Voorwoord (Bernard Heldt) ............................................ 1 Karin Anderson: Nabootsing ........................................... 2 Bert ten Brinke: Motivatie van bewoners in het arbeidsproces .............................................................................. 7 Gert Bosma: Op zoek naar betrokkenheid ..................... 10 Paula Domen-Pelgröm: Contact met niet-sprekende, meervoudig complex gehandicapte kinderen ................ 15 Theo Hoevenaar: Onderzoek van een case-manager: Begeleiding van een groepsleidster in een probleemsituatie ....................................................................................... 18 Marjoke Keijman: Beweeglijke grenzen ....................... 22 Thea Langeveld-van Vugt: Over initiatief, beweging en wat je van een bewoner kunt leren ................................ 25 Ine Paymans-Simjouw: De oudere met een handicap: een eigen opgave .................................................................. 29 De auteurs ...................................................................... 32 Het Edith Maryon College ............................................. 32
Schetsen uit de praktijk van het werken met mensen met een verstandelijke handicap In 1996, 1998 en 2000 zijn er vanuit dezelfde opleiding ook series schetsen verschenen onder de titels: ‘De kunst van de ontmoeting’, ‘De kunst van het levend handelen’ en ‘Verrassend gewoon op weg’. Deze publicaties zijn ook te downloaden. Voorwoord De voor u liggende acht werkstukken zijn ontstaan in het kader van de Voortgezette Opleiding Heilpedagogie en Sociaal-therapie. Deze opleiding duurt 2 jaar en wordt verzorgd in maandelijkse blokken van 3 of 4 dagen. Gedurende het hele tweede jaar wordt onderzoeksbegeleiding gegeven (Onderzoeksadviesbureau A. de Vries, Arnhem) en werken de cursisten aan een eigen onderzoeksvraag. De deelnemers aan de opleiding zijn medewerkers in heilpedagogische en sociaal-therapeutische instellingen. Dit zijn instellingen waar geïnspireerd van uit de antroposofie wordt gewerkt met respectievelijk kinderen en volwassenen met een verstandelijke handicap. De cursisten hebben allen de basisopleiding voor heilpedagogie en sociaaltherapie afgerond (= de opleiding tot Z-verpleeg-kundige) of zijn een daaraan gelijkwaardige ontwikkelingsweg gegaan; ze werken dus al jaren in deze tak van zorg. Eén van de doelstellingen van de Voortgezette Opleiding is, bewustzijn te ontwikkelen voor het eigen handelen, voor de eigen intuïties in het werk.
Oorspronkelijk uitgegeven door Stichting Onderzoek je eigen werk, Arnhem, 1994, als publicatie nr. 10. Nu gedownload van www.academievoorervarendleren.nl Redactie: Albert de Vries en Yvette de Vries-Boelsma Uit privacy-overwegingen zijn de namen van de beschreven mensen veranderd. Het aangrijpingspunt voor het ‘helend handelen’, zoals we dat in de heilpedagogie zo mooi noemen, is de relatie, de wederzijdse verbondenheid tussen twee mensen: de begeleider en het kind of de volwassene met een handicap. Deze relatie is gebaseerd op de wil om samen op te trekken en je zodanig in te zetten dat de ander de meeste kansen geboden wordt om zich als individu te kunnen ontwikkelen. Helend handelen ondersteunt mensen om van uit eigen kwaliteiten een bijdrage te leveren op cultureel, sociaal en economisch gebied, hoe zwaar de handicap ook is. De eerste stap die de medewerker in de heilpedagogie of de sociaal-therapie zet, is zich openstellen voor de anderssoortige kwaliteit van de mens met een ontwikkelingsstoornis. Verwondering over de onverwachte invalshoeken van zijn reacties; respect voor de inzet die hij, ondanks zijn vele problemen, aan de dag legt. Duidelijk wordt dan dat de eigen eerste impulsieve reacties, vaak nauwelijks bewust, een claim kunnen leggen op de verdere mogelijkheden met dit kind of deze volwassene. Daar waar we dachten goed in ons vel te steken en van daaruit de ander aanwijzingen te kunnen geven of duidelijk te kunnen maken waar deze stappen zou moeten zetten, ko1
men we erachter dat we dikwijls een eenzijdige, van uit het verleden vastgezet grondpatroon van denken en handelen hebben, dat geen ruimte laat voor mogelijkheden die van uit de toekomst op ons afkomen. Dit kan enerzijds tot pijnlijke bewustzijnsmomenten leiden, zoals hier en daar in dit boekje naar voren komt, anderzijds kunnen we zien dat mensen met een handicap, van uit hun invalshoek, ons helpen innerlijk vrije en beweeglijke mensen, toekomstmensen, te worden. De vele fouten die we maken en die in de samenwerking soms tot explosies leiden, worden door mensen met een ontwikkelingsstoornis dikwijls met humor en met grote vergevingsgezindheid bejegend, als op een of andere manier beleefbaar is, dat we ons inzetten om ze te voorkomen. De gelijkwaardigheid in de relatie komt in dit toekomstaspect (deze hulp om uit onze eigen verstarring te komen)
Nabootsing Inleiding Ik werk op de Michaelshoeve, een heilpedagogisch instituut te Brummen. Ik werk in een groep met vier à vijf kinderen. Deze groep is onderdeel van een huis waar drie dergelijke groepen zijn. De kinderen in mijn groep variëren in leeftijd van vier tot negen jaar. In het instituut is het gebruikelijk dat de meeste jonge kinderen uit de thuissituatie of uit een observatietehuis via dit huis het instituut binnen komen. De kinderen blijven ongeveer één tot vier jaar in ons huis, vanwaar ze doorgaan naar een van de andere huizen binnen het instituut. In onze groep werken drie groepsleiders, waarvan één part-time. Bart De opname van Bart had nogal wat voeten in de aarde. Enkele leden van de opnamecommissie waren van mening dat hij niet binnen ons instituut zou passen. Hij zou niet leerbaar zijn. Bovendien bleek uit de rapportage van het dagverblijf waar Bart geweest was, dat hij agressief, zeer luidruchtig en destructief gedrag vertoonde, en daardoor 2
duidelijk naar voren. We leren vertrouwen op ons eigen handelen als we deze hulp leren aanvaarden. Daarvoor moeten, met behoud van de verantwoordelijkheid die we in dit werk op ons hebben genomen, deskundigheid en werkmethoden worden teruggebracht tot datgene dat we met ons eigen innerlijk, met onze eigen kwaliteit kunnen vullen: terug naar jezelf. Deze acht onderzoeksverslagen laten u verschillende invalshoeken zien die hierbij mogelijk zijn. Ze geven ook, als door een sleutelgat, een blik in verschillende werkruimtes, waarbij u uiteraard slechts datgene ziet, wat binnen het smalle focus van een sleutelgat valt. Bernard Heldt Algemeen Secretaris Heilpedagogisch Verbond, Hoofd Samenwerkende Opleidingen voor Heilpedagogie en Sociaal-therapie
Karin Anderson een zeer storende factor in elke groep zou vormen. Om hem het voordeel van de twijfel te gunnen werd besloten Bart een week bij ons te laten logeren, om hem beter te kunnen beoordelen. Hierdoor kwam hij in onze groep terecht. In de week dat hij bij ons logeerde, leerde hij één ding: zijn handen vouwen voor de maaltijd. Hieruit konden we concluderen dat hij dus wel degelijk leerbaar is. In deze tijd was Bart ook niet bovenmatig luidruchtig en agressief. Later hebben we dit gedrag nog wel waargenomen, maar alleen in drukke situaties, bijvoorbeeld tijdens een verjaarspartijtje waarbij een groter aantal kinderen aanwezig was. Op het kinderdagverblijf waar Bart voordien geweest was, zat hij in een groep met ongeveer acht kinderen. De drukte die dat met zich meebracht kan dus heel goed de oorzaak zijn geweest van zijn storende gedrag aldaar. Op het moment dat ik Bart ontmoette wist ik gelijk dat dit een jongen was ‘waar ik wat mee kan’. Er sprong om zo te zeggen een vonkje over tussen ons. Gelukkig had de kleuterjuf ook een dergelijke ervaring. Omdat wij het dus
wel met Bart wilden proberen werd hij toch aangenomen. Een kind dat niet leerbaar is, en toch leert? In de tijd dat ik als heilpedagoog werkzaam ben, ben ik nooit een kind tegengekomen dat niets kan leren. Het leren van praktische vaardigheden gaat bij een aantal van de bij ons geplaatste kinderen vaak wel erg moeizaam. In speciale gevallen is het leren van vaardigheden alleen te bereiken door eindeloze herhaling, vooral als het al wat oudere kinderen betreft. In dit geval ging het echter om een vrij jong kind, waar nog vaak veel te veranderen is. Bij Bart had ik sterk het gevoel, dat als hij vóór de leeftijd waarop meestal de schoolrijpheid optreedt het principe van de nabootsing zou hebben opgepakt, er nog een heleboel ontwikkeling mogelijk zou zijn. Eerste ontdekkingen in het werken met Bart De beginsituatie Bart is een jongetje van zes jaar. Hij is nog niet tot nabootsing gekomen. Zijn motoriek is behoorlijk goed ontwikkeld, maar hij maakt er alleen gericht gebruik van als dit aan zijn eigen behoeften tegemoet komt. Hij spreekt niet en is overbeweeglijk. Daar Bart niets alleen door het te zien nadoet dacht ik dat hij de zintuiglijke waarnemingen niet in zijn bewustzijn binnen kon brengen. Een eerste ingang om hieraan te werken leek ons via de lichaamsgerichte zintuigen: evenwichtszin, bewegingszin, levenszin en tastzin. Om deze zintuigen te ontwikkelen, hebben we in eerste instantie steevast een aantal oefeningen gedaan met Bart, zoals evenwichtsoefeningen, warm/koud ervaringen, tastindrukken, lichaamsbeleving. Daar het grootste manco in de bewegingszin scheen te zitten lag al snel de nadruk op het tot bewustzijn brengen van eigen en andermans bewegingen. Omdat Bart een erg chaotisch bewegingspatroon heeft, leek het daarnaast belangrijk om zijn bewegingen te structureren en er een ritmisch element aan toe te voegen. Het eerste oefenen van een spel In eerste instantie voer ik alle handelingen samen met Bart uit. Eén van de dingen waar ik mee begin is het spelletje ‘Papegaaitje leef je nog’. Het is een heel eenvoudig klapspelletje, heeft een eenvoudig ritme en een verrassend einde (kietelpartij). Ik pak de handen van Bart en houdt ze omhoog, dan sla ik er bliksemsnel met mijn handen tegenaan (anders heeft hij ze alweer laten zakken). Onderwijl zing ik het liedje en probeer zo goed en zo kwaad als het gaat het ritme aan te houden in het klappen. Bart vindt dit spelletje vanwege het kietelen aan het eind erg leuk, en na een aantal herhalingen slaagt hij er in zelf zijn handen omhoog te houden, en na een poosje slaagt hij er zelfs in om terug te slaan. Na dit geruime tijd dagelijks herhaald te hebben begint hij zelf om het spelletje te vragen door zijn handen omhoog te houden. Nu voeg ik ook een tussenklap in (telkens tussendoor een klap in de handen). De werkwijze is hetzelfde; eerst met mijn handen de zijne vasthouden en hem leiden.
Na een tijdje, je moet dit alles in weken en maanden tijds zien, met dagelijkse herhalingen, pakt hij ook dit op, zij het nog niet in het juiste ritme. Op dezelfde manier heeft hij nog een aantal spelletjes aangeleerd. Door het betreffende spelletje dagelijks te herhalen gedurende een langere tijd heeft Bart geleerd gerichtere bewegingen te maken, dat wil zeggen bewegingen die niet met zijn dwangen en/of dagelijkse behoeften te maken hebben. Hij wordt gemotiveerd in deze handelingen door de kietelpartij op het eind van het spelletje. Ook kun je zeggen dat er een eerste aanzet is gemaakt tot bewuste communicatie via het gebaar. Voorwaarden hiervoor zijn dagelijkse herhaling, een rustige plaats waar hij niet zo snel weg kan rennen (vanwege zijn overbeweeglijkheid), en het wekken van zijn interesse. Rustige plekjes om te ‘werken’ met Bart ontstaan vanzelf, bijvoorbeeld aan tafel in de kinderstoel, of op de W.C., of in zijn hoekje in de badkamer. Als je met hem, bijvoorbeeld tijdens het aankleden, in een hoekje zit, kan hij niet gemakkelijk wegspringen of omhoog klimmen, en kun je zijn aandacht wat langer vasthouden. Het aanleren van dagelijkse handelingen Ook het aanleren van dagelijkse handelingen gaat zo dat ik zijn handen pak en de bewegingen samen met hem uitvoer: Wassen: Ik stop mijn hand en zijn hand samen in het washandje en voer hiermee de bewegingen uit die voor het wassen noodzakelijk zijn. Na dit een aantal keren op deze manier samen met hem gedaan te hebben, laat ik het hem alleen doen en begeleid hem van buiten af met mijn hand. Daarna help ik hem alleen nog door te wijzen wat hij moet doen en dit mondeling te begeleiden. Als hij het uiteindelijk zelf kan, moet ik nog wel steeds naast hem blijven staan en hem aanwijzingen geven, daar hij anders de concentratie niet op kan brengen. Sprei instoppen: Bij het bed opmaken kies ik ervoor Bart alleen met het instoppen van de sprei te laten helpen om het voor hem overzichtelijk te houden. Ik leg de sprei op het bed en neem weer zijn handen in de mijne en stop samen met hem de sprei in. Na een poosje kan Bart zijn sprei een stukje zelf instoppen als ik naast hem hetzelfde doe, en nog later kan hij het ook als ik hem met woorden hiertoe aanzet. Hij begint nu zelfs spontaan te helpen met de lakens en het dekbed. Bij ‘nuttige’ handelingen lijkt Bart dus geen aparte motivatie nodig te hebben. Kennelijk neemt hij de zinvolheid van uit de samenhang waar, is gemotiveerd en met veel herhalen van een handeling komt hij tot het aanleren van een handeling. Na een langere tijd deze werkwijze te hebben volgehouden, lijkt er, heel summier, wat spontanere nabootsing te ontstaan. De motivatie die in het eerste begin nodig was om Bart tot een handeling te brengen hoeft nu niet meer door mij aangereikt te worden. Onze wil om hem iets te leren en hem in situaties te brengen waar hij iets kan leren en/of zinvolle situaties op te pakken, blijkt een belangrijke ondersteuning te zijn. Ook heeft hij hier, getuige het spontaan helpen met lakens en dekbed, iets nieuws uit zichzelf nage3
daan, een eerste voorzichtig begin van nabootsing?
Nico
Het aanleren van gebarentaal Om Bart communicatiemogelijkheden aan te bieden, hebben we op een gegeven moment besloten om Bart een aantal gebaren aan te leren om zijn behoeften kenbaar te kunnen maken. We kiezen hiervoor in eerste instantie een tweetal simpele gebaren, die te maken hebben met basisbehoeften. Een ‘boterham’ gebaar en een ‘smeer’ gebaar (om duidelijk te maken dat hij iets op zijn brood wil). Dit wordt hem op de eerder beschreven manier aangeleerd. Na een poosje kan hij inderdaad deze gebaren gebruiken om aan te geven dat hij iets wil. Dus in feite een abstractie gebruiken om iets concreets te vragen. Je ziet dit overigens ook al een beetje in de spontane gebaren die hij gaat gebruiken om om een spelletje te vragen. Bij het ontbijt wijst Bart op de theepot, zijn manier om duidelijk te maken dat hij thee wil. Ik maak met mijn hand een drinkgebaar en zeg ‘Thee’, tot mijn verbazing neemt Bart feilloos mijn gebaar over, dus regelrecht van uit de waarneming, en zegt heel duidelijk ‘Thee’. Langzamerhand komen er meer dingen die hij van uit de waarneming gaat overnemen, dus echt gaat nadoen! Om één en ander te laten beklijven is echter nog steeds eindeloos veel herhaling nodig. Eerst een aantal malen alles met hem samen doen, en dan naast hem staande meedoen en/of tegenover hem meedoen.
Nico is thuis, hij is vijf jaar oud. Ik ben in de tuin bezig om met schep en kruiwagen de zandbak bij te vullen. Nico wil helpen, pakt een klein kruiwagentje en een schepje en loopt achter mij aan, heel nauwkeurig nadoend wat ik doe.
Bij het aanleren van deze gebaren moet in eerste instantie ook nog alles samen met Bart worden gedaan. Dit leert hij echter veel sneller dan de allereerste spelletjes, kennelijk is er nu toch een makkelijker ingang ontstaan. Bij het derde gebaar, het drinkgebaar, doet Bart het spontaan na, direct van uit de waarneming. Hier is dus sprake van een eerste echte nabootsing. Bovendien is er nu ook sprake van een ander nieuw element, namelijk het verbinden van een abstractie met een dagelijkse behoefte. Het aanleren van gebarentaal is echter om twee redenen hierna gestopt. De eerste is het gebrek aan creativiteit onzerzijds, we konden geen nieuwe motivatie voor Bart bedenken, niet iets vinden wat zo sterk tot de dagelijkse behoeften van Bart behoort zodat hij gemotiveerd zou zijn een nieuw gebaar te leren. De tweede reden is dat de spraaktherapeute, die inmiddels met Bart aan het werk is gegaan, van mening is dat het aanleren van gebarentaal het leren spreken in de weg zou staan.
Wat bij andere kleuters dus een vanzelfsprekend nadoen van het gedrag van de volwassene is, wordt direct van uit de waarneming overgenomen. Peter Peter is anderhalf, hij krijgt een bromtol. Ik doe voor hoe het werkt. Peter pakt de bromtol en slaat er ongericht mee op de grond. Ik pak zijn handje en doe het samen met hem. Hierna maakt hij zelf de goede beweging. Dit heel jonge kind neemt de handeling dus niet uit de visuele waarneming over, maar uit de waarnemingen van zijn bewegingszin. Ook hier is de verbinding tussen waarneming en handeling veel directer als bij Bart het geval is. Je kunt aan het jonge kind zien dat het open is voor alle indrukken van buiten af. Het is geheel waarnemingswezen. Het neemt de indrukken op, is er één mee, gaat er in op. Het kind doet, zonder enige distantie, wat het waarneemt. In het spel worden dingen gereproduceerd die het waargenomen heeft, en die indruk op hem hebben gemaakt. Er zijn ook veel dingen die niet gezien worden. Hoe concreter het waargenomene is binnengekomen, hoe meer het uitnodigt tot nadoen. Bij een kind als Bart is dit nabootsingproces echter geen vanzelfsprekend proces. Innerlijk mist hij blijkbaar de ruimte, de rust, de structuren om iets op te nemen. Naar buiten komt alleen zijn innerlijke chaos. Dit uit zich ondermeer in de overbeweeglijkheid, het schreeuwen als er te veel drukte om hem heen is, (indrukken die hij innerlijk niet verwerken kan) en het destructieve gedrag; zoals het scheuren. Door het ontwikkelen van de bewegingszin, en dus ook het innerlijk meebeleven van de uiterlijke beweging komt een kind pas tot spraak. De spraakzin is gemetamorfoseerde bewegingszin. Een verdere uitwerking van de nabootsing in het werken met Bart
Nabootsing Om een wat duidelijker beeld van het begrip nabootsing te krijgen heb ik bij een aantal andere kinderen dit proces geobserveerd, hiervan drie kleine voorbeeldjes: Ron Ron is even oud als Bart, hij is op een middag thuis uit school. Ik moet nog even wat schoonmaken en sla aan het soppen met een emmer en een doekje. Ron hangt wat in mijn buurt rond en kijkt mijn werkzaamheden een poosje aan. Dan wil hij helpen, vraagt een doekje en gaat, net als ik, stoelen afsoppen.
4
Ballen leren Ik wil Bart leren overgooien met een bal. Stap 1: Met Bart samen, zijn handen vasthoudend, gooien. Dan achter de bal aanrennen en opnieuw gooien. Al snel is hier de lol af, Bart is niet bijster gemotiveerd. Toen de bal, nog steeds samen, op het schuine dak van het schuurtje gegooid. De bal komt nu ook terug, dus kunnen we tegelijkertijd het vangen oefenen. Stap 2: Na een aantal malen ga ik naast hem staan en stimuleer hem om te gooien, ik beweeg mee. Bart gooit de bal nu een beetje omhoog. Nog lang niet genoeg natuurlijk. Stap 3: We proberen nu opnieuw over te gooien. Dit lukt nog niet, Bart snapt de bedoeling niet en komt braaf de
bal brengen. Stap 4: Met de hulp van een derde gooien we over, ik weer samen met Bart. Stap 5: Bart snapt nu wat de bedoeling is en kan samen met mij overgooien en heeft er veel plezier in. Bij het ballen gaat het hele proces van leren en nabootsen al veel sneller, dit alles speelt zich af op een enkele middag. In dit voorbeeld wordt nog eens duidelijk welke stappen er nodig zijn om een eenvoudige handeling aan te leren: Stap 1 en 4, beide een nieuw begin. Eerst de handeling met Bart samen doen en herhalen, tot het enigszins in zijn bewegingsorganisme is opgenomen. Hierbij sta ik achter Bart, en ben dus min of meer plaatsvervanger voor zijn eigen bewegingsapparaat. In stap 2 is mijn functie het stimuleren van en het meebewegen met Bart. Hier blijkt dat hij weliswaar het grondprincipe van de beweging heeft opgepakt, maar nog niet in staat is deze gericht en met kracht uit te voeren. Bij stap 5 heeft Bart het principe door, en doordat er iemand is die de bal teruggooit komt het spelelement erbij, iets wat Bart kennelijk motiveert. Dit hele proces laat in het klein nog eens zien wat er nodig is om Bart iets te leren. Afwassen Bart mag helpen met de afwas, hij mag naspoelen en de vaat in het afwasrek zetten. Dit in het kader van het aanleren van zinvolle bezigheden. Ik doe hem voor hoe hij kopjes uit de bak moet halen door de eerste kopjes met hem samen te doen. Bart is dol op water en vindt dit een leuk spelletje. Ook de borden smijt hij vol enthousiasme in het rek. Ik zeg tegen hem dat hij ze netjes in het rek moet zetten en doe het een keer alleen voor. Bart pakt dit onmiddellijk op en doet het zoals ik aangeef. Naderhand moet ik het echter nog een heel aantal keren opnieuw voordoen voor hij het weet en het niet meer fout doet. Er zijn een aantal dingen die Bart alleen door eindeloos oefenen aan kan leren, hier is dus meer sprake van conditionering dan van nabootsing. Toch lijkt het erop dat deze ‘conditionering’ een voorwaarde is voor Bart om tot werkelijke nabootsing te komen, want pas als hij de handelingen in zijn bewegingslichaaam heeft opgenomen komt hieruit een primitieve vorm van nabootsing voort. Na het aanleren schijnt hij pas zijn waarneming in de daad om te kunnen zetten. Zingen We zijn, zoals wel vaker, tijdens het wassen en aankleden in de badkamer met zijn allen luidkeels aan het zingen. Hoewel het niet de tijd van het jaar daarvoor is, worden er vol enthousiasme strijdbare Michaelsliederen gezongen. Op het moment dat er een stilte valt, hoor ik Bart, die tot op dat moment nooit heeft gezongen en nog nooit een verstaanbaar woord heeft gesproken, een zin van het voorgaande lied zingen, waarin duidelijk verstaanbaar de woorden ‘Michael’ en ‘draak’ te horen zijn. Tijdens een verjaarsfeestje gebeurde er iets analoogs, aan het eind van het verjaarslied stak ik de arm van Bart in de hoogte, en hij riep duidelijk ‘Hoera!’. Deze beide voorvallen laten zien dat stemming en enthou-
siasme een grote invloed kunnen hebben op Bart. Er komen ongekende vermogens naar boven in hem. Hij blijkt bijvoorbeeld geen fysieke belemmering te hebben om te kunnen praten, zoals ik eerst vermoedde. Dergelijke situaties doen zich maar zelden voor, ondanks alle uitbundigheid die je maar kunt bedenken, het is dus niet te sturen of te gebruiken. Wel kan Bart sinds deze vrolijke gebeurtenissen liedjes neuriën. Er schijnt een deurtje te zijn opengegaan. Er heeft zich bij Bart kennelijk een innerlijke (ziele)beweging voorgedaan, hij heeft zich door de vrolijke stemming laten lokken. Inspiratie van uit de studie Door het intensief werken met Bart wordt de problematiek van dit kind steeds duidelijker, mede hierdoor wordt mijn aandacht getrokken door een stukje in de zogenaamde ‘Heilpedagogische Cursus’, waar Rudolf Steiner spreekt over een jong kind waarbij de nabootsing niet tot stand is gekomen (11e voordracht, 6 juli 1924, blz. 154): ‘Dan is er nog dat kind dat eigenlijk een overbeweeglijk kind is. Het is een slaperig, achterlijk kind. Hij heeft niet leren spreken. Hij is in alles ten achter wat nu juist in de eerste levensfase door de opvoeding moet worden bewerkstelligd. Dus is heel makkelijk te begrijpen waaraan het bij dit kind schort: Hij pakt het principe van de nabootsing niet, het kwam niet tot nabootsing. Dat wil met andere woorden zeggen: Het kind kan zijn organen van zijn Ik en astrale lichaam uit niet in beweging brengen. Het is een buitengewoon lief kind, maar hij kan het verlangen naar rust van de kant van zijn fysieke lichaam eigenlijk nauwelijks de baas worden’ Als behandeling geeft Steiner bij dit kind aan dat hij in steeds wisselende toestanden moet worden gebracht. Dit kan ondermeer gebeuren door tooneuritmie, en door een medicinale therapie waarbij de medicijnen in afwisseling moeten worden toegediend. Daarnaast geeft hij nog een paar aanwijzingen: ‘Verder is het van belang dat u het kind ritmische zinnen laat naspreken, zodanig dat het kind werkelijk de beklemtoning meedoet ‘Und es wallet und woget und brauset und zischt’. Nu komt het erop aan dat U zoiets dergelijks met het kind deskundig, langzaam doorneemt, langzaam heen en terug.’ ... ‘Nu is het ook goed als het kind ook fysiek in wisselende toestanden wordt gebracht. Dit kunt u doen door het kind afwisselend en betrekkelijk kort in matig warm water te baden en het daaraan aansluitend een matig koude douche geeft.’ ... ‘Alles wat u met dit kind doet moet erop gericht zijn de nabootsing te stimuleren.’ Naar aanleiding van deze suggesties zijn we in de groep met de laatste twee acties begonnen: s’ Morgens na het opstaan krijgt Bart een matig warm bad, waarna hij met koel water wordt nagedoucht. s’ Middags lopen we een gedichtje met hem, dat 5
enigszins geïnspireerd is op de zin die Steiner in de 11e voordracht aangeeft voor dit betreffende kind. Tevens zijn de arts en nu ook de heileuritmiste met Bart begonnen deze aanwijzingen op te volgen. Werken met het gedichtje Wij lopen achter Bart en houden hem bij de schouders vast, waarbij we op het ritme van het gedichtje een licht drukje op zijn schouders geven en tevens met hem voor en achteruit lopen. We gebruiken het volgende gedichtje: De Winden Waaien de Wereld Rond En Ik ben Bart en Stamp op de Grond Het Water Bruist en Brult en Sist En Ik ben Bart en Dat ben Ik. Het is geen literair hoogstandje, maar is wel gebaseerd op de door Steiner aangegeven klanken. Het accent ligt op de bewegingsklanken W, S en R. Al vrij snel gaat Bart tijdens het lopen van dit gedichtje meedoen met de lettergrepen in ongearticuleerde klanken. Hij wordt onrustiger, maar tevens helderder en beter aanspreekbaar en zich meer bewust van zijn daden. Hij weet ineens heel goed als hij iets doet wat niet mag, hij gaat ook ineens heel gericht ondeugend doen. Deze verhoogde onrust en het mee gaan doen met de klanken van het gedichtje is iets wat Steiner ook al aangeeft in zijn voordracht als mogelijke gevolgen. Deze therapie lijkt een goede aanvulling te zijn op de door ons gevolgde weg, die immers berust op het in beweging brengen en het bewuster maken van deze bewegingen. Terugblik en vooruitblik Het aanleren van zinvolle handelingen, zoals bed opmaken, helpen met de afwas, wassen en aankleden is er op gericht de bewegingspatronen te harmoniseren en daardoor opbouwend te werken aan de bewegingszin. Ook om de overbeweeglijkheid af te zwakken, zodat de bewegingen meer verinnerlijkt kunnen worden. De dingen die werkzaam zijn gebleken bij Bart zijn vooral ritme, veel herhaling en het werken via de beweging. Naast dit alles heb ik gemerkt dat een grote mate van enthousiasme plus de overtuiging dat wat je doet goed voor hem is, enorm werkzame factoren zijn. Op het moment dat ik aan hetgeen ik deed ging twijfelen, zoals ondermeer het geval was toen de spraaktherapeute mij erop wees dat het aanleren van gebarentaal de therapie zou tegenwerken, werkte het ook plotseling niet meer. De gebarentaal raakte in het vergeetboek. Bart gebruikt de gebaren die eenmaal zijn aangeleerd nog wel, maar ze zijn afgevlakt, algemeen geworden. Op een bepaald punt in mijn onderzoek besloot ik de gebarentaal weer opnieuw in te voeren, maar de twijfel was waarschijnlijk nog latent aanwezig bij mij en zodoende is het tot op heden toe nog niet verder ontwikkeld. Het kind moet dus in feite wakker worden in zijn lichaam. Het is de kunst het kind op een dergelijke manier te lokken hieraan wakker te worden, dat je het kind niet afschrikt. Het moet de moeite waard zijn om wakker te worden. Van tijd tot tijd kwamen we met Bart op een dood spoor. 6
De ontwikkeling stagneerde dan en het was moeilijk om verder te komen. Ik merkte dan bij mijzelf een gebrek aan motivatie op, in feite dus hetzelfde wat Bart doormaakte. Pas als ik dit bij mijzelf kon doorbreken, was er bij Bart ook weer ontwikkeling mogelijk. Hierdoor laaide mijn eigen enthousiasme dan weer op, en dit werkte dan weer door op Bart. Ik heb zelf aan het werken met dit kind en het onderzoek ervaren, dat ik enorm gemotiveerd was om met Bart te werken, en ook gedreven om hem wat te leren. Dit kwam enerzijds omdat ik, meteen toen ik Bart zag, ervan overtuigd was dat hij nog vele mogelijkheden had om zich te ontwikkelen, met name omdat hij nog vrij jong is. Daarbij kijkt hij bij tijd en wijle zo intelligent en wakker uit zijn ogen dat je direct het vermoeden hebt dat hij meer vermogens heeft dan hij nu toont. Hij verstaat ook best veel van het gesproken woord, met name eenvoudige opdrachtjes. Daar hij het ‘zwakste’ kind in mijn groep is, roept hij bij iedere medewerker een beschermende houding op, ook bij mij, en dat terwijl hij juist gebaat is bij een actieve, zoekende en stimulerende, op ontwikkeling gerichte houding van ons. Het werken met het onderzoek heeft mij een geheel nieuwe ingang en motivatie in mijn werk gegeven. Een hernieuwd enthousiasme om zoekend naar wegen het therapeutische element in mijn werk te verdiepen en uit te breiden. Het werken met jonge kinderen heeft hierdoor voor mij een nieuwe betekenis gekregen. Mede de ‘ontdekking’ dat je los van de ‘heilpedagogische routine’ , waarin zowiezo al een heleboel leermomenten voor de kinderen vervlochten zijn, toch in het gewone groepswerk therapeutisch een heleboel kunt doen. Hierdoor krijgt het dagelijks werk een meerwaarde voor mij. Het werken met Bart gaat natuurlijk onverminderd door. Het is een zoektocht die nog veel van onze inzet en creativiteit zal gaan vragen, want er is nog een lange weg te gaan. De voorwaartse stapjes die Bart heeft gedaan zijn nog uiterst klein, maar van grote betekenis voor zijn verdere ontwikkeling. Het eerste voorzichtige begin van nabootsing is ontstaan en dat is een basis waarop hij en wij verder kunnen werken. Voor mij heeft dit kind nog eens extra duidelijk gemaakt dat je altijd nog verder kunt en dat ontwikkeling bijna altijd nog mogelijk is. Hoe, en of, Bart zich verder zal gaan ontwikkelen zal afhangen van een heleboel factoren. Vast staat dat wij, zolang dat binnen onze mogelijkheden ligt, onze uiterste best zullen doen hem in zijn ontwikkeling te stimuleren en te ondersteunen.
Motivatie van bewoners in het arbeidsproces Inleiding Ik ben een 39-jarige sociaaltherapeut, die na 9 jaar werken in een pionierssituatie in Portugal een jaar heeft ingelast op Overkempe. Overkempe is een sociaal-therapeutische gemeenschap voor volwassen met een verstandelijke handicap in Olst. De bewoners zijn jong volwassenen die in het algemeen over weinig werkervaring beschikken. In de genoemde pionierssituatie bestond vaak een gebrek aan structuur, wat er dan toe leidde dat bewoners met mij meeliepen van de ene klus naar de andere. Hun motivatie was vaak een afgeleide van de mijne. Daarbij lagen twee gevaren op de loer: ten eerste dat ikzelf temidden van de (vaak fascinerende) werkzaamheden de bewoners én mijzelf voorbijliep en ten tweede dat de bewoners op die manier niet een eigen volwaardige werkhouding ontwikkelden en er een afhankelijkheid van mijn geestdrift kon ontstaan. In dit ‘vrij-jaar’ probeer ik nu een nieuwe verhouding te vinden tot het werk, ik zoek bij mezelf een grotere afstand tot bewoners en uitvoerend werk. Tegelijkertijd probeer ik tot een taakopvatting te komen waarbij het bevorderen van betrokkenheid, motivatie en zelfstandigheid van de bewoners een centrale rol krijgt. Als parttime invaller in de werkplaatsen op Overkempe beperkt mijn werk als begeleider in de werkplaatsen zich tot gemiddeld twee dagdelen in de hovenierswerkplaats (hierna: ‘de tuin’) en één dagdeel in de houtwerkplaats. Met behulp van prognoses op zoek naar motivatie De eerste weken van mijn onderzoek vallen samen met mijn eerste weken op Overkempe (september - november 1993). In die periode komen er vele vragen op mij af. Concreet: ‘Wat wordt er van mij als invaller gevraagd?’, ‘Wat kan ik van uit die positie aan de bewoners vragen?’ en ‘Hoe verhoud ik mij tot het incidentele karakter van mijn invalwerk?’ Maar ook rijzen er vragen van meer algemene aard: ‘Wat kan ik hier leren met betrekking tot de problemen die ik in mijn voorgaande werk tegenkwam ten aanzien van ‘motivatie’, zodat ik straks ‘vernieuwd’ mijn oude werk weer op kan pakken?’ Omdat ik in de eerste weken de indruk krijg dat nogal wat bewoners weinig gemotiveerd werken, besluit ik mijn onderzoeksvraag hierop te richten: ‘Hoe zit het met motivatie van bewoners in hun werk?’ Die vraag verdicht zich al snel rond één bewoner, die gezien zijn capaciteiten opmerkelijk weinig uitvoert. Ik begin te werken met een weekboek waarin eens per week concrete situaties worden beschreven, met inbegrip van mijn eigen handelen en het effect daarvan. Ik stel steeds een prognose op van een uit te voeren handeling met daarnaast een alternatieve handeling. Ik probeer mij zo exact mogelijk voor te stellen wat ik ga doen en probeer eveneens het effect van beide handelingen te voorzien. Bij deze werkwijze beslis ik niet van te voren welke handeling ik ga uitvoeren. Na afloop kijk ik terug naar wat ik daadwerkelijk heb gedaan. Bijvoorbeeld:
Bert ten Brinke
Handeling 1:
(Bewoner) Kees aanspreken: ‘Laat nou eens zien wat je kunt, dat je als volwassene kunt werken.’ Verwacht effect: In het begin, en daarna bij vlagen, zal hij ijverig werken, hoewel vermoedelijk niet langer dan 2 minuten achter elkaar. Handeling 2: Ik ga zelf iets aanpakken en ga naast Kees zitten werken. Verwacht effect: Hij zal aanvankelijk wat onwennig reageren en vervolgens in vlagen (circa 3 minuten) aan het werk zijn. Uiteindelijk uitgevoerde handeling: 2. Waargenomen effect: Ogenschijnlijk nihil, zelfs als er ook nog toevallig een (flink werkende) stagiaire aan de andere kant van hem plaats neemt. Hij loopt rond, rommelt met een afvalhoutje. De werkplaatsleider, terug van weggeweest, grijpt tenslotte in en stelt Kees straf in het vooruitzicht. Hij gaat dan aan de slag, maar haakt in minder dan 2 minuten weer af. Mijn eigen motivatie? Ik blijf hier al snel steken in het onderzoek: Het werken met prognoses en het terugkijken op het effect van een handeling heeft geen bevredigend resultaat. Het blijft een moeizaam bedenken van prognoses, en het effect bracht mij niet dichter bij de vraag: ‘Hoe bevorder ik de motivatie van de bewoner?’ Het voor mij nieuwe van de situatie in Olst speelt mij parten. In plaats van als werkleider samen met een groep ergens aan te werken, waarbij je invloed kunt uitoefenen op de groepssfeer en waarbij bewoners elkaar onderling ook helpen, voel ik mij onthand in een situatie waarbij in een grote groep (10 tot 14 mensen) iedere bewoner in principe een individuele taak heeft die hij al of niet uitvoert. De groep als zodanig werkt eerder verstorend, afleidend, dan stimulerend en aanvullend. Mijn eigen motivatie om in zo’n omgeving, waarin door bijna niemand echt lekker gewerkt wordt, een klus ter hand te nemen en intussen individuele bewoners te begeleiden, slinkt zienderogen. (Hiermee zij niets ten nadele van de werkplaats of de werkplaatsleider gezegd. Er worden hoogwaardige produkten vervaardigd en ook het sociale klimaat is goed. Ik beperk mij hier tot de wisselwerking tussen mijn motivatie en die van de bewoners.) Doordat mijn werklust op losse schroeven komt te staan speelt het motivatievraagstuk nu overal: bij de bewoners in hun dagelijks werk, bij mij in mijn dagelijks werk én bij het werken met prognoses in het onderzoek. Albert de Vries brengt mij er toe om mijn onderzoeksvraag dichter bij mijn actuele interessesfeer te brengen door de vraag als volgt te formuleren: ‘Hoe kan ik wat ik zelf doormaak in de motivatie ten aanzien van mijn onderzoek gebruiken in het vraagstuk van de bewoner en zijn motivatie?’ Dat brengt mij (januari 1994) enerzijds tot achterliggende 7
vragen van het sociaal-therapeutische werk: ‘Wat is überhaupt de zin van het werk?’, ‘Wat spreekt uit iemands houding?’, ‘Wat wil dat zeggen voor mij als begeleider en voor de aangeboden werkomgeving?’ en ‘Hoe zit dat met produktie en dienstbaarheid?’ Anderzijds ontstaat een behoefte om in de literatuur naspeuring te doen naar het begrip ‘motivatie’. Uit nadere bestudering van de ontwikkelingsstoornis van Kees wordt intussen duidelijk dat het motivatie-probleem bij hem ook een ‘ingebakken oorzaak’ heeft. Hij heeft zo blijkt - altijd al problemen gehad om iets met een doel te volbrengen. Toch beschikt hij zeker over handvaardigheid. Ook heeft hij naast autistisch aandoende trekjes uitgesproken sociale vaardigheden, kun je hem zelfs dienstbaar noemen. In de literatuur wordt het motivatie-begrip weinig of maar oppervlakkig behandeld. De aangedragen oplossingen van het verbreden van de plaats van de werker in het arbeidsproces (overzicht over het arbeidsproces, inzicht in waar het produkt toe dient en waar het naar toe gaat) zijn op zich gekenmerkt door eenvoud. Juist die eenvoud roept bij mij de vraag op waarom deze inzichten geen algemene navolging vinden. Na enige weken heb ik het bestuderen van allerhande achtergrondinformatie weer losgelaten, omdat het weliswaar bevredigend is om met studie bezig te zijn, maar het mij toch niet dichter bij de concrete problematiek brengt. Vanaf eind maart 1994 heb ik mij beziggehouden met de vraag: ‘Hoe kan ik mijn bevindingen en ervaringen nu meenemen naar de tuin?’ Ik werk vanaf dat moment veel frequenter in de tuin dan in de houtwerkplaats. Anders gezegd: ‘Hoe kan ik het werk zó inrichten dat het voortdurend gerelateerd kan worden aan een groter omvattend kader, en de praktische taak van alledag ook een relatie heeft met concreet ervaren behoeften?’ Omdat ik ook in het werk sta, blijft mijn eigen motivatie uiteraard een belangrijk element voor de motivatie van de bewoners. Dit overwegende, zie ik ineens hoe ik van uit deze vragen nu praktisch kan gaan werken aan mijn aanvankelijke vragen: ‘Hoe voorkom ik dat ik voorbijloop aan de bewoners?’ en ‘Hoe maak ik hen van uit het werk, en niet van uit mij als persoon, enthousiast voor hun taken?’ Nu ontbreekt alleen nog de praktische ingang. Analoog aan Albert’s suggestie om wat ik zelf doormaak te betrekken op het onderzoek en op de bewoners, besluit ik de praktische ingang van mijn onderzoek te plaatsen in de praktische ingang van het dagelijkse werk in de werkplaatsen: de werkbespreking. De vraag wordt dus: ‘Wat is de motiverende betekenis van de werkbespreking?’ en/of ‘Hoe geef je de werkbespreking zó vorm dat hij motiverend werkt?’ De werkbespreking Vanaf dat moment houd ik iedere keer dat ik in de tuin werk een werkbespreking met de bewoners bij aanvang van het werk. Ook nu hanteer ik het maken van prognoses van een handeling met het voorgestelde effect als voorbereiding. Ik bedenk geen alternatief meer. Bijvoorbeeld bij de eerste en derde werkbespreking die ik houd: Prognose: Ik wil de werkbespreking introduceren, uitleg8
gen waarom, proberen te laten inzien dat de situatie er om vraagt. Ik neem mij voor er de eerste keren niet te veel van te verwachten. Waargenomen effect: Sommigen lopen weg, al of niet met gereedschap, anderen mopperen over het gedoe, een enkeling vindt het interessant, kan eindelijk zijn zegje doen maar kan het eigenlijk niet opbrengen om ook te luisteren. Ik merk hoe groot de verleiding voor mijzelf is om ‘gewoon’ aan de slag te gaan. Prognose: Ik begin de middag met een werkbespreking en voorzie nog wat weerstand. Ik doe voorstellen, met redenen omkleed en verwacht dat dat overtuigend zal zijn. Ik sta open voor suggesties van bewoners. Waargenomen effect: Iedereen gaat mee in mijn vanzelfsprekendheid dat de werkzaamheden vooraf besproken en ingedeeld worden. Er vindt instemming met mijn voorstellen plaats. Inderdaad duiken er suggesties van bewoners op. Ik plaats die in het geheel, laat de andere bewoners zich ook uitspreken over de haalbaarheid en de noodzakelijkheid. Ik stuit daar op fixaties van bewoners op hun eigen voorstellen. Vanaf het eerste moment dat ik met de werkbespreking consequent aan de slag ga, ben ik gemotiveerd om het nader te onderzoeken. Ik heb nu concreet iets wat ik kan uitproberen in de actuele situatie waarvan ik vermoed dat het de bewoners kan helpen in hun motivatie én het raakt een vraag die mij al veel langer bezig houdt: ‘Waarom vinden er zo weinig werkbesprekingen plaats?’ Want wat kom ik in de praktijk vaak tegen? Werkplaatsen waar nauwelijks dynamiek aanwezig is en wat zou je dan ook bespreken? Of er is zoveel dynamiek, dat ‘er geen tijd voor is ...’ . Vooral dat laatste ken ik maar al te goed, de werkplaatsen met de zogenaamde werk- of productiedruk. Hier komen bij het op gang komen van mijn motivatie dus drie belangrijke aspecten naar voren: Er is 1. sprake van iets concreets, dichtbij’s, dat 2. ook in een algemeen, breder kader te plaatsen is én iets dat 3. aansluit bij een persoonlijke betrokkenheid. Het was van meet af aan duidelijk dat de bewoners veel gemotiveerder aan het werk waren dan voordat ik met de werkbespreking begonnen was. Je kunt je afvragen of het kringetje nu weer rond is: ik ben enthousiast en dus (daardoor) de bewoners ook weer. Dat lijkt wel zo. Lijkt. Want ten eerste zijn bewoners niet vanzelfsprekend, vanaf het eerste moment even gemotiveerd om een werkbespreking te houden. Ten tweede komt in de werkbespreking het werk zo objectief mogelijk ter sprake, en dus sta ik niet meer centraal, maar het werk zelf, dat wij als groep uit te voeren hebben. Bij de werkbespreking wordt aan de drie basisvoorwaarden, die ik uit het worstelen met mijn eigen motivatie heb leren kennen, tegelijkertijd voldaan: Er wordt teruggegrepen op werk dat al eerder begonnen is (gisteren, of onder gelijke weersomstandigheden, of vorig jaar om deze tijd).
Het werk wordt gekleurd door persoonlijke betrokkenheid (‘De mensen van de textielwerkplaats hebben gevraagd of wij ... .’). Het weer of het groeiseizoen als objectieve factor noopt tot iets. Eerder was ons al opgevallen dat ... (concreet, dichtbij). Dan volgt een sociaal proces van prioriteiten stellen en taken verdelen.
In hoeverre de werkbespreking zelf prioriteit is, moet in het begin over en weer worden afgetast. De volgende situatie van de vierde werkbespreking illustreert dat. Ook wordt duidelijk hoe sterk de gewoontevorming kan bijdragen om een idee handen en voeten te geven. De vierde keer dat ik er werk sinds het introduceren van de werkbespreking is er een lang verwachte partij bomen gekomen, die - gezien het weer en het tijdstip van het jaar - zo snel mogelijk geplant moeten worden. Ik begin dus met een hoeraatje: ‘De bomen zijn er eindelijk jongens, laten we meteen aan de slag gaan, dan komen ze er vanmiddag waarschijnlijk nog in!’ Maar: Ik word met gereedschap in de ene hand en de deurklink in de andere hand teruggefloten door een bijna verbolgen groep bewoners: ‘Ja maar we doen toch eerst de werkbespreking?!’ Conclusie en vooruitblik Het doen van onderzoek stond altijd ver van mij af, dacht ik. Het nadenken over waar je mee bezig bent, bijvoorbeeld in je werk, is niet zo beladen, dat doe je gewoon. Het is een interessante ervaring om te ontdekken dat de stap van ‘nadenken over’ tot ‘onderzoeken’ in wezen een kleine is, als het onderwerp van onderzoek maar ‘dichtbij’ genoeg is, en dat ik door die kleine stap een heel eind verder ben gekomen. Dit onderzoek heeft mij geholpen om algemeen bekende wetmatigheden hanteerbaar te maken in mijn specifieke situatie. Door algemeen bekende wetmatigheden - in dit geval met betrekking tot het motivatie-vraagstuk - serieus toe te passen, heb ik aanvankelijk het idee opnieuw het wiel uit te gaan zitten vinden. Terugkijkend concludeer ik dat ik het wiel niet opnieuw hoef uit te vinden, maar dat ik wel zelf moet uitvinden hoe ik de voorhanden zijnde wielen aan mijn eigen wagen moet zetten. Nieuw is de ontdekking van de sociale dimensie van de werkbespreking en de dimensie dat de bewoners zelf meedenken/ meewerken aan het tot stand komen van dat in- en overzicht. Het is niet een in- en overzicht dat los van hun concrete werkelijkheid bestaat, maar zij worden daar zelf in serieus genomen. Nieuw en spannend is het om de eigen ervaringen en gevoelens in het hele proces boven tafel te halen en bewust te hanteren in de uiteenzetting met het vraagstuk. Concreet wordt de worsteling met het vraagstuk van de motivatie in het arbeidsproces vruchtbaar, op het moment dat ik de bekende elementen (het overzicht, het dichtbij brengen, het weten waartoe het produkt dient, het maatschappelijk nut, de persoonlijke betrokkenheid) met elkaar ga verbinden in een concrete situatie: de werkbespre-
king. Hoewel ik allang doordrongen ben van het nut van de werkbespreking, beschik ik pas in deze nieuwe werksituatie op Overkempe over de nodige rust en terughouding om er daadwerkelijk mee aan de slag te gaan. Belangrijk is echter ook in dit kader, dat mijn aanvankelijke vragen die ik nog onuitgesproken uit mijn vorige werkkring heb meegenomen, nu bewust worden en aangepakt kunnen worden. Tenslotte wil ik nog twee fenomenen kort beschrijven, die tijdens dit onderzoek de kop op staken: het fenomeen van de onmacht en dat van de overgangssituatie. Gevoelens van onmacht heb ik tijdens het onderzoek herhaaldelijk gehad. Steeds kwamen die bijvoorbeeld na de feedback van Albert en de overige groepsleden: ‘Hoe nu verder?’ Dan kwam thuis weer de nieuwe uiteenzetting met de onderzoeksvragen en -methodes. Piekeren, een dood punt ervaren, en dan krijgt het weer (even) handen en voeten. Wat betreft het fenomeen van de overgangssituaties is de werkbespreking, als overgang van huisleven naar werkplaats/beroepsleven, een typisch voorbeeld. Ik ben de overgangen niet alleen beroepsmatig (als bosbouwer, tuinverzorger) al eens op het spoor gekomen (ecologisch waardevolle biotopen vind je in overgangzônes: droog/ nat, zoet/zout, licht/schaduw, enz.), maar ook in het dagelijks leven in de zogenaamde deurklinkgesprekken (‘O ja, wat ik nog zeggen wou ...’ en dan komt het belangrijkste). Het is dan ook niet verwonderlijk dat ik nu met mijn werkmotivatie-vraag ben aangeland bij één ‘poort’ van het werk, namelijk de werkbespreking bij aanvang van het werk. Van uit deze gedachte dient zich ook het fenomeen van de terugblik bij de afronding van het werk aan: ‘Hoe richt je die zo in dat hij inspirerend werkt?’ Deze vraag ligt nog open.
9
Op zoek naar betrokkenheid Inleiding Ik werk als sociaal-therapeut in Bronlaak, een instituut voor in hun ontwikkeling gestoorde volwassenen, te Oploo. In dit individuele onderzoek heb ik, door het bijhouden van een weekboek, regelmatig teruggekeken op werkervaringen van een afgelopen week. De opdracht was om daarbij te zoeken naar situaties waarin ik onverwachte, verrassende handelingen heb verricht of waar ik juist vragen over heb. In eerste instantie kwam ik daarbij uit op het thema: het samenwerken met en het begeleiden van collega’s. Ik heb een begeleidende rol naar sommige collega’s die de interne opleiding volgen. Maar zowiezo ga ik met collega’s in gesprek waar ik denk, dat dat nodig of wenselijk is. Ook de teambespreking vervult daarin een rol. Door mijn weekboek en door het gesprek met mijn onderzoeksgenoten en Albert de Vries, krijg ik zicht op de mogelijkheden en beperkingen die er aan zo’n begeleidingsgesprek kunnen zitten. Uit dit deel van het onderzoek komen bepaalde conclusies naar voren waarvan het interessant lijkt om te onderzoeken of die ook geldigheid hebben in andere begeleidingssituaties met collega’s. In de werkelijkheid van de dagelijkse werkpraktijk (waar het werken volgens de methode van het weekboek zich op richt) deden zich echter in die periode géén geschikte begeleidingssituaties voor om het onderzoek in die richting te vervolgen. In een bijeenkomst met mijn onderzoeksgenoten ben ik er op gewezen dat het zinvol zou zijn om nu eerst verder bij mijzelf situaties met bewoners nader te onderzoeken. Dat was een goede, zinvolle aanwijzing omdat het onderzoek zich richt op mijzelf als handelende persoon. Tevens werd daarmee het onderzoek verbreed. Naast het onderzoek naar mijzelf als begeleider van collega’s, kwam daar nu het onderzoek naar mijzelf als begeleider van bewoners bij. Van verschillende bewoners ben ik terugkijkend gericht aantekeningen gaan maken in mijn weekboek. Uiteindelijk heb ik van twee bewoners situaties beschreven en daarin proberen naar voren te laten komen hoe ik onderzoekend bezig ben geweest en waar ik in beweging ben gekomen. Weer dus, door te kijken waar ik onverwacht, verrassend handelde en waar ik met vragen leefde. Uiteindelijk blijken begeleiding van collega’s en bewoners weer samen te komen. Een werkbegeleidingssituatie Een collega heeft meer dan gemiddeld met een bewoonster te maken, die zéér extravert is en drukke gedragingen vertoont. Ze kan onophoudelijk praten, babbelen, rondlopen, aandacht vragen. Ze kan obstinaat en zelfs agressief worden als er corrigerend wordt opgetreden. Deze collega rapporteert op een gegeven moment dat ze nog steeds niet de juiste verhouding tot deze bewoonster gevonden heeft. Dat is eufemistisch uitgedrukt want het gaat om escalerende situaties die veel emoties oproepen. Op het moment dat ik dat in mijn dienst voor de zoveelste keer in de rapportage lees, is het mijn onmiddellijke reac10
Gert Bosma tie om deze bewoonster straf te geven, straf dus voor iets wat de vorige dag bij mijn collega gebeurd is. Dit is een volstrekt ongebruikelijke handelwijze voor een sociaaltherapeut. Maar op de een of andere manier was het op dat moment voor mij nodig om een dergelijke daad te stellen. Een week later wordt deze collega ziek van de situatie, ze kan de confrontatie met de bewoonster niet meer aan. Ik maak me zorgen omdat een andere collega in het verleden ook niet door deze problematiek heen is gekomen en omdat ik de situatie nu vergelijkbaar vind met die van toen. Ik doe telefonisch een ingrijpend voorstel aan deze collega voor bij haar terugkeer. Dat voorstel houdt in dat de vrijheden van de bewoonster fors worden ingeperkt als zij in dienst is en bovendien dat er als zij werkt steeds iemand oproepbaar is om zonodig bij te springen als het niet lukt om het ongewenste gedrag te beïnvloeden. (Zo’n oproepsysteem is er al in Bronlaak, maar bleek voor deze situatie niet optimaal; vandaar een specifieke variant.) Het is ongebruikelijk om zulke vergaande voorstellen te doen zonder daar met het gehele team over van gedachte te wisselen. Maar ik deed het spontaan en zonder reserve en uit betrokkenheid. Mijn collega kon, ondanks de emoties, open communiceren over haar moeilijkheden en ze wees de hulp niet af. Toen ze weer begon te werken zijn de hulp/maatregelen in overleg aangepast en gedeeltelijk ingevoerd. Vooral het tijdelijk vergaand inperken van de vrijheid van de bewoonster bleek een adequate manier om uit de impasse te komen. Daar kon mijn collega verder mee en tegelijk veranderde mijn rol daarmee ook van begeleider van deze situatie, tot geïnteresseerd meekijkende collega. Achteraf bezien beleef ik de straf die ik gaf als een wat onbeholpen poging om me directer en concreter in deze situatie te begeven. Ik wilde er als het ware bij zijn. Maar in de praktijk ben ik in feite dus niet aanwezig als mijn collega tegenover deze bewoonster staat. Later lukt het, door mijn vergaande voorstellen toch, om het element van vóórdoen, van mee laten kijken naar mijn werkwijze, van naast iemand staan, in gesprekken over te brengen. En vervolgens houdt dat element van mee laten kijken op en laat ik mijn collega zelf haar weg er verder in zoeken. Ik ben me er door voorgaande situatie bewust van geworden dat de gesprekken die ik meestal in dergelijke situaties voer, vaak teveel bestaan uit het geven van adviezen en dat die gesprekken daardoor te vrijblijvend zijn. Een concreet voorstel doen, voor een wijze van handelen in een bepaalde werksituatie, aan een collega, is een veel specifiekere interventie dan een advies geven. Mijn collega kon meegaan in mijn voorstellen, kon met mij meekijken naar mijn daden en daardoor meekijken in mijn werkwijze. Uit dit alles komt ook naar voren, dat de hulp die impliciet door de collega aan mij gevraagd wordt, of anders gezegd: waar ik mij in de situatie onverwachter wijze zelf toe uitgenodigd zie, correspondeert met de hulp die de bewoonster waar zij het moeilijk mee heeft, aan mij
vraagt. De betreffende bewoonster is ook zéér afhankelijk van opdrachten en specifiek tot haar gerichte interventies. Blijkbaar is mijn collega, van uit haar inleven en verbonden zijn in de problematiek van de bewoonster, meegezogen in die problematiek en kan daar dus ook niet zelf meer een adequaat antwoord op geven. Adviezen zijn in zo’n situatie te vrijblijvend, er is blijkbaar meer actie van mijn kant nodig. Henk Henk heeft mee het ontbijt verzorgd en daarbij zelfstandig melk warm gemaakt voor over de muesli van hemzelf en een medebewoner. Een enorme dikbuikige aardewerken kan heeft hij daartoe zeker voor driekwart gevuld; méér dan genoeg voor tien personen in plaats van twee. Ik zeg hem, niet onvriendelijk: ‘Nou Henk, dat is toch veel te veel melk voor twee mensen, de volgende keer mag het wel wat minder zeg!’ Henk reageert hier direct verbolgen en boos op; en de communicatie stokt voor dat moment. Hij doet nog een onbeholpen poging om zich te rechtvaardigen en ik probeer de situatie wat te sussen. Maar hij blijft boos en ik doe er het zwijgen toe. Een volgende morgen, kort daarop, wenk ik Henk mee de keuken in en zeg: ‘Ik wil je graag iets laten zien.’ Zwierig pak ik melk uit de koelkast en een klein melkkannetje uit een andere kast. Als moest ik een demonstratie van mijn kookkunst geven, ga ik te werk. En ik laat overdreven aanschouwelijk zien, hoe ik eerst melk in het kannetje doe, wat maat geeft. Vervolgens gaat de melk uit het kannetje in de pan om verwarmd te worden en later weer terug in het kannetje. Henk kijkt argwanend, maar belangstellend toe. Ik laat het eigenlijk bij deze demonstratie, ga er niet redenerend op in, maar eindig slechts met een: ‘Huppekadee, en klaar is de melk!’ Het was een niet van te voren bedachte, spontane actie om voor Henk deze kleine ‘voorstelling’ op te voeren. De volgende morgen ben ik vrij, maar loop langs Henk (werkelijk toevallig, ik woon bij mijn werk en kom iets halen voor mijn eigen ontbijt) als hij net aanstalten maakt, om de melk te gaan verwarmen. Ik houd halt, leg mijn armen op mijn rug, trek een grijns en ga quasikritisch staan kijken hoe hij te werk gaat. Henk kan er wel om lachen en verricht vervolgens met zekere gebaren de handelingen op precies dezelfde manier als ik de dag daarvoor heb gedaan. Ik steek mijn duim omhoog en loop weer door. Terugkijkend op de situatie met de melk zie ik hoe ik me in eerste instantie druk maak over het onnodig gebruik van een grote hoeveelheid melk. Ik val onverwacht in de beschreven situatie en handel zoals ik doe, zonder veel bewustzijn. Maar door de manier waarop de ontmoeting verloopt word ik me er van bewust dat ik niet de beperkingen, maar de mogelijkheden van Henk centraal moet stellen. Dat weet ik al, maar dat weten is blijkbaar nog niet voldoende om in deze situatie met bewustzijn ten opzichte van Henk te kunnen staan. Door deze onverwachte situatie serieus te nemen, kan ik er op voortborduren. Mijn ‘kleine demonstratie’ op de tweede ochtend was weliswaar een spontane en niet-vóór-
gedachte actie, maar deze had niet kunnen ontstaan zonder de eerste situatie. Achteraf ben ik er tevreden mee dat Henk in de loop van de dagen er in slaagt, om mee te kijken naar de situatie met de melkkan. Hij ziet dat het ook anders kan, ik kan hem de andere mogelijkheid laten beleven. Uit de eerste situatie, waarin ik gericht ben op direct resultaat, kan de tweede ontstaan waarin ik Henk mee laat kijken naar mijn handelwijze en de derde waarin ikzelf mee kijk naar de handelwijze van Henk. Die laatste situaties zijn veel minder direct, we staan naast elkaar in plaats van tegenover elkaar. Er is niet meer een concreet tastbaar doel, maar in plaats daarvan een streven zichtbaar geworden. Ondanks de eerste strubbeling is de melkkwestie een situatie geworden, die ik in kan zetten om te streven naar goede ontmoetingen met Henk. In het directe persoonlijke contact met Henk loop ik al snel tegen zijn beperkingen op. Hij heeft wel voorstellingen, maar deze verdichten zich niet tot gedachtes; hij heeft weinig fantasie. In het wekelijkse gesprek, dat ik als mentor met hem heb, komt hij week in week uit met min of meer dezelfde gespreksonderwerpen. En zijn zwakke denkleven belemmert het ons, om over míjn onderwerpen werkelijk zinvol met elkaar te praten. Daarop laat ik de gesprekken wat minder vaak plaatsvinden, maar Henk blijft erom vragen, voor hem is het van belang. Nu heb ik elke week een gesprek met Henk en Sjoerd samen. Sjoerd (waar ik eveneens mentor van ben) heeft ‘gelukkig’ (in dit geval een geluk bij een ongeluk) altijd veel probleempjes, zodat de aandacht wat minder op Henk is gevestigd, er wordt wat minder concentratie van hem gevraagd. Henk zit er ontspannen bij met een glaasje sap, brengt wat onderwerpen in van zichzelf, die we vervolgens kort aandacht geven. Dan praat ik verder met Sjoerd. Henk luistert mee en creëert met mij samen een wat ludiek-luchtige sfeer, zo van: ‘Hoe komt Sjoerd in hemelsnaam aan al die problemen?’ Deze sfeer is voorwaardescheppend voor het gesprek, voor beiden! Of liever gezegd: voor alle drie! Af en toe breekt Henk opeens pardoes in, in het ‘andere’ gesprek (met Sjoerd!); al luisterend en associërend is hij weer ergens opgekomen. Dat laat ik gewoon toe, zo raakt Sjoerd ook betrokken bij Henk zijn onderwerpen en ontstaat er een beweeglijk gesprek waarin Henk veel beter tot zijn recht komt. Terwijl hij minder tijd toegemeten krijgt, beleeft hij meer ruimte, kan hij zijn sterk geordende voorstellingen wat loslaten en ontstaat er een ‘mijmeren’ dat veel vruchtbaarder is. Verder hierop voortbordurend, verder zoekend, heb ik nog een volgende stap gezet: ik ga er soms toe over om de dynamiek van de gehele groep bewoners aan te wenden als ik merk dat ik Henk niet ‘bereik’. Ik breng dan een onderwerp dat met hem te maken heeft tijdens de koffie of de maaltijd ter sprake. Henk voelt zich minder aangesproken en kan daardoor meer open zijn en meemaken hoe er indirect over zijn onderwerp wordt gesproken. Ook de humor komt zo beter tot zijn recht; het is bij Henk zinvol om de zaken af en toe eens flink te overdrijven en ‘uit te vergroten’ en het is waardevol als meerdere mensen in een kring er dan om de beurt een schepje bovenop doen. Ik heb een keer mee mogen maken dat Henk in zo’n 11
‘dolle’ situatie zich helemaal uit zijn zwaarte kon verheffen en lachend en hoofdschuddend uitriep: ‘Het lijkt hier wel een gekkenhuis!’ Ook in de gesprekken zien we dat Henk het moeilijk aan kan om direct tegenover de ander te staan. Als de kring groter wordt en hij indirecter wordt benaderd, ontstaat er ruimte en tevens het element van naast elkaar staan. Als ik nog wat nader de gesprekken met Henk bezie, is het nog van belang te vermelden, dat hij degene is die de aanzet gaf tot de gezamenlijke gesprekken met Sjoerd. Eigenlijk waren die gesprekken na elkaar gepland, maar hij kwam gewoon (te vroeg) mee met Sjoerd en zei dat hij het wel gezellig vond om erbij te zijn. Omdat Sjoerd het ook prima vond, heb ik het toen maar zo gelaten. Ook hecht hij er zichtbaar waarde aan dat die gesprekken in mijn huiskamer (ik woon bij mijn werk) plaatsvinden en niet in zijn slaapkamer. Henk zoekt zo zelf de ontspannen, ongedwongen ontmoeting, want daarbinnen kan hij in gesprek komen over zichzelf. Zo draagt hij er op zijn eenvoudige en spontane wijze zelf toe bij dat er goede ontmoetingen kunnen ontstaan. Sjoerd Sjoerd werkt al zo lang als hij in Bronlaak woont, dat is vijf jaar, in de houtwerkplaats. Hij is in zijn twintiger jaren en het ideaal is dat bewoners in die levensfase verschillende werkgebieden bezoeken om zo tot een gerichte keuze voor een beroep te komen, dat ze dan (vaak) lange tijd gaan uitoefenen. Bij Sjoerd is dit ‘wisselen’ er tot nu toe bij ingeschoten. Voor een deel door oorzaken buiten hem, maar die doen hier verder niet ter zake. Wat bijzonder is, is dat hij er zelf ook niet mee bezig is. Hij neigt naar vaste gewoontevorming; eigenlijk kan hij niet of nauwelijks een voorstelling vormen van zichzelf op een andere plek dan waar hij nu is. Sjoerd heeft het in de houtwerkplaats wel naar zijn zin, maar erg enthousiast, zoals in het begin, is hij niet meer. Een jaar geleden ben ik begonnen met hem over ander werk te praten. Naar aanleiding van het bijspringen van Sjoerd in de groentetuin (extra hulp bij de oogst) vraag ik hem of hij daar niet zou willen werken. Sjoerd reageert daar aarzelend positief op: ‘Ja, misschien is dat wel wat voor mij.’ Maar vervolgens doet hij er niets mee. Het blijft een idee van mij dat hij uit beleefdheid even ‘meeneemt’. Eerder bereik ik er iets negatiefs mee, want het werk in de houtwerkplaats komt voor hem wel enigszins op losse schroeven te staan. De werkleider ziet Sjoerd liever als vaste werknemer in de houtwerkplaats, want hij zorgt voor een goede sfeer en verricht goed en fijn werk dat niet door iedereen gedaan kan worden. Dit verschil in visie tussen werkleider en huisleider is voor Sjoerd belastend, want hij wil graag altijd met iedereen op goede voet staan en het vooral met alle medewerkers eens zijn. De werkleider en ik kunnen dat meningsverschil uithouden en praten daar met elkaar over, maar voor Sjoerd is het een probleem dat tijdelijk niet alles in kannen en kruiken is. 12
Omdat we er op deze manier niet uitkomen blijft het vraagstuk rusten. Deze zomer wordt Sjoerd weer gevraagd om te komen helpen bij de oogst in de tuin en omdat we zien hoe goed hem dat doet, de verandering en het buiten werken, komt het ‘vastzitten’ in de houtwerkplaats weer ter sprake in het team: nu ‘moet’ er volgens ons toch iets gebeuren. Maar de werkelijkheid ziet er zo uit dat we niets ondernemen. Op een gegeven moment ben ik in gesprek met de coördinator van de werkgebieden over een ander onderwerp. Zonder dit voorbereid te hebben en zonder duidelijke vraag, breng ik de situatie rond Sjoerd ter sprake. Ik weet niet wat ik er mee moet en dáárdoor kunnen we naar Sjoerd kijken. Terwijl we in het afgelopen jaar steeds hebben gekeken naar hoe wij het werk van Sjoerd zouden kunnen veranderen, concluderen we nu dat wij kennelijk niet voor hem kunnen bepalen wat een goede werkplek zou zijn. We spreken af dat ik Sjoerd zal blijven stimuleren om over zijn beroep/werkplek na te blijven denken. Maar dat hij als hij inderdaad zou willen veranderen daartoe een afspraak moet maken met deze coördinator, dus dat die persoon ‘daar over gaat’. Hoewel er wel ideeën zijn over een eventuele andere werkplek voor Sjoerd, zal deze coördinator hem daar niet mee ‘belasten’. Eerder zal hij een gereserveerde houding aannemen ten aanzien van de wens tot verandering van werk. Sjoerd zal hem moeten laten zien, laten beleven dat hij werkelijk een andere plek zoekt. Ik heb dit alles aan Sjoerd, mijn teamleden, aan de werkplaatsleider en aan de ouders van Sjoerd overgebracht. En iedereen wachtte dus eigenlijk tot Sjoerd de eerste stap zou zetten. Dat heeft hij na een aantal weken ook gedaan en eigenlijk is het nu zo dat zij nu samen een onderzoeksweg rond het werk van Sjoerd gaan. Sjoerd wordt door mij begeleid tot grotere zelfstandigheid. Verstandelijk is hij van ‘hoog niveau’ (dat is gerelateerd aan de ‘gemiddelde’ bewoner van Bronlaak). Mits helder en duidelijk verwoord kan hij veel opnemen en leren van een gesprek, een les of een toespraak. Ook leest hij boeken over onderwerpen die hem interesseren en neemt zo allerlei informatie tot zich. Hij kan ook veel, bijvoorbeeld zorgvuldig schoenen poetsen, een elektrische figuurzaagmachine heel behendig bedienen en een deel van zijn financiën zelfstandig beheren. Zijn probleem is dat hij altijd aan zichzelf, aan anderen of aan situaties twijfelt. Over de kleinste zaken vraagt hij bevestiging. Als de onzekerheid te groot wordt gaat hij luidruchtig in zichzelf praten, waarbij hij van een mug een olifant maakt, een futiel feit tot iets enorms opblaast, waarbij hij bovendien op zichzelf moppert en scheldt. Vanaf dat hij bij ons in Bronlaak is komen wonen, zijn we hem dit gedrag gaan spiegelen, soms vrij confronterend. Een voorbeeld hiervan is om hem uit een vastgelopen situatie te halen, hem daarbij te ‘ontslaan’ van waar hij mee bezig was en vervolgens van hem te verlangen dat hij terstond zijn perikelen in een schrift aan papier toever-
trouwt. Naarmate zijn zelfvertrouwen toeneemt en het op zichzelf mopperen/schelden afneemt, zijn we langzamerhand natuurlijk ook steeds minder vaak genoodzaakt om Sjoerd te ‘wekken’ uit situaties waarin hij zichzelf verstrikt heeft. Toch blijft dit gedrag deels bestaan en blijft hij daarmee enigszins afhankelijk van de aanwezigheid van begeleiders. Die afhankelijkheid is nu echter net waar ik zoveel mogelijk vanaf wil bij Sjoerd. Ik wil het evenwicht dat er nu in zekere zin is, als goed beschouwen en passend bij de ontwikkelingsstap waarop hij nu staat. De uitbarstingen en vastlopende situaties die er nu nog zijn, tracht ik met mildheid te accepteren en met humor weg te wuiven. Ik kan en wil Sjoerd niet ‘veranderen’. Ik tracht nu veel meer toekomstgericht met hem bezig te zijn. Een voorbeeld hiervan is het volgende: Op woensdag eindigde de werktijd in Bronlaak een half uur eerder dan op andere werkdagen. Dat gaf hem de mogelijkheid om rustig naar het postagentschap in het dorp te fietsen, om geld van zijn girorekening te halen. Nu verviel dat extra half uur en Sjoerd meende nooit meer geld op te kunnen nemen en stond zich daar behoorlijk over op te winden. Ik kon die opwinding negeren en hem er op wijzen dat hij eerst eens zou kunnen onderzoeken wat nu precies de consequenties zijn. En dat heeft hij ook zelfstandig gedaan en hij heeft er een oplossing voor gevonden. Voorheen was die opwinding soms zo extreem dat ik die niet eenvoudig met een hint kon doorbreken. Nu dat wel zo is voel ik me ook verplicht, om op die veranderende situatie in te spelen en hem te helpen zelf oplossingen te zoeken, zelf beslissingen te nemen. Desondanks val ik als begeleider soms toch terug in ‘oud’ gedrag. Sjoerds ‘problemen’ en gedrag zijn vaak egocentrisch en kunnen irritatie oproepen. En als ik daar niet boven kan staan grijp ik soms ‘ten onrechte’ terug op de confronterende aanpak. Dan dus eigenlijk niet zozeer om Sjoerd te helpen zicht te krijgen op zichzelf; maar meer uit eigen onmacht en frustratie. Ik beleef dat Sjoerd mijn worsteling om hem op een nieuwe manier tegemoet te treden aanvoelt en dat hij mij daarin als het ware tegemoet komt. Er zijn minstens drie situaties geweest in de afgelopen maanden waarin ik ‘als vanouds’ hem zijn gedrag spiegelde, maar dat hij dat niet accepteerde. Daar waar hij in het verleden ondanks de manier waarop het gebeurde mijn bemoeienis blijkbaar als hulp kon accepteren, daar komt hij er nu tegen in opstand. Meerdere keren heeft hij mij voorgehouden: ‘Wees toch niet zo streng!’, of: ‘Bemoei je er niet mee!’. Zelf schrikt hij nog een beetje van die opmerkingen, maar ik complimenteer hem ermee! Terugkijkend naar het hele gebeuren rond de eventuele werkverandering, zie ik dat het in eerste instantie alleen maar gaat over de daadwerkelijke verandering van werk. Naar aanleiding van Sjoerds enthousiasme over het tuinwerk begin ik over werkverandering te praten. Maar doordat Sjoerd deze kans niet aangrijpt word ik me ervan bewust dat de voorwaarden van waaruit hij zelf voor ander werk zou kunnen kiezen, onvoldoende aanwezig zijn.
Tegelijkertijd leef ik rond Sjoerd met het thema ‘twijfelen - afhankelijk zijn’, maar ik leg nog geen verbanden. Daar dit proces geen enkele haast heeft, kan ik het me ook permitteren om lange tijd met deze vragen rond te lopen. Dan komt het moment dat ik de coördinator mee laat kijken naar dit proces. Ik ga inzien dat Sjoerd zelf een bepaalde weg moet afleggen om tot een keuze te kunnen komen. En vervolgens geef ik de begeleiding van die weg uit handen aan de coördinator. Dat is nooit mijn bedoeling geweest, maar het is wel de keuze die ik, op dat moment in het onverwachte gesprek met de coördinator over Sjoerd maak. Ik kom opeens aan de ‘zijlijn’ te staan en mag meekijken hoe het proces verder zal lopen. Deze onverwachte situatie wil ik echter serieus nemen. Hoewel ik er nu zicht op heb gekregen, hoe die weg met Sjoerd mogelijk gegaan kan worden, wil ik de begeleiding daarvan nu toch laten waar hij is. Achteraf ben ik er tevreden mee dat Sjoerd in de loop van dit proces er langzamerhand toe gebracht kan worden om zelf naar zijn beroepsleven te gaan kijken. In eerste instantie ben ik gericht op direct resultaat, namelijk ander werk. Van uit die gerichtheid kom ik er toe om de coördinator met mij mee te laten kijken. En tenslotte ben ik op mijn beurt degene die meekijkt naar het proces wat zich verder min of meer zonder mij afspeelt. Sjoerd is voor een groot deel zelfstandig. Situaties waarin ik hem praktisch bij een handeling begeleid, komen niet of nauwelijks voor. Hij leidt zijn eigen leven en ik verschijn in beeld als iemand die probeert om de juiste voorwaarden te scheppen. Daar speel ik wel een centrale rol in, maar er zijn ook veel andere mensen bij betrokken, waar ik ook afhankelijk van ben om die voorwaarden te kunnen scheppen. Een hele belangrijke voorwaarde is het minimaliseren van de afhankelijkheid van begeleiding. In veel situaties is dat moeilijk omdat Sjoerd twijfelt en om begeleiding vraagt. Omdat hij er zelf om vraagt is het moeilijk om in te zien dat hij minder problemen heeft naarmate hij onafhankelijker van begeleiding is. Het proces rond de werkverandering maakt wel zichtbaar dat ik te veel kan begeleiden, want hij komt in dit proces meer op eigen benen te staan, hij gaat er meer zijn eigen richting aan geven, naarmate ik me terughoud. Als ik er niet meer ben om de twijfels weg te nemen, verminderen alleen daardoor de twijfels. Als ik me terughoud ontstaat er meer ruimte voor Sjoerd. Zelf vraagt hij daar in eerste instantie niet om. Hij moet die ruimte eerst leren kennen vooraleer hij er iets mee kan doen. Van direct/spiegelend ben ik dus een weg gegaan naar indirect/er meer naast staand. Op zoek naar betrokkenheid In de drie beschreven begeleidingssituaties is er tijdens het proces steeds een verandering zichtbaar van mijn benadering. Er zijn uiteindelijk voor deze verslaglegging enkele situaties uitgewerkt. Maar het onderzoek heeft tot gevolg gehad dat ik in het algemeen werkelijk anderssoortige ontmoetingen kan hebben met deze mensen en anderen. Daarmee wil ik geen waardeoordeel uitspreken. De ontmoetingen zoals die er in eerste instantie, of voorheen, waren, hadden hun betekenis in dat stadium van 13
mijn ontwikkeling en van die van de ander. In de situatiebeschrijvingen zien we dat ik me eerst in een situatie begeef. Achtereenvolgens door de bewoner straf te geven (in de werkbegeleidingssituatie); door Henk te wijzen op zijn melkverspilling; door Sjoerd ander werk te willen bezorgen. Vervolgens leef ik met een situatie en probeer ik zichtbaar te maken waar ik sta, of hoe ik er in sta, of hoe ik er mee omga. Achtereenvolgens door concrete voorstellen aan mijn collega te doen; door voor Henk een demonstratie te geven; door de coördinator mee te laten kijken naar de vragen rond het werk van Sjoerd. De volgende fase is dat ik zelf meer op de achtergrond kom te staan als handelend persoon, meer toeschouwer word. Achtereenvolgens als de collega aan de slag gaat met de afgesproken maatregelen; als ik mee kijk hoe Henk op de derde ochtend de melk verwarmt; als Sjoerd met de coördinator in gesprek gaat. Door achteraf de weg die ik door deze fasen ga te bestuderen, ben ik op het thema betrokkenheid, mijn betrokkenheid, gekomen. Als ik door deze drie fasen heen ga, ben ik op zoek naar betrokkenheid. Betrokkenheid is niet: even iets opwerpen en het dan loslaten. Betrokkenheid is ook niet: me vastbijten en niet meer loslaten. Betrokken kan ik zijn ten aanzien van een proces waarin ik zelf sta en waarin ik kan meedenken, mee(be)leven, meesturen; maar waarvan ik de uitkomst niet ken. Er zijn tenslotte meerdere betrokkenen. Hier kom ik op het thema van de zelfstandigheid. In de situaties die ik heb geschetst, speelt die zelfstandigheid van de ander steeds mee. Ik kan betrokken zijn als ik erken dat de ander ook betrokken is. De ander is net als ik zelfstandig betrokken bij het proces, ongeacht hoe die ander functioneert. Als ik kan laten zien hoe ik in een situatie sta, dan nodig ik daarmee de ander uit om ook iets van zichzelf te laten zien. Zoals ik er nu naar kan kijken, veronderstelt betrokkenheid dus zelfstandigheid. Wat me opvalt aan de ontmoetingen die ik beschrijf in dit onderzoek, is, dat ik in de aanzetten tot drie verschillende situaties beslist niet uitga van de zelfstandigheid van de ander; en dat ik niet uit betrokkenheid handel en die betrokkenheid ook bij de ander helemaal niet oproep. Als er een concreet vaststaand doel is (bewoner in het gareel; voorkomen van verspilling van melk; ander werk) blijkt dat geen betrokkenheid op te roepen. Zo’n doel plaatst mensen tegenover elkaar. Maar doordat ik serieus neem wat nu eenmaal gebeurt en erop voortborduur, kan er bij mezelf en anderen betrokkenheid en een gezamenlijk proces ontstaan. Als het doel op losse schroeven komt te staan en ik de ander uitnodig om met mij mee te kijken, wordt er een streven zichtbaar. Dat streven (versterking van de positie van de medewerker; werken aan goede ontmoetingen met Henk; werken aan onafhankelijkheid bij Sjoerd) gaat wel in een bepaalde richting, maar de uitkomst staat niet vast en wordt ondergeschikt aan de weg er naar toe. Betrokkenheid is niet iets wat op een gegeven moment bereikt is doordat de drie fasen die ik onderscheid afgerond zijn. Het gaat om de beweging die kan ontstaan als ik de verschillende fasen (in een situatie stappen, met bewustzijn er in staan en weer los kunnen laten) doorloop. 14
Conclusie en vooruitblik Mijn zoektocht heeft mij gebracht bij het thema van de betrokkenheid. Twee drijfveren, strevingen van mij persoonlijk, komen daarbij gaandeweg naar voren: Het streven naar sociaal-therapeutisch handelen: Hoe ga ik zo met de bewoners om dat mijn begeleiding hen stimuleert om, als volwassenen, zelf hun leven ter hand te nemen. Dat zij zelf handelingen verrichten, uiterlijk gezien zoveel mogelijk zelfstandig zijn, is daar een belangrijk facet van. Door het werken aan de betrokkenheid bij het eigen handelen en de betrokkenheid op andere mensen krijgt zelfstandigheid echter meer innerlijke kwaliteit, meer eigenheid. Het streven om vooruit te kijken, om toekomstgericht te zijn. In het onderzoek komt dit naar voren waar ik voortborduur op eigen handelingen, die op ‘t eerste gezicht weinig toekomst in zich dragen. Graag wil ik hier Rudolf Steiner citeren die in de vierde voordracht (25 augustus 1919) van de ‘Algemene menskunde als basis voor de pedagogie’ zegt: ‘Berouw hebben over een handeling is niet het beste wat je met een handeling kunt doen. Want het berouw berust dikwijls op puur egoïsme. Men had iets beter willen doen om een beter mens te zijn. Dat is egoïstisch. Maar ons streven wordt pas bevrijd van egoïsme, wanneer men niet de al uitgevoerde handeling beter gedaan wenst te hebben, maar wanneer men er veel grotere waarde aan hecht, dezelfde handeling de volgende keer beter uit te voeren. Dit voornemen, deze inspanning om iets de volgende keer beter te doen, dat is het hoogste en niet het berouw.’ Op zoek zijn naar betrokkenheid heeft iets van tasten: Door de beweging ontstaat de gewaarwording. Door de bereidheid om in het duister te tasten en naar het licht te zoeken ontstaat betrokkenheid. Die bereidheid moet er steeds weer zijn om de betrokkenheid levend te houden. Betrokkenheid levend houden zal dus vaak betekenen, dat die fasen steeds opnieuw moeten worden doorlopen. In die zin is dit onderzoek beperkt en blijft voor mij de vraag open hoe het zou kunnen gaan als meerdere keren een dergelijk proces wordt doorlopen. In de beschreven ontmoetingen ontstaat het bewustzijn in de situatie gaandeweg. Wat zijn de mogelijkheden die ontstaan als ik na het ‘loslaten’ van een situatie opnieuw instap? Heeft dat gevolgen voor mijn bewustzijn van de situatie waarin ik sta? Heeft dat gevolgen voor mijn handelen? Op deze vragen valt natuurlijk in het algemeen wel iets te zeggen; maar ik heb daar geen gericht onderzoek in mijn eigen werk naar verricht en daarom wil ik deze vragen graag zo laten staan.
Contact met niet-sprekende, meervoudig complex gehandicapte kinderen Paula Domen-Pelgröm Inleiding Sinds 1982 ben ik werkzaam met in hun ontwikkeling gestoorde kinderen. De laatste vijf jaar ben ik eindverantwoordelijke in een huis met dertien van deze kinderen in de leeftijd van 9 t/m 18 jaar. Ik woon en werk met deze kinderen in Christophorus, te Bosch en Duin, een Camphill-plaats: een woon-, leef-, werkgemeenschap. In het betreffende huis wonen en werken ook vier groepsleid (st)ers en een aantal parttimers. Het huis is zo onderverdeeld, dat er vier leefgroepen zijn. Mijn hoofdtaak bestaat uit het organiseren en coördineren van het werk en uit de begeleiding van de kinderen, jongelui, medewerkers en ouders. Daar waar het nodig is sta ik een aantal dagdelen per week zelf op een groep. In het huis wonen drie kinderen die meervoudig complex gehandicapt zijn, verspreid over drie leefgroepen. Naast lichamelijke handicaps en bijvoorbeeld epilepsie kunnen deze kinderen niet spreken. Ik houd me al een aantal jaren bezig met de specifieke zorg die deze kinderen vragen. Meervoudig complex gehandicapte kinderen vragen een intensieve lichamelijke verzorging. Het gevaar bestaat om als verzorger alleen daar mee bezig te zijn, terwijl deze kinderen toch ook op andere niveaus zorg en aandacht vragen. Het initiatief moet echter van mij uit gaan. Wanneer ik die zorg en aandacht voor hun als mens, als persoonlijkheid niet geef, heb ik gemerkt dat we in een negatieve spiraal terecht komen. Het gaat hun slecht, ik kom alleen aan een lichamelijke verzorging toe en uiteindelijk gaat het ook mij lichamelijk slecht en krijg ik bijvoorbeeld rugproblemen door het zware tillen. Hoe te zien welk initiatief aan de orde is dat het kind tot zijn recht laat komen, hoe de ouders mee te nemen in dit proces, zijn de vragen waar ik me in dit onderzoek mee bezig houd. Valentijn De voorgeschiedenis Valentijn is 11½ jaar oud. Hij woont al vijf jaar bij ons in huis: hij is stevig gebouwd, heeft donker haar en een zware stem. Met hulp kan hij ternauwernood enkele seconden op zijn benen staan. Overdag zit hij steeds in zijn rolstoel. Hij beweegt zijn romp en armen vaak, maar ongecontroleerd. Hij heeft voorts zware epilepsie en vaak ligt hij, als hij een minder goede bui heeft, voorover gebogen op het blad van zijn rolstoel. Valentijn kan niet spreken en maakt slechts enkele geluiden. Zijn stemming wordt duidelijk door het volume van zijn stemgeluid. Als hij opgewekt is beweegt zijn hele bovenlichaam en maakt hij vrolijke en harde geluiden. Als hij neerslachtig is laat hij zijn hoofd hangen, zit niet rechtop in zijn rolstoel. Vroeger heeft hij meer geluiden gemaakt, die elk een speciale betekenis hadden: zo betekent ‘ka’ boek. Bij hem is oogcontact het belangrijkste om hem in zijn eigenheid aan te spreken. Het vraagt steeds oplettendheid om hem serieus te blijven nemen en hem bij de dingen te betrekken. Vooral de aandacht voor kleine dingen. Elke kleine beweging heeft zijn
eigen betekenis. Zo ook het herkennen van stemmen, een aai over zijn bol .... Het contact is heel subtiel - en innig. Ik ken Valentijn nu bijna vijf jaar. Ik heb soms intensief, soms minder intensief met hem gewerkt. Het contact dat ik met hem heb is gedurende die tijd steeds gegroeid. Juist door de eigenheid die hij heeft ontstaat bij mij respect voor dit kind, ondanks zijn beperkingen. Juist omdat hij zo afhankelijk van zijn omgeving is, is het belangrijk hem goed waar te nemen. Als hij een vrolijke bui heeft - dat wil zeggen actief geluiden maakt, met zijn handen tegen elkaar wrijft en goed rechtop zit - is hij ontvankelijker voor contact. Het werkt dan goed veel met hem te praten en hem bij zijn omgeving te betrekken. Maar als hij minder goed gestemd is - sloom en hangerig in zijn rolstoel - dan is het moeilijk hem te activeren en stimuleren. Wat helpt dan wel? De prognose is dat hij een negatieve ontwikkeling zal doormaken; zijn epilepsie neemt toe. Juist bij deze kinderen die zo afhankelijk zijn van het initiatief van hun omgeving bestaat de neiging om ze overal bij te betrekken en ze uit te nodigen om mee te doen. Waar ligt een grens tussen teveel van hen en mezelf vragen en ze in hun zwaarte laten? Drie situaties Valentijn wordt door twee personen opgetild uit zijn stoel om vervolgens op zijn (hoog/laag)bed getild te worden. Doordat hij te zwaar wordt hebben we voor de constructie van ‘tillen met twee personen’ gekozen, om rugklachten van medewerkers te voorkomen. Nu we zo een jaar werken merk ik dat Valentijn steeds zwaarder wordt. Maar we vragen dan ook niets meer van zijn eigen activiteit qua meegeven. Ik wil proberen om hem weer alleen te tillen, maar dan zodanig dat ik hem om meer medewerking vraag. Als ik hem in dit gebeuren voldoende aanspreek, zelf alle tijd ervoor neem en zijn groepsleidster vraag hem te stimuleren, dan is hij lichter dan wanneer we hem met zijn tweeën zouden tillen. Het is heel bijzonder en prettig om zo te werken. Het contact met Valentijn is hierdoor hechter: we zijn van elkaar afhankelijk. Helaas kan ik deze werkwijze niet lang volhouden doordat Valentijn een lange periode slap is en daardoor te zwaar om hem in beweging te krijgen. Ik wil geen risico met mijn rug lopen. Dus tillen we nu toch steeds met twee personen maar we betrekken hem er meer bij dan voorheen: ‘Kom Valentijn, zet hem op, nu gaan we je tillen help je mee?’ Met het ouder worden wordt Valentijn vanzelfsprekend steeds zwaarder. Maar ook ‘valt’ hij zelf meer in zijn lichamelijke zwaarte en voor zijn verzorgers wordt hij zo telkens meer ‘een zwaar lichaam’. Dat, tezamen met de negatieve prognose, roept een protest in mij op. Ik ga zijn eigen activiteit weer meer aanspreken. Uiteindelijk blijkt de wijze waarop ik dat in eerste instantie probeer te hoog gegrepen. Ik ervaar dat niet als een nederlaag, want waar het om ging is wél gebeurd: We spreken Valentijn nu toch 15
meer als persoon aan en behandelen hem niet als een object dat verplaatst moet worden. Berno De voorgeschiedenis Berno is 13( jaar oud. Hij kan alleen met hulp lopen. Dit doet hij dan als een danser, maar zonder gevoel voor evenwicht. Berno is lang, dun en kwetsbaar; hij heeft een doorschijnende huid. Berno heeft epilepsie. Dagelijks ondervindt hij daar hinder van. Hij kan niet praten. Wel brengt hij bepaalde klanken voort en de mimiek op zijn gezicht zegt veel. Hij eet op een normale stoel die voorzien is van een abductie-klos, zodat hij er niet af kan schuiven. Degene die met hem eet moet alle aandacht bij hem houden in verband met zijn aanvallen. Hij kan niet lang alleen zitten, dan valt hij van zijn stoel. Van augustus tot december 1993 heeft Berno een groepsleider die lichamelijke klachten krijgt (last van de ellebogen). Door de fysieke overbelasting van zijn arm kan hij nu niet meer met Berno werken. Het jaar daarvoor heeft Berno een groepsleider gehad die halverwege het jaar rugklachten kreeg. Het jaar daarvóór kreeg zijn groepsleider aan het eind van het jaar rugklachten. Kortom: het lijkt alsof iedereen zich aan Berno vertilt. Staand of liggend wassen? Berno wordt staande gewassen; zijn luier wordt verschoond bij de wastafel in de badkamer. We hebben voor staand wassen gekozen omdat we zijn zelfstandig- en verantwoordelijkheidsgevoel beter kunnen aanspreken van uit een rechtopstaande houding. Maar het zo wassen valt niet altijd mee. Vanwege zijn epilepsie staat hij de ene keer steviger op zijn benen dan de andere. Soms staat hij zelfs meer gebogen dan rechtop, omdat hij dan voor dat laatste geen kracht genoeg heeft. Het oogcontact is moeilijk. Doordat het niet doenlijk meer is om Berno staande op een goede manier te verzorgen - temeer daar onze ruggen daardoor overbelast zouden raken - komen we op een alternatief: we kiezen ervoor om hem liggend te wassen op een douchebrancard die in dezelfde badkamer staat. Hij komt meer in een strekking en hoeft niet meer tegen de verzorger aan te leunen. Het resultaat is dat het oogcontact vermeerdert in vergelijking met toen hij staand werd verzorgd. De rust en aandacht die de verzorging vragen blijken zo te kunnen worden gegarandeerd. Vooral het intermenselijke contact is belangrijk voor Berno; van daaruit raakt hij meer geïnteresseerd in zijn omgeving en hij gaat dan vanzelf meer rechtop staan. Uit deze situatie heb ik geleerd dat in het omgaan met Berno het enthousiasme belangrijk is en het serieus nemen van het contact. Maar iedere keer merk ik ook weer dat ik mijn eigen grenzen daarbij serieus moet nemen. Bijvoorbeeld heb ik geleerd om hem uit te leggen waarom ik niet met hem ga lopen, ook al wil hij het zo graag. Hem uitleggen dat je het voorzichtig aan moet doen. Dan heb je echt contact! - Als je hem en jezelf serieus neemt. De ouders 16
Van uit het gaan van deze weg met Berno staan we achter hoe we met Berno omgaan. Voor de ouders, die meer van een afstand kijken, is dit geen vanzelfsprekende zaak: Omdat meervoudig complex gehandicapte kinderen zelf zo weinig kunnen aangeven en omdat de verzorging zo specifiek is, is de band tussen verzorgers en kind nauw en intensief. Het is voor de ouders, wanneer ze hun kind eerst een tijd thuis hebben gehad, dan ook moeilijk afstand te doen van hun kind. Juist zìj weten en voelen aan hoe hun kind zich voelt - omdat het hun eigen kind is. Elke kleine beweging, elk klein geluid heeft voor de ouders een betekenis. De moeder van Valentijn als voorbeeld: Drie jaar geleden begon hij overdag ineens te huilen. Niemand weet wat er aan de hand is totdat zijn moeder met de auto komt aangereden uit Amsterdam, naar hem toegaat en zijn schoen uitdoet: zijn teen blijkt dubbel te zitten. Daarbij hadden we de moeder niet opgebeld of om raad gevraagd. Maar zij voelt een signaal: ik moet naar mijn kind. Een ander voorbeeld: telkens als de moeder last van haar oren heeft en naar de dokter gaat om het te laten onderzoeken, mankeert zij niets maar is het een teken dat haar zoon iets aan zijn oren heeft. Dit zijn van die situaties waar het contact tussen moeder en kind bijzonder hecht is. Naarmate het kind ouder wordt gaat het echter zelf meer aangeven wat het nodig heeft. De ouders moeten daar extra moeilijk door de bijzondere situatie - toch mee om leren gaan. Het kind wil serieus genomen worden: zijn persoonlijkheid moet steeds meer als zelfstandig individu worden aangesproken. De omschrijving van de wijzigingen in het behandelplan van Berno worden met zijn ouders besproken. De ouders vinden deze veranderingen niet vanzelfsprekend ondanks het feit dat de vader ook rugklachten heeft. Ze hebben het gevoel dat wij anders met Berno om kunnen gaan. Ze zijn bang dat we minder van hem vragen en ons meer bij zijn beperkingen neerleggen. Terwijl ze het juist zo in ons gewaardeerd hadden dat we steeds verder kwamen met zijn mogelijkheden: staand wassen, veel lopen enz. Als we dat allemaal niet meer doen, betekent dat voor Berno een grotere mate van passiviteit. Ze vrezen dat hij dan minder op zijn persoonlijkheid aangesproken wordt en een negatieve ontwikkeling zal gaan vertonen. Het betekent een teleurstelling voor hen. Hierop volgt een aantal telefoongesprekken en, later, een gesprek met mij en de arts om hun duidelijk te maken dat het geen teleurstelling hoeft te zijn, aangezien de benadering van Berno in werkelijkheid niet minder intens wordt. De ouders kunnen dit inzien. De medewerkster met rugklachten Ik weet dat ik zelf snel last van mijn rug krijg als ik teveel hooi op mijn vork neem, doordat het bijvoorbeeld erg druk in huis is. Door ziekte van een medewerker gebeurt het dat ik op een groep sta van Valentijn én Berno plus een derde kind. Voorheen was het ondenkbaar voor mij om dit op een gezonde wijze te doen zonder rugklachten te krijgen. Doordat de situatie nu eenmaal zo is wil ik het graag doen, maar alleen op een rustige manier: geen haast
en geen drie dingen tegelijk doen. Deze groep verzorg ik nu een paar weken - naast mijn andere taken en wonderlijk genoeg zonder rugklachten. Ook daarbij leer ik grenzen te stellen en geen risico’s te nemen. Zoals bijvoorbeeld Valentijn in geen geval alleen te tillen. Net zo min als Berno staande te wassen of veel met hem te wandelen. Ondanks het feit dat de kinderen zo minder beweging krijgen zijn ze niet slapper of minder geïnteresseerd; zij krijgen ook niet meer aanvallen. Het innerlijke contact dat ik met hen heb opgebouwd, geeft kracht om de lichtpuntjes te laten schijnen. Door deze eigen ervaring ga ik nu ook bij medewerkers anders om met het vraagstuk van de lichamelijke belasting. Ik heb het gevoel dat ik hen duidelijker zal kunnen begeleiden bij het maken van het innerlijke contact en bij het grenzen stellen aan de lichamelijke belasting. Een aanstaande groepsleidster geeft, ondanks rugklachten, te kennen het toch te willen proberen, juist omdat ze zich zo verbonden voelt met Berno. Een paar dagen kan ze proefdraaien en ze blijft enthousiast voor hem. Tja, hoe leer je met je enthousiasme omgaan? denk ik. Waar liggen daar de grenzen? In overleg met haar huisarts en door met haar de verantwoording die ze op zich neemt door te spreken, kunnen we het aangaan. De situatie is ook met de andere medewerkers doorgesproken. Maar ondanks het risico op uitvallen door terugkerende rugklachten hebben we ‘ja’ gezegd. Loes Loes is 14 jaar. Lichamelijk ziet ze eruit als een echte puber. Ze heeft de goede lengte, het goede gewicht en blond haar. Loes zit merendeels in een rolstoel. Ze kan wel staan en lopen, maar niet alleen. Haar evenwicht is niet goed, mede als gevolg van haar epilepsie. Ze zit niet op een gewone stoel: het risico van een epileptische aanval is altijd aanwezig. Daarom heeft ze een aangepaste rolstoel met hoofdsteun. Loes kan niet praten. Als ze vrolijk is maakt ze enkele geluiden, ze lacht wel eens hard. Als ze boos is begint ze te schreeuwen en te huilen. Het contact met haar vindt plaats middels het oogcontact en door met haar te praten. Ze begrijpt toch meer dan we denken. De laatste weken heeft Loes onverklaarbare huilbuien; ze is dan moeilijk te troosten. Op school zet ze ook wel eens luidkeels haar keel op. Niemand weet precies wat haar probleem en de moeilijkheid is. De huilbuien vinden grotendeels plaats na het opstaan en tijdens de maaltijden: overgangen van de ene situatie naar de andere. Maar wat geeft ze er mee aan? Waarom dit onbehagen? Gaat het om pijn, emoties, eenzaamheid? Vanwege deze signalen heb ik haar dagprogramma bestudeerd. Heeft ze teveel op een dag? Of te weinig uitdaging? Voelt ze zich wel begrepen? Of is het de puberteit die haar opstandig maakt? Nadat ik met de ouders overlegd heb, heeft de moeder klassieke muziek opgenomen waar Loes vroeger graag naar luisterde. Vroeger keek ze ook vaak in het boek ‘Te hooi en te gras’ van Rien Poortvliet. Nu we haar de muziek laten horen begint ze weer te lachen. Ook het boek vindt ze mooi. Dat de herinneringen er zo duidelijk zijn en dat ze duidelijke gevoelens oproepen is opvallend; dat
hadden we niet verwacht. Toch willen we hierbij niet blijven staan: bij een terugkeer naar een verleden met prettige herinneringen. Ook het nu moet toch iets kunnen bieden. Wat geeft Loes nog meer aan? Geeft ze aan dat ze in haar 14 jaar serieus genomen wil worden? Dus de wereld wil verkennen. Aan de ene kant vraagt ze als meervoudig complex gehandicapt kind veel verzorging, extra rust, regelmaat ... . Maar aan de andere kant heeft ze net als een gewone puber uitdagingen nodig, contacten met leeftijdsgenoten, ergens op visite gaan, uit eten bij andere kinderen. Met andere woorden: gezelligheid en de mogelijkheid tot interactie. Haar epilepsie geeft al gauw aan wanneer er teveel van haar verwacht wordt. Ook hier moeten we het midden houden. De huil-/schreeuwbuien zijn echt niet helemaal over, maar we proberen de signalen beter te begrijpen waarbij we letten op wat er in de omgeving gebeurt. Loes voelt zich, zoekende, duidelijk beter begrepen. Conclusie Het contact met niet sprekende, meervoudig complex gehandicapte kinderen is in dit onderzoek aan de orde. Maar welk contact? Alleen het lichamelijk verzorgende? Hoe is het contact van individu tot individu? Tijdens dit onderzoek heb ik me gerealiseerd hoe persoonsgebonden het contact is met juist deze kinderen. De reacties van het kind zijn zo klein en minimaal. ‘Contact’ vraagt veel observatie, initiatieven nemen en ook uitdagingen voor het kind. Omdat dit werk erg persoonsgebonden is, vraagt het veel van de sociale omgeving waarin het kind zich bevindt. Het niet sprekend meervoudig complex gehandicapte kind is afhankelijk van meer dan één persoon. Overleg in het team van medewerkers is van belang, maar ook met ouders en familieleden. ‘Optimaal contact’ met deze kinderen vraagt afstemming, vraagt overleg, vraagt inleving, vraagt lichamelijke krachten, met name van ieders rug. Maar als dat lukt en het totstandkomt is er de vreugde van die rijke momenten: de wijze van kijken, de blik in de ogen, het kleine glimlachje. Naarmate het contact groeit, kan ik meer van het kind vragen, bijvoorbeeld rechter op te gaan zitten. Zo groeit ons contact tot een gesprek dat ten dienste staat aan de ontwikkeling van het kind.
17
Onderzoek van een case-manager: Begeleiding van een groepsleidster in een probleemsituatie Theo Hoevenaar Inleiding Ik werk als case-manager, als behandelingsprocesbegeleider en als coördinator van thuiszorg en consultatie-team op de Michaelshoeve, te Brummen. Mijn werk als case-manager houdt in, dat ik groepen begeleid wanneer er sprake is van problemen in de omgang met kinderen en jong-volwassenen. De situatie, zoals ik die zie en beoordeel in het heilpedagogisch werk is, dat in het heilpedagogisch handelen ‘echtheid’ een zeer belangrijke plaats inneemt. De heilpedagoog moet, zeker in geval van gedragsmatige problematieken bij kinderen, geheel achter de uit te voeren behandellijn kunnen staan. Dit is vaak niet het geval wanneer de behandellijn van ‘buitenaf’ afkomstig is. Niet zelden blijkt dan ook, dat de lijn niet of niet geheel past en dus niet toepasbaar is. Dit heb ik aan den lijve ervaren in de tijd, dat ik zelf in de groep werkte met een meisje, dat zeer moeilijk gedrag vertoonde. Toen ik eenmaal in de situatie kwam, waarin ik zelf de rol kreeg toebedeeld om deze groep te begeleiden dacht ik aanvankelijk dat ik, komende van uit de praktijk, goed toepasbare adviezen zou kunnen geven. Al gauw bleek, dat de ideeën die ik opperde niet als praktisch haalbaar werden bevonden. Op een andere benadering kwam ik door een cursus die ik volgde. Daar werd een oefening genoemd die een groep kan doen teneinde het wezenlijke van het onwezenlijke te onderscheiden. Deze oefening verliep als volgt: Eén persoon in de groep vertelt een gedachte. Anderen luisteren. Vervolgens reproduceren de eerdere luisteraars de gedachte zo letterlijk mogelijk. Een derde stap is, dat de luisteraars de gevoelens, gedachten en de wilsimpulsen benoemen, die tijdens het luisteren in hen opkwamen. Als vierde probeert ieder te komen tot een karakteristiek van hetgeen hij gehoord en beleefd heeft. Tot slot krijgt de oorspronkelijke verteller, die al die tijd zijn mond heeft moeten houden, de gelegenheid, om te reageren op al hetgeen hij beleefd heeft. Deze oefening sprak zeer tot mijn verbeelding. Ik dacht dat wanneer een groep zó een gedachte kan doorlichten, dan zou het wellicht ook mogelijk zijn, dat een groep een beschrijving van een gebeurtenis kan doorlichten. In het cursusblok dat ik geef aan het derde jaar van de inservice opleiding heb ik dit uitgeprobeerd. Het succes vond ik verbluffend. Uit de beschrijving werden door de toehoorders erg veel werkingen en mechanismen gehoord, zelfs zodanig, dat ik tot de hypothese kwam, dat de oplossing voor een probleem gehoord moet kunnen worden uit de beschrijving van de probleemsituatie. Mijn uitgangspunt in mijn werk is nu dat de meest adequate oplossing voor zorgvragen, en in het bijzonder die van gedragsmatige aard, voorhanden is ìn de personen die in de situatie de directe zorg dragen voor het kind. Middels het voeren van gesprekken, waarin de concrete ervaringen van de heilpedagoog, opgedaan in betreffende situ18
aties, centraal staan, kunnen deze oplossingen bewust gemaakt worden. Mijn onderzoeksvragen hebben een explorerend karakter. Wat kom ik zoal tegen wanneer ik van uit mijn uitgangspunt vertrek? Aan welke voorwaarden moet een behandelings-gesprek voldoen? Is de oplossing gebonden aan de ‘uitvinder’ van de oplossing of is het antwoord overdraagbaar? In mijn onderzoek staat de probleemstelling van één jongen, David, centraal. Door mijn uitgangspunt en mijn functie als case-manager gaat dit onderzoek ook over mijn omgaan met de groepsleiding. Bovendien werd ik al snel geconfronteerd met een afwachtende houding van de directe groepsleiding, dus daar moest ik ook iets mee doen. Ik heb mij doordat het binnen het werk zo uitkwam, beperkt tot beschrijving van één casus. Andere gebieden, waar ik ook onderzoekend in het werk sta vallen zodoende buiten deze beschouwing. De uitgangssituatie Ik ben gevraagd om een groep te begeleiden bij de zorg van David, een jongen van ( 14 jaar, die de groepsleiding voor stevige problemen stelt. In een aantal behandelingsbesprekingen komt men niet tot een diagnose, die voldoende houvast biedt voor de praktijk. De belangrijkste problemen zijn: David voert simpele opdrachten niet uit, terwijl zijn vaardigheden toereikend zijn. Aan tafel tikt David voortdurend en wel dermate, dat een geregeld sociaal leven onmogelijk is. De groepsleiding ontmoet in zichzelf bijna permanent het idee: David zou veel meer kunnen, dan hij laat zien. Tegelijkertijd is er het idee, dat David overvraagd wordt. Er is veel irritatie aan storend gedrag van hem. Naar vrouwen luistert hij nog minder dan naar mannen. In twee behandelingsgesprekken ben ik aanwezig. Mij valt op: dat er veel vragen op tafel worden gelegd, waarop geen antwoord gevonden wordt, dat er een afwachtende houding is van de groepsleiding naar de orthopedagoog, dat er veel van uit wordt gegaan, dat de groepsleiding moet invullen, wat David laat liggen, dat gevoelens van de groepsleiding onder tafel blijven. Omdat ik de groep in de totale zorgverlening en de organisatie daarvan begeleid, heb ik een paar maal meegegeten. Van David was mij opgevallen: dat zijn houding alle schijn vertoont van afwezigheid, met uitzondering van zijn ogen: van uit een ooghoek neemt hij alles waar. Dit bevestigt hij door het noemen van mijn naam bij de tweede keer dat ik er ben en door het maken van een schier onhoorbare opmerking
naar zijn lotgenoten, hetgeen echter feilloos irritatie bewerkstelligt, dat hij een meervoudige opdracht voor mij uitvoert.
Het vermoeden wat ik naar aanleiding van de besprekingen en mijn bezoekjes heb is, dat David veel meer kan dan hij laat zien en dat er sprake is van een patroon, waarin David de groepsleiding ‘in de maling neemt’, door het laten stagneren van eigen handelen, wat irritatie veroorzaakt, hetgeen méér weigering tot gevolg lijkt te hebben. Mijn doel is, om de vermogens van David op een rij te krijgen, om werkzame heilpedagogische maatregelen helder te krijgen en om de afwachtende houding van de groepsleiding om te buigen. Ik heb ervoor gekozen om de groep te vragen om het onderzoek door één persoon van de groepsleiding uit te laten voeren, bij voorkeur één van de vrouwen in samenwerking met mij. Ik heb hiervoor vier redenen: 1. ik verwacht, dat er ‘geëxperimenteerd’ zal moeten worden. Dit kan alleen in een zeer controleerbare vorm. Met meerdere mensen tegelijk zou dit tijdrovend en riskant zijn, 2. indien ik zelf de puzzel zou proberen op te lossen, zou me dit erg veel tijd kosten en het gevaar zou bestaan, dat ik tot een oplossing kom, die aan de groepsleiding vreemd zou zijn, 3. één persoon van de vaste groepsleiding zou voor een overdracht naar de collega’s kunnen zorgen, 4. het probleem lijkt het grootste te zijn bij vrouwen, dus als een vrouw tot een oplossing komt, is de kans het grootst, dat het ook voor andere collega’s ‘toepasbaar’ is. De groepsleidster waarmee ik ga samenwerken is Lianne, cursiste in het derde jaar van de inservice opleiding. Het eerste begeleidingsgesprek In het eerste gesprek met Lianne heb ik op nogal uitdagende wijze de vraag gesteld: ‘Wat is nu eigenlijk het probleem?’ Daar komt met grote duidelijkheid uit: dat David met het opstaan en aankleden door zijn ‘stagnaties’ grote opstopping veroorzaakt in het verloop van het ochtendprogramma, zodat de zorg voor andere kinderen eronder leidt. Het ontbijt komt danig in het gedrang. dat het getik van hem wel erg grote irritatie veroorzaakt. dat zijn weigeren leidt tot problemen tussen groepsleiding en andere pupillen. dat de emoties geen ruimte meer laten voor een positief contact. Lianne schetst het verloop van een uitstapje: Met de bus, trein en nogmaals een bus, zijn beiden met nog een paar kinderen naar de Heilige Land Stichting gereisd. De reis loopt boven verwachting goed. David gedraagt zich als een nagenoeg ‘normale’ jongen en benoemt zelfs enkele dingen die hij ziet. Aldaar aangekomen begint de bezichtiging. Gaandeweg moet David steeds regelmatiger gecorrigeerd worden, erbij gehaald worden en hij blijft steeds vaker gewoon stilstaan. Ook loopt hij de verkeerde kant uit. Eenmaal meldt Lianne, dat zij verder zou lopen. Na
enige schreden van haar volgt hij. Nog wat later werkt dat niet meer: David blijft staan en draait zich om. Lianne vat dit als een demonstratieve handeling op, voelt stijgende irritatie in zichzelf en vermoeidheid, draait zich ook met de rug naar hem toe en steekt een sigaret op, wat ze eigenlijk niet had willen doen bij de kinderen. Uiteindelijk loopt David naar haar toe. Als laatste zou er in het historisch ingerichte café een versnapering genoten worden. De consumptie is nog niet geheel genuttigd als David opstaat en met een grote vaas uit de oudheid begint te balanceren. Lianne krijgt het vervolgens warm en besluit voortijdig het lokaal te verlaten. Buiten zet zich de weigering om verder te lopen voort. Lianne houdt zich nu niet meer in de hand en geeft David een schop voor de billen. Er rollen tranen bij David. Lianne voelt zich schuldig maar ook een beetje opgelucht. De terugreis wordt ingezet en Lianne verbaast zich over de ontspannenheid van David. Ik meld na het gesprek, dat ik erg blij ben met deze ervaringsbeschrijving, omdat hieruit duidelijk lijkt te worden, dat David inderdaad de groepsleiding uitdaagt in plaats van in dit geval bijvoorbeeld niet te kunnen lopen door een of andere innerlijke stagnatie. Bovendien wordt duidelijk, dat er blijkbaar maatregelen zijn, die het mechanisme van ‘stagnatie-irritatie’- vice-versa kunnen beïnvloeden, op zodanige wijze, dat daardoor / daarna weer positief contact mogelijk is. Het enthousiasme wat ik beleef en laat blijken, vindt bij Lianne geen resonantie; daardoor voel ik mijzelf enigszins knullig. We spreken af, dat Lianne: op zoek gaat naar momenten, waarin David spontaan tot actie komt. op zoek gaat naar een humane vorm van ‘schop onder het achterste’ en dit uitprobeert. Het tweede begeleidingsgesprek In het tweede gesprek komt onder andere naar voren: dat de opdracht dat David zich moet aankleden door hem snel wordt uitgevoerd, wanneer de groepsleiding erbij zegt, dat er daarna gegeten wordt en vervolgens de kamer verlaat, dat hij in de tafelsituatie niet aanspreekbaar is, dat het geheel toch nog wel tamelijk uitzichtloos lijkt, dat Lianne hem op een ochtend door lichamelijk contact tot lachen heeft gebracht. Beiden genoten ervan, dat er moeilijk gedrag bij is gekomen: David gaat, nadat hij in bed is gelegd en de groepsleiding op het punt staat naar huis te gaan, hard en indringend gillen, dat David nauwelijks af te houden is van het spelen met een knikkerbaan. Vervolgens hebben we het hele dagprogramma doorgelopen om daarin de volgende elementen een plaats te geven: opdracht stellen op een neutrale wijze en David daarmee alleen laten. lichamelijk contact aangaan met grap of spel. taken laten uitvoeren. 19
beperkt toelaten van eigen geliefde bezigheden. We hebben een waarnemingsopdracht gekoppeld aan de gilbuien ‘s avonds: Elke avond moet genoteerd worden, hoelang hij is blijven gillen en wanneer en waardoor hij stil is geworden. Het dagprogramma zou zij uitwerken, doornemen met haar collega’s en in laten gaan.
Het derde begeleidingsgesprek Na een aantal weken hebben wij een vervolggesprek. Het volgende blijkt: De ochtenden verlopen 100% beter. David kleedt zichzelf aan en komt op tijd beneden. Aan tafel, wanneer David storend aan het tikken is, wordt dit aan hem gemeld en wanneer hij na een waarschuwing niet ophoudt, moet hij drie minuten achter zijn stoel gaan staan. De maatregel werkt niet: David blijft de groepsleiding irriteren. De maatregel is vervangen door ‘drie minuten op de gang staan’. Dit werkt. De maatregel hoeft nog maar zelden uitgevoerd te worden. Problemen die voortkomen uit dwangmatig willen spelen met de knikkerbaan zijn van de baan doordat de knikkerbaan nu achter slot wordt bewaard. De tijd dat daarmee gespeeld kan worden, is gedoseerd in eenheden van 30 minuten. Irritaties bij medewerkers zijn sterk verminderd. De houding van David ‘ik-zit er-wel-maar-hoor-erniet-bij-’ komt minder voor. David communiceert meer. Het probleem van het gillen wordt groter. Er is geen lijn te krijgen in de waarnemingen. Ik zie, dat Lianne aanvankelijk opgewekt vertelt en wat ‘inzakt’ bij het vertellen over het gilprobleem. Ik maak een dergelijke beweging mee in mijn eigen gevoel. Ik weet dat dit probleem niet klein is. De medewerker wordt door het gillen op een onaangename wijze naar David getrokken en wel op een moment, dat er een sterk tegenovergesteld belang is, namelijk het afronden van het eigen werk en het naar huis gaan. Bovendien wekt David veel irritatie op bij andere huisgenoten. De groepsbegeleiders voelen zich bezwaard naar de rest van het huis, inclusief de groepsbegeleiders uit de andere groepen. Hoe hier nu te sturen? Uiteindelijk zei ik, dat een oplossing alleen gevonden kan worden door een soortgelijk proces aan te gaan als wat Lianne heeft doorlopen in de Heilige Land Stichting. Hetgeen neer komt op: bij David blijven en er op de een of andere wijze voor zorgen, dat hij stil wordt, ofwel samen door een nulpunt gaan. Daarbij geef ik carte-blanche voor de toe te passen maatregelen. Er blijft na het gesprek een zekere zorg bij mij hangen.
daan en bereikt hebben nog eens doorgenomen, in het bijzonder het probleem van het gillen. Mijn belangrijkste aanwijzing is, om het probleem aan te pakken, wanneer zij alle ruimte heeft, bijvoorbeeld op een avond waarop zij slaapwacht heeft of in een middagrust, wanneer zij tijd ervoor kan creëren. In een volgend gesprek heb ik haar gevraagd, om over enkele situaties te vertellen. Zij heeft eenmaal succes in haar poging om het gillen te stoppen; David wordt die keer uit bed gehaald en hij moest toen in de gang op zijn knieën zitten. Dit werkt goed. Na vijf minuten kan hij weer naar bed en blijft stil. De volgende keren wordt hij ook op de gang niet meer stil en hebben ze de aanpak gestaakt. De groepsleidster vraagt zich af, of we niet teveel van hem vragen. Ik heb met haar het fenomeen doorgenomen: David gaat gillen op het moment, dat begeleiders naar huis willen. Hiermee heeft hij grote invloed op het gevoel van de medewerkers. Bovendien worden zijn begeleiders ‘opgezet’ tegen groepsbegeleiders uit de andere groepen. Hij heeft een keer stil kunnen worden en lijkt dus wel het vermogen te hebben, om zijn gedrag te veranderen. Daarvoor heb ik ook het succes van de aanpak bij het tikken aan tafel gememoreerd. Benadrukt heb ik, dat als ze weer ermee aan de slag gaat, ze extra zou kunnen opletten, welke gevoelens er in haar ontstaan, om vervolgens zich ervan te doordringen, dat ze van uit een afspraak gaat handelen. In mijn achterhoofd houd ik de mogelijkheid paraat, dat ik erbij geroepen zou kunnen worden, wanneer hij gaat gillen. Ik moet mijzelf ervan overtuigen dat het beter is wanneer de groepsleiding zelf tot een oplossing komt. Ik moet mijzelf als het ware aan de stoel vasthouden om te blijven zitten. Een paar weken later Na een paar weken vertelt de nieuwe groepsleidster mij het volgende: Op een avond dat zij slaapwacht heeft, bereikt zij een punt, waarop ze het echt genoeg vindt. Ze spreekt het door met een collega uit een andere groep en samen nemen ze het beluit om hem nog éénmaal te waarschuwen en hem dan naar buiten te zetten. Dit hebben ze gedaan. De groepsleidster vertelt daarbij dat ze het gevoel heeft dat ze niet uit rancune of soortgelijk gevoel handelt, maar uit een overtuiging. David is daarna stil. Ze heeft dit aan haar collega’s gerapporteerd. Die week is het nog twee maal gebeurd: één maal een waarschuwing, en bij de voortzetting naar buiten voor vijf minuten. Daarna hoeft hij alleen nog gewaarschuwd te worden. Situatie na tien maanden
Wisseling van groepsleidster Lianne werd overgeplaatst naar een andere groep, vanwege een tekort aldaar. Zij zou onze resultaten overdragen aan de gehele groep en om een opvolger vragen. Met de opvolgster heb ik de essentie van hetgeen we ge20
Lianne is inmiddels weer terug in de groep bij David en met haar heb ik geëvalueerd: David gilt niet meer ‘s avonds of in de middagrust. Het tikken aan tafel is een steeds terugkerend fenomeen, waarop hij blijvend moet worden aangespro-
ken. Medewerkers zijn zeer zelden nog wanhopig; David blijft hen ‘uitdagen’ of ‘verleiden’ tot gevoelens van irritatie. David is opener, beter aanspreekbaar. De mate van aanspreekbaarheid wisselt wel per week. Is hij minder goed aanspreekbaar, dan kunnen de begeleiders dit accepteren. Eenmaal heeft hij Lianne een klap in het gezicht gegeven. In die situatie leek het haar, dat ze hem teveel op de huid heeft gezeten. De uiting van hem ervaart ze als een gezonde reactie. David lijkt nu te experimenteren met oogcontact. Eerder heeft hij bij voorkeur weggekeken, wanneer hij contact met iemand heeft. Hij benoemt zijn gevoelens soms via een wandkleed. Daarop is de afbeelding van een molen. Hij zegt dan, dat de ‘draaimolen’ zich verdrietig of blij voelt. David kan nu gehoor geven aan de opdracht om terug naar school te gaan om zijn tas te halen, wanneer hij deze vergeten is. Dit wordt door Lianne, gezien tegen het contrast van het blijven steken in activiteiten, als een bijzonder grote vooruitgang beleefd. Tijdens de maaltijden zijn zijn eetgewoontes nog erg chaotisch; hij snijdt zijn boterham niet, maar hij trekt het uit elkaar; hij eet gedeeltelijk met de vingers. Terugkijkend naar de situatie een jaar geleden, dus vóór dit proces, komt Lianne tot de conclusie dat medewerkers toen erg gebukt gingen onder een schuldgevoel, wanneer zij David wat strenger aanspraken; gezien verwaarlozing in de vroegste kinderjaren, waar hij waarschijnlijk trauma’s had opgelopen, zou David bij een strengere aanpak teveel gekwetst worden. Nu de strengere aanpak zonder negatieve gevoelens naar hem toe gerealiseerd wordt, is dit schuldgevoel niet meer actueel. Voor Lianne heeft dit proces een grote verandering betekend wat betreft de manier, waarop zij in het werk staat. Zij heeft ervaren, dat ze nu beter allerlei zaken die ze belangrijk vindt ‘in de wereld kan zetten’, hetgeen ze voorheen als een probleem ervoer. Dit maakt voor haar het werk tot een uitdaging. Lianne vermeldt tevens, dat er nu meer structuur in de gehele groep gerealiseerd wordt. Ze heeft het idee, dat dit proces dit mede in de hand gewerkt heeft.
een afwachtende en volgzame houding van Lianne. Dit proces laat zien dat er aan een aantal voorwaarden voldaan kan worden, waardoor David meer geëngageerd in zijn omgeving is en ook een grotere mate van zelfstandigheid heeft. Ik heb me erover verbaasd, dat met een zo geringe tijdsinvestering van mij, zulke grote resultaten bereikt kunnen worden. Ik dicht deze eigenlijk in het minst aan mijzelf toe. Lianne vindt echter, dat ik erg veel gedaan heb. Ik geloof dat de meerwaarde die samenwerking op kan leveren hier zichtbaar geworden is. Er is wederzijds een grote dankbaarheid bij Lianne en mij. Uiteindelijk is ook nog te zien, dat er een parallel is in de verandering die bij David en bij de groepsleiding opgetreden is. David is opener, actiever en minder gevangen in zijn typische neigingen. De groepsleiding geeft nu meer vorm aan het groepswerk, is minder afhankelijk van verlammende onmachtgevoelens. Ieder staat nu steviger in de eigen schoenen en vindt meer houvast in zichzelf. Het onderzoek in mijn eigen werk heb ik ervaren als hulp bij het herkennen en oppakken van een eigen draad in het werk. Mede dankzij het systematisch rangschikken van de eigen ervaringen, kon ik de eigen werkzame resultaten gaan zien, daarna ook waarderen en omzetten in doelbewuste handelingen. Ik voel dus een parallel met het proces dat Lianne is gegaan met David. Ik wil het onderzoek graag voortzetten, vooral van uit het gezichtspunt van het begeleiden van het behandelingsproces. Ik ervaar, zoals in het begin van mijn onderzoek ook al naar voren kwam, binnen behandelingsbesprekingen een grote mate van afwachtendheid van veel deelnemers. Dit maakt het tot een zeer lastige zaak om de uitkomst van de bespreking, een behandellijn, tot een gezamenlijk gedragen geheel te laten zijn. Dit kan anders worden wanneer de behandellijn meer afgelezen gaat worden aan de reeds opgedane ervaringen. Ook denk ik nu dat het soms beter is om aan het einde van een behandelingsbespreking met een aantal gerichte vragen te sluiten, waarmee onderzoekend wordt omgegaan, dan dat er mooie gedachten worden gevormd, die een afsluitend gebaar maken. Ik streef na dat de groepsleiding meer onderzoekend in hun werk gaat staan en dat het behandelingsproces daaraan dienstbaar gaat worden.
Conclusie en vooruitblik Ik ben in dit proces erg enthousiast geworden. Blijkbaar is het mogelijk om mensen te begeleiden door vooral naar hun ervaringen in het werk te luisteren. Daarbij is het van groot belang om naast een stuk invoelendheid voldoende afstand tot het gebeuren te houden. Daardoor kan ik gebeurtenissen in een opeenvolging zien, als in een film. Fenomenen komen daar dan haast als vanzelf uit tevoorschijn. Enigszins ben ik daar ook bij geholpen door mijn eigen indrukken die ik aan het begin in de groep heb opgedaan. Onverwacht groot en positief is de uitwerking van de relatief geringe inzet van mij op de werkinstelling en het enthousiasme van met name Lianne en de uitstraling daarvan in de gehele groep. Er is nauwelijks nog sprake van 21
Beweeglijke grenzen Inleiding Ik werk op de Michaelshoeve, een heilpedagogisch instituut voor kinderen met een ontwikkelingsstoornis. De groep waar ik werk bestaat uit vijf, later zes, jongens in de leeftijd van tien tot dertien jaar. Met drie collega’s en een vaste invalster proberen we een zo gezond mogelijke omgeving te vormen voor de jongens. Dit vorm geven aan het dagelijkse leven is sterk therapeutisch gericht. In het huis wonen nog twee groepen van zes, zeven kinderen. Het afgelopen jaar maakte ik de overstap naar de huidige groep. Ik kende de kinderen al wel, maar kreeg nu natuurlijk een andere verhouding met ze. Het is een groep die veel structuur nodig heeft, omdat er een aantal drukke en tot chaos neigende kinderen in zitten. In deze situatie begon voor mij een zoektocht naar een stukje van mijn werk. Michiel Michiel is een zeer overbeweeglijk en onrustig jongetje van twaalf jaar. Hij is een echte lachebek en doet graag mee met wilde gil- en lachspelletjes van de andere kinderen. Hij is daarna moeilijk weer tot bedaren te brengen en slaat snel door in het andere uiterste. Als hij boos is begint hij aan iemand te trekken en laat niet meer los totdat je zijn vingers echt los maakt. Met zijn lange armen en benen is hij zo lenig als een slangemens. Michiel is dol op alles wat rijdt of rolt. Laat je hem zijn gang gaan dan rolt en tolt hij met van alles. Hij stopt daar pas mee als hij door ons onderbroken wordt in zijn spel. Pas als we zijn speelvoorwerp wegnemen kan hij hiermee ophouden. Dit zijn voornamelijk ballen, kegels, kopjes, mandjes en dergelijke. Zijn spraak beperkt zich tot echolalie. En dan nog komen de woorden en zinnen later, op een moment dat je het niet verwacht. Het begrip voor het gesproken woord is klein en zeer situatiegebonden, maar breidt zich wel gestaag uit. Michiel is ook heel verlegen, hij heeft een grote drempelvrees. Hij is zeer open voor alle zintuigindrukken. Om verschillende redenen is het de gewoonte om ‘s ochtends met alle kinderen samen van de eerste verdieping met de slaapkamers naar beneden, naar de huiskamer te gaan. Michiel springt en giebelt luidruchtig tijdens de ‘optocht’ naar beneden, en creëert op die manier juist de chaos die we proberen te voorkomen. Als we hem aan de hand nemen doet hij vreselijk mopperig. Hij probeert aan iedereen te trekken die op zijn pad komt, friemelt al dan niet met succes zijn hand los, en maakt boze grommompelgeluiden. Met dit bovenstaande in gedachten wordt al snel duidelijk wat ik wil. Ik wil dat Michiel leert om zelf van boven naar beneden te gaan. En het liefst met zo min mogelijk herrie en gespring.
22
Marjoke Keijman Toevalligerwijze staat er op een dag een kopje boven. Ik geef het aan Michiel met de boodschap: ‘Breng het maar even naar de keuken.’ Prompt doet hij de deur open, loopt naar de trap, kijkt me nog eens even aan, waarop ik reageer door hem aan te sporen, en vervolgens brengt hij het kopje naar de keuken, om daarna richting huiskamer te gaan. Mijn opdracht aan Michiel om het kopje naar de keuken te brengen is klaarblijkelijk voor hem begrijpelijk. Het fysieke kopje geeft hem blijkbaar het houvast en de begrenzing die hij nodig heeft om zonder continue aansporingen, en zonder rennen en gillen, dáár te komen waar hij zijn moet. Hiervoor had ik al op verschillende manieren geprobeerd om Michiel zelfstandig naar beneden te laten gaan. Ik ben begonnen om hem daar mondeling in te begeleiden, door hem heel duidelijk, en met veel herhaling, te vertellen dat hij naar beneden mag gaan. Dit heb ik gedaan op de momenten dat hijzelf ook aangaf om naar beneden te willen. Hij doet dan namelijk steeds de deur van zijn slaapkamer open en probeert wat rond te dralen in de gang. Michiel gaat ook elke keer wel naar beneden, maar daar doet zich het volgende probleem voor. Want in onze hobbyruimte staan allemaal prachtige emmers en wasmanden waar hij zich dan weer helemaal in verliest. Dus wordt de opdracht een stukje verlengd: ‘Je mag naar beneden, naar de huiskamer en je doet de deur dicht.’ Michiel herhaalt soms ook ‘deur dicht’. Het is mij duidelijk dat hij in principe de boodschap begrijpt , maar dat zijn onzekerheid het hem onmogelijk maakt om adequaat te reageren. Ook nu gaat hij elke keer wel naar beneden, net als hiervoor, maar aankomen in de huiskamer...ho maar. Om van rustig naar beneden gaan maar te zwijgen. Soms mopperend (waarover is me een raadsel) , soms keihard gillend van de pret. Ook blijft hij regelmatig lang dralen totdat zijn kamergenootje ook zover is, om dan, zich min of meer aan hem vasthoudend, naar beneden te gaan. Met andere woorden, het lukt nog niet zo best. Wat wel opvalt is, dat als de andere jongens al beneden zijn, het hem makkelijker valt om vlot beneden te komen. Zij lokken Michiel dan als het ware de kamer in en zorgen ervoor dat de deur dicht blijft. Als ik Michiel dus alleen naar beneden laat gaan is het afhankelijk van het feit of de andere kinderen van de groep daar al zijn of niet. Zijn ze er niet dan duurt het lang en draait hij nog eindeloos rondjes in de gang, vergezelt door moppers. Of hij gaat met veel pretherrie naar de kamer om dan weer eindeloos vaak de deur open en dicht te doen. Zijn de andere jongens al wel in de kamer dan gaat Michiel ook vlot naar beneden, maar probeert ook dan de deur weer steeds te openen. Tenzij zij hem dat verhinderen. Door het voorval met het kopje wordt het mij duidelijk dat ik Michiel beter kan helpen als ik hem concreet iets in handen geef, waarvan hij snapt wat hij ermee moet. Ik geef hem nu elke ochtend een vrij zware waszak die hij beneden in de gang moet zetten. Dit doet hij goed. De waszak geeft hem de zekerheid die hij nodig heeft, een
reden en een doel. Ook in andere situaties blijkt het een steun te zijn. Aan tafel is Michiel ook altijd zeer beweeglijk. Als ik hem echter vraag of hij de borden wil stapelen doet hij dit keurig, zonder dat hij zit te wiebelen of te trekken. Het is dus zaak om Michiel’s bewegingsdrang in banen te leiden. Zijn bewegingsdrang is het aanknopingspunt om hem concreet en zinnig bezig te laten zijn. Mijn doelstelling voor Michiel, zoals ik die in het begin geformuleerd heb, blijkt dus alleen dan haalbaar als ik er voor hem een concrete invulling aan kan geven. Domweg van punt A naar punt B wandelen sluit niet aan bij zijn wereld, zijn vermogens. Dus moet ik mijn omgangsvormen met Michiel herzien. In plaats van hem te vertellen wat hij wel of niet mag of moet doen, moet ik op zoek gaan naar situaties waarbij ik van zijn sterke kant, zijn grote bewegingsdrang en behoefte aan vrijheid, gebruik kan maken. Illustrerend hiervoor is het volgende voorval: Vanaf het begin hebben we besloten om Michiel, als we buiten waren, veel aan de hand te nemen, behalve tijdens een wandeling, dan mag hij in zijn eigen tempo meedartelen. Het werkt heel positief gezien de verhalen die we van zijn juffie en therapeute horen. Hij komt veel rustiger aan en laat zich makkelijker in de stroom meenemen. Hoewel het voor ons vaak een ware kunst is om hem tot in de klas te krijgen. Veel gemopper, niet zijn jas uit willen doen, aan andere kinderen gaan trekken. Wel loopt hij steeds gewoon zonder problemen mee tot aan de school, of tot aan de therapeute, die hem vrijwel elke middag buiten staat op te wachten. Op een dag heb ik echter voor Michiel geen hand meer over. Dus vraag ik één van de andere jongens hem een hand te geven. Na wat gemier met handen en mouwen geven ze elkaar een hand en wandelen heel beslist samen naar de therapeute. Het wordt me steeds duidelijker dat ik in het werken met Michiel bijna geen vooruitbedacht plan kan hanteren, maar wel situaties die zich voordoen kan benutten. Sterker nog, hoe planmatiger ik te werk probeer te gaan, hoe minder snel ik iets bereik. Terwijl ik hem wel stappen zie maken die ik onmogelijk voor hem zou kunnen bedenken. We zijn halverwege de broodmaaltijd als ik de fles vruchtensap pak en vraag: ‘Wie wil er sap?’ ‘Ik’, antwoordt Michiel als eerste van het stel. Nog niet eerder had hij een adequaat antwoord gegeven. Daarvoor probeerde ik door veel voor te doen, hem ertoe te bewegen om een boterham te vragen. Michiel zei het nooit, laat staan op het juiste moment, maar werd er wel iebelig van. Sinds dit voorval stel ik vaker dit soort vragen aan de jongens, en zij antwoorden op verschillende manieren. De ene keer door een bepaald gebaar, een andere keer ‘gewoon’ door ‘ik’ te zeggen. En Michiel doet vrijwel altijd mee. Ik merk dat ik bezig ben om voor hem de voorwaarden te creëren die hij nodig heeft om zich te kunnen ontwikkelen, en om zich vrijer en zinvoller te kunnen bewegen.
Een eerste beoordeling In plaats van Michiel grenzen aan te geven in de zin van ‘tot hier en niet verder’, ben ik er nu meer op gericht om mogelijkheden te zoeken voor hem. Uit die mogelijkheden maakt hij zelf een keuze: waar gaat hij op in, en waar laat hij de zaken voor wat ze zijn. Dat worden voor mij de aanknopingspunten om mee aan het werk te gaan. Tijdens het noteren van mijn verschillende waarnemingen, gedachten en ideeën die zich daarbij voordeden, heb ik vaak de termen begrenzingen aangeven, vrijheid, tijd en ruimte, en structuur genoemd. Het woord grens roept voor mij altijd een statisch beeld op. En structuur aanbrengen betekent vooral: zo zijn de grenzen en voorlopig niet anders. Star en weinig flexibel. Het is verbonden met het element van de herhaling. Een bepaald patroon wat zich herhaalt. Natuurlijk, structuur en grenzen aangeven betekent ook ruimte scheppen waarbinnen je je vrij kunt bewegen. Een primaire voorwaarde om te kunnen komen tot een bepaalde mate van vrijheid. En grenzen zijn er om overschreden te worden. Bram Een ander kind is Bram. Hij is iets ouder dan Michiel, minstens zo beweeglijk en onrustig. Ook heeft hij een ‘wolk van chaos’ om zich hangen, en kan hij nerveus worden, wat je merkt aan hikken en peuteren. Op zijn doen en laten heeft hij weinig grip, hij loopt buiten altijd aan de hand, behalve tijdens het spelen of wandelen. Komt hij iemand tegen dan moet hij iets zeggen, of de aangesprokene luistert of niet maakt niet uit, Bram herhaalt het vele malen. Hij is daarom nooit ver van ons vandaan, we weten continu wat hij doet of waar hij is. Hij heeft heel veel structuur nodig. Bram speelt graag buiten met andere kinderen, en hij kan zich goed amuseren met zijn rolschaatsen, skateboard of bal. Bram vraagt ‘s middags aan mij of hij buiten mag spelen. Dat mag en ik vraag hem waar hij gaat spelen, voor of achter het huis. Hij wil graag vóór spelen, met zijn skateboard. Ik vraag hem me te vertellen waar vóór precies is. Aha, tot aan de boompjes, niet op de boerderij en niet bij het zwembadje. Zo bakenen we zijn speelterrein af. Ervaring heeft ons geleerd dat door dit zo te bespreken met hem, het hem lukt om binnen die grenzen te blijven. En dus om alleen, zelfstandig buiten te kunnen spelen. Totdat hij wordt afgeleid... Bram is snel afgeleid. Hij weet vaak niet zelf de zaken te ordenen, hoewel het hem met hulp wel lukt. In december verkondigt hij heel overtuigd aan een ieder die het maar horen wil: ‘Volgende week ben ik jarig.’ Ik ga er op in en ook Bram gaat verder fantaseren, hij gelooft het zelf helemaal. Dan vraag ik hem: ‘Ben jij jarig in de winter?’. Er verschijnt een brede grijns op zijn gezicht en hij weet me dan te vertellen dat hij in de zomer jarig is en ‘néééé, 23
niet in december.’ Grinnik, gniffel. Nog een voorbeeld: Ik ga Bram uit school ophalen. De afspraak is dat hij aan de hand mee naar huis komt. Als hij uit de klas komt begroet ik hem, wacht tot hij zijn jas aan heeft en steek dan mijn hand uit: ‘Ga je mee de anderen ophalen?’ Bram reageert wat ontwijkend, kijkt me vluchtig aan en probeert langs me heen te lopen. Ik zeg duidelijk zijn naam, hij stopt, waarop ik weer oogcontact probeer te maken, wat niet lukt. Ondertussen probeer ik onbeweeglijk te blijven staan, wat me wel de nodige moeite kost. Ik steek nogmaals mijn hand uit en ditmaal komt hij naar me toe. Hij pakt mijn arm en is met zijn aandacht alweer bij een paar andere kinderen die ons voorbij lopen. Ik blijf nog staan, want dat friemelige armpje is weer zo verdwenen. Dan geeft hij me zelf een hand en kunnen we gaan. Onderweg naar huis probeert hij me mee te trekken in hoog tempo. ‘Zullen we rennen?’,vraagt hij me. Dat doen we een stukje, totdat we zover van de anderen zijn dat ik vind dat we maar even op ze moeten wachten. Bij Bram ben ik dus heel ‘streng’ en consequent aan het werk. Hij mag niet over de gestelde en met elkaar besproken grenzen heen gaan. In het dagelijkse leven betekent dat, dat ik hem de afspraken laat herhalen als dat nodig blijkt. ‘Wat hadden we ook alweer afgesproken?’ De grenzen hebben een sterk ordenend karakter, en ook een sterk begrenzend karakter. Bram geeft aan dat hij graag zelfstandig(er) wil zijn, minder direct fysiek aan ons gebonden. Soms levert dat de nodige ‘discussies’ op, want het is niet zo eenvoudig als het lijkt. Terwijl het natuurlijk een heel gezonde reactie is van hem. Ook is hij altijd zeer bereidwillig om iets voor ons te doen. Als er bijvoorbeeld aan tafel iets ontbreekt, biedt hij al snel aan om het even te gaan halen. De middagrust loopt ten einde en ik ga de kinderen halen. Bram heeft geslapen en ligt nog wat te doezelen. Ondertussen help ik de andere jongens. Zij zijn klaar als ik weer bij Bram ga kijken, die dan net met een verrukkelijk slaperige snoet naast zijn bed staat. ‘O jee’, denk ik, ‘wat nu?’ Zo dreigen we namelijk ernstig in tijdnood te komen, wat natuurlijk chaotische taferelen tot gevolg heeft. Normaliter help ik Bram op weg en wacht hij tot iedereen zover is. Nu is de situatie omgekeerd. Wat er ook gebeurt, géén paniek, denk ik bij mezelf. Ik knuffel hem even en vraag hem dan of het lukt. Hij kijkt me aan, nog steeds niet helemaal wakker. ‘Wij gaan vast naar beneden. Denk je aan je sprei?’ Waarop Bram zich omdraait en, ineens wat wakkerder, ijverig met zijn bed begint. ‘Ja ik kom eraan hoor!’, roept hij enthousiast. En zo komt hij na een poosje rustig de kamer binnen. ‘Ik ben klaar hoor.’ Als ik later, als de jongens op school zijn, naar zijn kamer ga zie ik dat hij echt keurig netjes zijn bed heeft opgemaakt. En ik merk dat ik me hartstikke trots voel op hem. Sinds die tijd ben ik deze situatie bewust gaan hanteren. Ik zorg ervoor dat het boven relatief rustig is, zo wordt Bram niet te snel afgeleid. En wij zijn in de huiskamer, zo 24
heeft hij ook een doel. Bram krijgt de kans om zèlf zijn (afgesproken) zaakjes te regelen, zonder aanwezigheid van een volwassene. Conclusie Terug naar wat het centrale thema blijkt te zijn: Waar ben ik mee bezig als ik grenzen aangeef en structuur aanbreng? Wat is het karakter van de grens? En doe ik het eigenlijk wel zo verschillend bij Michiel en bij Bram? Bij Michiel werkt het kopje (eerste voorbeeld) begrenzend. En later ook de waszak, terwijl inmiddels de variatie van voorwerpen én situaties zich nog steeds uitbreidt. Michiel laat zich sturen. Wat een verschil met dat ongrijpbare jongetje. Zijn overmatige bewegingsdrang komt binnen de perken (grenzen), hij ontwikkelt zich en, heel belangrijk, hij heeft er lol in. Maar het laat zich niet afdwingen. Hij heeft tijd en ruimte nodig. Teveel ‘moeten en zullen’, te weinig ruimte maakt hem koppig, dwars en tegendraads. Michiel is zelf in staat om zich te verbinden met dat wat hij in handen houdt. Van buitenaf wordt het hem gegeven, maar hij is degene die het letterlijk en figuurlijk oppakt. Hoe zit het dan met Bram? Bij Bram is er een hele lijst van afspraken. Zowel met Bram als ook met de mensen om hem heen. Dat heeft hij ook nodig. Maar om te groeien heeft hij ook ruimte nodig. Terwijl hij daar tegelijkertijd niet bij uit de band mag schieten. Hij groeit aan datgene waarmee hij zich verbonden heeft. Aan zijn spulletjes, zijn taken, zijn omgeving. Mijn onderzoek richt zich dus steeds meer op het verkennen van de mogelijkheden die er zijn. Doel is dus (allang) niet meer ‘Hoe kan Michiel zelfstandig naar beneden gaan’, maar, hoe kan ik, gebruikmakend van de sterke kant van het kind, het in die richting ‘lokken’ die ik wenselijk acht. Dat ik bij deze twee jongens verschillend te werk lijk te gaan, bij de één strak en consequent en bij de ander als het ware afwachtend, lijkt meer in tegenspraak dan het in werkelijkheid is. Bij beide kinderen worden de grenzen verinnerlijkt en herkend. Van daaruit worden de grenzen werkzaam. Structuur aanbrengen betekent ruimte creëren voor ... . En die ruimte moet overzichtelijk zijn. Grenzen aanbrengen is geen verenging van ..., maar betekent voorwaarden scheppen voor ... . Hieraan kunnen de kinderen zich ontwikkelen. Het wordt snel gezegd: ‘Kinderen hebben structuur nodig, ik moet ze grenzen aangeven.’ Dat begrijpt ook iedereen wel. In de praktijk zie ik dan vaak dat er veel regelgeving ontstaat, die, hoe nodig soms ook, vaak verstarrend werkt. Tijdens dit onderzoek, wat, dankzij de werkmethode van Albert de Vries, zo anders verlopen is dan hoe ik mij dit had voorgesteld, werd ik mij er steeds meer van bewust dat ik in het dagelijkse leven met de kinderen een heleboel kansen krijg om beweeglijk hiermee om te gaan. Het is een kunst en een uitdaging om deze mogelijkheden te leren zien en te hanteren.
Over initiatief, beweging en wat je van een bewoner kunt leren Thea Langeveld-van Vugt ‘Elk idee dat niet tot je eigen ideaal wordt, doodt in jouw ziel een kracht: elk idee dat tot ideaal wordt, schept in jou levenskrachten.’ Rudolf Steiner, uit: ‘De weg tot inzicht in hogere werelden’ Inleiding In september 1993 ben ik met dit onderzoek begonnen. In deze verslaglegging wil ik duidelijk maken hoe het proces daarbij verlopen is. De start was van uit een ietwat gedwongen situatie. Het ‘onderzoek doen’ is een onderdeel van de Voortgezette Opleiding Heilpedagogie en Sociaaltherapie, waaraan ik als cursist deelnam. Een echte onderzoeksvraag diende zich op dat moment bij mij nog niet aan; het onderzoek was aanvankelijk een opdracht en niet een eigen keuze. Later in het jaar wordt mij duidelijk, dat ik altijd al onderzoek doe in mijn werk, alleen dit niet als zodanig benoem: namelijk het terugkijken in werkbesprekingen of in een persoonlijke terugblik, voor mezelf een programma maken en dit wel of niet aangepast uitvoeren. Datgene wat ik moet doen (door de opdracht in de opleiding) en datgene wat ik van uit mezelf al doe komen zo bij elkaar. Het wordt door mij als positief ervaren dat ik deze, dan zelfgestelde opgave, voort kan zetten in een wat meer gestructureerde vorm en met begeleiding van buitenaf. Het onbewuste ‘intuïtieve’ handelen in mijn werk krijgt een plaats en wordt duidelijker. Ik ervaar het als een met mijzelf aan de hand door mijn werk lopen en daarbij, door ontmoetingen met mensen om mij heen, mijzelf op een andere, nieuwe manier tegenkomen. Dit heeft als uitwerking dat ik van hieruit ook weer op een nieuwe manier naar situaties en de mensen daarin kan kijken en kan handelen. Het is heel goed om dit proces te gaan met medecursisten die allemaal werkzaam zijn in een heilpedagogische of sociaal-therapeutische instelling. Hen, en de onderzoeksbegeleider, Albert de Vries, wil ik hier even noemen, omdat ik hun bijdragen als een positief meebewegen heb ervaren tijdens mijn onderzoekswerk.
tegen de manier van werken van dit instituut aanloop, mij er keer op keer aan stoot en er vervolgens geen raad mee weet. Ik probeer er wel mee om te gaan en naar een oplossing voor mezelf te zoeken. Dit doe ik met de weg van de rede. Pratend, redenerend, steeds opnieuw weer dingen aanvoerend die voor mijn gevoel niet goed zijn of anders en beter kunnen. Dit roept bij collega’s ook reacties op van: het is hier niet goed, ergens anders doen ze het beter. Dus onvrede alom. Een soort cirkel die niet te doorbreken is, waar ik ook niet uitkom. Ik weet dat het vergelijken niet eerlijk is, dat ieder een eigen manier van werken heeft, ik vind dat dit ook mag en moet kunnen en toch ontstaat er bij mij steeds de botsing. Ik loop steeds opnieuw tegen een wereld aan waarin ik me niet kan vinden. Ik heb daarin niets ontwikkeld, er zit niets van mij in. Logisch natuurlijk want ik kwam pas veel later. In eerste instantie neem ik me voor om alles te laten voor wat het is, mijn werk te doen, wakker te zijn voor de dingen waar ik tegen aanloop en ze vervolgens naar een later tijdstip te verschuiven. Het onderzoek heeft dit doorbroken want door hiermee en hieraan te moeten werken, kan ik niet wachten of voor me uitschuiven. Door onderzoek komt inzicht wat vervolgens om handelen vraagt. Twee werelden blijven botsen. De situatie zoals die op Salvia gegroeid is en mijn ideeën en idealen. Het grote verschil zit erin, maar daar kom ik nu, al schrijvende, pas achter, dat ik gewend ben medeverantwoordelijkheid te dragen voor het geheel en op Salvia is dat nu voor mij niet aan de orde. De ideeën komen van elders en ik kan dan aan de uitvoering daarvan gestalte geven. Zou mijn onderzoeksvraag kunnen zijn: ‘Hoe kan ik een vruchtbare verhouding vinden tussen het geïnstitutionaliseerde en mijn leefwereld?’? Tijdens gesprekken over mijn werksituatie bij de intervisie en de onderzoeksbesprekingen vind ik begrip en krijg handreikingen voor een stuk zelfonderzoek en het advies van de onderzoeksbegeleider: ‘Richt je aandacht op positieve situaties in je werk’. Dit advies brengt me bij een bewoner:
Hoe ik mijn werksituatie in eerste instantie zie en beleef
Anton
Op het moment dat het onderzoek begint werk ik een jaar op Salvia, een sociaal-therapeutisch instituut te Driebergen. Voorheen heb ik zes jaar met plezier op een ander, groter instituut gewerkt. Waar ik op mijn werk tegenaan loop, vergelijk ik steeds met mijn vorige werkplek. We krijgen in het kader van het onderzoek de opdracht concrete situaties te beschrijven. Ik geef tijdens eerste onderzoeksbesprekingen wat voorbeelden uit mijn werksituatie die betrekking hebben op het werken met bewoners, het omgaan met informatiestromen, het willen meedenken, het mede willen ontwikkelen, zowel in de organisatie als in de zorg. Ik merk tijdens het vertellen dat mijn emotie stijgt. Er komt onvrede, boosheid en machteloosheid uit naar voren. Het wordt voor mij allengs duidelijk dat ik
Begin februari komen bij ons op Salvia vier nieuwe bewoners: een vrouw en drie mannen. De situatiebeschrijvingen hebben betrekking op één van deze mannen, Anton, en mijzelf. Eerste kennismaking Heb middels een zeer klamme hand van Anton kennis gemaakt. Ik weet nu hoe hij eruit ziet. Het is voor hem een kennismakingsdag met het huis waarin hij komt wonen en de werkplaats waarin hij gaat werken. Aan de hand van een programma loopt deze mens met andere nieuwe mensen die voor hem wel bekend zijn, met sommige medewerkers van ons en medewerkers van uit zijn oude leef/ werkplek door huis en werkplaats. Aan dit programma 25
heb ik verder geen deel. Mijn eerste werkdag met Anton Ik kom terug van een conferentie, inmiddels woont Anton al een week bij ons. Ik heb besloten om terughoudend te zijn, me niet te laten bepalen door alles wat ik over hem gehoord en gelezen heb, hem zelf waar te nemen en hem de tijd te laten bepalen wanneer contact tussen ons ontstaat. Roep hem voor de thee, hij neemt de tijd, ik heb de tijd. Tijdens de thee praat ik met de groep, dus niet persoonlijk tegen Anton. Later roep ik hem voor het eten. Hetzelfde patroon ontstaat. ‘s Avonds voor de koffie is hij op zijn kamer, ik klop op zijn deur en vraag of hij voor de koffie naar de huiskamer komt. Hij duwt de deur met kracht dicht en meteen weer open en zegt: ‘Papa vindt mij een topruiter’. Dit zegt hij heel snel, zonder context. Ik versta hem niet en zeg: ‘Wil je het nog een keer zeggen, want ik heb je niet verstaan’. Hij wijst op mijn hoofd en zegt: ‘Jij kunt niet goed denken in je hoofd’. Ik: ‘Ik kan wel goed denken in mijn hoofd, maar ik heb je niet verstaan.’ Hij: ‘Je moet zeggen ik kan niet goed denken in mijn hoofd.’ Ik probeer nogmaals dit te weerleggen. Anton klopt met zijn vuist op mijn hoofd en herhaalt zijn gegeven dat ik niet goed kan denken in mijn hoofd. Ik geef toe, de spanning is bij hem en bij mij nogal opgelopen. Nadat ik datgene gezegd heb wat hij wil horen, valt de spanning van ons beiden af en ik kan mijn eerstgestelde vraag herhalen. Hij zegt: ‘Papa vindt mij een topruiter’. Ons contact is gelegd en ik luister verder naar datgene wat papa nog meer van hem vindt. ‘s Avonds voor hij gaat slapen vraagt hij mij om zijn spieren in zijn nek los te maken. Hij zit op een stoel, ik sta erachter, ik maak wellicht met mijn buik contact met zijn schouders. Hij vraagt me ‘Wil je met je buikje terug gaan staan?’ Het begrippenkader van Anton is: ‘Je kunt niet denken in je hoofd.’ Het begrippenkader van mij is: ‘Je bent onduidelijk, zeg het nog een keer.’ Pas als het zijne door mij geaccepteerd is, er mag zijn, kunnen we met elkaar verder. Wat is nu belangrijk voor het verdere contact tussen hem en mij? Goed luisteren, bij Anton gebeurt het allemaal in zijn hoofd, hierin kan ik niet kijken, dus luisteren naar wat hij zegt en wat hij via lichaamstaal tot uitdrukking brengt is belangrijk. Geen ongevraagd lichaamscontact ‘distantie’. Een avondsituatie Anton: ‘Ik ga naar bed, ik ben moe.’ Ik: ‘Hoe komt het dat je moe bent?’ Anton: ‘Ik ben moe, ik ga naar bed.’ Ik: ‘Het is vandaag je douchedag, ga lekker douchen, daar word je weer fit van.’ Anton: ‘Ik heb gisteren pas gedoucht, ruik maar. ‘Hij houdt zijn hoofd voor mijn neus.’ Ik ga naar bed!’ Ik: ‘Je hoofd ruikt lekker, nou ja als je gisteren pas gedoucht hebt hoeft het nu niet, straks gaan we koffie drinken, dan nog wat lezen, dan afsluiten en dan kun je naar bed.’ ‘Ik denk ondertussen, hij ziet een beetje wit en gaat steeds sneller heen en weer lopen’ Ik: ‘Nou, als je dan zo moe bent ga dan even boven op je bed liggen dan kun je wat uitrusten... ‘ Anton: ‘Ik word zenuwachtig van jou.’ En hij vliegt weg. 26
Ik glijd in eerste instantie mee in zijn vastzitten, en word daardoor onduidelijk voor hem. Ik reageer aarzelend, twijfelend, kortom kwakkelig. Terwijl zijn vraag om hem uit dit vast zitten te trekken groot is en om duidelijkheid schreeuwt. In het bevestigen ontstaat ruimte. Na ongeveer twintig minuten komt Anton gedoucht en verkwikt in de huiskamer terug. Ik laat zien en bevestig met woorden dat ik trots op hem ben. De theezakjes Ik ben ziek geweest. Na ongeveer anderhalve week weg te zijn geweest heb ik weer dienst bij Anton in de groep. Het laatste wat ik aan hem ervaren heb, is dat hij steeds nieuwe theezakjes in de keuken gaat halen en room ‘slagroom’ in zijn thee giet. Op mijn reactie: ‘Er staat melk op tafel en de thee is sterk genoeg’ kwam: ‘Je moet je er niet mee bemoeien’. Ik ga met het voornemen om dit voor eens en voor altijd uit de wereld te helpen werken. In de overdrachtklapper lees ik dat mijn collega’s een compromis met hem gesloten hebben en drie theezakjes in de theepot hebben gedaan. Dit ergert mij wel (de anderen moeten dan ook zwarte thee drinken), maar het ontlokt aan mij de uitlating tegenover Anton: ‘Zo, alles is nu geregeld, drie theezakjes, genoeg melk, suiker op tafel (hij neemt consequent een half schepje) dus hoef je niet meer naar de keuken toe voor nieuwe theezakjes of melk, dit alles heb ik gelezen in de overdracht. Het is dus prima geregeld.’ Anton staat op, komt heel dicht bij mij staan en zegt: ‘Dit is een normaal antwoord, je kan goed duidelijk zijn, er is niets aan de hand, we kunnen gewoon met elkaar praten.’ Zo is dat. Achteraf ervaar ik dat er toch wat cynisme aanwezig is in datgene wat ik tegen Anton zeg en dat een bepaalde lading (die voor mijn collega’s bedoeld is) onbedoeld bij Anton terechtkomt. Waarschijnlijk heeft mijn, op dat moment, open lachende gezicht en stem me gered, en hem dus ook. Een paar dagen later. Anton: ‘Thea, wil jij thee zetten?’. Ik: ‘Nou, theezetten wil ik niet, je kunt nog wel een kopje koffie nemen als je wilt (suiker en melk staan op tafel)’. Hij neemt een kopje koffie en gaat met zijn kopje naar de keuken. Ik achter hem aan, niet paraat wat ik ga doen. Anton heeft de flesopener al in de hand en op mijn vraag wat hij gaat doen zegt hij: ‘Slagroom open maken, vind ik lekker.’ De woorden rollen uit mijn mond: ‘Ja, dat is ook lekker, maar het is geen feestdag en Mark (de kok) vindt het niet fijn als je de slagroom opdrinkt, want die heeft hij nodig om het eten klaar te maken, neem maar wat koffiemelk, dat is ook lekker.’ Anton legt de opener terug, komt heel dicht met zijn gezicht bij het mijne en zegt weer: ‘Dit is een normaal antwoord: duidelijk, zo kan je gerust met elkaar praten, is heel gewoon ... etc etc’. Daarna gaat hij bij mij vandaan, zijn opgewonden-zijn is over en hij zegt: ‘Thea, jij wordt lief.’ Ik had niet voorradig wat ik ging zeggen. De wens, die zich in de loop van de tijd dat Anton bij ons is, aan mij opdrong, is duidelijk tegen hem te kunnen zijn. Ik heb
hem de keuze gelaten wat te doen, bevestig datgene wat hij zegt en heb hem geen opdracht of verbod opgelegd. Ik voel nu dat ik onbevangen kan spreken. Antons reactie op mijn handeling van dat moment is positief. Ik realiseer mij eens te meer dat hoe duidelijker ik ben, des te veiliger hij zich voelt. Hij is zich aan het uiteenzetten met zijn omgeving en vraagt hierin om samen met hem grenzen te bepalen, wat houvast voor hem inhoudt. In de tijd die hierop volgt vinden nog een aantal soortgelijke situaties plaats, waarin hij de ruimte om zich heen verkent, om hierin duidelijkheid en evenwicht voor zichzelf te vinden. De allerlaatste wil ik nog beschrijven. Deze vond twee dagen geleden plaats: Collega’s hebben meegemaakt dat Anton ‘s avonds steeds opnieuw alles onder water zet met een emmer en een schrobber en hiermee zijn omgeving gaat schoonmaken. De onrust en gedrevenheid waarmee dit gepaard gaat vraagt afstemming op elkaar. Deze situatie heb ik met Anton nog niet meegemaakt. In de teamvergadering spreken we met elkaar af dat dit niet meer kan. Alles drijft en het is slecht voor de huiskamervloer (parket) en voor Anton kan het ook een dwang gaan worden waaruit hij moeilijk los zal komen. Twee dagen geleden, nadat ik een tijdje in de keuken bezig was geweest met bloemen verzorgen loop ik de gang in en jawel, Anton is aan het schrobben geslagen en de huiskamer is al goed nat. Even gaat het door mij heen, verdorie waarom nu, bij mij. Maar goed, ik moet dit aangaan. Ik: ’ Anton luister eens even naar mij.’ Hij stopt om vervolgens weer gelijk verder te gaan, mompelend: ‘Moet ik zelf weten.’ Ik: ‘Ik vind het vervelend als je zoveel water over de huiskamervloer gooit, dit is niet goed voor de vloer, hier zit een waslaag op en van al dit schrobben gaat de waslaag eraf...’ Terwijl ik aan het praten ben komt Anton met vooruitgestoken hand naar mij toe en stopt drie vingers in mijn mond. Anton: ‘Moet ik zelf weten.’ Ik trek zijn hand uit mijn mond. Ik: ‘Als je je hand in mijn mond stopt kan ik niet verder praten en moet ik weer opnieuw beginnen.’. Ik herhaal datgene wat ik al gezegd heb en vervolg: ‘Hariëtte van de huishouding vindt dit niet fijn, want dan moet ze steeds opnieuw de vloer weer in de was zetten en dat is heel veel werk. Dus als je de gang wilt schrobben is dit goed, maar niet meer de huiskamer, ook niet een andere keer. Er mag geen water op de vloer. Ik haal nu een dweil en dan maak ik de vloer droog en jij gaat verder op de gang.’ Anton: ‘Jij hebt goed geantwoord, je kan allemaal nieuwe dingen leren’ en een hele waterval van veel van hetzelfde vertelt hij mij. Later gaat hij verder in de gang en is al zijn opgewondenheid kwijt. Aan het einde van de avond ga ik naar huis. Hij klopt op het raam van de buitendeur en terwijl ik in mijn auto zit om naar huis te gaan zwaait hij mij uit. Wellicht zullen er nog vele confrontaties volgen met Anton. Toch heeft voor mij deze laatste tegelijk iets rondgemaakt en doorbroken. De leefwereld van Anton is heel erg op zichzelf gericht
(autisme). Eigenlijk bestaat er niemand anders dan hij, of bestaan anderen alleen ten dienste van hem. Ik plaats een buiten hemzelf gelegen leefwereld daarnaast en probeer door duidelijk te zijn, ook deze leefwereld voor hem duidelijk en daardoor veilig te maken. Door niet te zeggen, dit of dat mag niet, maar door bij hem interesse te wekken voor het hoe en waarom in deze situaties. Een direct gebod of verbod kan hij niet aan en het past ook niet bij zijn volwassen-zijn, maar hulp bieden bij het keuzes maken van uit een verduidelijking van de situatie, werkt positief en bevrijdend. Het heeft deze uitwerking zowel op Anton als op mij. Zijn leefwereld kan hierdoor wat groter worden, hij kan ervaren dat niet alles binnen hemzelf plaats hoeft te vinden. Een glimpje heb ik hiervan gezien. In het begin wilde ik afwachten en kijken. Maar de situaties vragen van mij al vrij snel om tot handelen te komen. Een handelen van uit een niet weten, een nog niet door ervaring verkregen kennis, moet ik inzetten. Wel heb ik op dat moment gedacht: ‘Wat heeft een mens die zich onveilig voelt nodig? Duidelijkheid, helderheid, structuur, een bekendmaken met de omgeving, dat ik laat zien wie ik ben’. ‘Hoe’ is op dat moment niet aan de orde, dit komt pas later. Later komen, met het toenemen van de waarnemingen, andere begrippen naar voren zoals ‘hij probeert mij uit’, of ‘hij vraagt om grenzen’. Zijn kijk op de wereld is ook in beweging, al zijn de veranderingen klein; hij gaat steeds sterker aan mij vragen ‘Wie ben jij?’ ‘Leef je je naïef in of kan ik echt op je vertrouwen?’ ‘Neem je een standpunt in waar ik van op aan kan of loop je met me mee?’ Dit proces duurt tot we in een situatie zijn aangekomen waarin we vrij in de omgang met elkaar kunnen zijn. Bij voorbaat een houding of doel bepalen wil ik niet. Het gegeven van het moment is het doel. Zoeken naar de juiste verbinding en afstemming, zodat kortsluiting vermeden wordt omdat het gevoel van veiligheid voor gaat aan al het andere. Een veiligheid van uit vrijheid en niet van uit afhankelijkheid, met regeltjes die nageleefd moeten worden. Samen werken wij aan deze veiligheid. Terug naar de samenwerking De samenwerking heeft tijdens het onderzoek op de cursus minder aandacht gehad, maar ik bleef er natuurlijk mee bezig. Eigenlijk denk ik nooit bij mijn handelen: ‘Hoe doet een ander dit?’, maar werk volgens eigen inzicht en kunnen aan de hand van de gegevens van het moment en de situatie. Dit is zoals het hier staat geschreven heel solitair! Kan dit zo blijven of wat is nodig? Ook heb ik nog de vraag meegekregen van uit de intervisie ‘Thea waarom kun je in je team niet gewoon vertellen wat je wilt, waar ben je bang voor?’ Ik wist het niet. Voelde ik mij ook (net als Anton) onveilig? De tijd gaat door. De onderzoeksbegeleider doet de suggestie om van uit interesse naar de samenwerking te kijken. Dit komt heel hard binnen. Want daarmee zegt hij tegen mij dat ik geen interesse heb in de mensen waarmee ik werk. Natuurlijk zegt hij dit niet. Het is voor mij iets om goed over na te denken. 27
De idee ontstaat: Visie bepalen op datgene wat er is. Het bestaande zo weinig mogelijk verstoren, uitgaan van datgene wat er is. Wat is het nieuwe wat ik toe wil voegen en in welke vorm. Hoe moet ik dit doen? De zekerheid dient zich steeds meer aan dat dit mijn weg is die ik moet gaan. Ik moet gaan doen. Ik stap opnieuw in in het samenwerkingsproces, nu van uit een positieve houding. Ik neem initiatief, ga niet zitten afwachten en kijken hoe het gaat. Ik geef aan dat ik graag wil studeren met elkaar. Ik doe een voorstel voor een boek. We gaan studeren. Ik ga uitstapjes maken met bewoners. Ik plant bloemen in de tuin. Ik verzorg elke dag een nieuwe jaartafel in de stille week. Ik spreek bewoners toe op hun verjaardag en maak liedjes voor feesten. Ik heb voorgesteld om een personeelsbeleid op poten te zetten en dit gaat ook gebeuren. Het mag er zijn, er komt licht, ruimte en beweging in mij en om mij heen. Het systeem waar ik tegen aanschop op mijn werk leeft ook in mij, want ik wil dat de mensen waarmee ik werk zich conformeren aan míjn systeem. Ik herken de buitenwereld in mij; en dan is het moment weer daar dat binnen en buiten bij elkaar komen en pas dan is er weer ruimte waarop iets nieuws kan ontstaan. Dan kan de vraag ook ontstaan: ‘Wat vragen mijn collega’s van mij?’ In mijn beschrijving van Anton komt de vraag naar de algemeen menselijke weg voren, die je bijna als een vanzelfsprekendheid met elkaar bewandelt. In het handelen komt het juiste naar je toe, omdat deze mens je hier als het ware toe dwingt/uitnodigt om op deze manier ‘dienstbaar’, voorwaardescheppend, bezig te zijn voor hem en zo een plek te scheppen waarin hij zich dan kan manifesteren en ontwikkelen binnen zijn mogelijkheden. Om daar een beetje dichtbij te komen met collega’s is toch een andere weg. Omdat hier zoveel keuzemogelijkheden zijn en het zoveel moeite kost om maar enigszins bij het juiste in de buurt te komen. Waarneming en begrip zijn van uit ieder persoon anders. En dit is toch het gegeven van waaruit je vertrekt in een situatie. Van uit mij gezien is de ander object en ik subject, een subject dat afhankelijk is van de constitutie van dat moment en van de evolutie in de tijd. Voor de ander geldt hetzelfde in de omkering. Dit vraagt om verbinding. Het gegeven is steeds opnieuw wisselend. De verbinding houdt voor mij het kenmerkende van de sociaal-therapie in. Werken aan de eigen ontwikkeling, zodat deze voorwaarden kan scheppen die ontwikkeling van de ander mogelijk maakt. Bij bewoners ervaar je dat dit wezenlijk is, in samenwerkingsverband is dit nog een streven. Uiteindelijk ben ik nu weer bij een nieuw begin, een vertrekpunt in samenwerking is dat afstemming in/aan/op elkaar belangrijk is. Door bij mijn eigen grenzen terecht te komen en ze te ervaren dwingen deze me om de omkering te maken. Conclusie De verbinding van het proces met Anton met het samenwerkingsproces zit in het doen, het bewegen. Mijn voornemen was afwachten, hem laten komen, in contact leggen me terughouden, totdat ik zou voelen dat die ruimte er zou zijn. Mijn weg die ik met Anton gegaan ben, beter 28
gezegd uitgenodigd ben te gaan en die nog steeds verder gaat is een actieve. In de samenwerking neem ik initiatief, dit brengt beweging met zich mee voor mijzelf en deze beweging brengt beweging voort. Een bewoner zet mensen in beweging. Ook mij, maar het is daarbij belangrijk voor me dat ik kan zijn die ik ben. Ik heb mezelf als instrument en dat instrument is zo veelzijdig, alles is al aanwezig en de ontdekking van het feit dat ik deel van het geheel ben, wekt steeds opnieuw verwondering. De weg er naar toe om tot die ontdekking te komen is steeds opnieuw weer een omweg waar je niet omheen kunt. Het gegeven ‘an sich’ is dan zo simpel en tegelijkertijd zo alles omvattend, terug naar ‘je eigen’ bron van waaruit de ideeën ontspringen.
De oudere met een handicap: een eigen opgave Een situatie rond een bejaarde bewoonster Vrijdagavond/nacht Mevrouw Rode is ziek. Ze heeft sinds enkele dagen in toenemende mate ernstige buik/darmklachten en een ‘illeas’ wordt steeds waarschijnlijker. Mijn bezorgdheid om haar is groot en wordt nog groter als ik bedenk welke situatie eventueel realiteit zal worden. Buiten de pijn is zij zelf niet anders dan anders, neemt de situatie zoals die is en accepteert die. Wel valt me op dat zij bij noodzakelijke fysieke handelingen steeds zegt: ‘Als jij vindt dat het moet, vind ik het goed’. Zo’n antwoord past bij haar en dat ken ik van haar, maar de manier waaròp ze het zegt maakt dat er een andere uitspraak van haar bij me boven komt, uit een eerder gesprek waarin ze me vertelde over haar levensmoeheid van dat moment: ‘Jij mag me niet helpen, hè’. Ik ben gevraagd om zaterdag een bijdrage te leveren in een ontmoeting met collega’s uit Duitsland. Thema zou moeten zijn ‘Aspecten van omgang met bejaarden’. In mijn hoofd heb ik dat al voorbereid, maar omdat ik de praktische uitwerking van de situatie niet kan overzien besluit ik mijn verhaal op papier te zetten. Dat doe ik voor het grootste deel zittend aan het bed van Mevrouw Rode en al schrijvend besef ik dat dat ‘al gevormde’ niet mijn verhaal moet zijn, maar dat deze situatie de ingang moet zijn. Maar hoe! Ik ken mijn beperktheid met woorden. Hóe te vertellen dat geen enkel aspect zinvol is om over te praten als je niet ervaren hebt dat je praat over iets wat voor jezelf nog toekomst is, en je het eigenlijk nog niet kunt ‘weten’. Ik vertel Mevrouw Rode mijn dilemma. Haar antwoord is: ‘Maar jij weet het toch, dus kun je het toch ook vertellen’. Ik durf het niet aan en schrijf verder wat ik al ‘bedacht’ heb. Zaterdagochtend Een drukke ochtend, oftewel een ochtend met veel druk. De overige bewoners zijn allemaal thuis en zijn net zo bezorgd over Mevrouw Rode als wij. De arts besluit dat een spoedoperatie noodzakelijk is. Dat kan nog niet want we hebben de familie nog niet kunnen bereiken voor de noodzakelijke toestemming. De arts blijft aandringen. In een persoonlijk gesprek zegt Mevrouw Rode dat ze graag geholpen wil worden. Met veel vertraging en veel noodzaak doe ik uiteindelijk de ambulancedeuren dicht om er met de auto achteraan te gaan nadat ik nog een keer geprobeerd heb om de familie te bereiken. Op dat moment vraagt iemand me: ‘Welk moreel recht heb jij om te beslissen dat zij naar het ziekenhuis gaat?’ In het ziekenhuis, tijdens de voorbereiding tot de operatie, zakt Mevrouw Rode langzaam weg. De twee verpleegkundigen willen actief medisch ingrijpen, maar ik houd ze
Ine Paymans-Simjouw
tegen en zeg ‘laat even’. Mevrouw Rode kijkt me aan, een moment dat me diep raakt. Mevrouw Rode komt uit eigen kracht terug en gaat naar de operatiekamer. Enkele dagen lang pendelen we tussen de intensive care en de groep thuis. Dat is leven in twee werelden, zeker als je een verbindende schakel moet zijn. Mevrouw Rode kan geen feiten meer in haar geheugen opnemen. Daarmee vervalt er veel uit het ons bekende dagelijkse leven. Daar heb je niks aan. De ontmoeting ontstaat alleen als je samen met haar in het hier en nu bent. Dat lijkt simpel, maar er is niets moeilijker dan met bewustzijn in het hier en nu te staan. Je hebt dan niets meer dan jezelf. Wat ervoor was of erna komt heeft een heel andere inhoud dan wat we gewend zijn. Daarbij is het bij Mevrouw Rode altijd indrukwekkend hoe zij je het wezenlijke van de realiteit kan laten beleven. Het steeds opnieuw antwoorden op haar vragen om de realiteit van de situatie te verwoorden maakt de beleving aan de poort van leven en dood heel open en intens. Haar vermogen tot realiteitsbesef, welke groter is dan de mijne, maakt dat zij dat beter kan dan ik. We spreken onder andere over het moment vóór de operatie en over mijn handelen. Ze vraagt me waarom ik denk dat ík een keuze gemaakt zou hebben. Naast de hartelijke reacties uit de gemeenschap blijft de opmerking van die ene medewerker me door het hoofd spelen. Er zijn ook andere die me bijblijven: ‘Ze houdt het wel erg lang vol hè’ of ‘Ze heeft wel moeite met loslaten hè’, ‘Zou ze eigenlijk wel weten wat ze wil?’ Na enkele dagen gaat het slechter met Mevrouw Rode, ze heeft steeds minder interesse voor de omgeving, wat z’n weerslag heeft op het lichamelijke vlak. Wij hebben de indruk dat juist de gerichtheid op het lijfelijke en de ziekenhuisomgeving de voornaamste redenen zijn van haar ‘terugtrekken’. Ondanks de bezorgdheid om haar fysieke conditie heeft de specialist ook begrip voor Mevrouw Rode. Hij denkt dat zij zal overlijden en dat het fijner voor haar is als ze naar huis gaat. Als we thuis vertellen dat zij naar huis komt, omdat de ziekenhuisomgeving haar teveel wordt, is er van iemand een reactie dat dat zomaar niet kan. Hij vindt, dat het een persoonlijke keuze van ons is geweest en die past niet in de realiteit van de groep en het team. Uit ervaring weet ik dat in élke grens/crisissituatie de verschillende belevingen van de werkelijkheid sterker naar voren komen. Ook weet ik dat die verschillen zich in het sociale leven van alledag weer ineenvoegen door óf dat je je ontwikkelt en facetten aan je leven toevoegt óf door het niet meer te zien. Het voorafgaande beeld blijft me bij. Het vertolkt een herkenning uit vele andere situaties, zelfs zó dat het een keerpunt bij me wordt en ik niet anders kan dan er mee aan de slag te gaan. In het groeiende en zich ontwikkelende instituut is van 29
alles georganiseerd om het geheel te laten functioneren. Dat is ook nodig. Tegelijkertijd bewerkstelligt het goed georganiseerd zijn dat de oudere bewoners meer buiten het sociale leven zijn komen te staan. Zij doen een appèl aan ons om van uit de actuele ontmoeting met hen te werken. Te zien wat de actuele vraag is. In het hier en nu, van uit jezelf, te handelen en daarmee met het ‘georganiseerde’ te gaan ‘spelen’. Hoe het zo kwam Bronlaak is een sociaal-therapeutische leef/werkgemeenschap te Oploo. In Baldur, het huis op Bronlaak voor ouderen, wonen mensen die in 1980 als eersten op Bronlaak decentraal zijn gaan wonen omdat zij een rustiger leefomgeving nodig hadden dan die er op dat moment in het ‘Grote Huis’ was. Het is dan vooral een groep van mannen, die al vele jaren in Bronlaak wonen. Een paar mensen zijn overdag thuis of voor een enkel uurtje in de week aan het werk. Met het decentraal gaan wonen wordt de sociale omgeving wel rustiger maar we blijven in de gemeenschap doordat er in het dagelijkse leven veel gemeenschapsactiviteiten zijn: verjaardagen, kringloopavonden, bijbelavonden, gezamenlijk theedrinken op woensdag. Daarnaast hebben we aanloop van mensen voor wie de ochtendkoffie te druk is of van mensen die het prettig vinden om een avond bij ons te zijn in plaats van in de grote groep. Anderen komen dagelijks voor het ‘voorleesuurtje’. Ieder komt met z’n eigen verhaal van die dag in de gemeenschap. Ook zijn wij het logeeradres van Bronlaak waardoor we vele fijne ontmoetingen cadeau krijgen. Kortom, die eerste zeven jaren ‘hadden wij het zo slecht nog niet’. Langzamerhand groeit er een samenlevingsvorm in de groep waar onder andere lichamelijke achteruitgang en overlijden een plaats krijgen in het dagelijkse leven, evenals het aan huis gebonden zijn. Na zeven jaar begint een grote verandering in de gemeenschap zichtbaar op gang te komen namelijk de noodzakelijke decentralisatie en uitbreiding van geheel Bronlaak. Een samenlevings’stroom’ van vele jaren wordt daarmee doorbroken. De bewonersgroep van het ‘Grote Huis’ wordt samen met nieuwe, veelal jonge mensen in de nieuwe woonhuizen ‘opgelost.’ Er komen nieuwe medewerkers en nieuwe werkgebieden en vooral komen er vele vragen die door de veranderingen een nieuwe gestalte moeten vinden. Op allerlei vlakken krijgt de sociaaltherapie een vernieuwende impuls waarin vragen uit de incarnerende levenshelft het meest centraal staan. Dat is logisch, gezien de omstandigheden en we leren er ook veel van, maar stapje voor stapje word ik gesterkt in mijn bewustzijn dat leven in de excarnerende levenshelft tóch anders is en daardoor het werken met ouderen ook. Echte vragen hebben wij dan nog niet en ons hoofd staat er in die tijd ook niet zo naar want ongeveer twee jaar lang leven wij in een situatie waarin uiteindelijk het omgaan met ‘gedragsgestoordheid’ in Bronlaak stap voor stap vorm moet gaan krijgen. Anders wordt het op het moment dat de veranderingen ook ons gaan raken. Er verdwijnt, bijna ongemerkt, een sociale context voor met name de thuisblijvende bewoners. De aanloop verdwijnt. De andere bewoners op Bron30
laak hebben nu allen hun eigen kleinere leefomgeving. Verjaardagen vieren met de gemeenschap wordt te massaal en gaat in een kleinere vorm in de huizen en werkgebieden verder. De gemeenschappelijke bijbelavond wordt een bijbelavond in de huizen. De kringloopavonden verdwijnen evenals het gezamenlijke theeuurtje en het ‘enkel uurtje’ (een schilderuur of een werkuur dat onze bewoners nog wél aankunnen) in een werkgebied wordt regelmatig afgebeld. Het zijn maar uiterlijke voorbeelden en de meeste zijn voor ieder een verbetering behalve voor de niet werkende bewoners omdat daarmee de mogelijkheid tot sociale ontmoetingen voor hen sterk vermindert en er niets voor in de plaats komt. Ook voor de medewerkers worden de veranderingen merkbaar, evenals bewoners komen ook de collega’s minder aanlopen, zij hebben nu hun taken verspreid in de huizen en ontmoeten elkaar bij de ochtendkoffie. Wij kunnen daar niet bij zijn omdat we dan nog niet klaar zijn. Dat is erg jammer, want het is daardoor moeilijker om kennis te maken met de vele nieuwe medewerkers en te ontmoeten wat ze ‘meebrengen’. Ook voor andere zaken wordt het lastiger om ons vrij te maken, er komen meer overlegvormen en er komt heel wat meer ‘papierwerk’. Kortom op vele terreinen wordt de sociale ontmoeting minder. Een nieuwe aanzet Nu, na zestien maanden, begint in de praktijk merkbaar te worden dat het benoemen van de hierboven geschetste problematiek en erkenning van die problematiek ons een nieuw kader gebracht heeft. Er is een verschuiving en verdeling van taken binnenshuis en buitenshuis door het basisteam gekomen en het mentorschap is geïntroduceerd. De slaapdiensten worden door meerdere mensen verzorgd en het begin van ‘dagopvang’ is er. Je merkt op vele momenten dat er weer innerlijke ruimte gekomen is doordat sociaal-therapeutische vragen gezien gaan worden. De bewoner komt weer centraal te staan. Je ziet ook dat de bewoners daardoor weer meer kunnen komen. Zo heeft bijvoorbeeld de inhoud van de huisavond met hun een heel ander karakter gekregen. Door het sociale proces ontstaat daar met hun een verandering om tot meer verzelfstandiging te gaan komen. Door dit alles begint het woord mentorschap inhoud te krijgen waardoor de relatie met de bewoners zich verdiept. Uit de roosterverschuivingen komt ook voort dat er uren vrijkomen die nu gebruikt worden voor de bewoners die buiten het gewone sociale werkleven staan. Deze daguren worden nu ingevuld door drie ‘invalkrachten’ die van mij een extra vraag meekrijgen: ‘Verzin of bedenk van te voren niets maar wees wakker in het ‘dagleven’ van deze ouderen, zodat je kunt gaan zien welke vragen er echt verzorgd moeten gaan worden’. Deze vraag heb ik expliciet zo gesteld omdat ik wil voorkomen dat er ‘dagopvang ouderen’ met het hoofd bedacht gaat worden. Het is in eerste instantie een verwarrende vraag voor hen. Ik wil en kan hen niet meer meegeven en zij voelen zich eigenlijk best eenzaam met zo’n vraag in het dagelijkse leven. Ze kunnen hun ‘zekerheid’ in eerste instantie ook niet in het basisteam vinden omdat die in datzelfde dage-
lijkse leven eigenlijk met een zelfde soort vraag leven. Nu werken ze een periode bij ons waarin ze ‘s morgens dat dagleven beginnen met het wekken en verzorgen van de ouderen en de dag verder met deze mensen leven in de uren van 8.30 tot 12.00 uur en van 14.00 tot 16.00 uur. Er zijn veranderingen gekomen. Het ‘op een stoel zitten’ gaat steeds meer over in het in de dag leven, waar nu ruimte is om het dagelijks leven weer op te pakken en waaruit de vragen vanzelf ontstaan die verzorgd moeten worden. Daarbij wordt de weg naar de gemeenschap terug van uit het huis gemaakt, bijvoorbeeld doordat met regelmaat nu ‘s middags theegedronken wordt in een werkgebied zodat er een wederzijdse ontmoeting is en doordat er een begin gemaakt is met ondersteuning van ons uit naar de gemeenschap zoals in de beleidsnotitie ouderen omschreven is: ‘Het wordt als een kwaliteit gezien dat de oudere bewoner zolang mogelijk in z’n eigen huis én in een werkgebied kan blijven’. Wij zijn daarom begonnen om een gedeelte van de vrijdagochtend mee te verzorgen in een werkgebied waar ook enkele andere ouderen zijn voor wie het voldoen aan het normale werkleven merkbaar moeilijker wordt.
kunnen komen over mijn levenssituatie die zij nog niet heeft geleefd, hoogstens zou zij tot er-kenning kunnen komen. Ouderen laten ons altijd de toekomst zien die in het hier en nu aanwezig is en aan ons is het of we die toekomst mee op willen pakken. In het afgelopen jaar heb ik een draad gevonden waarvan ik denk dat die werkelijk het onderzoeken waard is en waar ik mee aan het werk wil gaan. De handvaten die ik door ‘onderzoek in eigen werk’ gekregen heb zullen een ingang zijn omdat het ook de ingang voor me was voor het bovenstaande. Mijn onderzoek gaat dus pas beginnen.
Behalve dat deze ‘invalkrachten’ als groepsleider werken hebben ze ook hun vak: de een euritmiste, de andere is de verpleegkundige die in Bronlaak de massage doet en de derde heeft haar talenten in muziek en schilderen/tekenen. Dat maakt dat ieder van uit zijn eigen talent een kwaliteit toevoegt, zonder nu persé zijn vak uit te oefenen. Dit samenwerken van het basisteam en het ‘dag’team geeft een nieuwe dimensie aan het dagelijks leven. Er is veel, veel wat nog verzorgd moet worden, maar het verschil met zestien maanden geleden is dat ik dat niet meer alleen zie en dat er in de ruimte die ontstaan is er ook een ontmoeting tussen anderen is. Uit het dagrapport: ‘Mevrouw Rode is erg vroeg wakker, tevens heeft ze zo vroeg al veel te vertellen over haar man. Ik vind het zelf wel eens pijnlijk om haar te vertellen dat hij niet meer leeft. Maar je kunt de waarheid ook niet verzwijgen, of proberen haar op andere gedachten te brengen. Ik ben benieuwd naar hoe jullie daar mee omgaan ... . Op het eind van de morgen hebben we samen gedichten gelezen. Dit vindt ze erg prettig. Ikzelf ook. Soms geeft ze uitleg over gedichten, wat ik heel waardevol vind. Verder heb ik nog iets over mezelf verteld, over hoe ik leef, woon en werk. Dit gesprek gaat heel goed tussen ons. Opeens geeft ze mij twee hele dikke klapzoenen en houdt mijn handen vast. Ik word er zowaar verlegen van. Deze ochtend met haar heeft me heel veel gedaan’. Conclusie en vooruitblik In het werken met ouderen realiseer ik me, dat de ‘brug naar de toekomst een andere is dan de brug naar het verleden’: In de relatie met mijn 20-jarige dochter leeft een herkenning voor mij omdat ik dat al geleefd heb en dat al een plaats gekregen heeft in mijn leven, daarom kan ik tot begrip komen, dat is die her-kenning. Maar dat is van een heel andere orde als dat zij tot dezelfde her-kenning zou 31
De auteurs Karin Anderson is in 1956 geboren in Almelo. Na een tijd in allerlei losvaste baantjes te hebben gewerkt (veelal met kinderen) kwam zij in 1981 in de heilpedagogie terecht. In 1982 volgde zij de inservice opleiding tot heilpedagoog aan de Michaelshoeve en werkte als zodanig tot op heden in het groepswerk. Bert ten Brinke (geboren in 1955) volgde na zijn studie aan de Hogere Bosbouw en Cultuurtechnische School in Velp een aanvullende lerarenopleiding. Na enige omzwervingen in natuurbescherming en natuureducatie belandde hij op De Dijckhof in Driebergen, een biologischdynamisch landbouwbedrijf waar jongeren met een verstandelijke handicap werken. In 1984 begon hij op het toen nog ‘jonge’ heilpedagogische instituut Casa de Santa Isabel in Portugal met een kleine instituutsboerderij. Na een jaar onderbreking in Nederland houdt hij zich daar nu bezig met het opzetten van een nieuw werkgebied voor de jong volwassen pupillen: bos- en landschapsbouw. Gert Bosma (geboren in 1961) werkte van 1982-1986 als (leerling)-Z-verpleegkundige in Huize Heimerstein, een algemene zwakzinnigeninrichting, te Rhenen. Vanaf 1987 is hij werkzaam in sociaaltherapeutisch instituut Bronlaak te Oploo (N-Br.), waarvan de laatste vijf jaar als huisouder/eindverantwoordelijke. Dat houdt onder meer in het samenleven onder één dak met, en de begeleiding van, negen volwassenen met een ontwikkelingsstoornis. In deze periode volgde hij de inservice opleiding heilpedagogie/sociaaltherapie. Paula Domen-Pelgröm is geboren in de Noordoost Polder (1957). Na de opleiding voor kleuterleidster werkte ze 3 jaar als activiteitenleidster in de psychiatrie. Vanaf 1982 werkt ze in de heilpedagogie. Eerst 3 jaar als kleuterjuf in Christophorus. Daar volgde ze de inservice opleiding tot heilpedagoog. Vervolgens werkte ze 3 jaar in Glencraig, een Camphill-plaats in Noord Ierland. Sinds 1989 werkt ze als huisverantwoordelijke wederom in Christophorus. Theo Hoevenaar is geboren te Breda, in 1953. Na de Pedagogische Academie gevolgd te hebben werkt hij vanaf 1980 bij het Heilpedagogisch instituut De Michaelshoeve te Brummen. Aldaar begon hij als groepsleider en volgde de inservice opleiding. Vanaf 1984 leidde hij het huis met de oudste kinderen. Ingaande 1994 is hij werkzaam in de functie van case-manager en behandelingsprocesbegeleider. Tevens is hij docent aan de inservice opleiding. Marjoke Keijman is in 1959 te Rhenen geboren. In Haren (Gr.) volgde zij de opleiding HBO-Jeugdwelzijnswerk, waar zij voor het eerst met de heilpedagogie in aanraking kwam. Later volgde zij op de Michaelshoeve de inservice opleiding tot heilpedagogisch groepsleider. Na een aantal jaren van reizen en werken in het buitenland, is zij sinds 1989 weer terug op deze stek. Thea Langeveld-van Vugt is geboren in 1946. Zij heeft van 1981 tot 1986 als vormingswerkster lesgegeven aan besturen en medewerk(st)ers van kindercentra. Van 19861992 is zij als sociaaltherapeutisch groepsleidster werk32
zaam geweest op Bronlaak. Daar heeft zij de inservice opleiding tot sociaaltherapeutisch groepsleidster gevolgd en zich verdiept in de antroposofie. Sinds het najaar van 1992 werkt zij als groepsleidster op Salvia. Ine Paymans-Simjouw is geboren in 1950. Zij werkte van 1967 tot 1972 in een psychiatrisch ziekenhuis (Voorburg, te Vught), voor haar opleiding B-verpleegkundige op de afdeling geriatrie. Vanaf 1972 werkte zij vooral met demente bejaarden in verschillende verpleeghuizen. De ontmoetingen met mensen in de tweede helft van hun leven en zo aan de poort van de dood werden een thema in haar leven. In 1975 ontmoette zij de antroposofie. Middels cursussen en opleidingen (o.a. de inservice opleiding tot sociaaltherapeut) verdiepte zij zich in de antroposofie. Vanaf 1984 is zij als huisouder werkzaam in Bronlaak. Het Heilpedagogisch Verbond Het Heilpedagogisch Verbond is een federatie van momenteel 23 zelfstandige instellingen. De voornaamste taken van dit verbond zijn: het onderling afstemmen van de activiteiten en het behartigen van de gezamenlijk belangen, het stimuleren van deskundigheid op alle gebieden van de zorg voor kinderen en volwassenen die in hun ontwikkeling zijn gestoord. Dit uit zich onder andere in het organiseren van congressen, themadagen en bijeenkomsten en het geven van cursussen voor zowel medewerkers binnen de heilpedagogische en sociaaltherapeutische instellingen, als geïnteresseerden van buiten, het verstrekken van informatie over de heilpedagogie en sociaaltherapie. Samenwerkende Opleidingen voor Heilpedagogie en Sociaaltherapie In 6 instellingen vindt de in-service opleiding tot heilpedagogisch groepsleider en sociaaltherapeut plaats. Deze opleiding is erkend als tweede-kans-opleiding tot Zverpleegkundige. De duur van deze opleiding is twee jaar en tien maanden. De voortgezette opleiding vindt centraal plaats en duurt twee jaar. Het is mogelijk om van uit alle heilpedagogische en sociaaltherapeutische instellingen de opleidingen te volgen. Anno 2007 valt deze opleiding onder het Edith Maryon College Inlichtingen:
[email protected]
