlingen bevinden zich ook zijn zoons Theodoor en Cornelis, en zijn schoonzoons Adriaen Collaert en Karel Mallery. Ook Cornelis Junior en Joannes Galle waren actief als plaatsnijder. • HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4, 2000 ANTWERPEN • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
Poemata, door paus Urbanus VIII, gegraveerd door Cornelis Galle, telg uit de graveursfamilie Galle, naar ontwerp van P.P. Rubens. ©Stadsbibliotheek.
★OPENDEUR De belangrijkste families van het 17de-eeuwse Antwerpen hebben op een of andere manier iets met deze kerk gehad (zichtbaar door schenkingen, epitafen…). De familie van P.P. Rubens, die er een grafkapel liet bouwen, is hiervan een goed voorbeeld.
P.P. Rubens. ‘De geboorte van Christus’ of ‘De aanbidding der herders’, Foto VZW Sint-Paulusvrienden
De Sint-Jacobskerk is een Brabantslaatgotische kruisbasiliek. De kerk is tevens de vertrekplaats van de bedevaarders naar Santiago de Compostela vanuit het Antwerpse.
37
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
DNA-onderzoek: bewijs van afstamming? De explosieve groei van biotechnologische methoden heeft een reeks belangrijke toepassingen mogelijk gemaakt, ook in verband met historische afstammingsvragen over de eeuwen heen Van vader op zoon, van moeder op dochter In het DNA van mens en dier treffen we korte fragmenten aan die zich een wisselend aantal malen herhalen. Dat aantal is karakteristiek voor een bepaald persoon. Als we dus een reeks dergelijke DNA-fragmenten onderzoeken, kunnen we een DNA-profiel opstellen dat uniek is voor elke persoon. Het DNA van een man bevat onder meer het DNA van zijn Y-chromosoom. En dat bevat óók dergelijke korte fragmenten. Vermits het Ychromosoom van vader op zoon onveranderd wordt overgeërfd, biedt het de mogelijkheid om een ononderbroken mannelijke lijn over verschillende generaties te reconstrueren. Op die manier kunnen we de verwantschap tussen mannen met eenzelfde familienaam bewijzen. Zo konden we aantonen dat de mannen uit de families Cassiman en Cassimon eenzelfde stamvader hadden, die in 1612 in Lebbeke woonde. Uiteraard kunnen gevallen van niet-biologisch vaderschap hier roet in het eten gooien… Er zijn op deze manier al enkele families onderzocht in het kader van een genealogisch onderzoek. Dat biedt een formeel bewijs van een gemeenschappelijke afstamming. Kostprijs: 250 euro per persoon. Naast het kern-DNA, dat we voor 50% van vader en voor 50% van moeder erven, is er nog een kleine hoeveelheid DNA in de mitochondriën, de ‘energiecentrales’ van elke cel. In elke cel bevindt er zich zo een duizendtal identieke exemplaren van dit mtDNA. Merkwaardig genoeg erven we dat alleen van onze moeder. Vermits vrouwen altijd hetzelfde mtDNA doorgeven aan al hun kinderen én omdat alleen de meisjes dat kunnen, kan het onderzoek van dit mtDNA de afstamming in vrouwelijke lijn reconstrueren, op voorwaarde dat de lijn ononderbroken uit vrouwen bestaat. Een eventueel
genealogisch onderzoek naar de afstamming van P.P. Rubens zal in vrouwelijke lijn moeten gebeuren, te beginnen met de moeder of zus van Rubens. De mannelijke lijn werd immers niet voortgezet.
De praktijk Er bestaan vandaag al diverse toepassingen. Bekende voorbeelden zijn het gerechtelijk onderzoek in bepaalde zaken - het vergelijken van het DNA-profiel van een biologisch spoor met dat van verdachten of slachtoffers - en vaderschapsbepalingen. Maar je kan er ook historische kwesties mee oplossen: denk aan de identificatie van het hart van de jonge Lodewijk XVII, waardoor kon worden aangetoond dat deze zoon van Lodewijk XVI inderdaad in de Temple in Parijs is overleden en niet is ontsnapt, zoals sommigen beweerden. Archeologisch opgegraven menselijke resten van meer dan 5000 jaar oud zijn al met succes onderzocht. Bovendien kan het DNA-onderzoek ons ook heel wat leren over wie onze stamvaders en -moeders zijn (50.000 tot 200.000 jaar geleden), wanneer ze vermoedelijk hebben geleefd, en of we nu afstammen van de Neanderthalers of niet. De DNA-molecule zorgt als het ware voor de fysische continuïteit tussen de generaties. We kunnen haar daarom met succes aanwenden om bepaalde vormen van afstamming te achterhalen. Maar het gebruik van deze mogelijkheden blijft voorlopig nog redelijk beperkt. (Jean-Jacques Cassiman, Centrum Menselijke Erfelijkheid, K.U.Leuven) 37 Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg ●
(over andere partnerwetenschappen van de archeologie)
De grafkelder van P.P.Rubens en zijn familieleden in de SintJacobskerk, zoals hij in 1855 werd aangetroffen. ©nv Blondé sa Een eventueel genealogisch DNA-onderzoek naar de verwantschap van P.P. Rubens zal in vrouwelijke lijn moeten gebeuren, te beginnen met de moeder of zus van Rubens. De mannelijke lijn werd immers niet voortgezet.
38
O 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN MONUMENTENZORG MERCATOR-ORTELIUSHUIS KLOOSTERSTRAAT 15, 2000 ANTWERPEN + 32 3 232 92 08
[email protected] HTTP://ARCHEOLOGIE.ANTWERPEN.BE TRAM 4 EN 8 (HALTE PREKERSTRAAT). BUS 6/34, 290 (HALTE SINT-JANSVLIET), 18, 25 EN 26 (HALTE PREKERSTRAAT)
In het informatiecentrum, gevestigd in het historische MercatorOrteliushuis, kan iedereen terecht met vragen over archeologie en monumentenzorg in de stad Antwerpen. In de tentoonstellingsruimte wordt het archeologisch en monumentaal erfgoed belicht. ★TENTOONSTELLING: OVER NAAR FAMILIE… PARTNERWETENSCHAPPEN IN DE ARCHEOLOGIE De hedendaagse archeologie is een activiteit waarbij heel wat andere wetenschappelijke disciplines om het hoekje komen kijken. Dat is onder meer het geval bij dateringen aan de hand van de koolstof 14-methode of via dendrochronologie (jaarringenonderzoek). Voor de studie van menselijke resten worden antropologen ingeschakeld, voor de studie van dierlijk bot archeozoölogen en voor plantaardige resten paleobotanici. Een kleine tentoonstelling belicht een aantal van deze partnerwetenschappen. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR LOOPT NOG TOT 27 AUGUSTUS 2004
y☺
★TENTOONSTELLING: ZO VADER ZO ZOON… In een tijdelijke tentoonstelling wordt een overzicht geboden van de realisaties van het bouwmeestersgeslacht De Waghemakere in Antwerpen. Welke gebouwen worden aan vader en zoon De Waghemakere toegeschreven? In welke stijl bouwden zij? Hoe waren zij georganiseerd? De bezoekers krijgen een wandelbrochure met stadsplan aangeboden waarmee zij na afloop de sporen van dit bouwmeestersgeslacht in de stad kunnen ontdekken.
De archeoloog, heer en meester op het terrein, maar tegelijk afhankelijk van tal van partnerwetenschappen, © Stad Antwerpen, afdeling archeologie
★WANDELING: RUBENS, VADER EN ZOON Peter Paul Rubens was de vader van een groot gezin. Hij had drie kinderen uit zijn huwelijk met Isabella Brant en vier met Helena Fourment (een vijfde is pas na zijn dood geboren). Op deze gegidste wandeling gaan de deelnemers op zoek naar sporen van de familie en van de ouders van Rubens in het straatbeeld van Antwerpen. Het traject blijft een verrassing, maar uiteraard mag het graf van Rubens niet ontbreken. • RESERVATIE: 300 KAARTEN VANAF 22 MAART AF TE HALEN AAN DE INFOBALIE VAN TOERISME ANTWERPEN
y
Toerisme Antwerpen stelde een Rubensfamiliewandeling samen. Portret van Helena Fourment, Toegeschreven aan Jan Boeckhorst, Rubenshuis. Foto Collectiebeleid
De H.Familie, Sint-Paulusplaats. Eén van de beeldengroepen van de H.Familie waar Antwerpen rijk aan is. ©Voor Kruis en Beeld.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR LOOPT NOG TOT 27 AUGUSTUS 2004
y
O 39. TOERISME ANTWERPEN GROTE MARKT 15, 2000 ANTWERPEN + 32 3 232 01 03
[email protected] WWW.VISITANTWERPEN.BE
R 40. VERENIGING VOOR KRUIS EN BEELD VZW
TRAM 2, 3, 4, 8 EN 15, BUS 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-POST)
+ 32 3 647 28 10
[email protected] WWW.VERBEELDING.BE
Toerisme Antwerpen biedt aan elke bezoeker in Antwerpen een avontuurlijke reis. Bij de Gidsenwerking kunnen verenigingen, scholen, reisbureaus en individuele bezoekers rondleidingen boeken met een gediplomeerde gids.
Deze vrijwilligersorganisatie heeft sinds 1934 als doel: het bewaren en de restauratie van de Madonnastraatbeelden.
39
★WANDELING: ANTWERPEN MARIASTAD • HOEK SINT-PAULUSPLAATS EN OUDEMANSSTRAAT , 2000 ANTWERPEN • TRAM 4, 7 (HALTE SINT-PIETERSVLIET) • OM 10 EN 15 UUR • RESERVATIE:
[email protected] , 20 PLAATSEN PER RONDLEIDING
y
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
De Antwerpse moederdag 15 augustus, een Antwerps unicum dat sinds 1913 standhoudt
Van veel tradities die in de 19de en 20ste eeuw zijn ‘uitgevonden’, kennen we de geestelijke vaders en moeders. Dat is ook het geval voor de moeder van alle rollenpatroonfeesten: moederdag. Mother’s Day werd in 1907 met succes geïntroduceerd door de Amerikaanse Anna Jarvis (1864-1948). Jaarlijkse datum: de tweede zondag van mei. Jarvis slaagde erin om tegen 1914 een officiële erkenning van de Amerikaanse overheden te krijgen. En na de Eerste Wereldoorlog werd het format van moederdag (op aangepaste wijze) geïmporteerd in allerlei landen in Europa. De commercie speelde daar gretig op in. In de Europese en zelfs wereldgeschiedenis van moederdag neemt Antwerpen een uitzonderlijke positie in, dankzij schepen Frans van Kuyck (1852-1915). Hij vatte in 1913 het plan op een moederdag te lanceren… op 15 augustus. Dat is een feestdag van Maria, sinds 1124 de patrones van de stad. Het was ook de dag van de grote Mariaprocessie. Volgens de Antwerpse schepen in 1913 was de sociale orde in het begin van de eeuw grondig verstoord door de ingrijpende modernisering. Zijn remedie: het herstellen en cultiveren van de waardigheid van de familie. Hiervoor moest volgens Van Kuyck alles ingezet worden op het in beeld brengen van de rol van de moeder in het gezin en de maatschappij. Een speciale dag leek hem een ideale techniek. Van Kuyck mobiliseerde de plaatselijke pers en de scholen, publiceerde een scenario en zette een propagandacomité aan het werk. De kinderen en vader moesten moeder verrassen met versieringen, gelegenheidsversjes, bloemen, speciale broodjes en zelfs juwelen. De eerste vieringen in 1913 en 1914 waren een groot succes. Na de oorlog werd in 1919 het eigen Antwerpse erefeest voor moeder opnieuw gelanceerd. De moederdag op 15 augustus haalde in en rond de stad Antwerpen vlot de 21ste eeuw.
Affiche (hiernaast) en wenskaartje (boven) ter promotie van moederdag. ©Mores 4 (2003)
40
Coda: een van de weinige nauwelijks nagevolgde suggesties in het plan van Frans van Kuyck was dat vanaf 15 augustus 1913 elke Antwerpse familie zou beginnen met ‘moederarchieven’: “een bijzonder album waarin de moeder de gedenkenissen, haarlokken, portretten, brieven, enz. van elk harer kinderen zou bewaren.” Naar aanleiding de Erfgoeddag is de suggestie misschien het heroverwegen waard. Mensen met verzamelingen van haarlokken van hun voorouders kunnen vandaag met succes en voor weinig geld bij DNAonderzoekers terecht voor een wel heel moderne vorm van familiegeschiedenis. Zie hierover blz. 38. (Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur) 42 Volkskundemuseum (collectie over vooral Antwerpse volkscultuur) ●
Frans Van Kuyck (1852-1915), vatte in 1913 het plan op een moederdag te lanceren … op 15 augustus. Deze Antwerpse moederdag is tot vandaag zeer populair. Foto AMVC-Letterenhuis.
M 42. VOLKSKUNDEMUSEUM GILDEKAMERSSTRAAT 2-6, 2000 ANTWERPEN + 32 3 220 86 66
[email protected] HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/VOLKSKUNDE/ TRAM 2, 3, 4, 7, 8, 10, 11 EN 15 (HALTE GROENPLAATS-POST). BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN), 9, 18, 25 EN 26
In het museum maakt u kennis met het Vlaamse en het Antwerpse dagelijks leven in de 19de en de vroege 20ste eeuw. Er zijn drie thema’s: de levensloop, het dagelijks leven en ‘wereldberoemd in Antwerpen’. De diversiteit is zeer groot.
Bidprentje uit de 19de eeuw met foto’s, dikwijls de enige foto die van de overledene gemaakt werd. ©VVF
A 41. VLAAMSE VERENIGING VOOR FAMILIEKUNDE NATIONAAL VZW NATIONAAL CENTRUM VOOR FAMILIEGESCHIEDENIS VAN HEYBEECKSTRAAT 3, 2170 ANTWERPEN MERKSEM + 32 3 646 99 88
[email protected] HTTP///USERS.PANDORA.BE/VVFMERKSEM TRAM 3 (HALTE BREDABAAN) BUS 33 (HALTE BREDABAAN)
Zowel de beginnende als de gevorderde genealoog krijgt in het Centrum een ruime keuze aan consultatiemogelijkheden aangeboden. Een gespecialiseerde bibliotheek
bevat ca. 15.000 boeken, 800 tijdschriften, bidprentjes, kiezerslijsten en nog veel meer! ★OPENDEUR De bibliotheek, de permanente tentoonstelling met onze meest unieke stukken en de zaal met bidprentjes en overlijdensberichten zijn te bezoeken. In verschillende standen kunt u de betekenis van uw naam opzoeken, info over familieverenigingen en over emigratie krijgen, een visuele familiegeschiedenis op computer bekijken en kennismaken met een nieuwe uitgave ‘Familieboek voor kinderen’. In de leeszaal kunt u van gedachten wisselen met onze medewerkers.
★TENTOONSTELLING: TRAP OP. TRAP AF – DE LEVENSLOOP Mensen brengen structuur aan in de tijd. Dat doen we o.m. door momenten in ons leven te markeren. Vaste overgangsmomenten in een mensenleven zijn: geboorte en dood, de opname in de groep van volwassenen, het huwelijk, het einde van het actieve leven. De familie speelt hierbij een vooraanstaande rol. Het Volkskundemuseum laat u zien hoe de levensloop in de 19de en het begin van de 20ste eeuw werd beleefd en hoe hij vorm kreeg. Maak kennis met uw familie uit 1880! • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
Gelukwensen ter gelegenheid van een huwelijk. © Collectie Volkskundemuseum Antwerpen
M 43. VOLKSMUSEUM DEURNE VZW TURNINUM KORAALPLAATS 2, 2100 ANTWERPEN - DEURNE + 32 3 326 75 98
[email protected]
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR TRAM 10 (HALTE COGELSPLEIN)
☺
In een zevental oude arbeiderswoningen en een wagensmidse biedt het museum een getrouwe reconstructie van leven en werken van de gewone werkman begin 20ste eeuw.
Familie Vermeiren. ©Volksmuseum Deurne
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★ZOEKTOCHT Speciaal voor de Erfgoeddag wordt een kleine zoektocht ingericht. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★CADEAU: ‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE?’ Een handige wegwijzer voor familieonderzoek: voor de speurneuzen. • GRATIS, ZIE BINNENIN DEZE BROCHURE
41
★OPENDEUR: KEN JE DE ROSSE VAN RIEL SOMS NOG? • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★WANDELING: ONS DORP, ZIJN KERK EN ZIJN BEWONERS! i.s.m. St.Fredegandusgezellen, (bezoek St.Fredeganduskerk) • OM 13.30 UUR • RESERVATIE: BIJ LUDO PEETERS, + 32 3 326 75 98 OF
[email protected] , 2 X 35 PLAATSEN
y
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
In puritate mentis - In zuiverheid van geest Zo luidt de wapenspreuk van Antwerpen. Maar wat is een wapenspreuk? Wie kan er een dragen? Wat moet erin staan? Moet zo’n spreuk in het Latijn? Een beknopt antwoord op al uw vragen over wapenspreuken. Een wapenspreuk is een kernachtige, bij voorkeur korte en snedige spreuk. Ze verwijst naar gedenkwaardige prestaties, een deugdzame eigenschap of een dito doel. Zoals het wapenschild is de wapenspreuk vaak erfelijk, maar een noodzaak is dat niet. Als er een wapenschild is, staat de spreuk onder het schild in een banderol. Niet alleen vorsten en edelen maar ook ‘gewone’ burgers voerden een wapenspreuk. Beroemde drukkers bijvoorbeeld plaatsten hun spreuk op de eerste bladzijden van hun boeken, dikwijls zonder wapenschild. Gilden, rederijkerskamers, stichtingen, landen, steden, bisschoppen, abdijen, pausen en andere personen of groepen: allemaal voerden en voeren ze (al dan niet erfelijke) wapenspreuken. Er bestonden en bestaan ook persoonlijke wapenspreuken, die maar door één persoon worden gevoerd. Hoe dan ook, iedereen kan een wapenspreuk voeren. Wapenspreuken kunnen diepzinnig zijn. Er kan meer dan één betekenis in schuilen of ze kunnen zinspelen op een wapenfiguur in het schild en ‘sprekend’ zijn. In dat laatste geval alluderen ze op de naam of de typerende activiteit van een familie of een groep die een bepaald schild voert. Dat kan net zo goed een loge van vrijmetselaars zijn als een vroom gezelschap, een ludiek gegeven zowel
als iets serieus. Uitzonderlijk kunnen wapenspreuken agressief en zelfs boosaardig overkomen, als men er een ideologisch onfris doel mee propageert. Er zijn dan ook ontaarde spreuken, zoals het horribele Gott mit uns, dat men gegraveerd of met edelmetaal ingelegd aantreft op nazimemorabilia. Zoals de hele heraldiek kent ook de wapenspreuk geen eenduidige morele wetten. Maar de meeste wapenspreuken zullen een deugdzame menselijke eigenschap of een ondubbelzinnig positieve prestatie evoceren… Let wel: een wapenkreet is geen wapenspreuk. Op het slagveld riep men de wapenkreet, meestal de naam van een familiestam — zoals Berthout! —, om elkaar te herkennen en moed in te spreken. Wapenkreten dateren uit de Middeleeuwen. Men vindt ze niet onder het schild maar erboven. Wapenspreuken zijn even oud als de wapenkunde zelf, maar ze werden later dan de kreten in brede kring gangbaar. (Jan Van Helmont, uitgever) 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ● 33 Sint● Fredeganduskerk, ● 46 Zilvermuseum Wapenspreuken van Christoffel Plantin: ‘Labore et constantia’ en van De Limburg Stirum: ‘Je marche droit’. ©Jan Van Helmont
T WI NTI G WAP E N S P R E U K E N Wie een wapenspreuk opstelt, doet dat in de taal van zijn keuze. Dat blijkt uit de voorbeelden die hieronder volgen. Daar blijkt ook uit dat het Latijn, de taal van de Kerk en van de humanisten, en het Frans, een tijd lang dé Europese taal, de meest gebruikte talen zijn.
Abdij van Tongerlo ..........................................Veritas vincit ...................................(Waarheid wint) Antwerpen.........................................................In puritate mentis ..........................(In zuiverheid van geest) België .................................................................L’union fait la force........................(Eendracht maakt macht) (Correcter: Door eendracht sterk) Charles, prince of Wales ................................Ich dien.............................................(Ik dien) Godfried Danneels ..........................................Apparuit humanitas Dei nostri ...(Onze Gods menslievendheid is verschenen) Leo Delwaide.....................................................Recht door zee Desiderius Erasmus........................................Cedo nulli .........................................(Ik wijk voor niemand) Dirk Frimout.....................................................Sol omnibus lucet...........................(De zon schijnt voor iedereen) Van Gruuthuse .................................................Plus est en vous ..............................(Er is meer in u) Orde van de Kousenband ...............................Honni soit qui mal y pense...........(Wie er slecht over denkt, deugt niet) De Limburg Stirum .........................................Je marche droit................................(Ik volg de rechte weg) Maarten Luther................................................Mori saepe cogita ...........................(Denk dikwijls aan sterven) Mechelen ...........................................................In fide constans ..............................(Standvastig in ‘t geloof) De Merode .........................................................Plus d’honneur que d’honneurs ..(Liever eer dan eerbetuigingen) Nicolaes de Moij ..............................................Rien sans peine...............................(Niets zonder moeite) Nederland..........................................................Je maintiendrai ...............................(Ik zal handhaven) (Correcter: Ik zal standhouden) Christoffel Plantin..........................................Labore et constantia......................(Vlijtig voortwerken) De Prêt de Calesberg.......................................Prêt à faire le bien..........................(Bereid om goed te doen) Diverse protestantse families (16de eeuw) ..Liever Turksch dan paapsch Ferdinand Suykens..........................................Fortiter in re, suaviter in modo ...(Hard in zaken, zacht in aanpak) (Jan Van Helmont, uitgever)
42
Jacobus Matthysen (1949-1935) en Joanna Sophia Simons (1846-1915) boerden vanaf 1874 in de aloude hoeve aan de Schriek. © Wijkwerking Mariaburg vzw
Feest van de Vrijzinnige Jeugd, 1952, Documentatiecentrum Karel Cuypers © Willy Govers
A
H
44. VRIJZINNIG STUDIE-, ARCHIEF- EN DOCUMENTATIECENTRUM KAREL CUYPERS
45. HEEMKUNDIG DOCUMENTATIECENTRUM WIJKWERKING MARIABURG
VSAD BREUGHELSTRAAT 60, 2018 ANTWERPEN + 32 3 281 59 95
[email protected] WWW.VSAD.BE TRAM 15 (HALTE BELGIËLEI)
Het VSAD Karel Cuypers legt zich toe op de valorisatie van het vrijzinnig cultureel erfgoed in Vlaanderen. Het ontsluit archieven van verenigingen en particulieren, en verzamelt documentatie over de geschiedenis van de vrijzinnigheid. ★TENTOONSTELLING: DE FEESTEN VAN DE VRIJZINNIGE JEUGD Foto’s, affiches en ander archiefmateriaal van de Feesten van de Vrijzinnige jeugd die sedert W.O. 2 in het Antwerpse worden ingericht. Scholieren van het Antwerpse stadsonderwijs en andere instellingen van het officieel neutraal onderwijs, in het bijzonder leerlingen van de cursus niet-confessionele zedenleer, vinden elkaar daar in een gezellig samenzijn dat opgevrolijkt wordt door muziek, variété en de viering van het ‘vrijzinnig zijn’. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
SCHRIEK 360, 2180 ANTWERPEN - EKEREN + 32 3 605 73 61 BUS 65 EN 73 (HALTE KAPELSESTEENWEG, DE CYCLE) EN STATION SINT-MARIABURG
★TENTOONSTELLING: DE OUDSTE MARIABURGSE FAMILIES Tentoonstelling over de bewoners van Katerheide, Schriek en Bist bij het ontstaan van het Nieuw Kwartier in 1996. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
M 46. ZILVERMUSEUM STERCKSHOF PROVINCIE ANTWERPEN KASTEEL STERCKSHOF CORNELISSENLAAN, 2100 ANTWERPEN DEURNE + 32 3 360 52 50
[email protected] WWW.ZILVERMUSEUM.BE TRAM 10 EN 24 BUS 18, 41 EN 42
Het Zilvermuseum Sterckshof is een museum in een park aan de rand van de stad Antwerpen: een ontdekkingstocht in een pittoresk kasteel naar de schatten van de Belgische edelsmeedkunst van de 16de tot en met de 21ste eeuw.
★OPENDEUR: ’T ZIT NIET ALLEEN IN DE FAMILIE! Wie was Gerard Sterck, die zijn naam gaf aan het kasteel Sterckshof? En Pierre Lunden, Gaspar Ducci of Henri Reniers? Maar ook de families van de Werve of Friling-Kums, Van Herck of Solvay zijn verbonden met het Zilvermuseum. ’t Zit niet alleen in de familie, maar ook op wapenschilden, gravures, grafmonumenten en plafondschilderingen. Vele families geven op diverse manieren hun geschiedenis prijs in het Zilvermuseum Sterckshof. Kom op de Erfgoeddag met uw familie naar dit pittoreske kasteel!
★LEZING: OVER ROUWBORDEN OF OBIITS Stefan Crick van het Jacques Baron Le Roy Genootschap vertelt over de omvangrijke collectie rouwborden of obiits van het Zilvermuseum Sterckshof.
★LEZING: ZET EENS EEN (STAM)BOOMPJE OP OVER JE FAMILIE! Dirk van Bogaert vertelt alles over genealogieën, kwartierstaten, parentelen en de vraag ‘waar kom ik vandaan?’. Hij legt je uit hoe je zelf aan je familiestamboom begint.
y
★LEZING: CORPUS ADAGIORUM Het Zilvermuseum bezit de grootste verzameling wapenspreuken ter wereld. Jan van Helmont geeft toelichting bij deze verzameling heraldische leuzen. • OM 16 UUR
y
★ZOEKTOCHT: OP ZOEK NAAR SPOREN VAN RIDDERS OF RIDDERSPOREN? Terwijl je ouders een van de drie lezingen volgen in het museum, kan je ondertussen zelf op zoek naar familiesporen in het kasteel! Misschien kom je ergens wel een overjaarse ridder tegen in het Sterckshof! • TUSSEN 14 EN 17 UUR
y☺
• OM 14 UUR
y
KONINGIN ASTRIDPLEIN 26, 2018 ANTWERPEN + 32 3 202 45 40
[email protected] WWW.ZOOANTWERPEN.BE
• OM 15 UUR
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
O 47. ZOO - KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERKUNDE VAN ANTWERPEN
TRAM 2 EN 15 (HALTE CENTRAAL STATION), 3 (HALTE PREMETRO STATION ASTRID), 10, 11, 12 EN 24 (HALTE GEMEENTESTRAAT). BUS 16, 17, 18, 27, 31 EN 32 (HALTE CENTRAAL STATION) 23, 33, 36 (HALTE KONINGIN ASTRIDPLEIN)
De Zoo van Antwerpen beperkt zich allang niet meer tot het tonen van een omvangrijke dierenverzameling. Er wordt ook aan wetenschappelijk onderzoek gedaan en natuurbescherming. ★RONDLEIDING: DE FAMILIE L’HOËST EN DE ZOOGESCHIEDENIS Onder begeleiding van een Zoogids krijgt u een korte rondleiding in en om de Beheerraadzaal van de Kon. Mij. Dierkunde Antwerpen. Foto- en archiefmateriaal, kunstobjecten e.a. illustreren welke belangrijke stempel de familie L’Hoëst heeft gedrukt op de Zoogeschiedenis. Deelnemers aan de Erfgoeddag kunnen deze rondleiding van ca. 15-20 minuten gratis volgen met een gids. Het verzamelpunt zal aangegeven zijn op het inkomplein van de Zoo. Een verder bezoek aan de Zoo is niet inbegrepen. • OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
Voormalig Zoo-directeur Michel L’Hoëst en zijn familie drukten hun stempel op de Zoogeschiedenis. ©Zoo, Foto Peter Orye
Obiit of rouwbord van Marguerite Hellincx, gestorven op 8 december 1707 ©Zilvermuseum Sterckshof.
43
— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Antwerpen, zijn burgemeesters en hun namen
Wat vertellen de familienamen van Antwerpens laatste burgemeesters over hun afkomst?
- De naam Jans(s)en(s) is in de provincie Antwerpen onevenredig sterk vertegenwoordigd, met bijna 40% van alle Belgische Jans(s)ensen. We kunnen dus om te beginnen beweren dat burgemeester Janssens naamkundig een Patrick Modaal is. - Ook burgemeester Cools is een representatieve Antwerpenaar: niet minder dan 58 % van alle Belgische Coolsen woont in de provincie. Andere Antwerpenaren die eveneens van een Nikolaas of Niklaas afstammen, heten dan weer Claes of Claesen(s), Claessen(s), waarmee ze bijna 37% van alle Belgische Klazen vertegenwoordigen. De families Claeys en Claeyssens evenwel wonen voor nagenoeg 79% in Westen Oost-Vlaanderen. - Burgemeester Frans Van Cauwelaert (1880-1961), is geboren in OnzeLieve-Vrouw-Lombeek (Vlaams-Brabant). Zijn naam komt ook overwegend in Brussel en Vlaams-Brabant voor. Toch kwam Van Cauwelaert in Antwerpen heel wat dichter bij zijn roots. De plaatsnaam Koude Laar - een koude, verlaten open plaats in een bos, verlaten bosweide vinden we in 1271 in Wommelgem (Coudelaer) en in de 13de eeuw in Deurne (Couwelaer). De Antwerpse historicus Prims vermeldt al in 1280 ene Arnold van Coudelaer. - Burgemeester Camiel Huysmans (1871-1968), hoewel in het Limburgse Bilzen geboren, moet zich met zijn huiselijke naam huisman in Antwerpen goed thuis gevoeld hebben: 63,5 % van alle Huysmansen woont in de provincie Antwerpen.
BURGEMEESTER ROCKOX Van waard tot burgemeester, het verhaal van vier generaties Rockox en van hoe de naam uitstierf. Wie op zoek gaat naar de herkomst van de zeldzame naam die de befaamde Antwerpse burgemeester Nicolaas Rockox (1560-1640) droeg, een tijdgenoot en vriend van Rubens, belandt in het 14deeeuwse Turnhout, bij ene Johannes Rokoc. Zijn naam betekent ‘rode kok’ of ‘poon, zeehaan, roodbaard’ en is dus een bijnaam. Halfweg in de 15de eeuw - we maken een sprong van meer dan honderd jaar - is een zekere Nicolaas Rockox waard van de grote afspanning ‘Den Rooden Scilt’ op de Oude Korenmarkt in Antwerpen. Hij is gehuwd met Margaretha de Brueckere en samen hebben ze zes kinderen. Dit zijn de overgrootouders van burgemeester Nicolaas Rockox. Een van de zes kinderen, Adriaan Rockox (1460-1540), is de grootvader van de latere burgemeester. Hij studeert rechten, behaalt een graad en kan zo toetreden tot de ‘noblesse de robe’, waardoor hij een wapenschild mag dragen. Adriaan is gehuwd met Catharina van Overhoff, ook genoemd Liedekercke (1486-1549), telg van een adellijke familie uit Roosendaal. De familie woont in de chique Keizerstraat en staat afgebeeld op het drieluik Het laatste oordeel van Jan Sanders van Hemessen (ca. 1500-na 1563), dat in de Sint-Jacobskerk hangt. Drie zonen en tien dochters worden uit dit huwelijk geboren. Twee
- Burgemeester Lode Craeybeckx (1897-1976) droeg een weinig frequente naam, ook als we er alle varianten bijtellen, zoals (van) Craybeek, (van) Craybex, Crayebeckx, Craybeek(x), van Crabeeks, Crabeek, Crebeek enz. Het is geen autochtone Antwerpse familienaam, want hij stamt uit Kruibeke in het naburige Waasland. - Burgemeester(es) Leona Detiège is nog veel minder autochtoon, zij stamt zonder de minste twijfel uit de streek van Luik. De familienaam is niet erg frequent, hij komt 56 keer voor in de provincie Luik, 44 keer in Vlaams-Brabant en 38 maal in de Antwerpse provincie, wat erop wijst dat hij hier al goed vertegenwoordigd is. Tiège is een plaatsnaam in Sart-lez-Spa, Beaufays, Tavier-en-Condroz enz. en betekent ‘aardeweg’. Als we de naam op zijn Luiks willen uitspreken, moeten we ‘detiedzj’ zeggen, zoals de Luikenaren ook Liège als ‘liedzj’ uitspreken. Er zullen wel meer Luikenaren naar de Antwerpse metropool afgezakt zijn, want ook de naam Liégeois is er goed vertegenwoordigd.
(Frans Debrabandere, secretaris-generaal van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie) 1 Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (socialistische politieke dynastieën) ●
zonen, Jan en Nicolaas, worden schepen en Nicolaas wordt zelfs zevenmaal binnenburgemeester. Ze sterven beiden ongehuwd. De derde zoon, Adriaan (1525-1570), huwt met Isabella van Olmen, uit een andere bekende Antwerpse familie. Dit zijn de ouders van ‘onze’ Nicolaas Rockox de jongere, en van nog twee zonen: Adriaan (?-1638) en Jan (1570-1619). Adriaan is kanunnik en Jan sterft zonder kinderen na te laten. Nicolaas Rockox (1560-1640) huwt met Adriana Perez (1568-1619), dochter van Luis Perez en Maria van Berchem. Perez was groothandelaar en bankier in Antwerpen. Adriana en Nicolaas hebben geen kinderen, maar Adriaan van den Heetvelde, een neef van de burgemeester, neemt na diens dood de naam en de wapens van Rockox aan en wordt ook eigenaar van Rockox’ woning ‘Den Gulden Rinck’. Op die manier zou hij de naam Rockox voortzetten. Maar zijn vier kinderen sterven zonder nazaten. De naam Rockox wordt dan ook niet voortgezet.
44
(Hildegard Van de Velde, conservator van het Rockoxhuis) 11 KBC-Rockoxhuis, ● 25 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Nicolaas Rockox op Rubens’ Kruisafneming) ●
DEELNEMER
10U
11U
12U
13U
14U
15U
16U
17U
18U
1. AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS 2. AMVC-LETTERENHUIS
RONDLEIDINGEN
RONDLEIDINGEN
3. DIAMANTMUSEUM 4. DISTRICTSHUIS BEZALI
STAMBOOM MAKEN
5. DOCUMENTATIECENTRUM ANTWERPSE NOORDERPOLDERS
STAMBOOM MAKEN DOORLOPEND FILMVOORSTELLINGEN
6. EHA! ECOHUIS ANTWERPEN
OM HET UUR SPROOKJESVERTELLINGEN RONDLEIDINGEN SCHOONSELHOF RONDLEIDINGEN SCHOONSELHOF RUBENSREÜNIE TURKSE DANS
7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN 8. ETNOGRAFISCH MUSEUM ANTWERPEN 9. FOTOMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN
DOORLOPEND FAMILIEPORTRETTERINGEN
10. HET UITZICHT VZW
OM HET UUR VERTELVOORSTELLINGEN
11. KBC ROCKOXHUIS
DOORLOPEND ZOEKTOCHT
12. KMSKA
RONDLEIDINGEN
13. KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE MERKSEM VZW 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDING GITSCHOTELBUURSCHAP - BORGERHOUT 15. KRING VOOR HEEMKUNDE WILRICA VZW
DOORLOPEND FILM/DIA/VIDEO
16. MINERALOGISCHE MUSEUM 17. MUHKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN
DOORLOPEND BOEKENVERKOOP
18. MUSEA STAD ANTWERPEN
DOORLOPEND BOEKENVERKOOP
19. MUSEUM MAAGDENHUIS 20. MUSEUM PLANTIN-MORETUS EN STEDELIJK PRENTENKABINET
VOORSTELL VOORSTELL VOORSTELL VOORSTELL
21. MUSEUM POORTERSWONING 22. MUSEUM VLEESHUIS 23. NATIONAAL MUSEUM EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW 24. NATIONAAL SCHEEPVAARTMUSEUM 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN
FAMILIEGERECHTEN EN/OF -HAPJES
26. ONZE-LIEVE-VROUWEKATHEDRAAL
RONDLEIDINGEN
27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM 28. RIJKSARCHIEF ANTWERPEN 29. RIJN- EN BINNENVAARTMUSEUM ANTWERPEN 30. SAINT BONIFACE ANGLICAN CHURCH
OM HET UUR RONDLEIDINGEN
31. SINT-ANDRIESKERK
OM HET UUR RONDLEIDINGEN
32. SINT-BENEDIKTUSKERK 33. SINT-FREDEGANDUSKERK
OM HET UUR RONDLEIDINGEN
34. SINT-JACOBSKERK 35. SINT-PAULUSKERK
RONDLEIDING
36. STADSARCHIEF ANTWERPEN 37. STADSBIBLIOTHEEK ANTWERPEN 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN MONUMENTENZORG 39. TOERISME ANTWERPEN
DOORLOPEND WANDELINGEN
40. VERENIGING VOOR KRUIS EN BEELD VZW
RONDLEIDING
41. VLAAMSE VERENIGING VOOR FAMILIEKUNDE NATIONAAL VZW
RONDLEIDING DOORLOPEND ZOEKTOCHT
42. VOLKSKUNDEMUSEUM 43. VOLKSMUSEUM DEURNE VZW
WANDELING
44. VRIJZINNIG STUDIE-, ARCHIEF- EN DOCUMENTATIECENTRUM KAREL CUYPERS 45. WIJKWERKING MARIABURG (HEEMKUNDIG DOCUMENTATIECENTRUM) DOORLOPEND ZOEKTOCHT LEZING LEZING LEZING
46. ZILVERMUSEUM STERCKSHOF PROVINCIE ANTWERPEN 47. ZOO - KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERKUNDE VAN ANTWERPEN
T I J D S TA B E L : H O E G E B R U I K T U H E M ? Per deelnemer ziet u een doorlopende gekleurde balk. Deze balk duidt aan dat de betrokken deelnemer (gratis) doorlopend toegankelijk (voor een opendeur en eventueel een tentoonstelling) is. De kleur van de balk geeft aan welk soort erfgoedbewaarder de betrokken deelnemer is. Activiteiten (rondleidingen, lezingen, ...) die op precieze uren plaatsvinden, worden in de balk onder het precieze uur aangeduid. A ARCHIEVEN / BIBLIOTHEKEN / DOCUMENTATIECENTRA
H HEEMKUNDIGE VERZAMELINGEN
R RELIGIEUS ERFGOED
M MUSEA
O OVERIGE
Meer info
over de Erfgoeddag?
VÓÓR DE ERFGOEDDAG • Antwerps programma: Toerismelijn 03/232 01 03 • Vlaams programma: Vlaamse infolijn 0800/30 20 1 • www.erfgoeddag.be
TIJDENS DE ERFGOEDDAG Centraal infopunt: Mercator-Orteliushuis Het centrale Antwerpse infopunt op de Erfgoeddag is zelf een prachtig stukje erfgoed in hartje Antwerpen: het Mercator-Orteliushuis in de Kloosterstaat is een patriciërswoning uit de 16de17de eeuw met een rustige binnentuin. Op de benedenverdieping huist het Stedelijk Informatiecentrum voor archeologie en monumentenzorg ● 37 . U kunt er aan de informatiebalie terecht voor alle informatie over de Erfgoeddag Antwerpen. Mercator-Orteliushuis Kloosterstraat 15, 2000 Antwerpen Doorlopend open van 10 tot 18 uur T 03/232 92 08
CONSULANTEN De consulANTen van de stad Antwerpen staan op de Erfgoeddag klaar om wandelaars tekst en uitleg te geven bij het Antwerpse programma en hen, indien nodig, de weg te wijzen. U vindt de ConsulANTen in de hal van Centraal Station en aan de Wapper/Vogelenmarkt.
. AM SAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS • 2. AMVC-LETTERENHUIS • 3. DIAMANTM USEUM Mercator-Orteliushuis, centraal infopunt in de Kloosterstaat P R OVI N C I E ANT WE RP E N • 4. D I STR I C TS H U I S B E Z AL I • 5. D O C U M E NTATI E C E NTR U M ANT WE RP S E NOORDERPOLDERS • 6. EHA!-ECOHUIS • 7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN • 8. ETNOGRAFISCH M USEUM • 9. OTOM USEUM PROVINCIE ANTWERPEN • 10. HET UITZICHT VZW • 11. KBC ROCKOXHUIS • 12. KM SK A • 13. KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE M ERKSEM • 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDING G ITS C H OTE L B U U R S C HAP - B O R G E R H O UT • 15. K R I N G VO O R H E E MK U N D E WI LR I C A VZ W • 16. M I N E RALO G I S C H E M U S E U M • 17. M U HK A - M U S E U M VAN H E D E N DA AG S E KU N ST ANT WE RPE N • 18. M U S EA STAD ANT WE RPE N • 19. M U S E U M MA AG D E N H U I S • 20. M U S E U M PL ANTI N - M O R E TU S E N STE D E LIJ K PR E NTE N K AB I N E T • 21. M U S E U M PO O RTE R SWO N I N G • 22. M U S E U M VLE E S H U I S • 23. NATI O NA AL M U S E U M E N AR C H I E F VAN D O UAN E E N ACC I J N Z E N VZ W • 24. NATI O NA AL SCHEEPVAARTM USEUM • 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN • 26. ONZE-LIEVEVR O UWE K ATH E D RA AL • 27. O P E N L U C HTM U S E U M VO O R B E E L DH O UWK U N ST M I D D E LH E I M • 28. RIJKSARCHIEF ANTWERPEN • 29. RIJN- EN BINNENVAARTM USEUM ANTWERPEN • 30. SAINT BONIFACE ANGLIC AN CHURCH • 31. SINT-ANDRIESKERK • 32. SINT-BENEDIKTUSKERK • 33. SINT-FREDEGANDUSKERK • 4. SINT-JACOBSKERK • 35. SINT-PAULUSKERK • 36. STADSARCHIEF ANTWERPEN • 37. STADSBIBLIOTHEEK ANTWERPEN • 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN M ONUM ENTENZORG • 39. TOERISM E ANT WE RPE N • 40. VE R E N I G I N G VO O R KR U I S E N B E E LD VZ W • 41. VL A AM S E VE R E N I G I N G VO O R AM ILIEKUNDE NATIONAAL VZW • 42. VOLKSKUNDEM USEUM • 43. VOLKSM USEUM DEURNE VZW • 44. VR I J Z I N N I G STU D I E -, AR C H I E F- E N D O C U M E NTATI E C E NTR U M K AR E L C UYP E R S • 45. H E E MK U N D I G D O C U M E NTATI E C E NTR U M WIJ KWE R KI N G MAR IAB U R G • 46. ZI LVE R M U S E U M STE R C KS H O F PR OVI N C I E ANT WE RP E N • 47. Z O O - KO N I N K L I J K E M A ATS C HAP P I J VO O R D I E R K U N D E VAN ANT WE RP E N