Voorwoord 1. Het boekenhuis: Haar fundamenten en bewoners 2. Het boekenhuis: de zoete inval 3. Het boekenhuis: toeters en bellen

Waarom?

Daarom! Er was eens een tijd (niet eens zo heel lang geleden) dat op de vraag ‘Waarom?’ van een kind, een ‘Daarom!’ van een volwassene volstond als antwoord. En in diezelfde tijd keek een vader of een moeder naar zijn vader of moeder om te weten wat hoorde en wat niet. Opvoeden was toen en is nog steeds geen makkelijke klus. Wie vandaag de dag kinderen een stevige basis voor het leven wil meegeven, kan zich veel minder beroepen op oude zekerheden en moet steeds op zoek gaan naar nieuwe antwoorden op steeds weer nieuwe vragen en uitdagingen.

O p vo ed en , een u i t dag i n g draaiboek

Inhoud

Voorwoord 5 1. Het boekenhuis: haar fundamenten en bewoners 7 2. Het boekenhuis: de zoete inval 9 3. Het boekenhuis: toeters en bellen 11 4. Suggestielijst: actuele boeken rond opvoeding 19 Algemeen 19 Adhd 20 Agressie & frustratie 20 Angsten 20 Autisme 21 Dood & verlies 21 Echtscheiding/co-ouderschap 21 Emotionele ontwikkeling 21 Eten 22 Familie 22 Gedragsproblemen 22 Gezondheid 22 Grootouderschap 22 Huilen 22 Hoogbegaafd 23 Internet & media 23 IVF-kinderen 23 Leren en leerproblemen 23 Lesbienne/homo & ouderschap 24 Moederschap 24 Morele opvoeding 24 Nieuw samengestelde gezinnen 24 Ontwikkeling & opvoeden 24 Pesten 26 Praten met kinderen & jongeren 26 Seksualiteit 27 Slapen 27 Spelen 27 Stress 28 Structuur bieden/straffen/grenzen stellen 28 Taalontwikkeling 28 Tweelingen 29 Trauma 29 Vaderschap 29 Werk & ouderschap 30 Zelfstandigheid & zelfvertrouwen 30 Ziekenhuis/ziek zijn 30 Zindelijkheid 31 5. Opvoedingsdossiers 33 Thema 1: van brabbelen naar babbelen... 37 Thema 2: heeft mijn kind last van stress? 43 Thema 3: peuterpuberteit 47 6. Partners 53 7. Contactgegevens 55



Vo or wo ord

Er was eens een tijd (niet eens zo heel lang geleden) dat op de vraag ‘Waarom?’ van een kind, een ‘Daarom!’ van een volwassene volstond als antwoord. En in diezelfde tijd keek een vader of een moeder naar zijn vader of moeder om te weten wat hoorde en wat niet. En neen, opvoeden was toen ook niet altijd makkelijk, maar de waarden en normen lagen toch iets meer vast en de samenleving deed er wat langer over om te wijzigen. Kortom, wie vandaag de dag kinderen een stevige basis voor het leven wil meegeven, kan veel minder terugvallen op oude zekerheden en moet steeds op zoek gaan naar nieuwe antwoorden op steeds weer nieuwe vragen en uitdagingen. Op die zoektocht kunnen ouders en opvoeders gerust wat ondersteuning gebruiken. Dat vindt ook het beleid en daarom wordt met veel enthousiasme het opvoedingsondersteunende project “Waarom? Daarom! Opvoeding een uitdaging” een lang leven ingeblazen. Binnen dit project doet de provincie Vlaams-Brabant beroep op twee betrouwbare bakens in onze samenleving: de openbare bibliotheken en de consultatiebureau’s van Kind en Gezin. Samen kunnen zij binnen dit project hun informerende rol rond opvoeding nog sterker opnemen zodat meer ouders, grootouders of opvoeders vlotter de weg vinden naar goede informatie die hen helpt kinderen op te voeden tot de gelukkige en zelfzekere volwassenen van morgen. Voortaan delen consultatiebureau’s en bibliotheken een geweldig buitenverblijf waar kinderen en ouders/opvoeders hun gading kunnen vinden. Welkom in het Boekenhuis!

Monique Swinnen Tom Troch gedeputeerde Welzijn gedeputeerde Cultuur





Het Boekenhuis : haar fundamenten en bewoners

Opvoeden geeft aan kinderen een stevige basis voor het leven en staat dus meer en meer in de belangstelling. Ook bij het beleid groeide de aandacht voor dit thema. Aanleiding - reeds bestaande projecten: Boekbaby’s en 2-jarigen projecten in Vlaams-Brabantse bibliotheken. Vanuit het project Boekbaby’s ontstond de idee om een link te leggen naar lezen in de opvoeding. Cel Streekgericht Bibliotheekbeleid en cel Kindbeleid van de provincie en Opvoedingswinkel Leuven gingen samen rond de tafel zitten om het project vorm te geven en vervolgens uit te rollen naar de openbare bibliotheken en consultatiebureaus van Kind en Gezin in Vlaams-Brabant. De aanleiding van dit project was het indienen door de Opvoedingswinkel Leuven van een dossier om opvoedingsondersteuning laagdrempelig zijn weg te laten vinden naar ouders in Vlaams-Brabant. De provincie keurde dit project goed en kende de nodige middelen toe om het uit te werken in 2008 en 2009. Vanuit Boekbaby’s was er al een samenwerking met bibliotheken en sinds eind 2008 ook met de consultatiebureaus van Kind en Gezin. Boekbaby’s, gestart in 2005, heeft als doel taalontwikkeling bij baby’s en peuters te stimuleren en leesplezier te bevorderen. Eind 2008 krijgen alle Vlaamse kinderen van 6 maanden oud een brochure met prenten van Kristien Aertssen in het plaatselijke consultatiebureau van Kind en Gezin. Bovendien hebben heel wat bibliotheken ook al een aanbod van boeken naar baby’s en peuters. Op de website van Boekbaby’s vinden de bibliotheken trouwens tips om boeken voor baby’s aan te kopen en in de kijker te zetten.



Ook voor de 2-jarigen kregen projecten in Vlaams-Brabant meer vorm. Het gaat om regio-initiatieven waar bijna alle bibliotheken aan deelnemen. De peuters worden bij hun 2de verjaardag uitgenodigd om - samen met hun ouders - in de bib een geschenkje te komen ophalen en tegelijk kennis te maken met het peuter- en opvoedingsaanbod in de bib. Bibliotheken maken er werk van om het aanbod voor de peuters attractief voor te stellen. Daarvoor krijgen de bibmedewerkers o.a. specifieke vorming over de inhoud van materialen en over de ontvangst van peuters en ouders. Alles onder één dak: het Boekenhuis. Enerzijds is er dus Boekbaby’s, waarbij in de consultatiebureaus van Kind & Gezin ouders via een folder worden uitgenodigd om met hun baby en/of peuter eens een bezoekje te brengen aan de bibliotheek. Anderzijds zijn er de 2-jarigen projecten van de regio’s waarbij peuters uitgenodigd worden om hun ouders/grootouders op sleeptouw te nemen richting bibliotheek. Hoewel beide initiatieven in de eerste fase een ander doel nastreven, ontmoeten en versterken ze elkaar in het Boekenhuis in de bib. De doorverwijzing die via de folder gebeurt in de consultatiebureaus wil jonge ouders stimuleren gebruik te maken van de collectie boeken over opvoeding in de bib. Het project 2-jarigen focust zich dan weer in eerste instantie op het kenbaar maken van de collectie kinderboeken in de bib. Met het Boekenhuis worden beiden onder één dak gebracht.



Het Boekenhuis : de zoete inval

4 open deuren om in te trappen Open deur 1: Een onbewoond huis is een eenzaam huis Zorg er voor dat er steeds voldoende materialen in het Boekenhuis op de plank staan. Als er op regelmatige basis boeken uit het Boekenhuis worden geleend (hetgeen toch juist de bedoeling is), zorg dan dat de lege plekken gauw weer worden opgevuld. Zowel voor de kinderboeken als voor de opvoedingsboeken is het nuttig een uitgebalanceerde reservecollectie uit te werken van waaruit je dan kan aanvullen. Met uitgebalanceerd bedoelen we dat als er een boek wordt geleend dat het dan vervangen wordt door een gelijkaardig boek. Bijvoorbeeld een opvoedingsboek over straffen en belonen vervang je best door een boek dat een zelfde onderwerp heeft. Of een peuterboekje over verdriet vervang je dan ook met een boekje rond dat thema. Open deur 2: Elk huis behoeft nu en dan een likje verf Je zou deze open deur letterlijk kunnen nemen. Als het boekenmeubel er na verloop van tijd ‘afgeleefd’ gaat uit zien kan een likje verf wonderen doen. Maar met deze open deur willen we vooral zeggen dat het belangrijk het Boekenhuis te vernieuwen zowel qua( boek)opstelling als qua inhoud. Algauw zal blijken dat sommige boeken vlot van de hand gaan en andere aan het boekenmeubel lijken vastgelijmd. Laat die laatste soort niet te lang staan en vervang ze door een ander boek met aantrekkelijker cover/titel/onderwerp. Varieer ook in de opstelling van de boeken en streef zoveel mogelijk frontale plaatsing na. Open deur 3: Een huis moet functioneel zijn Het Boekenhuis heeft eigenlijk drie functies: materiaal presenteren voor ouder/grootouders, materiaal presenteren voor peuters en baby’s én het moet beide partijen aantrekken als een magneet. Zorg er dus voor dat de materialen voor de kinderen binnen het bereik van de kinderen staan (onderaan) en de materialen voor de volwassenen bovenaan het meubel. Daarnaast is het ook belangrijk dat niet alle beschikbare ruimte wordt volgestouwd met boeken zodat er voor de kinderen ruimte behouden blijft waardoor ze het huis kunnen beschouwen als een huis om mee te spelen.

Tip! Voorleesrugzakjes van de provincie De wisselcollectie voorleesrugzakjes bevat ook voor de groep 0-3 jarigen een uitgebreid aanbod dat op regelmatige basis wordt geactualiseerd. Elk rugzakje bevat een 5-tal materialen, waaronder ook steeds een cd, cd-rom of dvd. Deze rugzakjes kunnen gebruikt worden ter aanvulling van het voorziene aanbod in het Boekenhuis. Voor meer info en reservatie volstaat een mailtje naar wisselcollecties@ vlaamsbrabant.be

Tips voor professionelen om met babyboeken aan de slag te gaan Werk je in een bibliotheek? Ben je onthaalouder of medewerker in een crèche? Of vrijwilliger in een consultatiebureau van Kind en Gezin? Iedereen die met jonge kinderen werkt, kan baby’s en peuters laten kennismaken met boeken. Je helpt hen zo een vliegende start te nemen! Bibliotheekmedewerkers vinden op de webpagina’s voor professionelen van www.boekbabys.be een uitgebreid draaiboek om het project Boekbaby’s te integreren in de dagelijkse werking, rekening houdend met de middelen en mogelijkheden van elke bibliotheek. Je kan het volledige document ook als pdf downloaden en afprinten: Boekbaby’s in de bibliotheek – praktische handleiding (.pdf).

Open deur 4: Geen huis op de prairie Een huis dat niemand vindt, zal natuurlijk weinig bezocht worden. Geef het Boekenhuis dus een goed zichtbare en aangename plek in de bibliotheek. Waar het haalbaar is, zou het meubel best geplaatst worden op de grens tussen de volwassenen- en de kinderafdeling. Zo ben je zeker dat alle potentieel geïnteresseerden in contact komen met het Boekenhuis





Het Boekenhuis : toeters en bellen

Bibliotheken en consultatiebureau’s die deelnemen aan dit project ontvangen van de provincie een startpakket met daarin al het nodige voor een succesvolle lancering en opvolging van “Waarom? Daarom!”. Wat zit er nu concreet in dit startpakket? Eerst en vooral dit draaiboek (+ cd-rom) met: • uitleg over het wat en waarom van het project “Waarom? Daarom!” • een korte kadering van Boekbaby’s en de 2-jarigen projecten • tips rond de invulling van een succesvol Boekenhuis • een uitgebreide suggestielijst van actuele boeken rond opvoeding • tips rond het ondersteunen van ouders in de opvoeding en het stimuleren van het voorlezen aan baby’s en peuters • cd-rom met o.a.: logo boekenhuis, logo provincie, draaiboek als pdf-bestand, folder als pdf-bestand, modelbrief (vb. voor het aanschrijven van scholen, (onthaal)ouders, kinderopvang, ...), modelpersbericht (vb. voor gemeentelijk infoblad, ...) Wie intekende ontvangt bovendien heel wat gratis promomaterialen: • het Boekenhuis (ca. 100 x 70 cm) • folder voor ouders met uitleg over het project • (voor bibliotheken:) wobblers die je in je bibrek kan hangen bij de boeken rond opvoedingsondersteuning • (voor bibliotheken:) 5 recente boeken naar keuze uit 10 titels over opvoedingsthema’s (zie bestellijst op de vlg. blz.) • de consultatiebureau’s krijgen vanwege Boekbaby’s (Stichting Lezen) een babyboekenpakketje aangeboden om in het Boekenhuis te plaatsen Daarnaast kunnen de bibliotheken ook gebruik maken van een regionaal voordrachtenaanbod rond opvoedingsthema’s. Per regio kunnen er 4 voordrachten plaatsvinden. Voor deze voordrachtenreeks worden ook bijhorende folders en affiches voorzien.

Aan de slag! Voorzien van al het nodige kan je nu volop aan de slag in bib of consultatiebureau: • richt een leuke ouder-kind-hoek in waar je het Boekenhuis plaatst. • maak voor de invulling van het Boekenhuis gebruik van de tips op p. 5 of van de suggestielijsten verder in dit draaiboek. In het Boekenhuis is zowel plaats voor boeken over opvoeding (voor ouders) als voor leuke (voor)leesboekjes (voor de kleinsten). • leg de folder voor ouders op een duidelijk zichtbare plaats en geef hem pro-actief mee aan gezinnen met jonge kinderen. • blijf niet binnen je eigen muren, maar treed volop naar buiten met dit project: een ruime communicatie is van belang om zoveel mogelijk ouders en opvoeders te bereiken. Naast bib en consultatiebureau kan je de jonge ouders ook aanspreken via kleuter- en lagere school, kinderopvang, onthaalouders, ... Daarvoor kan je de modelbrieven en -persberichten op de cd-rom gebruiken. • ga ook eens bij mekaar aankloppen: een goede samenwerking tussen bib en consultatiebureau is essentieel. De bib kan het consultatiebureau vb. bijstaan bij de invulling van het Boekenhuis. De inhoud ervan wordt best regelmatig vernieuwd. Na de start... Uiteraard is het de bedoeling dat dit project gecontinueerd wordt, ook na het geven van het startpakket. De provincie wil het project verder laten groeien en engageert zich om het samen met de bibliotheken en de consultatiebureau’s verder op te volgen. Voor meer info kan je terecht bij Myriam (016-26 73 48, [email protected]) en Inez (016-26 76 09, [email protected])

Bibliotheken vinden de bestellijst voor promomaterialen en de uitleg over het voordrachtenaanbod op de volgende pagina’s.

10

11

Waarom?

Daarom! O p v o e d e n , e e n u i t dag i n g

Bestellijst materialen _____________________________________________________________________________________ bibliotheek _____________________________________________________________________________________ straat - nr. _____________________________________________________________________________________ postcode - gemeente _____________________________________________________________________________________ telefoon e-mail

tekent in op het project “Waarom? Daarom! Opvoeden een uitdaging” en bestelt daarvoor volgende gratis materialen:

1 draaiboek voor het project (+ cd-rom)



1 boekenhuis



5 titels over opvoedingsthema’s uit de volgende lijst (5 titels naar keuze aankruisen aub) Positief ouderschap - M. Sanders

Je peuter - H. Marx

Helpen zorgen voor je kleinkinderen. Een gids voor grooutouders en ouders - Marijke Bisschop

Praten - Peter Adriaenssens

Van oma mag alles! - M. de Vente

Stresskids. Survivalgids voor kinderen en hun ouders Wendy Peerlings

Jouw baby van week tot week Simon Cave en Caroline Fertleman

Wat een geweldig kind! - T. Seldin

Oei ik groei. De tien sprongen in de mentale ontwikkeling van je baby - H. Van der Rijt en F.X. Plooi

Leer je kind zelfvertrouwen, tips & adviezen van ouders R.C. Woolfson



(aantal)_________ x 250 projectfolders



(aantal) _________ x 3 wobblers

Gelieve dit formulier terug te bezorgen aan: • (klassieke post) Provincie Vlaams-Brabant, dienst cultuur, t.a.v. Sara Den Temst Provincieplein 1 3010 Leuven • (fax) t.a.v. Sara Den Temst op het nummer 016-26 76 35 • (mail) [email protected] Meer info nodig? Contacteer Inez Debaus ([email protected], 016-26 76 09) of Myriam Philips ([email protected], 016-26 73 48).

12

13

Waarom?

Daarom! O p v o e d e n , e e n u i t dag i n g

Aanbod voordrachten

De provincie (cel SBB en cel Kindbeleid) biedt aan de 4 bibliotheekregio’s de kans om gebruik te maken van het voordrachtenaanbod rond opvoedingsondersteuning. De volgende 4 voordrachten worden aangeboden per regio (meer info over de lezingen op de vlg. blz.):

Vaders en hun rol in de opvoeding door Jan Peeters (VBJK Gent)



Stress bij kinderen, hoe ga ik er mee om? door Wendy Peerlings (najaar)



Jonge kinderen en boeken? Ja, natuurlijk!



De peuterpuberteit door VCOK Gent

Elke voordracht kan per regio 1x georganiseerd worden. De 1ste lezingen kunnen ten vroegste vanaf maart 2009 plaatsvinden. Geïnteresseerd? Bespreek dit voorstel dan op de regiovergaderingen in december. Laat ons vóór de kerstvakantie weten: • welke 4 bibliotheken (per regio) een lezing zullen organiseren? • welke bibliotheek welke van bovenstaande lezingen kiest? • in welke periode je bij voorkeur deze lezing laat plaatsvinden? Praktische afspraken (ivm data, uren, contact sprekers, ...) worden dan later gemaakt met de bibliotheken in kwestie. We voorzien voor deze voordrachtenreeks ook de nodige (gratis) folders en affiches.

Meer info nodig? Contacteer Inez Debaus ([email protected], 016-26 76 09) of Myriam Philips ([email protected], 016-26 73 48).

14

15

Aanbod voordrachten

Vaders en hun rol in de opvoeding Dat vaderbetrokkenheid belangrijk is, daarvan zijn we wel overtuigd. Maar hoe realiseer je dat dan? Er is veel onderzoek gedaan naar de rol van de vader in de sociale en emotionele ontwikkeling van het kind. De nadruk lag op de rol van de vader als sekserolmodel. De conclusie van deze onderzoeken was dat er geen direct verband is aan te duiden tussen de mannelijkheid van vader en zoon. In eenvoudige woorden: een “macho” zoon is daarom niet het gevolg van een “macho” vader. De spreekwoordelijke appel kan dus in tegenspraak met het spreekwoord ook ver van de boom vallen. Vervolgens werd de kwaliteit van de relatie tussen vader en kind steeds belangrijker bij het onderzoek naar de rol van de vader bij de ontwikkeling van het kind. Hieruit bleek dat vaderlijke hechting en warmte belangrijk is in de ontwikkeling van het kind, niet zijn mannelijkheid. De lezing zal mee op zoek gaan naar concrete tips en maakt je nieuwsgierig naar aandachtspunten om als vader betrokken te zijn in de opvoeding.

Stress bij kinderen, hoe ga ik er mee om? Heel wat kinderen lijken te bezwijken onder de druk van school of hobby’s. Prestaties worden niet meer gemeten aan inzet, welbevinden, spitsvondigheid, creativiteit of mate van plezier in het leren maar aan snelheid, punten en de capaciteit om letterlijk te herhalen. Er zijn heel wat kinderen die door deze druk zeer hard werken en toch onderpresteren. Uit jarenlange ervaring in het werken met dys-kinderen weten we inmiddels dat er achter die dyslexie, dyspraxie of dyscalculie niet één leerprobleem maar twee schuilen. Bijna alle kinderen met dys zijn harde werkers. Vanuit onze ervaring als psycho-motorisch therapeuten valt het zeer sterk op hoeveel stress, spanning, angsten, spierpijn, nek- en buikpijnklachten, slapeloosheid, laag zelfbeeld en hopeloze ouders er achter deze dys-etiketten zitten. Dit kan geen toeval zijn. De druk wordt soms gewoon te groot! Met deze voordracht “Stress bij kinderen” wil Wendy Peerlings u meenemen om van uw SOS-kind (kind met zichtbare Stress, Onderprestaties en Spanningsklachten) een relaxt kind te maken, dat zich goed voelt in zijn vel en plezier heeft in het leren. Als u haar inzichten kent, laat ze u vrij om een keuze te maken uit alle tips, trucjes, adviezen voor thuis en in de klas om uw kind zonder druk vlotter te laten leren. ‘In minder tijd, met minder moeite, meer resultaat behalen thuis, in het spel en op school...’: het blijft ons ijzersterk explorerend en motiverend motto.

Jonge kinderen en boeken? Ja, natuurlijk! De meeste kinderen produceren hun eerste woordjes rond hun eerste verjaardag. Dit wil niet zeggen dat de taalontwikkeling dan pas start. Tijdens het eerste levensjaar worden de fundamenten voor de latere taal- en communicatieve ontwikkeling gelegd. Het eerste levensjaar is dus ontzettend belangrijk. We bespreken kort wat het kind allemaal leert tijdens die voortalige fase (0-12 maanden). We bekijken de voorlopers van de taalontwikkeling en leggen uit waarom die zo belangrijk zijn voor de verdere taalontwikkeling. Een kind leert ontzettend veel van ouders en omgeving. We geven dan ook een aantal tips en adviezen om de taalontwikkeling tijdens het eerste levensjaar optimaal te stimuleren. Boeken spelen hierin een belangrijke rol!

De peuterpuberteit Peuters opvoeden is niet altijd even makkelijk. Peuters experimenteren graag en zoeken naar de effecten van hun gedrag. Deze vorming toont hoe peuters gedrag leren en afleren en hoe je hier als opvoeder ontwikkelingsbevorderend kan op inspelen. We oefenen een aantal vaardigheden. We bespreken en analyseren voorbeelden van de deelnemers en zoeken samen naar oplossingen. We gebruiken film en powerpoint. We oefenen met rollenspelen.

16

17

Suggestielijst : ac tuele boeken rond opvoeding door Opvoedingswinkel Leuven

ALGEMEEN Opvoeden vanuit het hart** Auteur: Schmitz M. ISBN 9789021529998, prijs: 22,50 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders & opvoeders Handboek kinderen opvoeden van a tot z** Auteurs: Stamer-Brandt, P. & Murphy-Witt, M. ISBN 9789044717464, prijs: 16,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Centrale Uitgeverij Deltas Doelgroep: Ouders & verzorgers

Vriend of vijand. Opgroeien met crèche, cola & computers* Auteur: Sue Palmer ISBN 9789026961298, prijs: 17, 95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders & andere geïnteresseerden

En als we nou weer eens gewoon gingen opvoeden** Auteurs: G. Feddema & F. Wagenaar ISBN 9789047504504, prijs: 16,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders

Gids voor succesvol opvoeden* Auteur: Peter Adriaenssens ISBN 9789020971538, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders & Opvoeders

Monsters van kinderen draken van ouders** Auteur: M. Schöttelndreier ISBN 9789029081672, prijs: 16,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Uitgeverij Meulenhoff Doelgroep: Ouders

Kinderen opvoeden. Zo lukt het beter* Auteur: Wendy Bosmans ISBN 9002219741, prijs: 16,14 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Standaard Uitgeverij Doelgroep: Ouders

Aargh! Eerste hulp bij opvoedstress** Auteur: Staats, J. ISBN 9789023012146, prijs: 13,50 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Becht’s J & W Doelgroep: Ouders

Opvoeden is een groeiproces. Wegwijzer voor vaders en moeders* Auteur: Peter Adriaenssens ISBN 9789020970371, prijs: 17,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders

Ter ere van het kind** Auteur: Vandepitte, M.J. ISBN 9789020202304, prijs: 17,50 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Ankh-Hermes Doelgroep: Ouders, opvoeders & hulpverleners Positief ouderschap** Auteur: M. Sanders ISBN 9789002223686, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Doelgroep: Ouders & andere verzorgers Kleine pedagogiek voor grote mensen. De eerste zeven levensjaren** Auteur: Sieneke Goorhuis-Brouwer ISBN 9789056178482, prijs:11,90 euro, jaar 2008 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders & opvoeders Opvoedencyclopedie* Auteur: M. Schiet ISBN 9789044316940, prijs: 22,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: House of Books Doelgroep: Ouders 18

Aandacht geven Bevestigen Communiceren. Een alfabet van opvoeden* Auteur: Gerda Valstar ISBN 9789066659032, prijs: 9, 90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders

De onschuldige gevangene. Over opvoeden en overleven* Auteur: Bosch, I. ISBN 9789020406344, prijs: 22,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Veen L.L. Doelgroep: ouders & andere geïnteresseerden in de maatschappelijke opvatting over opvoeding algemeen Prinsjes en prinsesjes* Auteur: Clifford-Poston, A. ISBN 9789063053222, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Archipel Doelgroep: Ouders & hulpverleners Opvoeden doe je elke dag* Auteur: Lieve Swinnen ISBN 9789056177737, prijs: 12,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Uitgeverij van Halewijck Doelgroep: Ouders

19

Opvoeden in de klas: wegwijzer voor leerkrachten* Auteur: Herman Van den Broeck ISBN 9789020965445, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Leerkrachten Gek van je kind. Opvoeden hoe doe je dat nou?* Auteur: S. Nihom-Nijstad ISBN 9027421854, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Het Spectrum Doelgroep: Ouders Zo krijgen leuke ouders, leuke kids* Auteur: Elaine Addison ISBN 9789058975171, prijs: 17,50 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Typisch opvoeden* Auteur: Post F ISBN 9789021580630, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Servire Doelgroep: ouders, opvoeders & hulpverleners De meest gestelde vragen aan supernanny* Auteur: Jo Frost ISBN 9026961170, prijs 22,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders Opvoeden, geniet ervan ! De meest gestelde vragen aan de opvoeddesk van baby tot en met puber* Auteur: E. Boost ISBN 9021583534, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders Opvoeden is mensenwerk: zicht krijgen op je kind en op je eigen leven* Auteur: Anneke Maisan ISBN 9062388116, prijs 19,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Uitgeverij Christofoor Doelgroep: Ouders Opvoeden in liefde* Auteur: Delnooz ISBN 9020260588, prijs: 17,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Ankh-Hermes Doelgroep: Ouders & opvoeders Kinderspel: ABC voor avontuurlijk opvoeden* Auteur: Patricia Ceyssens ISBN 9056176722, prijs: 9,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Leuven Halewijck Doelgroep: Ouders Opvoeden in een verwenmaatschappij. Hoe maak je je kind toch gelukkig?* Auteur: Marijke Bisschop ISBN 9789020961812, prijs: 17,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders & Opvoeders 20

Het groot opvoedboek: over kinderen van 0 tot 16 jaar* Auteur: Wahlgren, A. ISBN 9022540790, prijs: 29,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Forum Doelgroep: Ouders & andere opvoeders

Kinderen en angsten: tips voor opvoeders & kinderen Auteur: C. Visch ISBN 9021544555, prijs:13,99 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Kosmos Z&K Doelgroep: Opvoeders & kinderen

Supernanny. Eerste hulp bij opvoeden* Auteur: Jo Frost ISBN 9026961812, prijs: 21,80 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders

Mijn kind is bang (en ik ook). Opvoeden tot weerbaarheid. Auteur: Peter Adriaenssens ISBN 9020931202, prijs: 14,70 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders

De gouden regels van de opvoeding* Auteur: Gitty Feddema ISBN 9058972283, prijs: 13,94 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Terra Uitgeverij Doelgroep: Ouders

Faalangst en ouders Auteur: S.I. Greenspan ISBN 9024294355, prijs: 12,50 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kok Uitgevers Doelgroep: Ouders

Opvoeden doe je met gezond verstand Auteur: Sullivan, K. ISBN 9058713946, prijs: 17,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Centrale Uitgeverij Doelgroep: Ouders Opvoeden met liefde en een lach Auteur: S. Biddulph ISBN 9021598434, prijs: 24,90 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders

ADHD Tieners, zit stil op school Auteurs: Rita Bollaert & Marc Derudder ISBN 9789020957242, prijs: 17,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Terra Lannoo Doelgroep: leerkrachten & ouders van tieners met ADHD

AGRESSIE & FRUSTRATIE Het explosieve kind - over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde en chronisch inflexibele kinderen* Auteur: Ross W. Greene ISBN 9789057121951, prijs: 19,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Nieuwezijds Doelgroep: voornamelijk voor hulpverleners & docenten, maar ook voor geïnteresseerde ouders

ANGSTEN Het angstige kind. Angstverschijnselen bij kinderen en jongeren begrijpen en eraan verhelpen* Auteur: Jean Dumas ISBN 9789020965483, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders, leerkrachten, psychologen en psychotherapeuten, (ortho)pedagogen & opvoeders

AUTISME Mijn kind heeft autisme* Auteurs: Peter Vermeulen & Steven Degrieck ISBN 9020966324, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Terra Lannoo Doelgroep: Ouders

DOOD & VERLIES Veel gestelde vragen over kinderen en afscheid* Auteur: R. Fiddelaers-Jaspers ISBN 9025955738, prijs: 9,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Uitgeverij Ten Have Doelgroep: Ouders, leerkrachten, begeleiders van kinderen Dit doe je je kinderen niet aan. Het begeleiden van kinderen op bezoek bij een stervende Auteur: Johan Snoeck ISBN 9789020956672, prijs: 14,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: ouders, opvoeders, verpleegkundigen, artsen, psychologen & palliatieve verzorgers

ECHTSCHEIDING/CO-OUDERSCHAP Echtscheiding: kiezen voor het kind. In gesprek met kinderen over hun ervaringen na de scheiding van hun ouders* Auteurs: Femke van der Gun & Lavinia de Jong ISBN 9789066657182, prijs: 16,00 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Gescheiden ouders Co-ouderschap. Het beste van twee ouders* Auteur: Y. Nagel ISBN 9789032510640, prijs: 12,50 euro, jaar 2006 Uitgeverij: de Kern Doelgroep: Gescheiden ouders

Ouderschapsplan. De vele gezichten van het belang van kinderen* Auteur: L. Groenhuijsen ISBN 9066657340, prijs: 16,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Gescheiden ouders Scheiding & ouderschap. Een nieuw evenwicht in de ouder-kind relatie Auteur: P. Vermeulen ISBN 906100564, prijs: 16,90 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Ad Donker Doelgroep: Gescheiden ouders 2 ouders apart Auteur: Els Put ISBN 97890209-5760-0, prijs: 17,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Gescheiden ouders En de kinderen scheiden mee: het zandkastelenprogramma Auteurs: G. Neuman & P. Romanowski ISBN 906665127, prijs: 26,00 euro, jaar 2003 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Gescheiden ouders Gedeelde kinderen Auteur: P. Lampe ISBN 9026318270, prijs: 19,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Ambo Doelgroep: Gescheiden ouders

EMOTIONELE ONTWIKKELING Beter omgaan met de emoties van kleuters. Wandelen door het toverbos** Auteur: Niki Jeannin ISBN 9789020976199, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders, kleuterleiders, leerkrachten en andere begeleiders Laat me los! * Auteur: Mitchell, A. ISBN 9789063052911, prijs: 16,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Archipel Doelgroep: Ouders Groeipijntjes* Auteur: L. Van Sambeek ISBN 9044607596, prijs: 17,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Prometheus Doelgroep: Ouders & andere opvoeders Huilen Boos zijn Ruzie. Omgaan met emoties bij kinderen van 0-8 jaar Auteur: van Hasselt-Mooy ISBN 9789066658936, prijs: 17,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Opvoeders 21

ETEN Kleine eters: peuters en kleuters met eetproblemen. Rondom het kind* Auteur: Els Hofman ISBN 9085062462, prijs: 16,50 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Uitgeverij Boom Doelgroep: Ouders Kinderen en voeding: geen stress rond de klok van zes Auteur: Y. Vocking ISBN 9021544660, prijs: 13,90 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Lifetime Doelgroep: Ouders Help! Mijn kind is te dik: hoe je je spruiten lekker maakt voor gezond eten Auteur: M. Bertold & K. Widhalm ISBN 906030652x, prijs: 11,90 euro, jaar 2003 Uitgeverij: De Driehoek Doelgroep: Ouders

Ik kan ze wel achter het behang plakken: leer omgaan met moeilijk en onhandelbaar gedrag van je kind* Auteur: D. Edwards ISBN 9058712753, prijs: 19,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Thema Doelgroep: Ouders Waarom doet mijn kind zo moeilijk? Moeilijk gedrag begrijpen, efficiënt straffen en belonen* Auteur: Peter Prinzie ISBN 9789020955309, prijs: 17,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders

GEZONDHEID Actieve kids, gezonde kids* Auteur: C. Gillman ISBN 9789059562141, prijs 19,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Fontaine Uitgevers BV Doelgroep: Ouders

FAMILIE Enig kind. Ouder zijn van “maar” één kind, kind zijn zonder broers of zussen* Auteur: Jacqueline Van Swet ISBN 9789026961632, prijs: 14,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders Broers, zussen. Een haat-liefdeverhouding* Auteur: M. Rufo ISBN 9063051875, prijs: 16,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Uitgeverij Archipel Doelgroep: Ouders Lastige situaties thuis? Auteur: Roberta Cava ISBN 9020260537, prijs: 17,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Ankh-Hermes Doelgroep: Ouders Opvoeden binnen een eenoudergezin Auteur: K. Kuti ISBN 9020955313, prijs: 17,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Terra Lannoo Doelgroep: Alleenstaande Ouders

GROOTOUDERSCHAP Helpen zorgen voor je kleinkinderen. Een gids voor grootouders en ouders** Auteur: Marijke Bisschop ISBN 9789020976168, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: (Groot)ouders & Opvoeders Van oma mag alles!** Auteur: de Vente, M. ISBN 9789023012078, prijs: 16,00 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Becht’s, H.J.W. Doelgroep: Grootouders Marjan’s Berk oma en opa boek* Auteur: M. Berk ISBN 9045015323, prijs: 16,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Atlas Doelgroep: Grootouders Het oma en opa boek Auteurs: Lenny Duijvelaar & Anjo Geluk ISBN 9021592371, prijs: 19,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos uitgevers BV Doelgroep: Grootouders

GEDRAGSPROBLEMEN Zelfverwonding. Hoe ga je ermee om? Auteurs: Laurence Claes & Walter Vandereycken ISBN 9789020969849, prijs: 17,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Terra Lannoo Doelgroep: Ouders & Leerkrachten

22

HUILEN Lekker slapen zonder huilen. Een lieve methode om je baby ‘s nachts te helpen doorslapen* Auteur: E. Pantley ISBN 9055944316, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Scriptum Psychologie Doelgroep: Ouders

Een beetje troost voor huilende baby’s en hun ouders Auteur: Y. Vries-Smit ISBN 9060306694, prijs: 14,90 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Synthese Uitgeverij Doelgroep: Ouders Regelmaat & inbakeren: Voorkomen en verhelpen van huilen en onrust Auteur: R. Blom ISBN 9062387411, prijs: 19,90 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Uitgeverij Christofoor Doelgroep: Ouders & Opvoeders

HOOGBEGAAFD Hoogbegaafd* Auteur: T. Kieboom ISBN 9789020965483, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Campus Doelgroep: Ouders & Opvoeders

INTERNET & MEDIA Beeldschermkinderen: theorieën over kind en media** Auteurs: Valkenburg, Patti ISBN:9789047300601, prijs 29,00 euro, ,jaar 2008 Uitgeverij: Boom Doelgroep: Ouders, leerkrachten & beleidsmakers Kinderen en internet. Gids voor ouders, leerkrachten en hulpverleners* Auteurs: Martin Valcke, Brigitte De Craene ISBN 9789020966367, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: ouders, leerkrachten en hulpverleners Kinderen en internet: EHBO-kit bij ‘hyperactief’ internetgebruik van kinderen* Auteurs: MartinValcke en Brigitte De Craene ISBN 9789020966367, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders, leerkrachten & opvoeders Gevaren op internet* Auteur: D’Hollander, Peter ISBN:9789077923221, prijs: 10,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: DVD Uitgeverij Doelgroep: Ouders Vriend of vijand. Opgroeien met crèche, cola & computers* Auteur: Sue Palmer ISBN 9789026961298, prijs: 17,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders & andere geïnteresseerden

Verliefd op internet. Over het internetgedrag van pubers* Auteurs: J. Pardoen & R. Pijpers ISBN 9066657847, prijs: 14,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders Mijn kind online: Hoe begeleid je je kind op internet?* Auteurs: J. Pardoen & R. Pijpers ISBN 9066655771, prijs: 17,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders

IVF-KINDEREN IVF-kinderen. Ouders en kinderen over de invloed van IVF op hun leven* Auteur: C. De Koning ISBN 9026961642, prijs: 14,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders met IVF-kinderen

LEREN EN LEERPROBLEMEN Juf, mag ik overvaren? Basisboek over schoolrijpheid** Auteur: Marc Litière ISBN 9789020978148, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders & leerkrachten Mijn kind heeft dyscalculie. Ik reken fout** Auteurs: Martine Ceyssens ISBN 9789020975949, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders S.O.S. Brein. Help je tiener slimmer studeren** Auteur: Lernout, B. ISBN 9789002223587, prijs: 18,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Standaard Antwerpen Doelgroep: Ouders Mijn kind heeft DCD* Auteurs: Griet Dewitte & Paul Calmeyn ISBN 9789020971781, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Mijn kind leert schrijven. En hoe kan ik helpen?* Auteur: Marc Litière ISBN 9789020973860, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Mijn kind heeft dyslexie* Auteurs: Martine Ceyssens ISBN 9789020974355, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders 23

Als je kind NLD heeft* Auteur: K. Baert & G. Vanderbeck ISBN 9789020966350, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Als leren pijn doet* Auteur: Walter Hellinckx ISBN 9033442760, prijs 17,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Acco Leuven Doelgroep: Ouders & leerkrachten Als je kind een leerprobleem heeft Auteurs: O. Teekens & K.M. Paling ISBN 9026928777, prijs: 16,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders Leren kun je leren. In zeven stappen zelfstandig leren werken Auteurs: Endres, W. & Eickmann, N., Janak, H ISBN 9789076771489, prijs: 12,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Panta Rhei Doelgroep: Kinderen & Ouders

LESBIENNE/HOMO & OUDERSCHAP Roze ouders** Auteur: M. Hermans& R. Buiting ISBN 9789021665399, prijs: 13,94 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Ploegsma Doelgroep: Ouders Meer dan gewenst: Handboek lesbische en homoseksuele ouders Auteur: H. Warmerdam ISBN 9055152064, prijs: 16,00 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Schorerstichting Doelgroep: Ouders

MOEDERSCHAP Ik ben om zes uur thuis. Gesprekken met alleenstaande werkende moeders* Auteur: Violet Falkenburg ISBN 9789063052584, prijs: 17,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Archipel Doelgroep: Alleenstaande werkende moeders Moeder, het complete handboek. Voor moeders met kinderen van 0 tot 12 jaar* Auteurs: Koo, L.K. & Van Tijn, J. ISBN 9789057672200, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Breda: MO’media Doelgroep: Moeders

24

MORELE OPVOEDING De morele intuïtie van kinderen* Auteur: Tom Kroon ISBN 978-90-6665-687-1, prijs: 19,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders & leerkrachten

NIEUW SAMENGESTELDE GEZINNEN Een nieuw gezin. Als je man al kinderen heeft* Auteur: C. Jolles ISBN 9032510525, prijs: 12,50 euro, jaar 2006 Uitgeverij: de Kern Doelgroep: Stiefmoeders Help mijn partner heeft een ex* Auteur: Ann Kunish ISBN 9063052316, prijs: 16,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Archipel Doelgroep: Stiefmoeders Bijna familie. Over nieuw samengestelde gezinnen* Auteur: Kaat Schaubroeck ISBN 9002214448, prijs 15,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Standaard Uitgeverij Doelgroep: Ouders uit nieuw samengestelde gezinnen, leerkrachten & hulpverleners Samengesteld Auteur: I. Heybroek-Hessels & B. Overgaauw ISBN 9066655410, prijs: 19,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Ouders Online Doelgroep: Ouders uit nieuw samengestelde gezinnen, leerkrachten, hulpverleners, huisartsen, advocaten en notarissen Samengestelde gezinnen. Over de relatie tussen stiefouders en stiefkinderen. Auteur: Feenstra, M. ISBN 9789026928789, prijs: 14,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Stiefouders

ONTWIKKELING & OPVOEDEN Wat vraag ik aan mijn kind? 7 Denkstappen om een probleem op te lossen. Een werkboek voor ouders, leerkrachten en therapeuten** Auteur: A. Janssens ISBN 9789033466162, 17,50 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Uitgeverij Acco Leuven Doelgroep: Ouders, leerkrachten & therapeuten Kijk, vergelijk & verrijk. De ontwikkeling van je kind van 0-12 jaar** Auteur: H. Marx, G. Marx & G. Pluut ISBN 9789027457400, prijs: 34,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Uitgeverij Het Spectrum Doelgroep: Ouders

Leefwerelden van jongeren. Thuis, school, media en populaire cultuur* Auteurs: Joke Hermes, Pauline Naber & Arjan Dieleman ISBN 9789046900512, prijs: 22,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Coutinho Doelgroep: Iedereen die werkt met jongeren (hulpverleners & opvoeders) De magische wereld van het kind* Auteur: S. Fraiberg ISBN 9789026965562, prijs: 14,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: BV Unieboek Doelgroep: Ouders Positief opvoeden: inclusief de ontwikkeling van baby tot adolescent* Auteur: Joost Devolder ISBN 9789044118179, prijs: 12,74 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Garant, Antwerpen Appeldoorn Doelgroep: Ouders Hink-stap-sprong: Boek 1 Ontwikkeling* Auteur: J. Voets, L. Michielsen & S. Hertens ISBN 9044117297, prijs: 17,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Garant Doelgroep: Ouders Hink-stap-sprong: Boek 2 Ouderlijke vaardigheden* Auteur: J. Voets, L. Michielsen & S. Hertens ISBN 9044117300, prijs: 11,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Garant Doelgroep: Ouders Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent Auteur: Katrien Struyven, Eline Sierens, Filip Dochy, Steven Janssens ISBN 9789020953497, prijs: 24,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders, leerkrachten & opvoeders

BABY’S Jouw baby van week tot week** Auteurs: Simon Cave & Caroline Fertleman ISBN 9789058978325, prijs: 17,50 euro, jaar 2008 Uitgeverij: 2008 Doelgroep: Ouders Je baby** Auteurs: H. Marx & C. Vos ISBN 9789027416643, prijs: 35,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Het Spectrum Doelgroep: Ouders Baby management. Minder stress, meer genieten** Auteur: B. Kruse ISBN 9789044717105, prijs: 18,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Central Uitgeverij Deltas Doelgroep: Ouders

Baby’s eerste jaar: van 0-13 maanden** Auteur: Arlene Eisenberg ISBN 9789026965524, prijs: 24,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: M.O.M. Doelgroep: Ouders & Opvoeders Baby en dreumes. 100 meest gestelde vragen* Auteur: Stef Desodt ISBN 9789086790685, prijs: 15,00 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Globe Doelgroep: Ouders & opvoeders De tevreden baby. Hoe je baby ‘s nachts doorslaapt* Auteur: Gina Ford ISBN 9789058977793, prijs: 17,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Wat denkt mijn baby?* Auteur: Richard Woolfson ISBN 978905965, prijs: 17,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Fontaine Doelgroep: Ouders Goed opgevoed! Kijk wat je kind al kan met checklist* Auteur: Henselmans, M. ISBN 9055156671, prijs: 16,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Van Gennep Doelgroep: Ouders Oei ik groei. De tien sprongen in de mentale ontwikkeling van je baby Auteur: H. Van der Rijt & F.X. Plooi ISBN 9021543842, prijs: 12,74 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders Baby en kind Auteur: P. Leach ISBN 9021540215, prijs: 29,99 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders

PEUTERS EN KLEUTERS Een gelukkige peuter. Tips en adviezen voor ouders** Auteur: C. Valinejad ISBN 9789047503033, prijs: 14,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders Je peuter* Auteur: H. Marx ISBN 9789027424730, prijs: 34,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Het spectrum Doelgroep: Ouders

25

Peuterpuberteit: zo overleef je hem samen! Ouders van nu* Auteur: José Sagasser ISBN 9789085742579, prijs 12,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Tirion Algemeen Doelgroep: Ouders 1, 2, 3... de peuterjaren. Een praktische gids voor ouders en professionals* Auteur: I., Van der Zande ISBN 9066656549, prijs: 9,21 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders & andere opvoeders Dolgedraaid - Mogen peuters nog peuteren en kleuters nog kleuteren?* Auteurs: Sieneke Goorhuis-Brouwer & Bas Levering ISBN 9789066657021, prijs: 17,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Kleuterleiders & ouders

PUBERTEIT EN ADOLESCENTIE Nou en? Communicatie tussen ouder en puber* Auteurs: A. Faber & E. Mazlish ISBN 9026961286, prijs: 19,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders Pubers. Ontwikkeling & problemen* Auteur: W. Heuves ISBN 9789023241645, prijs: 16,50 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Van Gorcum Doelgroep: Ouders, opvoeders, leerkrachten & hulpverleners Praten met je tiener. De stap van discussiëren naar onderhandelen* Auteur: Peter Adriaenssens ISBN 9789020967593, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Pubers. De 100 meest gestelde vragen* Auteur: Stef Desodt ISBN 9054667478, prijs: 15,00 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Roularta Books Roeselare Doelgroep: Ouders & opvoeders Praten met je puber, betekent nadenken over jezelf* Auteur: A Heffels ISBN 9027425477, prijs: 18,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Het Spectrum Doelgroep: Ouders

PESTEN

26

Pesten is laf! Cyberpesten is laffer * Auteurs: Delver, Bamber & Liesbeth Hop ISBN:9789080907645, prijs: 17,50 euro, jaar 2007. Uitgeverij: Stichting De Kinderconsument Doelgroep: Ouders & leerkrachten

PRATEN MET KINDEREN & JONGEREN

SEKSUALITEIT

SLAPEN

Gesprekken met mijn kind. Over het opvoeden van kinderen** Auteur: Annette Heffels ISBN 9789027498946, prijs 18,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Uitgeverij Het Spectrum Doelgroep: Ouders

Jongens, hoe voed je ze op?* Auteur: Biddulph, Steven ISBN 9789038908496, prijs: 16,55 euro , jaar 2007 Uitgeverij: Elmar Rijswijk Doelgroep: Ouders & leerkrachten

Slaapproblemen bij kinderen. Basisgids voor ouders* Auteur: Karen Spruyt ISBN 9789020971576, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders

Kleine mensen, grote gevoelens. De seksuele opvoeding van kinderen van 0 tot 12 jaar* Auteur: Sanderijn van der Doef ISBN 9789021618906, prijs: 13,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Uitgeverij Ploegsma Doelgroep: Ouders, opvoeders & leraren

Bang om te gaan slapen: therapieboek voor kinderen die niet naar bed durven Auteur: L. Driesen ISBN 9044115278, jaar 2004 Uitgeverij: Garant Doelgroep: Ouders & kinderen

Luister nu eens. Ondergesneeuwde gevoelens bij kinderen en jongeren** Auteur: Lut Celie ISBN 9789056178482, prijs: 16,00 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Van Halewijck Uitgeverij Doelgroep: Ouders Praten met je kind. De weg naar een harmonieus gezin* Auteur: Verboven A. ISBN 9789002222610, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Standaard Uitgeverij Doelgroep: Ouders Ik heb ook wat te vertellen! Gespreksvoering met pubers en adolescenten* Auteur: Martine Delfos ISBN 9789066656529, prijs: 29,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders, maar voornamelijk voor hulpverleners & leerkrachten Praten* Auteur: Peter Adriaenssens ISBN 9789020980516, prijs: 9,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Einde discussie. Voorkom strijd met je kind door actief te luisteren* Auteur: M. Nichols ISBN 9789058712066, prijs: 24,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Uitgeverij Thema Doelgroep: Oprecht geïnteresseerden in de wereld van het kind Luisteren naar kinderen* Auteur: Thomas Gordon ISBN 9043907588, prijs: 19,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Tirion Uitgevers Doelgroep: Ouders & Hulpverleners Ze hebben mijn sprookjes vermoord: hoe praat ik met mijn kinderen over oorlog en terrorisme?* Auteur: Pas Masal Bagdadi ISBN 9025955207, prijs: 15,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Kampen Ten Have Doelgroep: Ouders & opvoeders Luister je wel naar mij? Gespreksvoering met kinderen tussen vier en twaalf jaar. Auteur: Martine Delfos ISBN 9789066659407, prijs: 23,90 euro, jaar 2003 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders, maar voornamelijk voor hulpverleners & leerkrachten

Meisjes, hoe voed je ze op?* Auteur: Preuschoff, G. ISBN 9789038916828, prijs: 16,55 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Elmar Rijswijk Doelgroep: Ouders Praten met je kind over seksualiteit & relatiteit* Auteur: S. van der Doef & S. de Ruiter Brochure via NIGZ, prijs: 4,95 euro, jaar 2006 Doelgroep: Ouders Ook kinderen hebben een lichaam. Kinderen leren omgaan met seksualiteit* Auteur: Jean-Yves Hayez ISBN 9789020960532, prijs: 17,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Oh, zit dat zo! Auteur: J. Müller & D. Geisler ISBN 9026996330, prijs: 11,99 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Kinderen & ouders Kinderen en seksualiteit. De seksuele opvoeding van 0-17. Auteur: Sanderijn van der Doef ISBN 9789021544694, prijs: 14,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Kosmos Z&K Uitgevers Doelgroep: ouders & opvoeders Is mijn zoon een macho? Over het opvoeden van jongens. Auteur: Crott, Angela ISBN 9026965680, prijs: 8,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: M.O.M. Doelgroep: Ouders Ben jij ook op mij? Auteur: Sanderijn van der Doef ISBN 9021614987, prijs: 17,50 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Ploegsma Doelgroep: Kinderen

SPELEN Gepeuter: Kunstzinnige activiteiten met peuters van 2 tot 4 jaar.** Auteurs: Boudry, C., & Vandenbroeck, M. ISBN 9789066651661, jaar 2008 Uitgeverij: Utrecht: SWP. Doelgroep: In eerste plaats voor kinderbegeleiders, maar ook voor ouders 101 leerrijke spelletjes voor baby’s en peuters* Auteur: J. Batllori ISBN 9789044713084, prijs: 15,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Centrale Uitgeverij Deltas Doelgroep: Ouders & Opvoeders Ga buiten spelen! Auteurs: F. Danks & Schofield J. ISBN 9789023012030, Prijs: 17,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Becht’s Uitgevers-Maatschappij, H.J.W. Doelgroep: Ouders & kindbegeleiders Het laatste kind in het bos. Hoe we onze kinderen weer in contact brengen met de natuur* Auteur: R Louv & J. Verboom ISBN 9789062244683, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Utrecht Jan Van Arkel Doelgroep: Ouders & leerkrachten Vrij spel voor natuur en kinderen* Auteurs: W. Leufgen & M. Van Lier ISBN 9789062244706, prijs: 20,00 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Jan van Arkel Doelgroep: Ouders & andere opvoeders Actief met baby en peuters: creatieve spelletjes en activiteiten vanaf 12 maanden tot 4 jaar* Auteur: R. Barat & Pef ISBN 9789030360438 , prijs: 16,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Casterman Doelgroep: Ouders, kinderbegeleiders & andere opvoeders

27

Kijken, kijken, kijken. Over samenspelen, botsen en verzoenen bij jonge kinderen* Auteur: D. Singer & E. De Haan ISBN 9789066657090, prijs: 24,50 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders, studenten & kinderverzorgers

Opgroeien in vertrouwen. Opvoeden zonder straffen en belonen* Auteur: J. Mol ISBN 9066656638, prijs: 11,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders

Taalontwikkeling en taalstimulering van baby’s, peuters en kleuters.* Auteur: Goorhuis-Brouwer, S. ISBN 9789066658776, prijs: 27,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Amsterdam: SWP. Doelgroep: Ouders & andere opvoeders

Het speelgoedboek. Eerste hulp bij het kiezen van speelgoed* Auteur: Marianne de Valck ISBN 9789066657120, prijs: 24,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Speelgoed & Hobby Doelgroep: Ouders

Ieder kind heeft grenzen nodig: voorkom problemen van baby tot basisschool* Auteur: A. Kast ISBN 9055943746, prijs: 18,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Scriptum Doelgroep: Ouders

Bonte Boel: taalvaardigheidsstimulering voor de jongste kleuters via muzische vorming. Auteurs: Verhelst M., Coussement K., Vanoosthuyze S. & Verheyden L. ISBN ??, jaar 2004 Uitgeverij: Leuven: Steunpunt Nederlands als Tweede Taal.

Speelboek* Auteur: M. De Valck ISBN 9066655739, prijs: 22,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders

Het ongedwongen kind. Ruimte geven en grenzen stellen aan kinderen van 2 tot 8 jaar Auteur: Aletha J. Solter ISBN 9789060208014, prijs: 16,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: De Toorts Doelgroep: Ouders

Spelen met prentenboeken Auteur: Chorus Margriet ISBN 9789056375966, prijs: 14,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Rotterdam Lemniscaat Doelgroep: Ouders, kinderbegeleiders , leerkrachten & andere opvoeders

STRESS

En nu ben ik het zat! Auteur: B. Weymann-Reichard & B. Palt ISBN 9058713946, prijs: 17,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Thema Uitgeverij Doelgroep: Ouders

Plaatjes kijken, praatjes maken Auteurs: Aarssen J. & van der Bolt, L. ISBN 9055630632, prijs: 11,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Leiden: Sardes. Doelgroep: Ouders & andere opvoeders

Als je het even niet meer weet...: over grenzen stellen aan je kind en aan jezelf Brochure via RVU Educatieve Omroep, prijs: 5,00 euro, jaar 2004 Doelgroep: Ouders

Praten doe je met z’n tweeën. Een gids voor ouders om hun kind te helpen bij het leren praten. Auteur: Manolson, A. ISBN 9050503683, jaar 2003 Uitgeverij: Utrecht: NIZW Uitgeverij

Kinderen en grenzen stellen Auteur: P. Bom ISBN 9021539950, prijs: 13,99 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders

Vijftig wereldboeken voor peuters en kleuters. Auteur: Humme, H. ISBN 9054600594, prijs: 15,00 euro, jaar 2000 Uitgeverij: Leuven: Van Halewijck Doelgroep: Ouders, kinderbegeleiders , leerkrachten & andere opvoeders

Stresskids. Survivalgids voor kinderen en hun ouders** Auteur: Wendy Peerlings ISBN 9789020978490, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Kinderen en Ouders

STRUCTUUR BIEDEN / STRAFFEN / GRENZEN STELLEN Nee! Waarom ouders het niet zeggen en kinderen het wel moeten horen** Auteur: David Walsh ISBN 9789062388530, prijs: 19,90 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Uitgeverij Christofoor Doelgroep: Ouders & leraren Hoe minder straffen? Een boek over eisen en belonen voor ouders, leerkrachten en andere opvoeders* Auteur: Ludo Driessen ISBN 9789044120882, prijs: 24,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Antwerpen Appeldoorn Garant Doelgroep: ouders, leerkrachten en opvoeders Hoe breng ik mijn kind (en mezelf) structuur bij?* Auteur: Wendy Peerlings ISBN 9789020965186, prijs: 17,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders, leerkrachten & hulpverleners Opvoeden met grenzen* Auteur: Job Catshoek ISBN: 9789066657434, prijs: 13,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Ouders

28

Mijn kind wil niet luisteren: de weg naar meer discipline Auteurs: T. Brazelton & J. Sparrow ISBN 9020953877, prijs: 9,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders

TAALONTWIKKELING Mijn kind leert een andere taal** Auteur: Wilfried Decoo ISBN 9789020976182, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders Peuterprikkels: Een bundel met taalstimuleringsactiviteitjes voor peuters.* Auteurs: François, S., & Verhelst, M. ISBN ??, jaar 2007 Uitgeverij: Leuven: Centrum voor Taal & Onderwijs, Katholieke Universiteit Leuven. Doelgroep: In eerste instantie voor kinderbegeleiders, maar ook voor ouders

TWEELINGEN Het tweelingenboek Auteur: Duijvelaar, L & Geluk A. ISBN 9021583259, prijs: 24,64 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos Z&K Doelgroep: Ouders

TRAUMA Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis. Praktische gids na een misdrijf of een plotseling overlijden. Auteur: VZW Slachtofferhulp ISBN 9789020952605, prijs 17,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: hulpverleners

VADERSCHAP Verhalenbundel vaderschap is meesterschap. De mooiste verhalen over vaders** Auteur: Trijnie Duut ISBN 9058978338, prijs: 9,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Terra Lannoo Doelgroep: Vaders Het super papa boek. Je bent in alles de beste** Auteur: Heatly M. ISBN 9044719165, prijs: 19,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Deltas Doelgroep: Vaders Mee zwanger. Vaders zwangerschap info-, doe- en dagboek* Auteur: Vansina, B. ISBN 9085750121, prijs: 19,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Cyclus Garant Doelgroep: Jonge vaders Weekend vaders + CD. Wie kent vaders* Auteur: Martine Delfos ISBN 906665788, prijs:19,90 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Amsterdam SWP Doelgroep: Alleenstaande ouders Man krijgt kind* Auteur: Sander Pleij ISBN 9041761705, prijs: 5,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Maarten Muntinga Doelgroep: Jonge vaders Een wolk van een vader. Zwanger langs de zijlijn.* Auteur: Flip van Doorn ISBN 9058974162, prijs: 10,00 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Terra Lannoo Doelgroep: Jonge vaders In de naam van de vader! Over de relatie tussen vaders & zonen* Auteur: Marleen Heylen ISBN 9789033459443, prijs: 22,20 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Acco Leuven Doelgroep: Vaders Babymanagement voor mannen Auteur: H. Hanssen ISBN 9055154121, prijs: 14,95 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Van Gennep Doelgroep: Vaders Eerste hulpgids voor jonge vaders Auteur: G. Verhoeven ISBN 9026925247, prijs: 8,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Vaders

29

Vaderschap voor beginners Auteurs: J. Verhoeven & J. Busnel ISBN 9026921430, prijs: 9,99 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Vaders

Spelenderwijs: inzichten en simpele technieken voor kinderen om zichzelf te zijn* Auteur: Ellen-Noor Langeslag ISBN 9020260596, prijs: 14,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Ankh-Hermes Doelgroep: Ouders & leerkrachten

WERK & OUDERSCHAP

Je kunt het! Zo stimuleer je het zelfvertrouwen bij kinderen van 0 tot negen jaar* Auteur: Schiet, M. ISBN 9789044313833, prijs: 17,50 euro, jaar 2005 Uitgeverij: House of Books BV Doelgroep: Ouders & opvoeders

Haal jij de kinderen op?* Auteur: Ria Goris ISBN 9789052409924, prijs: 19,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Houtekiet Doelgroep: Werkende ouders Alles onder controle?* Auteur: A. Mitchell ISBN 9789023012047, prijs: 16,50 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Becht’s H.J.W. Doelgroep: Drukbezette ouders (moeders)

De verlegenheid voorbij: Voor iedere ouder die zijn kind meer zelfvertrouwen wil geven. Auteur: B. Cardussi ISBN 9026929013, prijs: 16,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Uniebooks Doelgroep: Ouders

Mama moet werken! Handboek voor werkende moeders* Auteur: Martine Borgdorff ISBN 9789066658158, prijs: 9,90 euro, jaar 2007 Uitgeverij: SWP Amsterdam Doelgroep: Werkende moeders

Je kind kan het zelf. Kinderen opvoeden tot zelfredzaamheid Auteurs: Marijke Bisschop, Theo Compernolle ISBN 9789020952575, prijs: 17,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Lannoo Doelgroep: Ouders

Leerrijke activiteiten met uw peuter of kleuter. Voor drukbezette mama’s* Auteur: Macgillian, J. ISBN 9789044714463, prijs: 15,95 euro, jaar 2007 Uitgeverij: Centrale Uitgeverij Deltas Doelgroep: Drukbezette moeders

Geef uw kind zelfvertrouwen Auteur: S.I. Greenspan ISBN 9021536005 prijs: 17,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Ouders

Het mama masterplan* Auteur: Pannebakker, C. ISBN 9789021584539, prijs: 19,95 euro, jaar 2006 Uitgeverij: Kosmos Doelgroep: Drukbezette moeders Draaiboek voor drukke gezinnen* Auteur: Mariangeles Nogueras ISBN 9026961693, prijs: 9,95 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Drukbezette Ouders

ZINDELIJKHEID Kinderen en zindelijkheid: een stappenplan voor ouders van peuters en kleuters* Auteurs: M. Gouwerek & R. Hirasing ISBN 9021544172, prijs: 9,90 euro, jaar 2005 Uitgeverij: Liftetime/Kosmos Doelgroep: Ouders De pot op?! Auteur: J. den Hoed-van Wijk ISBN 9058290883, prijs: 14,50 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Groen Doelgroep: Ouders Wektraining voor kinderen die in bed plassen: een handleiding voor ouders Auteur: A. Van Londen ISBN 902651, prijs: 10,30 euro, jaar 2004 Uitgeverij: Swets & Zeitlinger Doelgroep: Ouders Bedplassen Auteurs: A. Van Londen & W.M. van Londen ISBN 9026927681, prijs: 8,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders

Elk kind is uniek: bouwen aan zelfvertrouwen bij kinderen Auteur: C. Penninga-de Lange ISBN 9023913299 prijs: 9,50 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Boekencentrum Doelgroep: Ouders & andere opvoeders

ZIEKENHUIS / ZIEK ZIJN

ZELFSTANDIGHEID & ZELFVERTROUWEN

Compleet handboek kinderziekten Auteur: S. Van Humbeeck ISBN 9024380634 prijs: 22,50 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders

Wat een geweldig kind!** Auteur: Seldin, T. ISBN 9789023012214, prijs: 19,90 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Becht’s H.J.W. Doelgroep: Ouders

Als je kind naar het ziekenhuis moet Auteur: J. Sagassar ISBN 9026927606, prijs: 8,95 euro, jaar 2003 Uitgeverij: Unieboek Doelgroep: Ouders

Leer je kind zelfvertrouwen, tips & adviezen van ouders** Auteur: Woolfson R.C. ISBN 9789047503040, prijs: 14,95 euro, jaar 2008 Uitgeverij: Unieboek BV Doelgroep: Ouders 30

31

Opvoedingsdossiers door Opvoedingswinkel Leuven

themadossiers

32

33

1. Van brabbelen naar babbelen... 2. Heeft mijn kind last van stress? 3. Peuterpuberteit

34

35

Th e m a 1 Van brabbele n naar babbele n... Naar bed, naar bed, zei Duimelot. Eerst nog wat eten zei Likkepot. Waar moet ik dat halen, zei Lange Lijs. Uit grootmoeders kastje, zei Ringeling. Dan zal ik verklappen, zei ‘t kleine ding.

Een van de grootste geschenken die ouders en andere opvoeders aan een kind kunnen geven, is hulp bij het leren van taal. Taal maakt een kind immers sterker en rijker om zich ook op andere gebieden te ontwikkelen. Zichzelf uiten, communiceren, nieuwe dingen leren, relaties met de wereld om hem heen aangaan, denken, overal heeft een kind taal voor nodig. De mogelijkheid tot taal is aangeboren, maar dit betekent echter nog niet dat taal vanzelf komt. Taal moet worden geleerd. Dat gebeurt vooral in de eerste levensjaren. In die periode maakt je kind zich wel duizenden woorden eigen en leert hij of zij de regels van de taal. Laat ons in wat volgt samen stilstaan bij de vraag hoe je kind de taal verovert. Hierbij geven we ook een aantal praktische tips mee.

36

37

Ouders vertellen over hun baby... “Jan geniet van zijn nieuwste geluiden. Hij gilt, kraait en maakt klinkergeluidjes van hoog naar laag, van zacht naar hard. En hij blaast bellen. Het lijkt alsof hij hele verhalen vertelt. Ik praat altijd terug en hij ‘babbelt’ terug als hij in de stemming is. Soms versierd met een lach.”

(Jan, 3 maanden). Zo ongeveer na twee maanden is je baby geluidjes gaan maken: aaahh, ehhe, uhh,… Geleidelijk aan gaan deze geluidjes over in gebrabbel. Door dat te doen speelt hij met ‘vloeiende overgangen’ en al doende oefent hij zijn stembanden, lip-, tong- en gehemeltespieren. Je baby vindt het heerlijk als je net zoals de vader van Jan dit gebrabbel beantwoordt door naar hem te lachen en zijn geluidjes na te doen. Op deze manier wordt hij aangemoedigd om nog meer geluidjes te maken. “Onze jongste dochter kon met een half jaar al aangeven wat ze wilde eten of welk boekje er voorgelezen moest worden. Ze kon het weliswaar niet zeggen, maar met wijzen en knikken (ja/nee) kon ze wel aangeven dat ze iets begreep. Ik was nog niet zo ver! De eerste tijd dacht ik nog dat het toeval was, maar gaandeweg merkte ik dat ze meer begreep dan ik dacht.” (Celine, 6 maanden).

Taal begrijpen gaat vooraf aan zelf spreken. Om het begrijpen te stimuleren, spreek je best zoveel mogelijk met je baby tijdens de voeding, het baden, het kleden van de baby, over wat je aan het doen bent, enzovoort. Gebruik ook gebaren om woorden te doen verstaan. Het lijkt misschien een eenzijdige conversatie, maar je hebt een aandachtig publiek dat luistert, leert en als een spons alles opzuigt. Probeer ook oogcontact te houden als je dit doet en het woord te herhalen, zo geef je aan je baby de kans om je na te doen. “Vorige week zei ze voor het eerst ‘boe’ (= boem) als ze viel en heel duidelijk ‘aai’ als ze ons of de hondjes aait. We merkten ook duidelijk dat ze allerlei klanken van ons overnam, dus zijn we begonnen om haar te leren praten . Ze begint nu met klanken zogenaamde woorden te vormen. Vb. ‘ba’ = bal, ‘pa’= paard, ‘titi’= tante Tine. We praten dan steeds terug door haar woordjes volledig te herhalen, al dan niet in korte zinnen. Vb. ‘Pa’, ‘Ja, daar staat een paard in de wei’.”

(Magalie, 9 maanden). Vanaf circa 9 maanden wordt het brabbelen meer taal. Gemiddeld mag je rond de eerste verjaardag van je kind een woord verwachten. De meeste eerste woorden zijn doorgaans zelfstandige naamwoorden (vb. ‘poes’), weliswaar van eigen makelij want het goed uitspreken van woorden is nog erg moeilijk (vb. ‘poes’ wordt ‘poe’). Het kunnen ook woorden zijn die horen bij gebeurtenissen (vb. ‘boem’ hoort bij Magalies’ val). In deze éénwoordfase, zoals men deze periode noemt, wordt enkel één woord gebruikt om iets te vragen, mee te delen, enzovoort. Als je kind ‘poes’ zegt, kan dit nog vanalles betekenen. Poes moet geaaid worden, poes is lief, poes ook op schoot, enzovoort. De mama van Magalie weet de uiting van Magalie steeds correct te herhalen en uit te breiden. Zodoende moedigt ze Magalie aan om meer pogingen tot praten te ondernemen. Bovendien krijgt Magalie een taalvoorbeeld voorgeschoteld! 38

Tips bij baby’s • Kijk en luister naar je baby als hij iets probeert te zeggen. Lach hierbij en laat merken dat je hem verstaat. • Doe de klanken van je baby na. • Praat tegen je baby als je met alledaagse dingen bezig bent en vertel wat je doet. • Indien je baby zijn eerste woorden reeds produceert, herhaal maar dan correct uitgesproken. • Praat in korte, maar wel goede zinnen, dus niet in babytaal. • Maak gebruik van intonatie en mimiek, articuleer goed en verlaag je spreektempo om je boodschap begrijpelijk te maken. • Zing wiegeliedjes of rijmpjes. • Wijs in boeken en tijdschriften afbeeldingen aan, benoem wat je ziet en maak er eventueel een passend geluid bij.

Ouders vertellen over hun jonge peuter... “Yari gaat steeds meer woorden zeggen. Van de week zei hij heel duidelijk ‘oma’ om haar aandacht te trekken. De woorden die hij nu af en toe zegt zijn ‘papa’, ‘mama’, ‘op’, ‘dag’, ‘fles’, ‘brood’, ‘koek’, ‘appel’ en ‘uit’. Hij zegt ook soms meerdere dingen achter elkaar, vb. ‘Kan niet’, ‘Niet doen’ of ‘Papa en mama’.”

(Yari, 1 jaar en 7 maanden) Wanneer je kind ongeveer anderhalf jaar is, kent hij enkele woorden. Dit aantal neemt toe tot ongeveer zeshonderd woorden op tweejarige leeftijd. In het begin breidt zijn woordenschat zich langzaam uit, maar als je kind tussen de vijftig en honderd woorden actief gebruikt, komt er een ‘woordenschatexplosie’. Per week kan hij dan wel tien woorden leren. Je kind begint dan ook met de “tweewoordzinnen”, waarmee het al enorm veel kan uitdrukken en situaties aardig kan beschrijven. “Als ik boodschappen heb gedaan wil mijn dochter Nina helpen met de tas uitpakken. Stuk voor stuk pakt ze de boodschappen (ook de zware!) en bekijkt ze uitvoerig waarbij ik vertel wat ze in haar handjes heeft. Pas als ze goed gekeken en gevoeld heeft loopt ze naar mij toe en geeft ze het aan mij. Ik zeg dan nogmaals wat het is en zeg dankjewel. Twee vliegen in een klap, voor mama handig, voor haar erg leuk en leerzaam. Ik ben trouwens benieuwd hoe lang dit leuk blijft en hoe lang ze zo behulpzaam is met opruimen...”

Tips bij jonge peuters • Praat veel tegen uw peuter door alles wat er te zien is aan te wijzen en te benoemen, vooral als u dingen samen doet. • Maak gebruik van je intonatie en mimiek, articuleer goed en verlaag je spreektempo om je boodschap begrijpelijk te maken. • Lok reacties bij uw peuter uit door uitdagende vragen te stellen vb. “Weet jij waar de pop is?”, opzettelijk iets fout te zeggen vb. “Wie is dat?... dat is Jefke” (tegen oma), liedjes fout zingen, enzovoort. • Bekijk samen foto’s, afbeeldingen in tijdschriften, boeken, TV-programma’s en vertel er iets rond. • Maak van de woordjes van uw peuter een hele zin, vb. “papa weg”: “ja, papa is weg”. • Zing samen versjes, maar op een trager tempo, dan kan uw peuter meezingen. • Geef speelgoed dat geluid maakt of dat uitlokt tot praten, vb. een telefoon.

(Nina, 1 jaar en 5 maanden) Rond het tweede levensjaar zal je kind je overrompelen met altijd dezelfde vragen: “Isda?” of “Da?”. Als ouder is het belangrijk dat je ingaat op deze vragen en de interessepunten die je peuter zelf aanbrengt. De mama van Nina maakt van een alledaagse activiteit een boeiend en plezierig taalmoment. Door te benoemen wat Nina hoort, ziet en doet tijdens het uitpakken van de boodschappen, begrijpt Nina beter waar mama het over heeft. Ook is de kans dan groter dat Nina de woordjes die mama zegt beter onthoudt.

• Zeg niet alleen maar NEE, maar leg ook steeds uit WAAROM u nee zegt.

Mijn kind praat nog niet... Sommige kinderen beginnen al met negen maanden te praten, anderen pas tegen hun tweede verjaardag. Ze luisteren liever of praten eerder via gebarentaal (knikken of schudden met hun hoofd, gezichtsuitdrukkingen, gebruiken van handen). Maak je als ouder hierover niet te veel zorgen. Kinderen ontwikkelen nu eenmaal verschillend, in hun eigen tempo en op hun eigen manier. Bij de één gaat het praten vlotter dan bij de ander die dan misschien weer sneller is met bewegen. Bovendien zijn kinderen die later gaan praten niet per definitie slechter in taal dan de vroege praters. Wél is het belangrijk om dit in het oog te houden en bij nauwelijkse verandering dit verder op te nemen met een logopedist of een huisarts. Tip: Twijfel je of je kind voldoende praat? Houd dan een woordjesdagboek bij. Je ziet welke woorden hij onder de knie heeft en welke hij nog onduidelijk brabbelt. Ook voor grootouders en leid(st)ers is zo’n woordjesdagboek leuk om in te kijken of bij te houden. Je ziet hoe snel de woordenschat van je kind groeit!

39

Ouders vertellen over hun oudere peuter... Onze dochter Kaat begint heel goed te praten. Ze probeert van alles te zeggen en dat is bijna altijd te begrijpen. Als ze dingen niet helemaal goed formuleert, vb. “Ik heb lekker geslaapt”, dan verbeteren we haar niet maar herhalen we in correct Nederlands wat ze zegt, zodat ze merkt dat ze wordt begrepen (dat is prettig voor een kind!). Zo pikt ze in passant ook de correcte vorm mee: “O, heb je zo lekker geslapen? Wat goed zeg!”. Ouders, maak je niet druk om de foute uitspraak van woorden, soms is uw kind er gewoon nog niet aan toe!

(Kaat, 2 jaar en 5 maanden). Inderdaad dat heeft deze ouder goed begrepen! Het is fijn als taal vooral een spontane uiting kan zijn. Als je je kind telkens onderbreekt om een verkeerd woord te verbeteren, dan verdwijnt die spontaniteit. Corrigeren in de trant van ‘nee niet paad, maar paard’ is overbodig. Je kind wordt boos omdat hij telkens gecorrigeerd wordt of wacht totdat hij het woord wél in een keer goed kan uitspreken. Verwacht daarom geen perfectie, maar geef ze de tijd om taal te leren. De uitspraak van de woorden hoeft op deze leeftijd nog niet correct te zijn. Als hij de woorden op een goede manier hoort, zal hij ze vanzelf goed gaan uitspreken. Wanneer je kind vier is, kan het minstens praten in korte, eenvoudige zinnetjes met een betere zinsbouw. Meestal zijn er dan nog problemen met de vorming van het meervoud en met de vervoeging van werkwoorden. “Waarom wordt het donker? Waarom is dat een geit? Waarom moet ik naar bed? Waarom heeft oma grijs haar? Waarom gaan we fietsen? Waarom ben ik een meisje? Waarom, waarom, waarom ...? Onze dochter kan heel haar dag vullen met zulke vragen en dit te denken dat ze een jaar terug nog maar een paar woordjes zei ...”

(Silke, 2 jaar en 6 maanden). De ‘waarom-fase’ is bij de meeste ouders wel bekend en daardoor geaccepteerd, al zijn er ook genoeg peuters die nooit deze waarom-fase doormaken. Tientallen waaromvragen kunnen per dag op je afgevuurd worden. Sommige waaromvragen zijn niet te beantwoorden. Toch is deze vragenmassa voor je kind heel belangrijk. Op die manier leert het meer woorden kennen en leert het de taal vlotter te gebruiken. Probeer niet terug te vallen op ‘daarom’, je kind zal zich niet serieus genomen voelen. Hij is al tevreden met een kort antwoord. Vooral het contact dat je met je kind hebt, is belangrijk.

Tips

Leuke ideeën

bij oudere peuters

Maak je eigen prentenboek

Een leuke taalactiviteit: autosporen ...

Een boek dat op de belangstelling van je kind is afgestemd heeft altijd succes! We hebben alleen papier, een schaar, karton, lijm en twee vierkante stukken karton voor de kaft nodig. Op elke pagina staat iets waar ons kind van houdt: dieren, auto’s, dingen om aan te raken, foto’s van zichzelf, enzovoort. Afbeeldingen uit tijdschriften en stickers zijn hiervoor prima materiaal!

Maak met je peuter sporen door met speelgoedauto’s op een groot blad met verf te rijden. Je kan ook een popje (of boerderijdier) gebruiken en ermee wandelen over het blad terwijl het tegen je peuter praat. Laat het popje daarbij ook verrast reageren over de sporen die het maakt:

• Praat veel tegen uw peuter door alles wat er te zien is aan te wijzen en te benoemen, vooral als u dingen samen doet. • Wijs uw kind op nieuwe dingen en benoem, vb. ”kijk, ... zie je het paard?” • Verbeter uw kind niet, maar geef het goede voorbeeld. Vb. peuter: “Apa (appelsap)”, mama: “Hier liefje, hier is je appelsap”. • Probeer altijd eerlijk & eenvoudig, antwoord te geven op de ‘waarom’ vragen. • Lees vaak dezelfde boeken. Laat uw peuter er ook zelf zijn verhalen bij vertellen.

De mama van Tim: “We dachten na over wat Tim leuk vond. Dat waren in ieder geval zijn voetjes. Dit werd het begin van ons boek. Iedere keer kwam er wat bij: auto’s, fopspeen, de stofzuiger, enzovoort. Nu zegt hij de hele dag “auto’s” omdat hij die in het boek ziet”. Uit: Manolson, A. (2003). Praten doe je met z’n tweeën. Een gids voor ouders om hun kind te helpen bij het leren praten. Utrecht: NIZW Uitgeverij.

“Oei! Waar ben ik nu in getrapt? Nu zijn mijn voetjes wel een beetje vies!” “Oh kijk wat er nu gebeurt! Mijn voetjes staan op papier, een heel spoor!” “Overal rode voetjes!” “En nu worden de voetjes geel! Dat is wel gek zeg!” “Allemaal sporen in mooie kleuren!” Uit: François, S., & Verhelst, M. (2007). Peuterprikkels: een bundel met taalstimuleringsactiviteitjes voor peuters. Leuven: Centrum voor Taal & Onderwijs, Katholieke Universiteit Leuven.

• Luister samen naar peuterliedjes en verhalen. • Geef speelgoed waarbij uw peuter kan praten, vb. poppenkastpoppen, theeservies, vingerpopjes, knuffels, enzovoort.

Te n s l o t t e Wanneer je kind nog niet zo veel praat... • DWING je kind NOOIT om te spreken!! Je kan hem wel stimuleren door op een natuurlijke, spontane manier in te spelen op wat hij zegt en doet. • Help je kind om te verwoorden wat hij wil vertellen door vragen te stellen wat hij precies bedoelt, enzovoort. • Reageer altijd geïnteresseerd als je kind iets vertelt: stel vragen, bemoedig, hou oogcontact, knik, geef korte reacties (ja?, mmm!, ah!, ...).

Tijdens de eerste levensjaren worden de fundamenten voor de latere taalontwikkeling gelegd. De eerste levensjaren zijn dus ontzettend belangrijk. We gaven jullie een aantal tips en adviezen mee om de taalontwikkeling tijdens de eerste levensjaren te stimuleren. Toch mogen we niet vergeten dat taalontwikkeling en taalstimulering ook na de peutertijd van immens belang blijft. De woordenschat van kinderen blijft uitbreiden, ze gebruiken steeds beter gevormde zinnen, ze zullen leren lezen en schrijven, enzovoort. Ook volwassenen leren nog dagelijks nieuwe woorden bij. Taalontwikkeling is dus nooit voltooid en is een levenslang leerproces! Indien jullie nog vragen rond de taalontwikkeling van jullie kind hebben, kunnen jullie altijd contact opnemen met opvoedingswinkel Leuven, [email protected], Bériotstraat 2 - 3000 Leuven, GSM: 0473-42 54 91.

• Probeer het door je kind gekozen onderwerp verder uit te diepen: reageer met vragen, speel mee,...

“Ons jongste kind Sam verbaast ons door vanaf 14 maanden steeds een nieuw woord te zeggen. Al vlug praatte hij met twee of drie woorden, maar sinds kort merken we dat hij stottert. Is dit normaal?

(Sam, 2 jaar en zes maanden). Wanneer de zinnen van je kind langer worden, kan hij gaan stotteren. Je peuter wil zoveel vertellen dat hij over zijn woorden struikelt. Dit komt doordat hij nog niet in staat is om snel genoeg een hele zin te plannen. Je kan daar als ouder behoorlijk van schrikken, maar de vraag is of het ernstig is. In veel gevallen gaat het namelijk vanzelf weer over. Als je het vermoeden hebt dat het stotteren van je peuter ernstig en/of niet van voorbijgaande aard is, kan je altijd terecht bij een logopedist of een huisarts om dit te bespreken. 40

41

Referenties en boeken voor ouders & andere opvoeders om je in te verdiepen

Th e m a 2

Onderstaande boeken kan je komen inkijken in de Opvoedingswinkel van Leuven.

Heeft mijn kind last van stress?

Chorus, M. (1998). Spelen met prentenboeken. Rotterdam: Lemniscaat. Een inspiratiebron voor ouders, leid(st)ers van kinderdagopvang en iedereen die voorleest aan jonge kinderen. De lees- en speelsuggesties zijn gemakkelijk en direct toepasbaar. Bovendien is het boek een uitstekend hulpmiddel om het voorlezen te verlevendigen. François, S., & Verhelst, M. (2007). Peuterprikkels: een bundel met taalstimuleringsactiviteitjes voor peuters. Leuven: Centrum voor Taal & Onderwijs, Katholieke Universiteit Leuven. Peuterprikkels is een bundel met taalstimuleringsactiviteiten vanuit de overtuiging om alle kansen ten volle benutten en al op deze jonge leeftijd aan taalstimulering te doen. Goorhuis-Brouwer, S. (2007). Taalontwikkeling en taalstimulering van baby’s, peuters en kleuters. Amsterdam: SWP. Hoe het taalontwikkelingsproces verloopt, welke invloeden een rol spelen, hoe een tweede taal zich ontwikkelt, wordt aan de hand van veel praktische voorbeelden duidelijk beschreven. Een handig en goed leesbaar overzichtsboek over taalontwikkeling en taalstimulering.

‘Na het weekend klaagt Joran telkens van buikpijn, hij ziet er tegenop om weer naar school te gaan’

‘De ouders van Lore zijn gescheiden. Telkens ze van de ene ouder naar de andere ouder gaat, heeft ze last van hevige huilbuien, ze is dan niet te troosten’

‘Seppe wil niet meer naar de voetbal, hij vindt het wel leuk om te voetballen maar kan er niet tegen wanneer ze hem een ‘loser’ noemen als hij de bal niet in de goal trapt.’

Manolson, A. (2003). Praten doe je met z’n tweeën. Een gids voor ouders om hun kind te helpen bij het leren praten. Utrecht: NIZW Uitgeverij. Een gids voor ouders om hun kind beter te begrijpen en hun kind te helpen bij het leren praten helpt. Dit boek pleit ervoor om contact te blijven zoeken met je kind en samen te genieten van taal. Van der Meulen, S. (1991). Wenken voor het beter leren praten van uw kind. Amsterdam: Swets & Zeitlinger. Al een ouder boekje met tips voor ouders en verzorgers van kinderen met een vertraagde spraak- en taalontwikkeling. Er wordt een onderverdeling gemaakt naar kinderen die nog niet of nauwelijks praten en naar kinderen die wel al praten, maar nog niet goed. Verrips, M. (2001). Oetsie Koetsie: Ouders stellen vragen over kindertaal en meertalig opvoeden. In Oetsie Koetsie staan vragen van ouders aan taalkundigen centraal. Elke vraag is duidelijk geformuleerd en uitvoerig beantwoord. Hildebrandt, M. (2005). Moeder de gans. Baker- en kinderrijmpjes. Amsterdam: Van Holkema & Warendorf. Je vindt in dit boekje voorbeelden van kinderrijmpjes terug die je aan je kind kan voordragen op een speciaal moment of tijdens alledaagse activiteiten.

Interessante websites rond taalontwikkeling & taalstimulering www.stichtinglezen.be www.boekbabys.be www.linc-vzw.be www.vijftigwereldboeken.nl www.kindentaal.nl

Stress maakt hoe dan ook deel uit van het leven. We zien stress onder andere opduiken ten gevolge van veranderingen eigen aan de ontwikkeling van baby tot adolescent. Zo zijn baby’s van slag telkens zich een nieuwe sprong in hun ontwikkeling aankondigt. Ze zijn dan huilerig en hangerig, hebben nood aan veel aandacht ... . Een puber die op zoek is naar zichzelf, zich probeert aan te passen aan een veranderend lichaam, een plek zoekt in een nieuwe vriendenkring ... . Daarnaast zijn er ook kleine gebeurtenissen waar kinderen gespannen om kunnen zijn zoals Sinterklaas die op bezoek komt of een groot familiefeest, ... . Verandering van omgeving vormt een andere bron van stress; zoals de eerste keer naar de kleuterschool gaan, de eerste keer zonder mama of papa bij een vriendje blijven slapen, ... . Ingrijpende veranderingen zoals een ziekenhuisopname, een verhuizing, een echtscheiding, ... brengen nog meer spanning en stress met zich mee. En dan hebben we het nog niet gehad over pesterijen op school, zich uitgesloten voelen, niet mee kunnen op school ten gevolge van leer- en ontwikkelingsproblemen, dagelijks terugkerende conflicten thuis, leven met een zwaar zieke ouder, de dood van een dierbare persoon, ... . Tenslotte is er ook nog de invloed van het karakter en de persoonlijkheid van onze kinderen. Sommigen leggen de lat zeer hoog wegens nastreven van perfectie. Anderen staan angstig in het leven, nog anderen zijn zeer gevoelig en beleven dagelijkse gebeurtenissen veel intenser. De tijdsgeest waarin we leven wordt gekenmerkt door gehaastheid en prestatiedruk. Onze kinderen hebben van jongs af aan een drukke agenda want we willen hen zoveel mogelijk en zo snel mogelijk allerlei ‘vaardigheden’ aanleren. Kinderen moeten niet alleen presteren op school maar we verwachten ook dat ze uitblinken in hun hobby’s en sportactiviteiten want sporthelden zoals Tom Boonen, Sven Nijs, Kim Clijsters, ... worden door de media en het volk op handen gedragen. Wanneer we dan vaststellen dat onze kinderen toch niet zo goed meekunnen op school of in de sportclub, ondanks onze aanmoedigingen, beginnen we ons zelfs af te vragen wat er aan de hand is met ons kind. Misschien heeft hij wel concentratieproblemen, leerstoornissen, ADHD, ...? De vraag is of ’het niet uitblinken’ altijd te verklaren is door dit soort diagnose; zou stress niet om de hoek luren?

42

43

Wat is stress? Stress hoort als het ware bij ‘de dingen des levens’ en is meestal een ‘gezonde’ reactie op het ervaren van onlust, onrust en spanning. Kinderen leren doorheen hun ontwikkeling nieuwe vaardigheden aan, komen in nieuwe situaties terecht, leggen contacten met andere kinderen en volwassenen. Dit gaat vaak gepaard met het ervaren van frustraties en irritaties, ... die zich kunnen opstapelen. Anderzijds kan een gezonde portie spanning weer helpen om beter je best te doen en zo meer te bereiken. Kinderen worden er ook ‘groter’ en ‘sterker’ van, ze leren zich aan te passen aan nieuwe omstandigheden. Mogelijke signalen van stress: • klachten zoals buikpijn, hoofdpijn, … • gespannen en krampachtige houding • onrustig bewegen, niet kunnen stil zitten, aan één stuk door blijven praten • onderpresteren op school: ‘het zit erin, maar het komt er niet uit’ • lastig gedrag zoals uitdagen en op een negatieve manier aandacht vragen • woedeuitbarstingen, huilbuien • andere kinderen lastig vallen, zich terugtrekken in zichzelf • ‘over-aangepaste kinderen’ • buiten beeld verdwijnen: niet opvallen of er gewoon niet zijn •… Mogelijke oorzaken van stress: (zie inleidende tekst) • veranderingen eigen aan de ontwikkelingsfase waarin een kind zich bevindt • verandering van omgeving • spannende gebeurtenissen: feestjes, ergens blijven slapen, Sinterklaas,… • ingrijpende gebeurtenissen zoals echtscheiding, ziekenhuisopname, verhuis, overlijden van een dierbare persoon • sociale contacten: pesterijen, gebrek aan weerbaarheid en sociale vaardigheden • leer- en ontwikkelingsproblemen • gespannen sfeer in de thuissituatie • persoonlijkheid van het kind, manier van in het leven staan • opvoedingsstijl van de ouders: competitief, prestatiegericht, autoritair • te drukke agenda waardoor gebrek aan tijd waarin ‘niets moet’ •…

44

Daarnaast zijn er nog een aantal bijkomende factoren die een negatieve invloed kunnen uitoefenen op het ontwikkelen van stress: • voeding die niet goed is voor lichaam en brein bv: suikers, gebrek aan water, eiwitten, essentiële vetzuren,… • computer en videospelletjes bv: gebrek aan bewegings- en fantasiespel • druk op schoolse taken en huiswerk bv: te hoge verwachtingen, teveel oefenen, … • medische factoren bv: prematuur geboren, slaaphygiëne, medicijngebruik,… • gebrek aan ontspanning Hoe voorkom je dat stress de overhand neemt ? • Orde, regelmaat en structuur in het dagelijkse leven zorgt voor duidelijkheid en geeft je kind een veilig gevoel. Hetzelfde geldt voor duidelijke regels en grenzen: vaste afspraken helpen je kind. Vb. vast tijdstip van slapen gaan bevordert een goede nachtrust • Kinderen kunnen zichzelf niet begrenzen in het kiezen van activiteiten en vriendenbezoekjes. Je helpt hen als ouder wanneer je deze activiteiten afbakent. • Als kinderen hobby’s en sportactiviteiten als ontspannend, niet competitief mogen ervaren. • Veel buiten spelen werkt ontspannend. • Als kinderen gewoon zijn om hun gevoelens te mogen uiten, leren ze zich tijdig te ‘ontladen’. • Door samen te spelen met je kind bouw je een fijne band op met je kind. Je leert je kind zijn behoeften kennen, je vangt sneller signalen op. • Praten met en luisteren naar je kind zijn belangrijke troeven in het opvoeden van kinderen. Het is de eerste stap die je zet bij het vaststellen van stresssymptomen. Je krijgt zicht op wat je kind denkt en voelt. Eens jouw kind zich ‘beluistert’ en ‘begrepen’, getroost en gerustgesteld voelt, is zijn probleem al voor de helft verholpen. • Als je ‘samen’ op zoek gaat naar mogelijke oplossingen, dan wordt een probleem ‘een gedeeld probleem’. Jouw betrokkenheid helpt je kind om alles op een rijtje te zetten. • Help je kind ontspannen door een lekker warm bad te nemen, samen een spel te spelen / verhaaltjes voor te lezen, je kind te masseren, samen naar rustige muziek te luisteren,… • Als je er zelf ontspannen bij loopt, straal je dit uit op je kind, een positieve gezinssfeer brengt je kind tot rust.

Tips om stress bij schoolse taken te beperken

Eerste hulp na een stressvolle gebeurtenis

• Het helpt als je stilstaat bij de eigenheid van je kind: elk kind heeft een eigen leerstijl, voorkeuren, mogelijkheden en beperkingen. Als je als ouder deze eigenheid accepteert zal je kind zichzelf ook makkelijker aanvaarden zoals hij is. • Je kind voelt zich goed als het op zijn eigen leertempo de leerstof mag verwerken. • Vergelijken met andere kinderen helpt je kind niet vooruit, je kan wel vergelijken met eigen vorderingen. Heb realistische verwachtingen over je kind op korte termijn. • Wanneer er bij je kind leer- of ontwikkelingsproblemen worden vastgesteld is het niet gebaat met een overvol programma van allerlei therapieën: beperken en spreiden is de boodschap. • Positiviteit uitstralen, geloven in je kind en zijn mogelijkheden, brengt rust. • Huiswerk maken voor het eten is effectiever want nadien werkt het lichaam niet even goed. • Paniekreacties vragen om ontlading. Pas nadien kan je kind zich terug concentreren op schoolse taken. • Als je kind onderwijs mag volgen op zijn niveau, kan het succeservaringen opdoen. Op die manier kan leren ‘plezierig’ zijn.

• Elk kind verwerkt ervaringen op zijn eigen manier: afhankelijk van zijn karakter en de omstandigheden. Behoud van omgeving en routine helpt je kind in een stressvolle periode. Houdt een vast ritme aan: naar school gaan, blijven uitoefenen van hobby’s,… • Soms kan jij zelf je kind niet helpen, laat je kind dan toe om ergens anders aandacht en warmte te halen vb: grootouders, buurvrouw, … • Schrap de leuke dingen niet uit je agenda: ga gezellig weg, lees een boek, doe een spelletje,… • Je bent een voorbeeld voor je kind, je kind leert ook van jou dat je met problemen leert omgaan. • Wanneer de problemen van je kind niet beter worden is het goed om professionele hulp te zoeken: je huisarts kan je doorverwijzen.

Referenties: Broeksma, A., “Sterker door stress”, J/M Voor Ouders, 2006, 8-12. “Ouders bezorgen kinderen stress”, www.nieuwsblad.be “Jongeren en stress”, www.medicinfo.nl, 2006 “Kinderen en stress”, www.medinet.be, 2006 Magits, V., “Algemeen Concept Stress”, UVV-info, 2003, jan-feb, 10-13. Boeken rond dit thema: Peerlings, Wendy, Stresskids: Survivalgids voor kinderen en hun ouders, 2008 - dit opvoedingsdossier werd opgesteld naar aanleiding van het verschijnen van dit boek. Oomen, F., Hoe overleef ik stress?, ISBN 9789045104034 (vanaf 10 jaar)

45

Th e m a 3 Peuterpuberteit “Zullen we met de auto’s spelen, Wendy (drie jaar)?” Jules (vijf jaar) gaf zijn zusje een paar blokken en voegde er aan toe: “Jij maakt de garage en ik kom straks parkeren” Wendy kroop tegen haar broer aan. “Mama” riep Jules, “Raad eens wat Wendy heeft!” Moeder kwam meteen: “We zullen een schone luier omdoen, Wendy” Wendy ontweek haar moeder: “Nee” “Wendy, ik zie dat je het fijn vindt om met Jules te spelen. Je kan nog een paar minuten spelen, dan leg ik alles vast klaar.” Toen ze weer naar Wendy toeging, gromde Wendy: “Nee” “Ik moet je luier verschonen. Wil je de blokjes meenemen of hier laten?” Wendy greep de blokjes. “Wil je zelf lopen of gedragen worden?” Wendy tilde haar armen op om gedragen te worden. Jules lachte: “Ik wed dat ze blij is als ze zo groot is als ik en niemand meer de baas over haar speelt”

De peutertijd is een spannende en leerrijke periode voor je kind. Je kind ontdekt dat hij een zelfstandig persoon is en krijgt een eigen wil. ‘Van mij’, ‘ikke’, ‘zelluf doen’, en ‘nee zeggen’ zijn typische uitspraken van een peuter. Niet willen eten, tegensputteren bij het slapen gaan, bijten of een driftaanval krijgen in de supermarkt, het hoort er allemaal bij. Men noemt deze fase ook wel ‘peuterpuberteit’, omdat je peuter, net zoals een puber zijn grenzen verkent, zelfstandig en op zijn eigen manier wil handelen. Hierna staan we stil bij de vraag wat peuterpuberteit nu concreet inhoudt, aangevuld met tips om je peuter te ondersteunen doorheen zijn ontwikkeling als peuter.

46

47

Ouders vertellen... Koppigheid: ‘Nee’ en ‘Van mij!’ Onze Ferre is bijna twee jaar en een echte peuter met een eigen willetje. Tegenwoordig is zijn standaard antwoord op elke vraag: “Nee”. Je hebt de hele dag met die emmer gespeeld, laat Klaartje nu even. “Nee!”. Mag zij er niet mee spelen? “Nee!” Wil je niet dat Klaartje blij is? “Nee!”. Als we de emmer dan uiteindelijk toch geven aan Klaartje schreeuwt hij “Van mij, van mij!!!”. Ik ben echt doodmoe na zo’n dag...

(moeder van Klaartje en Ferre). Je kind ontdekt dat hij een eigen persoontje is los van jullie met eigen wensen en ideeën: hij ontwikkelt een eigen wil en mening. Hij ziet zichzelf als het middelpunt van alles en kan nog geen rekening houden met anderen. Hij denkt dat datgene wat hij ziet en vastpakt, zijn eigendom is. Je peuter kent nog nauwelijks het verschil tussen ‘mijn’ en ‘zijn’. Dat verklaart de ruzie om de emmer. Als je peuter het speelgoed van een ander kind ‘afpakt‘, reageert hij vanuit een drang om nieuwe dingen te ontdekken. Hij wil het speelgoedje vasthouden en onderzoeken. Pas later zal hij het speelgoed kunnen ‘delen’. Het ‘van mij’ roepen heeft dezelfde functie Het gaat er dus niet om dat hij dwars WIL doen, maar omdat hij gewoon niet anders kan. Je peuter wil de wereld ontdekken en steeds weer nieuwe dingen leren. Hij gaat op ontdekkingstocht in zijn omgeving en tast jouw grenzen voortdurend af.

Tips • Kies je regels zorgvuldig uit: peuters hebben moeite met regels. Welke regels vind je echt belangrijk en welke zijn enkel uit gewoonte ontstaan? De regels die je echt belangrijk vindt, daar hou je ook aan vast! • Stel duidelijke grenzen en pas ze consequent toe: jij hebt de leiding, een duidelijke ‘nee’ geeft je peuter een gevoel van veiligheid en houvast! • Wees duidelijk in je communicatie: als je vindt dat iets moet, formuleer het dan niet als een vraag. • Laat je peuter ook eens kiezen, biedt wel een beperkte keuze aan. Vb. “Je mag kiezen tussen schoenen of laarzen aandoen”. Er zijn ook momenten dat je hier geen tijd voor hebt, dit kan je duidelijk communiceren. • Geef je peuter tijd door op voorhand verandering aan te kondigen. Vb. wanneer hij diep verzonken is in zijn spel: “Ik ga nu een kopje koffie drinken, daarna vertrekken we naar de winkel.” • Bied alternatieven. Vb. kleuren op het behang mag niet, maar wel op dit papier. • Probeer rustig te blijven, ook al haalt je peuter het bloed onder je nagels vandaan. Wordt het je even te veel? Stap even naar een andere ruimte, adem rustig in en uit of tel tot tien. Nadien kan je rustiger reageren. • Heb je je stem toch eens te fel verheven? Laat je kind nadien weten dat het je spijt en leg uit hoe waarom je zo kwaad werd. • Zeg niet alleen maar NEE, maar leg ook steeds uit WAAROM u nee zegt.

48

Ouders vertellen... Driftbuien “Kevin (twee jaar) is sinds een paar dagen niet te genieten bij momenten. Als hij niet direct zijn zin krijgt, begint hij te roepen en met zijn speelgoed te gooien. Ik leg dan uit dat zoiets echt niet kan of ik negeer hem, soms helpt het, soms niet. Naar mijn gevoel wordt het erger, eerst deed hij het alleen thuis als hij zijn zin niet kreeg, maar nu ook als we ergens zijn (in de winkel of zo) en zonder reden...”

(vader van Kevin). Driftbuien en gilpartijen zijn niet uitzonderlijk tijdens de peuterleeftijd. Meestal heeft dit te maken met onmacht. Als je peuter iets niet mag of kan, moe of ziek is, geraakt hij snel van slag. Op deze leeftijd kan hij zijn gevoelens nog niet beheersen en wordt hij er zelfs door overspoeld. Ook kan hij zijn gevoelens zoals boosheid nog niet onder woorden brengen. Hij kent dus geen andere manier dan zich op de grond te laten vallen, te schoppen, te schreeuwen, te huilen, enzovoort om zijn gevoelens duidelijk te maken. Als ouder kan je hem geleidelijk aan leren omgaan met deze gevoelens van boosheid en frustraties.

Tips • Bescherm je kind tegen een te grote driftaanval door hem op tijd af te leiden en hem te helpen bij het benoemen van wat hij wil en wat hij voelt. • Probeer te vermijden dat je op voorhand toegeeft om een driftbui te voorkomen. Wat je wel kan doen is even stilstaan bij de vraag of je wel een realistische verwachting stelde. • Blijf rustig, als je zelf gaat roepen, gaat je kind er meestal net zo hard tegenin. • Bij het ene kind helpt tegen je aandrukken, bij het andere even stevig vastpakken en toespreken. Bij nog een ander kind helpt het om hem even apart te zetten. • Een driftbui kan je best negeren. Je laat je peuter uitrazen terwijl jij een andere activiteit opneemt. Het helpt om even te ‘mogen’ uitrazen. Nadien kunnen jullie weer verder praten. • Hou vast aan wat je wil van hem, geef het even tijd. • Troost hem achteraf, geef hem een knuffel, praat kort over wat hij voelde: ”Ik zag dat je boos was, gelukkig is het nu over!” Wat met driftbuien onderweg? • Probeer je niets aan te trekken van opmerkingen en blikken van andere mensen. Dit is iets tussen jou en je peuter. Weet wel dat je peuter beseft dat hij aandacht krijgt van de omgeving en dit kan uitspelen naar jou, negeren is dan moeilijk. • Beter is om direct in te grijpen en je kind toe te spreken: “Stop met brullen! In de winkel mag je niet schreeuwen. Als jij schreeuwt gaan we terug naar buiten.” Als hij doorzet ga je uit de winkel met de boodschap: “Omdat jij zo schreeuwt, moeten we uit de winkel.” Als je buiten bent, maak je een duidelijke afspraak met je peuter: “Ik begrijp dat je schreeuwt omdat je zo graag die koekjes wilt maar dat kan nu niet (Geef dus niet toe). Als je peuter tot rust gekomen is, kan je verder winkelen, soms zal je huiswaarts moeten keren en een beter moment moeten uitzoeken. Het beste is dat je peuter ervaart dat jij je plannen niet wijzigt omwille van zijn gedrag.

49

Ouders vertellen... Alles zelf willen doen en alles willen weten “Wout wil de dingen op zijn manier doen. Hij is er erg mee aan het experimenteren, steeds hulp vragen bij werkelijk de onnozelste dingen die hij gemakkelijk zelf kan. En aan de andere kant mij wegsturen als ik bij de toilet kom om zijn broek vast te maken. Hij wil het dan per sé allemaal zelf doen, zijn broek los maken, onderbroek naar beneden, en zegt ‘zelluf doen’ als ik er aan kom. Vervolgens loopt hij vol trots de kamer weer binnen om te melden dat het hem helemaal gelukt is! En dan te bedenken dat hij een paar maanden geleden het nog vertikte om zindelijk te worden ...”

(papa van Wout). Je peuter is nieuwsgierig en ondernemend, wil alles zelf doen om bij te leren en zo te groeien naar zelfstandigheid. Zo ontwikkelt ook zijn zelfvertrouwen. Als hij daarbij nog eens kan lopen, lijken er voor hem geen grenzen meer te bestaan. Je peuter heeft immers een enorme bewegingsdrang en zijn lichamelijke ontwikkeling maakt bijgevolg een enorme evolutie door: trappen oplopen, rennen, fietsen met een driewieler, balspel, nadien ook fijne bewegingen zoals tekenen, knippen, enzovoort. Dit is natuurlijk heel spannend, maar het betreden van een nieuwe wereld kan ook heel beangstigend zijn. Je ziet dan dat je peuter zich tegen je afzet maar ook juist steun en veiligheid van je zoekt. Vaak vertonen ze dan wat hangerig gedrag.

Tips • Bied een vertrouwde, gestructureerde omgeving aan met vaste gewoonten. • Moedig aan en stimuleer je peuter in zijn zelfstandig gedrag. Hou er rekening mee dat iets de ene dag wel lukt, de andere weer niet. • Bied geborgenheid en veiligheid op dagen dat je peuter zich terug wat ‘kleiner’ gedraagt. • Help je peuter door nieuwe dingen in tussenstapjes aan te leren. Vb. ritssluiting: maak het slotje vast, laat hem toeritsen. • Geef je peuter veel waardering voor de dingen die hij zelf al kan. • Bied je peuter een eigen plekje om te spelen door je huis aan te passen zodat gevaarlijke situaties makkelijker vermeden kunnen worden • Leer je peuter met zijn angsten en ervaringen om te gaan via spel, verhaaltjes over bepaalde thema’s voor te lezen, enzovoort.

Te n s l o t t e De peutertijd is voor je kind een heerlijke en opwindende periode. De wereld is nieuw voor hem en nodigt uit tot onderzoek, alles lijkt mogelijk. Je peuter merkt dat hij een eigen persoontje is, een bepaalde reactie kan uitlokken en zo soms in bepaalde omstandigheden zelf de touwtjes in handen kan hebben. Dit alles kan een verklaring zijn voor lastig peutergedrag bij eten, slapen, zindelijk worden of dingen die hij niet mag doen (vb. bijten, overal aanzitten, speelgoed afnemen, enzovoort). Ook bang zijn voor het donker, jaloers zijn op de baby, verlegen zijn, eenkennig zijn: ‘mama doen’, veel waarom vragen, er niet genoeg van kunnen krijgen: ‘nog een keer’, ‘ik ook’, enzovoort, kunnen we plaatsen onder typisch gedrag tijdens de peuterpuberteit. Indien je nog vragen rond de peuterpuberteit van je kind hebt, kan je altijd contact opnemen met opvoedingswinkel Leuven, [email protected], Bériotstraat 2 - 3000 Leuven, GSM: 0473-42 54 91.

50

Referenties & boeken voor ouders en andere opvoeders om je in te verdiepen Amstutz; K. (2005). Moeders vertellen over driftbuien, eenkennigheid, jaloezie en veel meer- 18 problemen, 425 oplossingen. Utrecht: Kosmos- Z&K. In dit boek vertellen moeders elkaar hoe ze met hun peuters omgaan. Ze voeren levendige gesprekken over onderwerpen als ‘nee zeggen’, ‘consequent zijn’, ‘zelf doen’ en ‘jaloezie’. Boost, E. (2006). Opvoeden, geniet ervan! De meest gestelde vragen aan de opvoeddesk. Antwerpen: Kosmos- Z&K Uitgevers. In dit boek staat er per hoofdstuk een bepaalde levensfase centraal. Voor elke levensfase wordt aangegeven wat wel en niet op o.a. talig vlak van een kind verwacht mag worden. Zo komen de fasen van baby tot en met puber kort aan bod. Het boek is geheel vanuit de praktijk geschreven met veel voorbeelden, veel praktische tips en veel herkenning voor opvoeders. Gouwerok, M., Nelis, M., & Bierens, S. (2004). Peuter-opvoedboek over : Slapen, eten en luisteren. Baarn: Tirion Uitgevers. In dit boek vinden ouders alle informatie over deze drie onderwerpen. Per onderwerp worden praktijkvoorbeelden besproken en adviezen meegegeven. Marx, H., Westpalm van Hoorn, M., & Molenaar H. (2007). Je peuter. Amsterdam: Het Spectrum. In het boek “Je peuter” komt alles waarmee je tijdens de peuterjaren van je kind mee te maken krijgt, aan bod. Van voeding en verzorging tot en met de peuterpubertijd en het ontstaan van een eigen ik. Sagasser, J. (2007). Peuterpuberteit: zo overleef je hem samen!Ouders van nu. Baarn: Tirion uitgevers. In dit boek uit de serie van het tijdschrift ‘Ouders van nu’ wordt beschreven hoe de ontwikkeling verloopt en wordt specifiek ingezoomd op herkenbare probleemgedragingen (eten, woede, zindelijk worden en dergelijke). Het biedt veel informatie maar vooral ook veel tips. Schiet, M. (2005). Peuterpuberteit. Houten: Uitgeverij Unieboek. Peuterpuberteit geeft uitleg over de ontwikkeling van peuters en praktische tips over bijvoorbeeld angsten, agressie, slaap- of eetproblemen. Daarnaast bevat het vele adviezen, opdrachten en manieren om het gedrag van je kind (zonodig) bij te sturen. Valinejad, C. (2008). Een gelukkige peuter. Tips en adviezen voor ouders. Houten: MOM/Unieboek BV. Dit boek staat boordevol deskundig advies en praktische voorbeelden van positief ouderschap. Onvoorwaardelijke liefde, positieve aandacht en wederzijds respect staan centraal. Van der Zande, I. (2006). 1, 2, 3... de peuterjaren. Een praktische gids voor ouders en professionals. Amsterdam: SWP. Aan de hand van concrete voorvallen uit de dagelijkse praktijk komen verschillende thema’s aan de orde, zoals koppigheid, grenzen opzoeken, keuzes maken, eten, emoties. Hoewel de meeste voorbeelden zich afspelen in de kinderopvang, vormt dit boek ook voor ouders een heldere ondersteuning in het begeleiden en het genieten van hun peuter. Interessante websites www.opvoedingswinkel-leuven.be www.peuterplace.nl

51

Partners

Projectpartners Provincie Vlaams-Brabant cel Kindbeleid cel Streekgericht Bibliotheekbeleid

Opvoedingswinkel Leuven

Openbare bibliotheken in Vlaams-Brabant

Consultatiebureau’s Kind en Gezin

In samenwerking met Boekbaby’s (Stichting Lezen)

2-jarigenprojecten bibliotheekregio’s (Linc vzw)

52

53

Contactgegevens

Provincie Vlaams-Brabant Provincieplein 1 - 3010 Leuven dienst Welzijn - cel Kindbeleid t.a.v. Myriam Philips 016-26 73 48 - [email protected]

dienst cultuur - cel Streekgericht Bibliotheekbeleid t.a.v. Inez Debaus 016-26 76 09 - [email protected]

Opvoedingswinkel Leuven Bériotstraat 2- 3000 Leuven 0473-42 54 91 - [email protected] Openbare bibliotheken in Vlaams-Brabant

54

1. b i b A a r s c h o t Elisabethlaan 103/a 3200 Aarschot 016-56 86 05 [email protected]

9. b i b B o u t e r s e m Kerkomsesteenweg 55 3370 Boutersem 016-73 50 10 [email protected]

17. H a B o B i b ( Haacht - Boortmeerbeek) p/a Verhaegenlaan 5 3150 Haacht 016-61 90 34 [email protected]

2. bib Af fligem Brusselbaan 117 1790 Affligem 053-67 29 20 [email protected]

10 . b i b D i e s t Grauwzusterstraat 10 3290 Diest 013-32 69 30 [email protected]

3. bib Asse Huinegem 2 1730 Asse 02-452 56 34 [email protected]

11. b i b D i l b e e k Kamerijklaan z/n (Westrand) 1700 Dilbeek 02-466 10 75 [email protected]

4. bib Beersel Brusselsesteenweg 77c 1652 Alsemberg 02-359 16 26 [email protected]

12 . b i b G a l m a a r d e n Kammeersweg 2 1570 Galmaarden 054-51 61 63 [email protected]

5. bib Begijnendijk Kleinesteenweg 4 3130 Begijnendijk 016-53 64 61 [email protected]

13 . b i b G e e t b e t s Dorpsstraat 5 3450 Geetbets 011-58 65 51 [email protected]

21. b i b H o e g a a r d e n Tiensestraat 42 3320 Hoegaarden 016-76 73 27 [email protected]

6 . b i b B e k ke v o o r t Eugeen Coolstraat 17A 3460 Bekkevoort 013-46 05 55 [email protected]

14 . b i b G l a b b e e k Stationsstraat 14 3381 Glabbeek 016-77 93 93 [email protected]

22 . b i b H o e i l a a r t Gemeenteplein 1 1560 Hoeilaart 02-657 17 44 [email protected]

7. b i b B e r t e m Bosstraat 1 3060 Bertem 016-49 99 97 [email protected]

15 . b i b G o o i k Koekoekstraat 6 1755 Gooik 02-532 42 23 [email protected]

23. bib Holsbeek Dutselstraat 15 3220 Holsbeek 016-62 91 99 [email protected]

8. bib Bierbeek Speelpleinstraat 10 3360 Bierbeek 016-26 97 46 [email protected]

16 . b i b G r i m b e r g e n Gemeenteplein z/n 1853 Strombeek-Bever 02-267 56 61 [email protected]

24. bib Huldenberg Donkerstraat 3 3040 Huldenberg 016-47 11 16 [email protected]

18 . b i b H a l l e Basiliekstraat 124 1500 Halle 02-365 94 30 [email protected] 19. b i b H e r e n t Schoolstraat 20 3020 Herent 016-21 13 91 [email protected] 20. bib Herne Centrum 17A 1540 Herne 02-397 11 70 [email protected]

55

25. bib Kampenhout Tritsstraat 5 1910 Kampenhout 016-65 99 79 [email protected]

37. b i b L u b b e e k Binkomstraat 12 3210 Lubbeek 016-63 17 34 [email protected]

4 9. b i b S i n t- P i e t e r s - L e e u w Rink 2 1600 Sint-Pieters-Leeuw 02-371 22 64 [email protected]

26. bib Kapelle-op-den-Bos Pastoriestraat 1 1880 Kapelle-op-den-Bos 015-71 54 22 [email protected]

38. bib Machelen Vilvoordelaan 43 1830 Machelen 02-252 14 34 [email protected]

5 0 . b i b St e e n o k ke r z e e l Mulslaan 4 1820 Steenokkerzeel 02-252 59 08 [email protected]

27. b i b Ke e r b e r g e n Gemeenteplein 8 3140 Keerbergen 015-51 71 55 [email protected]

3 9. b i b M e i s e Brusselsesteenweg 44, bus 1 1860 Meise 02-270 19 46 [email protected]

51. b i b Te r n a t Kerkstraat 4 1742 Ternat 02-582 12 25 [email protected]

2 8 . b i b Ko r t e n a ke n Krawatenstraat 38 3470 Kortenaken 011-59 75 18 [email protected] 2 9. b i b Ko r t e n b e r g De Walsplein 30 3070 Kortenberg 02-755 22 90 [email protected] 30. bib Landen Stationsstraat 31A 3400 Landen 011-88 79 06 [email protected] 31. b i b L e n n i k Schapenstraat 42 1750 Lennik 02-532 51 59 [email protected]

56

40. bib Merchtem Dendermondestraat 31 1785 Merchtem 052-37 31 40 [email protected]

52 . b i b Te r v u r e n Pastoor Vandersandestraat 15 3080 Tervuren 02-767 61 07 [email protected]

41. b i b O p w i j k Kloosterstraat 7 1745 Opwijk 052-36 51 65 [email protected]

53 . b i b T i e l t- W i n g e Blerebergstraat 4 3390 Tielt-Winge 016-63 24 24 [email protected]

42. bib Oud-Heverlee A. Verheydenstraat 10 3050 Oud-Heverlee 016-40 19 13 [email protected]

54. bib Tienen Grote Markt 3 3300 Tienen 016-80 56 70 [email protected]

43. bib Overijse Begijnhof 13 3090 Overijse 02-687 57 18 [email protected]

55 . b i b Tr e m e l o Kruisstraat 12 3120 Tremelo 016-52 54 71 [email protected]

32 . b i b L e u v e n Rijschoolstraat 4, bus 101 3000 Leuven 016-22 65 22 [email protected]

44. bib Pepingen Trapstraat 4 1674 Pepingen 02-360 33 60 [email protected]

56. bib Vilvoorde Grote Markt 9 1800 Vilvoorde 02-255 46 60 [email protected]

33 . b i b L i e d e ke r ke Warandestraat 22 1770 Liedekerke 053-64 55 81 [email protected]

45. bib Roosdaal Brusselstraat 15 1760 Roosdaal 054-31 78 02 [email protected]

57. b i b We m m e l J. De Ridderlaan 49 1780 Wemmel 02-462 06 20 [email protected]

3 4 . b i b L i n ke b e e k Dapperensquare 16 1630 Linkebeek 02-305 81 84 [email protected]

46. bib Rotselaar Provinciebaan 2 3110 Rotselaar 016-44 83 12 [email protected]

58. bib Zaventem Willem Lambertstraat 1A 1930 Zaventem 02-720 66 48 [email protected]

35 . b i b L i n t e r Grote Steenweg 66 3350 Linter 011-78 10 77 [email protected]

47. bib Scherpenheuvel-Zichem Westelsebaan 134 3271 Averbode 013-77 11 51 [email protected]

59. b i b Z e m s t Schoolstraat 23 1980 Zemst 015-61 68 72 [email protected]

36. bib Londerzeel Molenstraat 5 1840 Londerzeel 052-30 13 73 [email protected]

4 8 . b i b S i n t- G e n e s i u s - R o d e Dorpsstraat 42 1640 Sint-Genesius-Rode 02-380 56 97 [email protected]

60. bib Zoutleeuw Vincent Betsstraat 16 3440 Zoutleeuw 011-78 45 48 [email protected]

Consultatiebureau’s Kind en Gezin in Vlaams-Brabant

Consultatiebureau Contactpersoon Overijse Vandenput Monique

Adres

Telefoon

Ch. Coppensstraat 59 - 1560 Hoeilaart

02-657 34 35

Tervuren Vanoudenhoven Jeannine E. Hubertilaan 63 - 3080 Tervuren Wezembeek-Oppem Baeke Linda Kraainem Torel Jeannine Halle Pierret Ghislaine Lot Van Heghe Marie-Louise Sint-Pieters-Leeuw Vervondel Marie Josée Asse Van Rossem Angèle Meise Vermoere Martine Wemmel Floridor Agnes Opwijk De Pauw Agnes Kapelle-op-den-Bos Lombaert Rita Galmaarden De Mûelenaere Anne Liedekerke Asselman Griet

GSM

E-mail [email protected]

02-767 95 35

M. Cesarlaan 64 - 1970 Wezembeek-Oppem

02-731 96 19

0497-74 46 71

Sint-Antoniuslaan 28 - 1950 Kraainem

02-720 20 93

0495-45 86 73 [email protected]

Tulpenlaan 12 - 1500 Halle

02-360 38 97

0485-13 97 58

Tulpenstraat 14 - 1650 Beersel

02-377 26 40

0474-37 11 74

Lentelaan 4 - 1600 Sint-Pieters-Leeuw

02-377 70 04

Zittert 90 - 1730 Asse

02-452 85 49

[email protected]

Kapellelaan 100 - 1860 Meise

02-269 95 96

[email protected]

Neerhoflaan 37 - 1780 Wemmel

02-460 41 55

[email protected]

Wolvertemsesteenweg 113 - 1785 Merchtem

052-37 44 66

Sint-Martinusstraat 8 - 1880 Ramsdonk

015-71 31 18

Brusselstraat 23 - 1570 Galmaarden

054-58 60 26

0473-50 14 57

[email protected]

[email protected] [email protected]

Impegemstraat 31/2 - 1770 Liedekerke

0476-90 38 90 [email protected]

Vilvoorde Van Grinderbeek Hilde

V. De Saedeleerstraat 14 - 1800 Vilvoorde

0494-18 62 50

Machelen Knop Lydia

Toekomststraat 83 - 1830 Machelen

02-252 30 23

Hoogstraat 69 - Zemst

015-61 87 28

[email protected]

Linterseweg 23 - 3440 Zoutleeuw

011-78 90 45

[email protected]

Hilde_VAN-GRINDERBEEK@ cargill.com

Zemst De Ridder Kristin Zoutleeuw Schäfer Marion Tielt-Winge Meerbergen An Tienen Cornelis An

Glabbeeksesteenweg 13-15 - 3390 Tielt-Winge 016-63 93 11

[email protected]

Raemaekersvest 34 - 3300 Tienen

[email protected]

Van Grambergen Christi St. Genesius-Rode Windels Geertrui Pavok Blommaert Danielle

016-80 57 80 016-80 57 64

0477-13 43 70

[email protected]

Hoevestraat 41 - St. Genesius-Rode

02-380 97 44

[email protected]

CB”De Borre” - Borredam 15 - 1740 Ternat

02-461 06 48

[email protected]

Mariëndaalstraat 35 - Diest

013-33 35 03

[email protected]

Goltfuslaan 16 - 3150 Haacht

02-546 14 03

[email protected]

Markt 15 - Lennik Preventieve Kinderzorg Diest Beulens August SVV Gerrits Nele

Molenborre 14 - 1500 Halle Laarbeeklaan 4 - 1731 Zellik Grote Markt 1-2 - 1800 Vilvoorde Grezstraat 13a - 3054 Oud-Heverlee

57

Consultatie- Contactpersoon bureau Overijse Vandenput Monique

Adres

Telefoon

Ch. Coppensstraat 59 - 1560 Hoeilaart

02-657 34 35

Tervuren Vanoudenhoven Jeannine E. Hubertilaan 63 - 3080 Tervuren Wezembeek-Oppem Baeke Linda Kraainem Torel Jeannine Halle Pierret Ghislaine Lot Van Heghe Marie-Louise Sint-Pieters-Leeuw Vervondel Marie Josée Asse Van Rossem Angèle Meise Vermoere Martine Wemmel Floridor Agnes Opwijk De Pauw Agnes Kapelle-op-den-Bos Lombaert Rita Galmaarden De Mûelenaere Anne Liedekerke Asselman Griet

GSM

E-mail [email protected]

02-767 95 35

M. Cesarlaan 64 - 1970 Wezembeek-Oppem

02-731 96 19

0497-74 46 71

Sint-Antoniuslaan 28 - 1950 Kraainem

02-720 20 93

0495-45 8673

Tulpenlaan 12 - 1500 Halle

02-360 38 97

0485-13 97 58

Tulpenstraat 14 - 1650 Beersel

02-377 26 40

0474-37 11 74

Lentelaan 4 - 1600 Sint-Pieters-Leeuw

02-377 70 04

Zittert 90 - 1730 Asse

02-452 85 49

[email protected]

Kapellelaan 100 - 1860 Meise

02-269 95 96

[email protected]

Neerhoflaan 37 - 1780 Wemmel

02-460 41 55

[email protected]

Wolvertemsesteenweg 113 - 1785 Merchtem

052-37 44 66

Sint-Martinusstraat 8 - 1880 Ramsdonk

015-71 31 18

Brusselstraat 23 - 1570 Galmaarden

054-58 60 26

0473-50 14 57

[email protected] [email protected]

[email protected] [email protected]

Impegemstraat 31/2 - 1770 Liedekerke

0476-90 38 90 [email protected]

Vilvoorde Van Grinderbeek Hilde

V. De Saedeleerstraat 14 - 1800 Vilvoorde

0494-18 62 50

Machelen Knop Lydia

Toekomststraat 83 - 1830 Machelen

Hilde_VAN-GRINDERBEEK@ cargill.com

Consultatie- Contactpersoon bureau

Adres

Telefoon

Willekenslaan 108 - 3130 Betekom

016-53 45 02

Testelt Slembrouck Andrea

Groenstraat 5 - 3270 Scherpenheuvel

013-77 58 35

0498-24 33 74

[email protected]

Herent Haesaerts Joske

Winkselsesteenweg 74 - 3020 Herent

016-23 28 99

0497-26 25 65

[email protected]

Molenveldweg 26 - 1910 Kampenhout

016-65 72 38

0497-10 43 94

[email protected]

Heihoekweg 24 - 3191 Hever

015-51 64 93

Blockmansstraat 45 - 3070 Kortenberg

02-759 39 38

Valleilaan 53 - 3110 Rotselaar

016-58 10 64

Heverlee Vander Hulst Mit

Groenveldstraat 51 - 3001 Heverlee

016-89 78 65

Kessel-Lo Breysem Chantal

Spaanse Kroonlaan 5 - 3000 Leuven

016-25 07 91

Aarschot Van Ham Carine

Kampenhout Schepers Jenny Boortmeerbeek Van Den Eynde Marleen Kortenberg Van Heffen Monique Wezemaal De Wolf Greta

Leuven De Smet Christiane

58

02-252 30 23

E. Ruelensvest 183 - 3001 Heverlee

016-22 18 22

Wijgmaal Rousseau Martine

Heideveldweg 2 - 3020 Herent

016-23 46 05

Bierbeek Vander Mergel Anny

Nieuwstraat 147 - 3370 Boutersem

016-72 08 27

GSM

E-mail [email protected]

[email protected] 0478-90 76 12

[email protected] [email protected] [email protected]

0479-95 55 04

[email protected]