Inhoud
Inhoud
Voorwoord
17
Personen met een verstandelijke beperking Auteurs: Geert Van Hove, Jos van Loon & Stijn Vandevelde 1 Inleiding 2 Historiek 3 Terminologie 4 Een systeem met verschillende bedoelingen 5 Vijf belangrijke vooronderstellingen 6 Een definitie 7 Een definitie, een ondersteunings- en classificatiesysteem op basis van een duidelijk theoretisch model 8 Verstandelijke beperking als een multi-dimensioneel fenomeen (= stap 1) 8.1 Dimensie I: intellectueel functioneren 8.2 Dimensie II: adaptieve vaardigheden 8.3 Dimensie III: gezondheid (fysieke gezondheid, geestelijke gezondheid en etiologie) 8.4 Dimensie IV: participatie, interactie en sociale rollen 8.5 Dimensie V: de context (omgeving en cultuur) 9 Het al dan niet toekennen van het label ‘verstandelijke beperking’: een tweede stap in een stappenplan (= stap 2) 10 Het uitwerken van ondersteuning die de participatie en het welzijn van een persoon met een verstandelijke beperking ten goede komt (= stap 3) Annex 1: Evidence Based Research als basis voor inclusie Annex 2: Verstandelijke beperking in historisch perspectief Annex 3: Oorzaken van verstandelijke beperking Interessante websites
19
Personen met een fysieke handicap Auteur: Viviane Sorée Mede-auteurs: Karline van de Weghe, Geert Verhaeghe, Yves Machelart, Bruno Cappelle, Mariella Farricelli 1 Historiek
19 20 31 33 33 34 36 37 37 39 41 47 48 49 51 57 59 60 62 65
65
5
6
Inhoud
2 Begripsomschrijving en etiologie 69 2.1 Infantiele encefalopathie 70 2.1.1 Begripsomschrijving 70 2.1.2 Etiologie 71 2.1.3 Uitingen 72 2.1.3.1 Indeling naar lokalisatie van de afwijking in de extremiteiten 72 2.1.3.2 Indeling naar ‘aard’ of ‘kwaliteit’ van de bewegingsstoornissen 72 2.1.4 Bijkomende handicaps 74 2.2 Spina bifida 74 2.2.1 Etiologie 74 2.2.2 Vormen 75 2.3 Neuro-musculaire aandoeningen 76 2.4 Skeletziekten 78 2.5 Misbouw van het skelet 78 2.6 Ontstekingen van beenderen en gewrichten 79 2.7 Aandoeningen van de wervelkolom 79 2.8 Traumatische beschadigingen 79 2.9 Dwarslaesie 79 2.10 Poliomyelitis 79 2.11 Personen met een niet-aangeboren hersenletsel 80 3 Psychologische inzichten 81 3.1 Cognitief fuctioneren 81 3.2 Sociaal/emotioneel functioneren 85 3.3 Communicatieve vaardigheden 89 3.4 Lichaamsbeleving en seksualiteitsbeleving 90 3.4.1 Lichaamsbeleving 90 3.4.2 Seksualiteitsbeleving 92 3.4.2.1 Psychosociale context 92 3.4.2.2 Fysiek aspect 94 4 Orthopedagogische inzichten 95 4.1 Inleiding 95 4.2 Vroegdetectie 96 4.3 Psychomotorische programma’s 98 4.3.1 Methode van Bobath 98 4.3.1.1 Motorische ontwikkeling bij hersenbeschadiging 99 4.3.1.2 Neurofysiologische grondslagen 99 4.3.1.3 Behandeling 101 4.3.2 Methode van Vojta 103 4.3.2.1 Neurofysiologische grondslagen 103 4.3.2.2 Behandeling 103
Inhoud
4.3.3 Enkele andere psychomotorische programma’s 4.3.3.1 Doman en Delacato 4.3.3.2 Kephart (en in navolging Frostig) 4.3.3.3 Bannatyne en Bannatyne 4.3.3.4 Le Gay Brereton 4.3.4 Kritische beschouwing en aanbevelingen 4.4 Meer integrerende werkwijzen 4.4.1 Portage-programma 4.4.2 Therapeutische peutergroep 4.4.3 Conductieve pedagogiek 4.4.3.1 Uitgangspunten 4.4.3.2 Algemene principes en werkwijze 4.4.3.3 Besluit 4.5 Hulpmiddelen 4.5.1 Belang van technologische/technische hulpmiddelen voor personen met een handicap 4.5.2 Instanties die tussenkomen bij de aankoop van een hulpmiddel 4.5.3 Soorten technologische hulpmiddelen voor personen met een fysieke handicap 4.5.4 Technologie ja, maar... 4.6 Woonvoorzieningen, ‘leefmogelijkheden’ 4.6.1 Focus-wonen 4.6.1.1 Onderliggende waarden, definities en ontstaan 4.6.1.2 Aanleunende organisaties 4.6.2 Independent Living Movement 4.6.2.1 Wat is ILM? 4.6.2.2 Doel van de ILM 4.6.2.3 Independent Living in Zweden: een praktijkvoorbeeld 4.6.2.4 De situatie in Nederland 4.6.2.5 De situatie in Vlaanderen 4.6.3 Nabeschouwing 4.7 Integratieve handelingsorthopedagogiek Personen met een auditieve handicap Auteur: Koen Vander Beken Mede-auteurs: Veerle Devriendt, Rudy van den Weyngaerd, Leo De Raeve, Kris Lippens, Jan Bogaerts, Dominiek Moerman 1 Begrippen en basisinformatie 1.1 Medische aspecten
104 105 105 105 106 106 107 107 108 109 110 111 113 114 114 117 118 119 121 123 123 125 125 125 125 126 127 127 128 129 131
131 131
7
8
Inhoud
1.1.1 Screening en diagnostiek 1.1.2 Oorzaken 1.1.3 Vormen van gehoorstoornissen 1.1.3.1 Causale indeling: aard van de stoornis 1.1.3.2 Indeling volgens de graad van gehoorverlies 1.2 Aspecten uit de psychische ontwikkeling 1.2.1 Inleiding 1.2.2 Begrippen 1.2.3 Aspecten uit de psychische ontwikkeling van het kind met een gehoorstoornis 1.2.3.1 Met betrekking tot zowel slechthorende als dove kinderen 1.2.3.2 Met betrekking tot vroegdove kinderen 1.3 Prothesen en andere technische hulpmiddelen 1.3.1 Hulpmiddelen om contact te krijgen 1.3.2 Hulpmiddelen ter verbetering van de directe communicatie 1.3.3 Hulpmiddelen ter verbetering van de communicatie op lange afstand 1.3.4 Een bijzonder hulpmiddel: de doventolk 1.4 Communicatieve aspecten ter verbetering van de interactie tussen horenden en personen met een gehoorstoornis 2 Orthopedagogiek 2.1 Inleiding 2.2 Historiek 2.2.1 Erfenis 2.2.2 Eerste pogingen tot onderwijs 2.2.3 Eerste Engelse leraars 2.2.4 Eerste dovenonderwijs in Frankrijk 2.2.5 Democratisering van het dovenonderwijs 2.2.6 Duitse methode 2.2.7 Eerste ontwikkelingen in de Verenigde Staten 2.2.8 Opkomst van het zuiver oralisme 2.2.9 Ontwikkelingen in de twintigste eeuw 2.2.9.1 Verdieping van de oralistische beweging 2.2.9.2 Codestrijd of methodestrijd? 2.2.9.3 Totale communicatie 2.2.9.4 Differentiërende communicatie 2.2.9.5 Biculturele en bilinguale opvoeding 2.3 Opvoeding van vroegdove kinderen in de praktijk 2.3.1 Inleiding 2.3.2 Oralistische handelingsvisie: differentiërende communicatie
131 135 137 137 138 140 140 140 148 148 152 154 154 155 159 160 161 164 164 165 165 167 170 171 172 174 175 177 178 178 179 181 184 184 186 186 187
Inhoud
2.3.2.1 Algemene uitgangspunten 2.3.2.2 Algemeen beeld van het vormingsproces van een doof kind vanuit een differentiërende communicatievisie 2.3.2.3 Enkele specifieke items 2.3.2.4 Kritische bedenkingen 2.3.3 Totale communicatie 2.3.3.1 Ontstaan 2.3.3.2 Uitgangspunten van totale communicatie 2.3.3.3 Taalbeleid 2.3.3.4 Vroegbegeleiding 2.3.3.5 Curriculum 2.3.3.6 Orthodidactiek en methodiek 2.3.3.7 Bedenkingen 2.3.4 De huidige situatie in Vlaanderen 3 Orthoandragogie Personen met een visuele handicap Auteur: Paul Vervloessem Mede-auters: Lieve Standaert, Eliane Bonamie, Caroline Royeaerd, Leo Delaet, Françoise M. Meire 1 Historiek 1.1 Onstaan van de eerste instituten 1.2 Brailleschrift 1.2.1 Voorlopers 1.2.2 Louis Braille en het brailleschrift 1.3 Schrijven en drukken 1.3.1 Schrijven 1.3.2 Drukken 1.3.3 Een apart probleem: schriftelijke communicatie met zienden 1.4 Bijzondere groepen: slechtzienden en doofblinden 1.4.1 Slechtzienden 1.4.2 De zorg voor doofblinden 2 Terminologie en etiologie 2.1 Oog en zenuwbanen: bouw en werking 2.2 Visuele waarneming: gezichtsscherpte en gezichtsveld 2.2.1 Gezichtsscherpte 2.2.2 Gezichtsveld 2.3 Definitie 2.4 Frequentie 2.5 Etiologie
178 188 188 199 200 200 200 200 205 205 206 206 207 209 211
211 211 214 214 214 216 216 218 218 219 219 220 220 220 222 223 223 224 225 227
9
10
Inhoud
3 Psychologie 3.1 Een blind persoon staat anders tegenover de dingen 3.1.1 Waarneming 3.1.2 Geheugen 3.1.3 Intelligentie 3.2 Een blind persoon staat anders tegenover zichzelf 3.3 Het contact tussen blinde en ziende personen is anders 3.4 Psychogenetische ontwikkeling van het blinde kind 3.4.1 Motorische ontwikkeling 3.4.2 Sociale ontwikkeling 3.4.2 Ontwikkeling van begrippen 3.5 Slechtziende persoon 4 Orthopedagogische aanpak 4.1 Thuisbegeleiding voor kinderen en jongeren met een visuele handicap 4.1.1 Thuisbegeleiding voor jonge kinderen: vroegbegeleiding 4.1.2 Thuisbegeleiding voor kinderen en jongeren 4.2 Onderwijsstructuur 4.3 Opvoeding van en onderwijs aan slechtzienden 4.3.1 Materieel optimale leersituatie 4.3.2 Geëigende didactische aanpak 4.4 Opvoeding en onderwijs aan blinden 4.4.1 Brailleschrift 4.4.2 Rekenonderwijs en zijn hulpmiddelen 4.5 Geïntegreerd Onderwijs en Inclusief Onderwijs 4.5.1 Situatie in Vlaanderen 4.5.2 Verenigde Staten 4.5.3 Groot-Brittannië 4.5.4 Denemarken en Zweden 4.6 Hoger Onderwijs 4.6.1 Voorbereiding van de studies 4.6.2 Het studeren zelf 4.6.3 Informatie- en adviestaak 4.7 Personen met een meervoudige (visuele) handicap 5 Speciale orthopedagogische problemen en accenten 5.1 Lichamelijke opvoeding en kinesitherapie 5.2 Mobililiteit 5.2.1 Vereiste vaardigheden 5.2.2 Mobiliteit binnenshuis 5.2.3 Gebruik van de witte stok 5.2.4 Ziende gids
230 230 230 232 232 232 233 233 233 234 235 235 236 237 237 239 240 241 241 243 243 243 247 248 248 252 254 255 257 257 258 259 259 261 261 262 262 263 263 264
Inhoud
5.2.5 Geleidehond 5.3 Zelfstandigheidstraining 5.4 Gebruik van de moderne technologie 5.4.1 De computer en de aanmaak van braille 5.4.2 De computer in het beroep en het beroepsonderwijs 5.4.3 Raadplegen van data-banken 5.4.4 De computer als communicatie-prothese 6 Dienstverlening aan volwassen personen met een visuele handicap 6.1 Verenigingen van en voor personen met een visuele handicap 6.2 Integratie op de arbeidsmarkt en in het sociale leven
264 264 266 267 267 269 269 271 271 272
Personen met gedragsstoornissen 273 Auteur: Eric Broekaert Mede-auteurs: Bruno Cappelle, Myriam Maes, Mariella Farricelli, Dirk De Mulder, Chris Verstraeten, Franky D’Oosterlinck, Wim Thienpont 1 Geschiedenis 273 2 Terminologie en etiologie 276 3 Modellen 278 3.1 Psychoanalyse 279 3.2 Humanisme 285 3.3 Behaviourisme 286 3.4 Communicatietheorie 290 3.5 Systeemdenken 291 3.6 Gezinstherapieën 292 3.7 Meervoudig risicomodel 294 4 Orthopedagogiek 295 4.1 Beweging voor vernieuwing van opvoeding en onderwijs 296 4.1.1 Algemeen 296 4.1.2 Situatie in enkele landen 300 4.2 Pioniers 302 4.2.1 August Aichorn 302 4.2.2 Anton Semenovic Makarenko 303 4.2.3 Fritz Redl – David Wineman 304 4.2.4 Bruno Bettelheim 306 4.2.5 Donald Woods Winnicot 306 4.2.6 John Bowlby – Emma Pikler – Judith Falk 307 4.2.7 Jacobus F.W. Kok 308 4.2.8 Wilhelm Ter Horst 311 4.3 Nieuwe tendensen in de orthopedagogiek van de gedragsstoornissen 312 4.3.1 Inleiding: toestand in Europa 312
11
12
Inhoud
4.3.1.1 Engeland 4.3.1.2 Frankrijk 4.3.1.3 Duitsland 4.3.1.4 Nederland 4.3.1.5 België 4.3.1.6 Griekenland 4.3.2 Ambulante opvang en gezinsbehandeling 4.4 Diagnostiek, handelingsplanning en beslissing 4.4.1 Diagnose 4.4.2 Handelingsplanning 4.4.2.1 Doel 4.4.2.2 Niveau 4.4.2.3 Model 4.4.2.4 Procedure 4.4.3 Beslissing 4.5 Integratieve en holistische orthopedagogiek 4.5.1 Begrip 4.5.2 Denkkader 4.5.3 Wereldbeeld 4.5.4 Integratie van psychologische scholen 4.5.4.1 Behaviourisme 4.5.4.2 Psychoanalyse 4.5.4.3 Contextuele benadering 4.5.5 Orthopedagogiek
312 313 313 314 314 315 316 319 319 319 320 320 320 321 321 321 321 323 324 326 326 327 328 330
Drughulpverlening 333 Auteur: Eric Broekaert Mede-auteurs: Wouter Vanderplasschen, Veerle Soyez, Stijn Vandevelde, Joke De Wilde, Ilse Derluyn, Olivier Colins 1 Geschiedenis 333 1.1 Algemeen 333 1.2 De situatie in Vlaanderen 335 2 Terminologie 337 2.1 Inleiding 337 2.2 Criteria volgens het Diagnostic and Statistical Manual, 4th edition 337 2.2.1 Stoornissen in het gebruik van middelen 338 2.2.2 Stoornissen door het gebruik van middelen: intoxicatie en onthouding 340 2.3 The International Classification of Diseases, 10th revision (WHO, 1990) 341 3 Drugs 342
Inhoud
3.1 Definitie van drugs 3.2 Overzicht van de verschillende middelen 3.2.1 Verdovende of bewustzijnsverlagende middelen (psycholeptica) 3.2.2 Opwekkende middelen (psycho-analeptica) 3.2.3 Geestesverwarrende middelen (psychodysleptica) 3.2.4 Middelen met een combinatie van stimulerende en bewustzijnsverwarrende effecten 3.3 Neurofysiologische werking 4 Maatschappelijke reacties op middelenmisbruik 4.1 Repressie 4.2 Preventie 4.3 De abstinentiebenadering 4.4 De substitutiebenadering 4.5 Harm reduction 5 Psychologische inzichten 5.1 Van gebruik over misbruik naar afhankelijkheid 5.1.1 De verschillende fasen van het afhankelijkheidsproces 5.1.2 Het zelfvernietigend proces 5.2 Van afhankelijkheid naar ontwenning 5.2.1 Motivatie 5.2.2 De stadia van verandering volgens Prochaska & DiClemente 5.2.3 De stadia van verandering volgens De Leon 5.3 Dubbeldiagnose 5.4 Adolescenten 6 Ortho(ped)agogiek 6.1 Therapeutische Gemeenschappen (TG) 6.1.1 De gestructureerde of hiërarchische, drugvrije therapeutische gemeenschap 6.1.2 Democratische georganiseerde therapeutische gemeenschap – Milieutherapie 6.2 Case management 6.2.1 Doelstellingen 6.2.2 De case manager 6.2.3 Waarin verschilt case management van andere werkvormen in de drughulpverlening? 6.3 De opvoedingssituatie van kinderen van drugverslaafde ouders 6.3.1 De opvoedingssituatie 6.3.2 Gevolgen voor de psychosociale ontwikkeling 6.3.3 Achtergronden en mogelijke oorzaken 6.3.4 Opvoedingsondersteunende methodieken
342 342 342 346 349 352 353 354 354 355 358 359 360 362 362 364 365 368 368 369 372 374 376 376 377 377 382 386 386 386 387 388 388 390 392 393
13
14
Inhoud
Personen met een autismespectrumstoornis Auteurs: Stijn Vandevelde, Jo Renty, Regine Naert, Sofie Snoeck & Lies Delameilleure 1 Historiek 2 Begripsomschrijving en etiologie 2.1 Terminologie en definitie 2.2 Een triade van stoornissen 2.2.1 Kwalitatieve beperkingen in wederzijdse sociale interacties 2.2.2 Kwalitatieve beperkingen in de communicatie en in de verbeeldingsactiviteiten 2.2.3 Beperkte, zich herhalende, stereotiepe patronen van gedrag, belangstelling en activiteiten 2.3 Etiologie 2.4 Prevalentie 3 Psychologische inzichten 3.1 Centrale coherentie 3.2 Executive functioning (executieve functies) 3.3 Theory of Mind (‘mentalising’) 3.3.1 Doen alsof en imitatie 3.3.2 Gedeelde aandacht 4 Orthopedagogiek 4.1 Beeldvorming 4.2 Orhopedagogische ondersteuning 4.2.1 Algemeen 4.2.2 Behandeling en begeleiding 5 Besluit Personen met ernstig meervoudige beperkingen en personen met een dubbele diagnose Auteurs: Claudia Claes, Veerle Soyez, Stijn Vandevelde, Eric Broekaert, Philip Vanmaekelbergh & Ann Van Den Meersschaut 1 Inleiding – personen met meervoudige functiestoornissen 2 Classificatie en terminologie 3 Personen met een ernstig motorisch- verstandelijke beperking 3.1 Omschrijving van de doelgroep 3.2 Orthopedagogische aanpak 3.2.1 Opvoedingsprogramma van Vlaskamp 3.2.2 Communicatie 3.2.3 Ouders als expert 3.2.4 Activiteiten 3.2.5 Multisensorische omgeving
395 395 397 397 402 403 405 406 406 408 409 410 411 411 413 413 415 415 416 416 418 426 429 429 430 436 436 437 438 439 439 440 441
Inhoud
3.2.6 Expressie van plezier of onbehagen 3.2.7 Handelingsplanning 3.2.8 Kwaliteit van Bestaan en denken in termen van ondersteuning 4 Dubbele diagnose 4.1 Inleiding 4.2 Terminologie en classificatie 4.2.1 De term ‘dubbele diagnose’ 4.2.2 Classificatie 4.3 Prevalentie 4.4 Omschrijving van de doelgroep 4.4.1 Achtergronden 4.4.2 Kenmerken 4.5 Orhopedagogische aanpak 4.5.1 Historiek van de behandeling van personen met een dubbele diagnose 4.5.2 Recente tendensen Bibliografie Namenregister Trefwoordenregister
442 442 443 446 446 447 447 450 452 454 454 454 455 455 457 461 495 505
15
