In de serie ‘In gesprek’ verschijnen kleine maar krachtige boekjes voor gesprekskringen. Ieder deel bevat tien korte teksten en is voorzien van gespreksvragen en andere tips voor het kringgesprek. ‘In gesprek’ staat onder redactie van Bernard Luttikhuis en Bert Kuipers, beiden zijn predikant in de Protestantse Kerk in Nederland.
Uitgeverij Boekencentrum - Zoetermeer
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Studio Vrolijk, Margreet Kattouw Layout/dtp binnenwerk: Gerard de Groot ISBN 978 90 239 2322 0 NUR 707 © 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud
7
Woord vooraf
1. Omdat een mens zich kan verwonderen 2. Omdat je een schepsel bent 3. Omdat je niet alleen op de wereld bent 4. Omdat je een taal spreekt 5. Omdat God woont in verhalen 6. Omdat een mens leeft van rituelen 7. Omwille van de eeuwigheid 8. Om je niet over te geven aan de nietsigheid 9. Omdat geloven niet zonder dienen kan 10. Omwille van een cultuur die van kerk weet
11 16 22 28 33 38 43 49 54 60
66
Handreiking voor gebruik
5
Woord vooraf
Geloven. Waarom zou iemand gaan geloven? In dit boekje worden daarvoor tien beweegredenen genoemd. Met deze tien beweegredenen sluit ik aan bij de andere twee boekjes uit deze serie. In die boekjes schreef ik over tien redenen waarom we kerkdiensten vieren en tien verhalen over hoe je je leven moet invullen vanuit Jezus’ rede vanaf de berg (de Bergrede uit Mat. 5-7). Tien beweegredenen om te geloven, het zouden er ook elf kunnen zijn of twintig. En sommige mensen zeggen misschien dat één beweegreden al voldoende is: één reden is al genoeg om wat je wilt in praktijk te brengen. Maar voor nu toch maar zo’n hele reeks argumenten. Omdat het tegenwoordig helemaal zo raar niet meer is om aan religie, godsdienst of een spirituele levensovertuiging te doen, vergeleken met een poos geleden. Misschien komt het wel omdat er zo veel nieuwe Nederlanders zijn die er een geloof op na houden: christelijk, Joods, moslim of iets uit de wereld van het Verre Oosten. Het lijkt hun goed te bevallen, wat hebben die mensen toch!
Wat is geloof nu eigenlijk? Om maar met de deur in huis te vallen: wat is geloof nu eigenlijk? Een sprong in het diepe, een overgave aan iets wat je niet kunt bewijzen. Zeker weten zonder dat je het kunt zien. Een kwestie van vertrouwen... Iedereen heeft daar wel zijn eigen omschrijving voor. Van Dale, ons standaardwoordenboek, spreekt bij geloof over ‘vertrouwen in de waarheid van een anders beweringen of beloften’. Een tweede duiding komt gelijk terecht bij het geloof in God: een vast en onwankelbaar vertrouwen op God en op Gods woord... Van Dale begeeft zich dan al op 7
theologische wegen. In een van de brieven van het Nieuwe Testament klinkt het zo: geloof is de zekerheid van de dingen die men hoopt en het bewijs van de dingen die men niet ziet (Hebr. 11:1).
Wat heb je ervoor nodig? Wat is ervoor nodig om te geloven? Allereerst de persoon die wil gaan geloven, dat is de gelover. Vervolgens is de inhoud van het geloof nodig, dus wat geloof je eigenlijk, en als laatste is het gebeuren, de handeling van het geloven nodig. Die persoon, dat ben ik! Ik zelf, samen met mijn geloofsgenoten. Dat je samen bent, betekent dat er een geloofsgemeenschap bestaat. Alleen kun je met je geloof een eind komen, maar je hebt partners nodig. Ter versterking, maar vooral ook als kritische toets. Voor je het weet ontwerp je je eigen geloof dat helemaal zijn eigen gang gaat. Als ik niet kritisch ben, moet een ander mij helpen vragen, sturen en schiften. Als partners in het geloof vorm je een gemeenschap. En wanneer je samen je geloof vormgeeft, voegt dat een dimensie toe aan het geloof.
In wie geloof je Dan komt de vraag: in wie of wat geloof je? Dat kan een bijzonder mens zijn (ik geloof in mijn juf, in mijn leider, ik geloof in Jezus) of een onzichtbare macht (ik geloof in mijn God). Mensen kunnen ook geloven in een gebeuren, in een feit, of in iets wat voor hen zou mogen gelden (ik geloof in een leven na dit leven, ik geloof dat mijn schulden vergeven zijn). Al met al nogal abstracte zaken. Wanneer mensen in een ander mens geloven, zeker wanneer die mens ook nog leeft (ik geloof in mijn leider) dan is dat geloof redelijk concreet, maar als de leider teleurstelt lost het geloof ook gauw op. Het geloof in een onzichtbare macht (een God) en het geloof in een bijzonder gebeuren dat mijn deel zal zijn (een 8
eeuwig leven, vergeving van zonden) hebben veel met elkaar te maken. De onzichtbare macht is de veroorzaker van het prettige heilsfeit. Ons geloof richt zich daarom op Degene die dit allemaal voor ons gedaan heeft.
Geloven als werkwoord Geloven is een handeling, een gebeuren. Geloven is een werkwoord. Je moet er iets voor doen, het komt je niet aanwaaien. Geloven overkomt je niet, je moet het willen, je moet het doen. Je hoort dan ook weleens mensen zeggen: Toen ben ik begonnen te geloven. Dat is een werkwoord. Geloven is een bewuste menselijke daad. Je vertrouwt je aan iemand toe, omdat je je hebt laten overtuigen door de zeggingskracht van die ander. Het hangt van je zelfstandigheid af, je gevoel voor autonomie, de plek die je jezelf toestaat voor scepsis en kritisch denken, van de manier waarop jij je overgeeft aan die zeggingskracht. De een doet dat met veel emoties, een ander gaat veel verstandelijker te werk. Voor de een is geloven een sprong in het diepe met de overtuiging dat hij opgevangen en gedragen zal worden. Voor de ander is geloven zoveel als het ondertekenen van een contract met die grote Ander. Die Ander zal mij nooit beschamen...
Geloven in een God In dit boek gaat het over het geloof in de God die wij tegenkomen in de Bijbel. Dat is de God die Joden en christenen belijden, en naar mijn overtuiging, is dat dezelfde God die de moslims Allah noemen. Gelukkig maar, anders zou er strijd tussen de goden zijn, die tussen Hun aanhangers is al erg genoeg. Wie is God, hoe ziet God eruit? Waar woont God? Was God er altijd al of is Hij ook een keer geboren of ontstaan? Over God kun je alleen maar spreken in beelden en in vergelijkingen. God maakt zichzelf kenbaar in zijn optreden, zijn spreken, zijn meegaan met de mensen, met enkelingen, met een 9
heel volk, met de volkerenwereld. God is een geschiedenis en mensen spelen daarin een hoofdrol. Alles wat we daarover weten is opgeschreven door mensen die gepakt werden door het verhaal. Het zijn gelovige mensen, mensen die in hun geloof onder woorden brachten wat ze van God begrepen hebben. Met wetenschap heeft het niet zoveel te maken. Geloven en weten was voor de mensen toen een en hetzelfde.
Bestaat God wel? Maar bestaat God eigenlijk nog wel? God is toch dood gegaan zo ergens in de loop van de twintigste eeuw? Of kun je ook geloven in een God die niet bestaat? Het hangt ervan af wat we allemaal aan God toerekenen. Als je op zoek bent naar een God die alles in jouw leven regelt, als je een God zoekt die bij tijd en wijle de geschiedenis naar zijn hand zet, tegen alle zekerheden en waarschijnlijkheden van de natuur in, dan zijn er vast andere boeken om jou in die lijn te bevestigen. Dit boek zoekt naar de herkenning van een autonome God die zich laat zien in onze eigen geschiedenis. Een geschiedenis waarin wij mensen worden uitgedaagd een grote rol te vervullen. Rotterdam, Bert Kuipers
10
1 Omdat een mens zich kan verwonderen Suggestie voor bijbellezing: Psalm 19 en 103, 1 Samuël 3
Wat zou een mens zonder geloof zijn? Voor veel mensen is het bidden voor het eten de laatste uiting van ‘christelijkheid’, die zullen ze niet zo gauw opgeven. Een dier valt zomaar aan op zijn eten, klinkt het verweer. Een mens bidt voor zijn eten en bedenkt dat ons dagelijks brood een geschenk is, een wonder zelfs. Dat klinkt misschien wat naïef, want dat brood komt van de bakker of uit de supermarkt. En de weg van graankorrel tot verpakte boterhammen was er een die vol was met machines. Toch drukt dat bidden uit dat er ruimte is voor verwondering en voor dank. Je geeft daarmee aan dat er zoveel mensen zijn die dat dagelijks brood niet kennen. Wie zijn wij dat het ons wel gegeven wordt, dat we het kunnen verkrijgen.
Verwondering als levensstijl Verwondering is het begin van geloven. Verwondering is ook het begin van het genieten van mooie, boeiende dingen. Dat kan een ondergaande zon zijn, een veld met tulpen, maar ook een cantate van Bach, of een lied of song die je boeit, een schilderij, een boek, een gedicht. Verwondering is de basis van de esthetische ervaring. Je kunt nog verder doordenken: verwondering is ook het beginsel van de liefde. Het kan je zomaar ineens, of gaandeweg, overkomen dat je wordt veroverd en vervoerd door de ontmoeting met een andere mens, een man of vrouw. Stel je voor dat de liefde wederkerig is, dan raak je voorlopig niet uitverwonderd. Hij of zij houdt van jou, en jij houdt van hem/haar. Hoe is het mogelijk! Verwondering brengt je in een wereld die je niet 11
kende, misschien hooguit vermoedde, en die je nooit helemaal eigen wordt.
Worden als een kind Verwondering is een eigenschap die ieder mensenkind van nature lijkt te hebben gekregen. Kinderen kunnen zich daar nog volledig aan overgeven, en er zelfs door worden overweldigd. Verwondering kan ook leiden tot verwarring, als je alles wat je ziet en meemaakt maar geen plek kunt geven en het bedreigend op je overkomt. Als je ziet hoe een kind zich over kan geven aan verwondering, kun je daar als volwassenen jaloers op worden. ‘Geloofde ik nog maar als toen ik kind was,’ hoor je mensen verzuchten. Maar ja, we zijn geen kind meer, en het leven stelt volwassen eisen aan ons. Toch, ook al ben je volwassen en heeft de volwassenheid menige droom van je kinderziel doorgeprikt, kun je je best doen om je blijvend open te stellen voor de verwondering in je leven. De dingen nemen zoals ze zijn, vanzelfsprekend, onvermijdelijk en onoverkomelijk, kan altijd. Als je je open stelt voor het wonder is het net of het leven meer dimensies krijgt, diepgang, perspectief, ook al kun je die niet meten en wegen.
Het wonder van de ander In een van de eerste bijbelverhalen komt die verwondering mooi uit de verf. Dat is in het verhaal van de schepping van de vrouw. In het Hebreeuws staat niet eens vrouw, maar mannin. Het argument voor die scheppingsdaad is dat de mens geen echt maatje, geen tegenover vindt in alle schepsels die God de Heer geschapen heeft. Alle dieren geeft hij namen, maar een hulp die bij hem past, of letterlijk gelezen een gelijke tegenover hem, is er niet bij. De verteller verhaalt dat de Schepper de mens laat slapen en dan uit zijn rib een vrouw creëert. Als Adam wakker wordt en het nieuwe wezen ziet, roept hij niet uit: Eindelijk iemand die voor mij kan koken, mijn sokken kan stoppen en het 12
huishouden doen. Hij roept: Dit is nu been van mijn been en vlees van mijn vlees. Deze zal mannin heten, omdat ze uit de man genomen is. Verwondering en herkenning gaan hand in hand.
Twee partijen zijn er nodig Terug naar het fenomeen ‘verwondering’. Daar zijn twee partijen voor nodig. Degene die verwonderd wordt of raakt, dat ben ik, of dat ben jij. En dan is er degene, of datgene die of dat het wonder veroorzaakt. Eerst maar even die tweede partij. Degene, of datgene dat het wonder oproept. Maakt het nog wat uit of er iemand achter zit of dat het ‘zomaar’ gebeurt? Ik denk het wel. Een voorbeeld. In Normandië is het verschil tussen eb en vloed enorm. Je komt bij vloed in het stadje Honfleur en alle boten liggen keurig in het gelid in de haven. Een paar uur later, na de lunch, kom je buiten, en je ziet dat het water weg is. De bootjes worstelen in de modder met de zwaartekracht, wachtend op het water... Ach, weet je dan, dat regelt de maan! Die is verantwoordelijk voor eb en voor vloed. Maar je verbazing ging voorop. In Honfleur zijn inmiddels sluizen gebouwd, die dagelijkse verwondering was kennelijk te heftig... Dat een persoon verwondering kan veroorzaken, dat kennen we ook allemaal. Een sfeer op school, op het werk, in de familie kan worden bepaald door het gedrag van één figuur. Een landerige sfeer, met regelmatig contactstoornis en onbehagen kan zomaar worden opgelost door het verschijnen van een nieuweling. Dat die ene enkeling in staat is alles anders te maken roept verbazing op. Zo’n verandering ten goede kan ook gebeuren zonder dat je een verantwoordelijke kunt aanwijzen. Tegen de stroom in gaan mensen ineens anders denken en anders doen, er ontstaat een sfeer van overleg en vriendelijkheid. Er heerst een nieuwe geest, zeggen we dan. Een geest van hierboven, zo benoemen we het. Maar dat is ook maar een manier van 13
zeggen: boven betekent, we kunnen er niet bij. Mensen noemen dat geloof. Sommige mensen hebben aan één zo’n ervaring genoeg, andere niet. Daarom heeft dit boek ook tien hoofdstukken.
Wil ik me laten aanspreken? Dat brengt ons dan bij die andere partij van de verwondering. Dat ben ik zelf. Als ik niet wezenlijk word aangesproken door iets wat anders is, iets wat nieuw is, iets wat verwondering oproept, dan gebeurt er niets existentieels. Ineens of gaandeweg is daar de ontegenzeggelijke indruk: ik weet me aangesproken, het gaat om mij, als ik me nu afsluit laat ik iets belangrijks liggen. In bijbelse verhalen wordt zoiets ‘roeping’ genoemd. Het gebeurt altijd bij mensen die daar niet op hebben zitten wachten, en op momenten die ze niet verwacht hebben. Een mooi voorbeeld is dat van Samuël. De enige zoon van een moeder die zij uit louter dank, omdat zij toch een kind heeft gekregen, aan God heeft opgedragen. Hij woont en werkt in de tempel in Silo, bij een stokoude priester Eli. Op een nacht wordt Samuël geroepen. Hij denkt dat het Eli is. Maar Eli weet van niks. Drie keer wordt Samuël geroepen en dan heeft Eli door dat die stem de stem van God is. Samuël wordt geroepen, om het ingeslapen volk van Israël tot nieuwe inspiratie te voeren.
Als je nu niet wordt aangesproken? Ja maar, zul je nu kunnen zeggen, ik ben geen Samuël, ik word nooit in het midden van de nacht door een stem wakker geroepen. Dat kan zo zijn, maar stel je wel open voor die stem. Ben je in staat om met een houding van verwondering te kijken en te luisteren naar de dingen om je heen? Geloven begint bij verwondering. Een ander kan jou proberen te overtuigen, maar het begint bij jou. En als je in staat bent je te herinneren hoe dat ging toen je kind was, dan gaat dat allemaal veel makkelijker. Maar er zijn nog meer argumen14
ten om je over te geven aan het geloof. Daarover gaat het in de volgende hoofdstukken.
Gespreksvragen 1. Wat zijn dingen die jou verwonderen? 2. Geeft het herkenning, de ervaring van schoonheid, van liefde en van geloof op één lijn te zien, als een vergelijkbare ervaring? 3. Geloven als een kind, deed je dat nog maar, of zou dat niet meer passen? 4. Die stem in je ziel, is die er, of beginnen we daar maar niet aan? Is dat een kwestie van karakter of van overgave of openheid?
15
2 Omdat je een schepsel bent Suggestie voor bijbellezing: Genesis 1 en 2, Hooglied 2:8-17 en 4:1-15
Zou het feit dat jij als mens een schepsel bent een beweegreden kunnen zijn om te gaan geloven? Je hebt niet alleen een biologische oorsprong, je bent ook bedoeld, je bent er met opzet. Het is nogal een verschil of je gelooft dat we bedoeld zijn of dat we een toevalstreffer zijn aan het eind van de lijn van de evolutie. Geloven dat je een schepsel bent, betekent dat je meer bent dan een biologisch wezen. Als we bedoeld zijn moet er ook Iemand zijn die dat doet, dat bedoelen. Die ‘iemand’ noemen we Schepper. Vanzelfsprekend kun je dit alleen maar in geloof beamen, we hebben het terrein van weten en meten dan allang verlaten. Je bent binnen in de wereld van geloven en zingeving. Maar er gaat wel een wereld voor je open.
Big bang of creationisme In de Verenigde Staten woedt er een soort oorlog op scholen. Of de kinderen wordt verteld dat de wereld ontstaan is als gevolg van de ‘big bang’, en in een langzaam proces van ontwikkeling en evolutie zijn we geworden wie we zijn. Of de wereld is in zes dagen geschapen door de Here God zelf, de Schepper dus. Wie dat niet gelooft, die is een ketter. Beide groepen praten niet met elkaar, maar veroordelen elkaar. Van die tweede groep is een variant ontstaan die we creationisten noemen. Zij willen de wetenschap een plek geven in het gelovige denken. Zij herkennen ook in dat evolutionaire proces van onze wereld de hand van een scheppende God. Hoe kan het anders allemaal zo slim en doeltreffend in elkaar geknutseld zijn! Bij die creationisten zijn er weer rek16
