voorwoord Op 20 oktober 2015 is door Berend de Vries, wethouder wonen en grondzaken van de Gemeente Tilburg, het officiële startsein gegeven voor de start van de verbouwing van de voormalige ijzergieterij. Er worden 18 grondgebonden Havenlofts en 2 commerciële studio’s gerealiseerd. Met de start van de verbouwing is de ijzergieterij zijn vierde leven ingegaan. Aan alle bouwprojecten gaat een periode van plannen maken vooraf. Dit gaat vaak op basis van economische ontwikkelingen en vanuit historisch besef. Dit leidt dan tot het initiatief om een gebouw of locatie op te richten of te herontwikkelen. De eerste initiatieven voor het oprichten en bouwen van de ijzergieterij dateren al uit 1899. Vervolgens heeft het gebouw diverse functiewijzigingen ondergaan en daarmee gepaard gaande bouwkundige transformaties. Het zijn dit soort transformaties die ook anno 2015 een rol spelen in de herontwikkeling van bestaand en industrieel erfgoed. Met de start van haar vierde leven is het een mooi moment een terugblik te geven op de geschiedenis van ‘De IJzergieterij’. De historische context is daarbij opgetekend door Frans Kense. Het is een fantastisch mooi gebouw uit een welvarende periode in de geschiedenis van de Gemeente Tilburg. Met de start van de bouw wordt een nieuwe periode ingeluid: Eigentijds wonen aan de Piushaven in Tilburgs industrieel erfgoed. Wij zijn trots op het concept en het resultaat van de plannen. Het verheugt ons dat wij een ambitieuze groep kopers hebben gevonden die staan te trappelen om in 2016 te gaan wonen in de vitale IJzergieterij. Rik Krens Krens Ten Brinke Projectontwikkeling BV
1
geschiedenisboekje_opmaak.indd 1
13-10-15 13:41
afbeelding: regionaal archief Tilburg
1900 - 1907 | fabriek
Metaalgieterij Jerôme van Dun & Co.
Jos
van
Zantbeek
(1873-1951).
De overeenkomsten tussen hen zijn
Rond 1900 was Tilburg de ‘Wolstad van Nederland’
opmerkelijk. Beiden geboren in
met tientallen wollenstoffenfabrieken. Deze bedrij-
1873, zoon van een kachelsmid en
ven waren al sterk gemechaniseerd met hun spin-
hier in dit pand failliet gegaan.
machines, weefgetouwen en afwerkingmachines. Deze mechanisatie bestond uit stoommachines die
In juli 1900 verschijnt er in de Til-
met drijfriemen weer de productiemachines aandre-
burgsche Courant een oproep aan
ven. Zowel de productiemachines als de stoomma-
aannemers om in te schrijven op de
chines en stoomketels hadden onderhoud nodig.
bouw van een ijzer- en metaalgieterij
Daarvoor waren metaalgieterijen in Tilburg nodig. In
aan de Koningshoeven. Het bestek
1900 waren dat bedrijven als de Gebroeders Deprez,
is te koop bij de bekende Tilburgse
Gebrs. Mercx en de firma ‘Weduwe van der Schoot’.
architect Jos Donders (1867-1960)
Voor een nieuwe flexibele metaalgieterij als ‘Jerôme
in de Poststraat. Daar in de Post-
van Dun‘ was wel een markt te vinden.
straat was zijn vader timmerman/ aannemer, die onder andere de
In de eerste periode van twintig jaar hebben in de
kerk van het Heike in 1895 van een
IJzergieterij twee Tilburgers hun bedrijf gevestigd.
nieuwe toren heeft voorzien. Rond
Als eerste Jerôme van Dun (1873-1945) en daarna
1900 begon Jos zelf als architect
2
geschiedenisboekje_opmaak.indd 2
d e ijz e rgie te rij
13-10-15 13:41
met het ontwerpen van gebouwen.
op het briefhoofd moeten bijschrijven. Qua personeel
Het is nog duidelijk te zien dat hij
had men volgens de advertenties vaak behoefte aan
met onze IJzergieterij als begin-
zogenaamde bramers met de toevoeging ’Alleen zij,
nend architect een ‘proeve van be-
die goed met hamer en beitel kunnen omgaan ko-
kwaamheid’ heeft willen afleggen.
men in aanmerking’. In februari 1907 is het afge-
Succes volgde toen snel. Er zijn nu
lopen. Het waarom is niet duidelijk, maar met de
nog ruim 200 panden van hem be-
komst van een elektriciteitsfabriek in Tilburg was de
waard gebleven.
tijd van de ingewikkelde overbrengingsystemen met drijfriemen afgelopen. De individuele aandrijving
De aannemer voor de bouw van het
per machine kwam hiervoor in de plaats. In mei 1907
pand van ca. 42 bij 22 meter, was
was de openbare verkoping in het Café-restaurant
J. de Waal en Co, met een aan-
‘De Lindenboom’ op den Heuvel’.
neemsom van ƒ 14.165,-. Een bedrag vergelijkbaar met een waarde
Pas in 1916 kon het eerste schip aan het nieuw
van ca. € 185.000,- nu. Door de ge-
gegraven Wilhelminakanaal aanmeren. En de Pius-
meente werd er in augustus 1900
haven kwam nog weer later, pas in 1923, in gebruik.
een hinderwetvergunning verstrekt
Maar de plannen voor aanleg van het kanaal waren
aan Jerôme van Dun voor het ge-
al tientallen jaren van tevoren bekend. In afwachting
bruik van een 18 pk gasmotor.
van de aanleg van het Wilhelminakanaal met de Piushaven kan de grond bij de gieterij nog geld opleve-
Projecten waarvoor men zich toen
ren. Daarom komt bij de verkoop de vermelding: ‘...
inschreef kwamen in de krant.
behorende tot die gronden, welke voor een gedeelte
Zoals in januari 1904 het contract
voor het eventueel te graven Wilhelminakanaal kun-
voor het leveren van ‘gegoten ijze-
nen worden onteigend’.
ren voorwerpen’ aan de Centrale Werkplaats, het spoorwegatelier hier. Of in december 1905 voor de levering van lantaarnpalen in Utrecht, die daar mogelijk nog steeds zijn. In november 1903 kreeg men telefoonnummer 215. Maar, zoals op voorgaande briefhoofd van december 1906 is te zien, heeft men dit nummer jarenlang handmatig 3
geschiedenisboekje_opmaak.indd 3
13-10-15 13:41
afbeelding: regionaal archief Tilburg
1913 - 1920 | fabriek
NV Tilburgsche Verzinkerij van Jos van Zantbeek
Veel van de landen in Europa heb-
Al in 1911 is er sprake van een Tilburgsche Verzin-
Eerste Wereldoorlog. Met de vrede
kerij, gevestigd aan de (Korvelsche) Nieuwstraat.
kwam de noodzaak om weer werk-
In september 1913, krijgt deze ‘N.V. Tilburgsche Ver-
gelegenheid te creëren. Veel lan-
zinkerij’, toestemming tot het oprichten van een ver-
den deden dit door de grenzen te
zinkerij, smederij en plaatwerkerij met een elektromo-
sluiten voor import. Dat had voor
tor en een stoomketel (op het voormalige perceel van
Tilburg, dat sterk afhankelijk was
J. van Dun) ‘aan den Hoevensche weg’. Kort daarna,
van de wollenstoffenexport, tot ge-
in januari 1914 krijgt men een aantrekkelijke opdracht
volg dat er enkele textielfabrieken
van de Staatsmijnen in Heerlen voor de levering van
moesten sluiten en hier sprake was
ca. 5.000 meter gegalvaniseerde luchtzuigerpijpen
van een toenemende werkloosheid.
voor een bedrag van ƒ 20.000,-. Tot december 1920
Ook van Jos van Zantbeek komt
ontbreken verdere gegevens over de verzinkerij.
dan met de aankondiging dat
4
geschiedenisboekje_opmaak.indd 4
ben zwaar te lijden gehad van de
d e ijz e rgie te rij
13-10-15 13:41
‘machinerieën
gereedschap-
Directe vijandelijke confrontaties zijn er hier in
pen’ wegens liquidatie moeten
en
Brabant niet geweest tijdens de Eerste Wereldoor-
worden verkocht. Deze verkoping
log. Wel waren er in Nederland 400.000 militairen in
vindt plaats op 15 december 1920
actieve dienst, met zo’n tienduizend militairen vier
in ‘café l’industrie’ aan de Heuvel.
jaar lang gelegerd in en rond Tilburg. Daardoor ont-
Curieus is daarbij dat naast een
stond een nijpend huisvestingsprobleem. Het was
uitgebreid machinepark ook een
aantrekkelijk voor veel ondernemers om hun vrije
voorraad van ongeveer 20.000(!)
ruime te verhuren als verblijf voor de soldaten. Moge-
gegalvaniseerde emmers te koop is
lijk dat ook Jos van Zantbeek zijn bedrijf daarvoor heeft
van 28, 30 of 32 liter. Bijgaande foto,
verhuurd. In die malaisetijd besloot Jos van Zantbeek
met de vermelding ‘Verzinkerij’ op
om de IJzergieterij te verkopen en op Korvelseweg 116
de gevel, is dus uit de periode 1913
verder te gaan met een smederij en de verkoop van
tot 1920.
kachels en huishoudelijke artikelen.
5
geschiedenisboekje_opmaak.indd 5
13-10-15 13:41
afbeelding: regionaal archief Tilburg
1922 - 1965 | kerk
Parochiekerk O.L.Vrouw van Lourdes Rond 1920 groeide de Tilburgse bevolking snel. Met als gevolg dat er behoefte bestond aan nieuwe kerken, met name in de zuidoosthoek van Tilburg. Het was niet gebruikelijk, maar dit leegstaande fabrieksgebouw kon snel en goedkoop een nieuwe bestemming als kerk krijgen. De in Tilburg geboren Albert D.M. Aelen (1882) was in 1920 kapelaan in Oss. Van bisschop Diepen in Den Bosch kreeg hij toen de opdracht om in Tilburg een nieuwe parochie op te richten, ‘Koningshoeven’, toegewijd aan O.L.Vrouw van Lourdes. Een deel van de kerkgangers van de parochie ‘St. Joseph’ in het centrum van de stad, kreeg te horen dat ze heringedeeld werden en nu bij deze 6
geschiedenisboekje_opmaak.indd 6
d e ijz e rgie te rij
13-10-15 13:41
noodkerk thuishoorden. Op zaterdag en zondag 22 en 23 oktober 1922 werd het kerkgebouw dat ‘pastoor A. D. M. Aelen aan het Wilhelminakanaal uit de oude-ijzergieterij op zulk een doelmatige wijze had laten verbouwen’ feestelijk ingewijd en in gebruik genomen. Pastoor Aelen overleed in 1938 maar zijn ‘noodkerk’ is ruim veertig jaar in gebruik geweest. In 1963 werd begonnen met de bouw van een nieuwere en grotere kerk van O.L.Vrouw van Lourdes op het gelijknamige plein bij de RingbaanOost. In 1965 werd deze nieuwe kerk, een ontwerp van Jos. Schijvens, in gebruik genomen. Daarmee kwam de ‘noodkerk’ bij de hoek van de Hoevenseweg en Piushaven weer leeg te staan. Toch zijn er nog veel Tilburgers die bijzondere herinneringen bewaren aan de voormalige ‘noodkerk’.
7
geschiedenisboekje_opmaak.indd 7
13-10-15 13:41
afbeelding: regionaal archief Tilburg afbeelding: regionaal archief Tilburg
1979 - 2011 | supermarkt
De Jumbo supermarkt van Jan en Anita Meurs In oktober 1979 begint het jonge ondernemersechtpaar Jan en Anita Meurs een supermarkt in de voormalige ijzergieterij. Zij introduceren de naam ‘Jumbo’. Een naam die een begrip wordt en blijft. Gezien het enorme succes kocht de concurrent Torro, met eigenaar Van Eerd, in 1983 Jan Meurs uit. Ruim twintig jaar lang, tot 2011, bleef de IJzergieterij als supermarkt zo een begrip in Tilburg en omgeving. Waren honderd jaar geleden de eerste ondernemers in dit unieke pand aan de Havendijk minder succesvol, met de komst van Jumbo en nu met de Havenlofts is de IJzergieterij een geslaagd begrip. 8
geschiedenisboekje_opmaak.indd 8
afbeelding: regionaal archief Tilburg
d e ijz e rgie te rij
13-10-15 13:41
afbeelding: regionaal archief Tilburg
9
geschiedenisboekje_opmaak.indd 9
13-10-15 13:41
2016 - heden | woongebouw
Het vierde leven van de IJzergieterij
Voor de IJzergieterij zijn in de periode voorafgaand aan 2013
In februari 2013 heeft Krens Ten Brinke het initiatief
diverse initiatieven genomen die
genomen om de IJzergieterij te transformeren naar
het gebouw transformeren naar een
een woonbestemming. Vanuit haar specialisme -her-
markthal,
ontwikkeling industrieel erfgoed- is er samen met
en zelfs een botenloods met bin-
de eigenaar (Jumbo, van Eerd Beheer BV) een con-
nenwater. Al deze plannen halen
ceptplan gemaakt en besproken met de Gemeente
geen sluitende exploitatie waar-
Tilburg.
door de ontwikkeling stagneert.
commerciële
ruimte(s)
Door een woonfunctie aan het geDe IJzergieterij aan het voormalige Lourdesplein ligt
bouw toe te kennen ziet Krens Ten
op dat moment in een gebied wat binnen het plan
Brinke kansen tot een nieuwe aanja-
van de ontwikkeling van de Piushaven nog ontwikkeld
ger van dit gedeelte van de Piusha-
moet gaan worden. In februari 2013 is de crisis in het
ven gekoppeld aan behoud van een
vastgoed nog steeds voelbaar, de plannen van het
markant gebouw. Samen met de
gebied zijn tot stilstand gekomen en worden herover-
de Gemeente Tilburg met Therèse
wogen. De plannen om in de voormalige pastorie een
Mol, projectleider Piushaven en
bed & breakfast te openen zijn dan nog niet bekend.
Ludo Hermans, stedenbouwkundig
10
geschiedenisboekje_opmaak.indd 10
d e ijz e rgie te rij
13-10-15 13:41
supervisor Piushaven, worden de plannen besproken en enthousiast ontvangen. De steun die Krens Ten Brinke van hen heeft mogen ontvangen heeft er toe bijgedragen dat we ons initiatief verder in een sluitende exploitatie hebben kunnen doorzetten. In de periode van zomer 2013 tot zomer 2015 is het project verder doorontwikkeld en zijn alle procedurele zaken soepel verlopen. Architect Frans van Roy heeft in samenwerking met interieurarchitect Elles van Sluisveld het concept uitgewerkt tot een mooi architectonisch en stedenbouwkundig plan. Als aannemer is J.A. van Gisbergen gekozen.
11
geschiedenisboekje_opmaak.indd 11
13-10-15 13:41
de ijzergieterij 4.0 Architectonische kwaliteit
relatie met de woon-werkruimte op
De IJzergieterij valt vooral op door zijn eenduidigheid
de begane grond. Deze vide ont-
en volumineuze verschijningsvorm, met het karakter
staat als vanzelfsprekend, omdat
van een basiliek. In de kopgevels is de doorsnede
de eerste verdiepingsvloer niet vol-
van het pand goed leesbaar. De ligging van het ge-
ledig tot aan de gevel wordt dicht-
bouw aan de kanaalkade en het beeld hierop vanaf
gelegd.
de noordkant van het kanaal is prachtig. Opvallend zijn de doorgezette kopgevels en penanten evenals
In de eerste verdiepingsvloer wordt
de vele metselwerkdetails ter plaatse van de kopge-
een glasstrook opgenomen ter
vels en de topgevel bij de voormalige entree aan de
plaatse van de overgang tussen de
westzijde. Het gebouw vormt een ensemble met de
zijbeuk en de middenbeuk, waar-
Villa Pastorie.
door ook het achterste deel van de woning indirect van daglicht wordt
Ontwerp nieuwe plan
voorzien. Tevens blijft het zicht op
Uitgangspunt voor het ontwerp van het nieuwe plan
de karakteristieke boogconstructies
voor de IJzergieterij is de structuur en het maatsys-
hierdoor gehandhaafd.
teem van het oorspronkelijke plan. De in 1921 gemaakte wandopeningen tussen de zijbeuken en de
In de loftwoning is zowel op de be-
middenbeuk ten behoeve van de kerkfunctie worden
gane grond als op de eerste verdie-
eveneens gerespecteerd. De bogen behouden hierbij
ping een grote woon-werkruimte
hun dragende functie.
aanwezig. De ruimte op de begane grond fungeert tevens als een grote
Het gebouw wordt in de lengterichting eenmaal op-
vestibule en kan als tuinkamer dienen.
gedeeld zodat er diepe woningen ontstaan met een beukmaat van ca. 4,10 m. Hierdoor ontstaan bijzon-
De twee kopwoningen aan de zijde
dere loftwoningen, met veel ruimte in de hoogte en
van het kanaal hebben een loggia
diepte, zoals een grachtenpand. Er wordt daarbij
die bereikbaar is vanuit een nieuwe
dankbaar gebruik gemaakt van de doorsnede en de
dakopbouw. Deze dakopbouw is
karakteristiek van het bestaande pand.
vormgegeven als een ‘huisje’ en symboliseert op die manier het
In de meeste woningen heeft de woonruimte op de
vierde en nieuwe leven: ‘wonen in
eerste verdieping door de grote vide een ruimtelijke
De IJzergieterij’.
12
geschiedenisboekje_opmaak.indd 12
d e ijz e rgie te rij
13-10-15 13:41
