voor en door de Delftse techniekstudent. November Nr. 5 - Jaargang 3

November 2011 - Nr. 5 - Jaargang 3

ambitie / ijver / vuur

van/voor en door de Delftse techniekstudent

Transport en innovatie • • • •

Bulkvervoer en overslag Naar efficiënt vervoer OV Terminals belicht Wetenschapsdag succes

• • • •

Dreamteams voorgesteld Mister Dreamteam? Hologrammen uitgelegd Breenboekentips

• • • •

Breenhozen Op de politieke toer Smartgrid onderzoek Drinken ter overbrugging

n d

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen HOE Meed ENERGIE ver vooruit in duurzame technologie

HET NLR

is dé organis atie in Ne derland op het gebie d van lucht- en ruimtevaar t. Zo doen we onderzoek naar veiliger, milieuvriendelijker en ef ficiënter vliegverkeer. Met hypermoderne faciliteiten en excellente medewerkers. Medewerkers die aan de frontlinie willen staan van de technologische innovatie. Je krijgt bij het NLR alle ruimte om je talenten te benutten en je persoonlijk te ontplooien. Het NLR is dé plek voor medewerkers met een passie voor techniek.

R&D EnginEER MEasuREMEnt tEchniquEs De afdeling Instrumentation & Controls verzorgt de meettechnieken en besturingssystemen voor proeven in DNW windtunnels. Hierin simuleren en meten we de aerodynamische en aeroakoestische eigenschappen van raketten, vliegtuigen, helikopters en (vracht-) auto’s.

DE functiE Je draagt op junior niveau bij aan: • De implementatie van nieuwe meettechnieken in een industriële windtunnelomgeving; • Het uitvoeren en rapporteren van interne projecten; • Het toepassen van statistische- en andere mathematische technieken; • Strain-gauge balances; • Optische meettechnieken; • De optimalisatie en verdere ontwikkeling van meettechnieken en kalibratietechnieken; • Regeltechniek voor windtunnels en hulpsystemen.

win

`7.50

EFFICIENT BEN JIJ?

0,-

Draag met je scriptie bij aan een duurzame wereld!

Ben jij masterstudent aan de TU Delft en heb jij een innovatief idee op het gebied van energy efficiency en duurzaamheid? Cofely geeft 1 x € 7.500,en 2 x € 2.500,- weg aan masterstudenten met de meest innovatieve oplossingen. Stuur vóór 18 december 2011 jouw project, afstudeer- of onderzoeksverslag in en maak kans! Kijk voor meer informatie op www.hoe-energie-efficient-ben-jij.nl

www.hoe-energie-efficient-ben-jij.nl

DigiTAAl DRUKKEN

Wij vRagEn Opleiding Lucht- en Ruimtevaarttechniek of Technische Natuurkunde (WO); Kennis van de fysica van luchtstromingen; Ervaring met mathematisch software, zoals Matlab; Ondernemerschap, resultaatgerichtheid en enthousiasme.

ONTWERPEN

Interesse? Voor meer informatie kan je contact opnemen met Koen Artois, Teamleider, 0527-248531. Je sollicitatie kan je mailen naar [email protected]. Kijk voor meer informatie op

www.nlr.nl

AFWERKEN

PRiNTEN

DRUKKEN

Drukkerij Van de Sande Kwaliteit, flexibel en concurrerend Drukkerij Van de Sande mag zich terecht een compleet en modern grafisch bedrijf noemen, waar alle grafische disciplines zijn ondergebracht (ontwerpen, grafische voorbereiding, drukken, digitaal drukken, printen, afwerken en verzenden). Het van huis uit familiebedrijf waarin vakmanschap en flexibiliteit de uitgangspunten zijn, is al zo’n 35 jaar gevestigd in Nootdorp en bekend in de regio.

Nationaal Lucht- en Ruimtevaar tlaboratorium, Amsterdam / Flevoland

2

5 November 2011

Drukkerij Van de Sande bv adres: Ambachtshof 1 2632 BB Nootdorp telefoon: 015 310 92 94

fax: e-mail: internet:

015 310 99 69 [email protected] www.sande.nl

Colofon

breenintro

Van A naar Beter?! Het kan altijd beter, sneller, hoger, verder en meer!? is dat zo? Zijn er grenzen? en als er grenzen zijn: waar liggen die dan? en hoe ver kan je ze toch over? misschien kan je grenzen verleggen? immers: waar vroeger grenzen leken te liggen, blijken ze niet, nauwelijks of in het geheel niet te liggen. Dit is ware wetenschap? Of toch weer niet? Toch weer grenzen? ach laat maar. lees maar in deze Breen hoe het in de diverse artikelen met onze grenzen aan het bevattingvermogen is gesteld. Grensverleggende prestaties op het gebied van transport en verkeer zetten we in dit nummer centraal. Wat dacht je van alle Dreamteams? De snelste auto, racewagen, boot en nu zelfs ook de snelste fiets. kunnen de records nog verbeterd worden? Wat dacht je van opslag? kan de bulkvervoerder nog meer meenemen? Nog meer wegwerken? Zijn er grenzen aan capaciteit? als je de grenzen verlegt, verdien je dan echt meer geld? Hoe is het gesteld met veiligheid? met duurzaamheid?

Human Powe Team Bee d Pau Den ssen

Breen verschijnt 5x per jaar en is gratis verkrijgbaar op de campus van de Tu Delft, bij inholland en de HTs van de Haagse Hogeschool. Het is het enige studentenblad dat zich exclusief richt op de techniekstudent in Delft.

kunnen onze openbaar vervoer terminals die grootsheid aan? Hoe denkt de studentenpolitiek erover? Hoe zit het in de brains van door ons geïnterviewde studenten? Hoe was het op de wetenschapsdag? Zo maar weer een greep uit deze Breen.

Breen heeft als motto: ambitie, passie en vuur. Breen is een blad van/voor en door studenten.

nee/nee sticker

lezen dus dit nummer. en laat eens weten wat je ervan vindt. laat ons ook weten als je mee wilt doen als fotograaf of schrijver. even een mailtje met je beweegredenen is voldoende en we nemen contact met je op.

b een maga ne wo d supe op p s ges e d o ho en we van vee van on e e e s b een v nd e op a e acu e en en b s ud e en s uden enve en g ngen n on e bekende p esen a e u b een wo d ook hu s aan hu s be o gd n s uden enfla s ook a s e een nee nee s cke op de bus k g e een b een n de bus W e b een ech n e on vangen ma dan e ad es naa de edac e dan wo d b een n e mee ongead essee d b e be o gd

uitgever:

sandeDruk – Nootdorp

reactieadres:

ambachtshof 1 2632 BB Nootdorp 015 310 92 94 [email protected]

Telefoon: e-mail:

veel leesgenoegen namens alle medewerkers. ron labordus (redacteur/mede-uitgever)

8-9

4-5 Zeal

Grijp de toekomst

Vuur

ZeaL

wen van een prototype en het testen bij een klant. Dit is financieel onaantrekkelijk met hoge risico’s.

omzet. Aangezien de kosten van een schip kunnen

Onderzoek

oplopen tot 150.000 euro per dag levert het flink

Simulatie met de discrete elementen methode kan

wat op als je snel kunt lossen. Grote loscapaciteiten

hier een uitweg bieden. Door het stortgoed en de

zijn dus wenselijk, dit kan mogelijk gemaakt worden

grijper beide te simuleren is het in feite mogelijk

eric van Houten ron labordus Hans van de sande

en vervolgens te evalueren. Essentieel hiervoor is een correcte representatie van het stortgoed in de simulatie, kies je de verkeerde instellingen dan opin plaats van ijzererts. Tijdens mijn afstuderen heb

De grootte van de grijper hangt af van de hijscapa-

ik gekeken naar hoe je de indringeigenschappen

bulk een onbekende wereld, ondanks dat kolen energiecentrales van brandstof voorzien en

citeit van de kraan: een zware kraan kan meer hij-

van verschillende ijzerertsen kunt karakteriseren

ijzererts de staalfabrieken voeden voor de productie van nieuw staal. Hoe steekt deze wereld in

sen en kan dus een grotere grijper aan. De grootste

en simuleren. Dit gebruik ik in mijn promotieon-

grijpers die bij de firma Nemag in Zierikzee gemaakt

derzoek met als doel ‘virtueel prototyping voor

worden hebben een inhoud van 60 m3. Het gewicht

elkaar en hoe kunnen oude gewoontes met nieuwe methodes verbeterd worden? TEKST: STEF LOMMEN

BEELD : NEM AG

Voor de hoogovens van een staalfabriek zijn

werprichtlijnen op te stellen. De grote uitdaging in dit onderzoek blijft een simulatie te ontwikkelen die de werkelijkheid goed benadert.

schepen komen vervolgens aan in de bulkterminal

terminal). In een importterminal worden de schepen

bij TATA steel met een hijscapaciteit van 40 ton de

van een zeehaven waar ze gelost worden. Op de

gelost met grijpers. Grijpers zijn grote, stalen con-

grijper ongeveer 14 ton weegt en de lading die hij kan meenemen 26 ton bedraagt. Het grote gewicht

structies die aan een kadekraan gehangen worden

bulkterminal wordt na het lossen het stortgoed

enorme hoeveelheden kolen en ijzererts nodig. Zo

opgeslagen en vervolgens via transportband,

en die met flinke happen de ruimen van een zeeschip

van de grijper is noodzakelijk om er voor te zorgen

heeft de TATA staalfabriek in IJmuiden jaarlijks

spoor of binnenvaart naar de eindbestemming

legen. Bij het laatste stukje van het lossen, wan-

dat de grijpbak vol gaat. Door het gewicht zakt de

zo’n 8 tot 9 miljoen ton ijzererts en 4,5 miljoen ton

vervoerd.

kolen nodig. Deze materialen worden gewonnen in mijnen verspreid over de wereld en worden uit on-

Bulkterminals

der andere Brazilië, India, Noorwegen, Canada en

Bulkterminals kunnen worden onderverdeeld in

Australië gehaald. Het transport gaat met grote

neer het schip bijna leeg is, wordt een bulldozer in

grijper naar beneden en graaft hij zich in wanneer de

het schip gehesen die de resten stortgoed bij elkaar

machinist hem sluit. Elke ton die een grijper lichter

Stef Lommen

gemaakt wordt, betekent dus niet automatisch dat

veegt zodat de grijper het kan oprapen.

De auteur van dit artikel, Stef Lommen, is cum laude afgestudeerd op ‘bulkoverslag in de haven’ bij de afdeling Marine and transport technologie van 3mE.

hij een ton extra aan lading mee kan nemen. Welke

Lossen vakwerk

twee categorieën. Een waar zeeschepen gelost wor-

grijpers’ te ontwikkelen en op basis hiervan ont-

van een grijper zit tussen de 35 en 40 procent van de hijscapaciteit. Dit betekent dat voor de kraan

grijpervorm nu de meest ideale verhouding heeft tus-

zeeschepen, de zogenaamde bulkcarriers die tot

den (importterminal) en de terminal in bijvoorbeeld

Het lossen is overigens een vak apart, doe je het on-

sen gewicht, capaciteit en sterkte is onduidelijk: de

300.000 ton aan lading kunnen meenemen. Deze

Brazilië waar de schepen beladen worden (export-

gelijkmatig dan kan het schip kapseizen of in twee

huidige aanpak om hier achter te komen is het bou-

“Het eerste contact met Fugro ontstond op het moment ik een afstudeeronderwerp zocht. Via navraag bij een aantal docenten kwam er een voorstel op tafel dat gebruik maakte van data ingewonnen door een onderdeel van Fugro (FLI-MAP), met behulp van een helicopter."

Na het afstuderen begon het zoeken naar een baan.

Survey

Remote services

Dit levert veel vrijheid op in je werk en het benut-

Boudewijn Possel: “Uit eigen ervaring kan ik overi-

Na het traineeship kon Boudewijn starten in een

De huidige functie van de oud-TU-er heeft alles te

ten van je eigen capaciteiten. Het werk zelf is soms

gens aanbevelen om deze periode in je leven te ge-

vaste functie bij Fugro Survey. “Een snel groei-

maken met ‘Remote Services’. “Dat houdt onder-

wat hectisch, zeker als dingen snel geregeld moe-

bruiken om een paar maanden op reis te gaan. Voor

end onderdeel, met een leuke groep, enthousiaste

meer in dat we de computers aan boord van schepen

ten worden. Maar dan weet je in ieder geval dat je

kunnen overnemen en (geautomatiseerd) gegevens

morgen weer met een nieuwe uitdaging bezig bent.

oud-studiegenoten een goed startpunt, resulterende

Geofysisch- en geotechnisch onderzoek, positione-

kunnen terughalen. Zo is het mogelijk voor gebrui-

Daarnaast vergt dit proces veel samenwerking met

in een traineeship, toevalligerwijs wederom bij Fugro.

ring, ondersteuning van offshore bouwprojecten en

kers om te monitoren waar schepen varen en waar

het vinden van een baan bleek het benaderen van

Hier klopt iets niet. Voor zover ik weet, is er op dit moment geen ellende in Kenia. Ik heb althans geen vreselijke beelden en speciale gironummers voorbij zien komen. Ergo, het laatste wat ik van Kenia aan publicatie heb gezien was een vakantieposter bij een reisbureau. Ik ga de twee eens flink uithoren. Is het een project van school en van welke school dan. Hebben ze een legitimatie mee en kan ik de school bellen, of nog spannender hun ouders? Dan valt mijn blik op een plastic tas die ze mee hebben. Er zitten al enkele lege PET-flessen in. Ik bedenk me. Misschien zijn ze bezig met het starten van een onderneming. Ik ga naar binnen en vind op het aanrecht een lege colafles. Royaal overhandig ik het ding. Ze zijn tenslotte zojuist begonnen met sparen en eens zullen ze samen een eerlijke multinational runnen. Hennes & Mauritz, Vroom en Dreesman, Dolce & Gabana. Hoe zijn die ooit begonnen? Zelfs Rolls Royce. In ieder geval voel ik me goed omdat ik hoe dan ook mee heb gewerkt aan hun toekomstig succes door hiermee dit mini entrepreneurship te stimuleren.

timaliseer je een grijper voor bijvoorbeeld m&m’s

Grijpers

Geomatics (Master) behaald. Sinds anderhalf jaar werkt hij bij Fugro. Hoe verhouden studie en werkelijk werk zich tot elkaar? Boudewijn vertelt er met zichtbaar genoegen over:

“Heeft u ook lege flessen?” wil vlechtjes weten. Ze spreekt goed gearticuleerd en het lijkt alsof ze ieder woord weegt voordat ze het uitspreekt. “Ja juift”, slist de jongen, “die van fijfenfintig fent” Het meisje kijkt de jongen schuin en met samengeknepen lippen streng aan en schut alsof ze wil roepen: “niet zeggen!”. Mijn twijfel is zichtbaar. “Het is voor het goede doel”, articuleert zij snel om mij te overtuigen.” “Juift!” vult de jongen haar weer aan, totaal niet onder de indruk van haar kwade blik, “Foor Kenia of vo!”

om virtuele prototypes te ontwikkelen, te testen

ten. Hierbij moet wel rekening gehouden worden met bestaande infrastructuur zoals de beschikbare kadekranen.

Boudewijn Possel (29) studeerde op de TU Delft en heeft er een Geodesie (Bachelor) en

Zaterdag 11.00 uur. Oude Delft. De deurbel gaat. Er staan twee kinderen op de kokosmat. Een meisje en een jongetje allebei net twee turven hoog. Ze groeten me. Zij heeft twee vlechtjes, sprekende blauwe oogjes, ruikt naar parfum en heeft een stralend wit gebit. Het knulletje heeft krullen, donkere ogen en wisselt. Ik groet terug en vraag of ik iets voor ze kan doen.

stukken breken. Het lossen van een schip moet zo

door grote grijpers met korte cyclustijden in te zet-

olie (43%), droge bulk zoals kolen en ijzererts (23%) en containers (18%). Voor velen is de droge

Entrepreneurs

snel mogelijk gebeuren, des te eerder een schip weer aan de volgende klus kan beginnen des te hoger de

Studie en werk?!

Fugro: de wereld is je werkterrein

Meed

Binnen de zeetransportsector zijn drie grote ladingstromen te onderscheiden: natte bulk zoals

redactie:

Column

Virtual prototyping in de wereld van bulkoverslag Breen

mensen. Deze tak van Fugro richt zich op offshore

verschillende partijen. Het heeft echt voordeel als je

Dit traineeship bestond uit tweemaal een periode bij

overige survey diensten voornamelijk voor de off-

ze mee bezig zijn. De tendens is dat steeds meer

hiermee ervaring hebt opgedaan bijvoorbeeld door

verschillende werkmaatschappijen: een half jaar bij

shore-industrie. In eerste instantie een wat over-

zaken offshore vanuit kantoor geregeld moeten kun-

middel van een bestuursjaar of deelname aan een

Fugro Survey (Offshore divisie) en een half jaar bij

rompelende ervaring met een overload aan nieuwe

nen worden, al is het maar ter ondersteuning van het

studententeam. Mijn ervaring is dat een analyse

Fugro GeoServices (GeoScience divisie). Dit bleek

informatie en bijbehorende terminologie. Maar op

personeel aan boord.”

van een probleem met een kritische blik van toege-

een goede mogelijkheid om meerdere kanten van het

basis van de technische achtergrond en analytische

voegde waarde kan zijn. De technische achtergrond

bedrijf te bekijken vanuit verschillende oogpunten. De

vaardigheden die vanuit Delft meegegeven worden,

Aansturen nieuwe software

die je in Delft meekrijgt, is erg belangrijk en helpt

ervaringen waren heel divers en erg leerzaam; van

was het wel iets wat goed te doen was. Zeker aan-

Boudewijn: “Mijn taken bestaan op het moment

bij het begrijpen van nieuwe concepten en ideëen.

het aansturen van een landmeter tot aan het meehel-

gezien het hele proces ook ondersteund werd door

voornamelijk uit het aansturen van nieuwe software

Op basis van mijn ervaring bij Fugro weet ik nu dat

pen met metingen verrichten aan oliepijpleidingen op

middel van diverse cursussen varierend van data-

ontwikkelingen. Er zijn genoeg mogelijkheden voor

er zeker veel mogelijk is nadat je in Delft klaar bent

1500 meter diepte voor de kust van Angola.”

processing tot en met project management.”

ontwikkelingen, met veel ruimte voor eigen initiatief.

met je studie.”

Over Fugro Fugro verzamelt en interpreteert gegevens over het aardoppervlak en de (zee)bodem en geeft adviezen, veelal ten behoeve van de olie- en gasindustrie, de mijnbouw en de bouw. Fugro is wereldwijd actief op zee, op het land en vanuit de lucht en beschikt over professionele, gespecialiseerde medewerkers en geavanceerde technologieën en systemen. Fugro biedt wereldwijd een uniek scala aan activiteiten aan. Deze activiteiten zijn ondergebracht in drie divisies: Geotechniek,

Een uurtje later loop ik over het Agathaplein. In het najaarszonnetje zitten blauwoogje en de slisser. Ze hebben allebei een megabag chips op schoot en ieder twee blikken energydrink. De zak met flessen is leeg. Niets H&M, niets V&D, Dolce &Gabana of Rolls Royce. Nee dat gaat hem niet worden. Maar toch zo komen ze er wel, al is het als Bonnie & Clyde.

Survey en Geoscience. Fugro groeit en heeft zo'n 14.000 medewerkers in dienst in meer dan 50 landen.

Hendricus van Oosteinde

medewerkers:

Vuur

ZeaL

Breen Meed

4

NOVeMBer 2011

Julia Cramer annemieke van der Pol Joyce lustenhouwer

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

Vuur Meed

onderzoeksvraag van het acht jaar durende ‘inno-atief onderzoeksprogramma elektromagnetische vatief

vermogenstechniek’ (IOP-EMVT). Drukkerij Van de

Smartgridonderzoek in Nederland

Sande uit Nootdorp verzorgde en drukte het 70 pa--

gina’s tellende fullcolour boekwerk dat opvalt door zijn leesbare tekst, verhelderende illustraties en fraaie foto’s. Het boek is niet in de winkel te koop.

een beeld schetst.

Belangstellenden kunnen het bestellen via e-mail:

nederlandse elektricide conclusie? Het huidige voor de omvorming teitsnet is tamelijk geschikt vereist wel een groottot smartgrid, maar dat

De gewonnen energie zal vanuit meerdere richtingen door het net vloeien en zal zelfs opgeslagen moeten worden. Van der Sluis: “Studenten en promovendi hebben individueel en in teamverband onderzoek gedaan naar de noodzaak van aanpassing van ons net op basis van de vraag wat er nodig is om ons net smart te krijgen in die zin dat er een intelligent netwerk wordt gecreëerd om de elektriciteitsvoorziening stabiel, de spanning constant en de levering betrouwbaar te houden. Een tiental studenten is inmiddels gepromoveerd op deze problematiek en daar zijn helder geformuleerde probleemstellingen, vernieuwende inzichten en bruikbare oplossingen uit voortgekomen. Er zal in de toekomst - zo blijkt - een zwaar beroep gedaan worden op grootschalige introductie van sensors en van vermogenselektronica. Het boek doet op basis van de proefschriften van de promovendi verslag van hun bevindingen.”

Drukkerij van de sande, Nootdorp

er teveel verschillende variabelen in het spel zijn. Ook is de Monte Carlo simulatie

Vuur

ZeaL

Breen Meed

12

Op die manier geeft een Monte Carlo simulatie informatie over de mogelijke waarden van de uitkomsten en de waarschijnlijkheden ervan voor bepaalde systeemkeuzes. De Monte Carlo methode is ook geschikt voor de simulatie van zeer complexe of niet-lineaire systemen. beleidsmakers maken er gebruik van om in hun beslissin-

schijnlijkheidsverdelingen uit de praktijk, of ze worden aan relevante theorieën ontleend.

gen rekening te houden met onzekerheden.

output variabelen

Door Door de de opkomst opkomst van van zonnepanelen zonnepanelen en en windturbines windturbines

11 88

55 33

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

Distributiestation Distributiestation op op wijkniveau wijkniveau

Distributiestation Distributiestation op op

accu’s accu’s fungeren fungeren als als buffer buffer

88

18

Tuinder Tuinder met met warmtekrachtwarmtekrachtinstallatie installatie

Oplaadstation Oplaadstation elektrische elektrische auto’s auto’s wijkniveau 66 wijkniveau

77

33 230 VV 230

10 10

Lokale Lokale Lokale Lokale opslag opslag opslag opslag

11

Oplaadstation Oplaadstation elektrische elektrische auto’s auto’s accu’s accu’s fungeren fungeren als als buffer buffer

Distributiestation Distributiestation op op stadsniveau stadsniveau

Distributiestation Distributiestation op op stadsniveau stadsniveau

Luchtcompressie Luchtcompressie in in mijnschacht mijnschacht

energieopslag energieopslag in in lucht lucht Luchtcompressie Luchtcompressie in in mijnschacht mijnschacht energieopslag energieopslag in in lucht lucht

22 99

33

13

Substation Substation

Onderstation Onderstation

Hydro-opslag Hydro-opslag in in Noorse Noorse bergen bergen

Hydro-opslag Hydro-opslag in Noorse bergen bergen water water de de berg bergin op opNoorse pompen, pompen, water water de de berg bergmet op op pompen, pompen, terugwinnen terugwinnen met turbine turbine terugwinnen terugwinnen met met turbine turbine

Kolen-, Kolen-,gasgasgas- of of kerncentrale 11 11 Kolen-, Kolen-, gasof ofkerncentrale kerncentrale kerncentrale

Intelligente Intelligente

Intelligente Intelligente knooppunten knooppunten knooppunten knooppunten

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

19

illustratie: illustratie: cc 2011 2011 www.kennisinbeeld.nl www.kennisinbeeld.nl

‘Houtsnippers waren gewoon goedkoper’

Het was niet uit milieuoverwegingen dat tuinder Jaap Vink uit beetgum een houtgestookte wkk-installatie

Gloeilamp De eerste lamp was een gloeilamp (Thomas Edison, 1879) die ook ruim 130 jaar

bol gevuld met een inert (chemisch inactief) gas. De gloeilamp produceert naast licht vooral veel warmte (typisch 95 procent); het is een zeer gewaardeerde maar

over iedere impedantie die ermee in serie

en de metaaldamp slaat neer op de binnenwand van de glazen bol. Uiteindelijk brandt de gloeidraad door en moet de lamp vervangen worden.

de frequentie, en daarmee ook de spanningsval over de impedantie. Het gevolg van de vervormingen is dat de netspanning op het aansluitingspunt bij de klant niet meer de ideale sinusvorm heeft.

de lamp in fase is met de spanning over de lamp. Het vermogen (40, 60, 75 Watt) wordt gebruikt als kengetal om onderscheid te maken tussen de aangeboden lampen.

aanschafte. Het leek destijds, rond 2005, gewoon heel concurrerend vanwege de lage brandstofprijs. Intussen is de prijs voor houtsnippers verdubbeld en is het bedrijven

Bij een halogeenlamp is het glazen omhulsel gevuld met een halogeengas dat zich

stand te brengen. Meestal zijn ballast en

dingsspanning. In grote kantoorgebouwen

bindt aan de metaaldamp en de metaaldeeltjes terugzet op de gloeidraad. Dit zelf-reparerende mechanisme maakt dat de temperatuur van gloeidraad hoger kan worden dan in een gewone gloeilamp. Hierdoor heeft een halogeenlamp een grotere lichtopbrengst.

starter in de armatuur van de lamp aangebracht. Tegenwoordig bestaat ook de elektronische ballast die zowel de stroom beperkt als een startspanning opwekt. Fluorescentielampen hebben door de ballast een inductief karakter en de stroom loopt bijna 90 graden achter bij de voe-

resulteert dat in een grote blindstroom (een stroom die +/- 90 graden uit fase is met de spanning) en een aanzienlijk ‘reactief’ vermogen. Dat is elektrisch vermogen dat als gevolg van het faseverschil tussen stroom en spanning niet geregistreerd wordt door de verbruiksmeter. Daarom

TL-balk Tegenwoordig is de fluorescentielamp de meest voorkomende lichtbron. Hierbinnen vinden elektrische ontladingen plaats waarbij door de botsingen van elektronen met kwikionen ultraviolette straling vrijkomt. Fluorescerend poeder aan de binnenkant van de lamp zet ultraviolette straling om in zichtbaar licht. Fluorescentielampen geven minder warmte af (dan

• De helderheid van een lamp is in te stellen met een dimmer die de amplitude van de voedingspanning regelt. Regelbare transformatoren of weerstanden zijn daarvoor te gebruiken, maar die zijn groot, duur en inefficiënt. Moderne dimmers werken elektronisch: ze hakken de voedingsspanning in stukken, waardoor de vorm van de spanning verandert, en daarmee het vermogen dat door de lamp vloeit en ook de hoeveelheid licht. • Een bijverschijnsel van dimmers is vervorming van de netspanning. Dimmers sturen namelijk niet-sinusvormige stromen door het elektriciteitsnet. Die stoorstromen veroorzaken een spanningsval

lamp verdampt de gloeidraad langzaam

geschakeld staat en dat leidt tot vervormingen van de netspanning. Vooral hoger-orde harmonische kunnen leiden tot een aanzienlijke spanningsval omdat de inductieve impedantie toeneemt met

geen efficiënte lichtbron. • Een gloeilamp is een pure Ohmse weerstand. Dat betekent dat de stroom door

gloeilampen bij dezelfde hoeveelheid licht) en ze gaan ook langer mee. Maar anders dan een gloeilamp kunnen ze niet zondermeer op de netspanning aangesloten worden. Er is een ballast nodig

Halogeenlamp De halogeenlamp is een verbeterde versie van de gloeilamp. In een gewone gloei-

W m

m

(uitgevoerd als een spoel in serie met de lamp) om de stroom van de gasontlading door de lamp te beperken. Daarnaast is er een starter nodig om de gasontlading tot

Gloeilamp Levensduur

1.200

Watt equivalent

Spaarlamp 10.000

60

Prijs per lamp

€

1,25

14 3,95

€

LED 50.000 6

van de installatie volgens Vink moeizamer geworden. Nog steeds is hij

zijn in kantoren tl-buizen vaak gecompenseerd met condensatoren, zodat de condensatoren het reactief vermogen leveren, en niet het elektriciteitsbedrijf.

de enige tuinder in Nederland met een houtgestookte wkk-installatie. Warmtekrachtkoppeling (wkk) is een veelgebruikte techniek onder tuinders. Omdat tegelijkertijd elektriciteit wordt opgewekt en de restwarmte gebruikt wordt voor verwarming van de kassen, is het rendement van dergelijke systemen heel hoog. Voor centrales worden waarden tot 85 procent genoemd. De bio-wkk installatie van Jaap Vink komt zelfs hoger uit omdat relatief veel warmte vrijkomt bij de condensatie van rookgassen van houtsnippers.

Spaarlamp Compacte fluorescentielampen of spaarlampen hebben een ballast die geïntegreerd is in de behuizing. De spaarlampen zijn tegenwoordig zo ontworpen dat ze niet meer plaats innemen dan een gloeilamp. ze kunnen daardoor gemakkelijk gebruikt worden in plaats van gloeilampen. Een nadeel is dan wel dat ze niet te dimmen zijn.

€ 35,95

LED KWh over 50.000 uur

3.000

Kosten verbruik 50.000 uur (€ 0,20/kWh)

€

Aantal lampen 50.000 uur

600,-

700 € 140,-

42

Kosten lampen 50.000 uur

€

52,50

Totaal kosten 50.000 uur

€

652,50

300 € 60,-

5

1

€ 19,75

€ 35,95

€ 159,75

€ 95,95

Het is te verwachten dat op termijn alle

nodig met een stoomketel. De ketel wordt verhit tot er stoom ontstaat van 400 graden Celsius onder 50 bar druk. Die stoom drijft een turbine aan en een generator. De restwarmte uit de stoom en uit de rookgassen wordt gebruikt om het retourwater uit de kassen mee te verwarmen. De installatie bij Vink Sion bv levert 1,15 megawatt aan elektrisch vermogen en 5,5 megawatt aan warmte (waarvan 1,5 megawatt door condensatie van de rookgassen). zelf gebruikt het bedrijf 15 tot 20 procent van de elektriciteit, zodat het aan het net geleverd vermogen iets minder dan 1 megawatt bedraagt. Daarvoor ontvangt Vink een stroom-

verlichting vervangen zal worden door LED-verlichting. Het belangrijkste voordeel van een light emitting diode (LED) is het lage energiegebruik, gekoppeld aan een lange levensduur. Die eigenschappen dragen eraan bij dat LEDs, veelal in (gekleurde) clusters, steeds vaker de voorkeur genieten boven gloeilamp en

Vink nam de installatie in 2007 in gebruik. Het eerste jaar waren er veel problemen en storingen. “Het was allemaal nieuw wat ze deden met een ketel van Stork, een turbine uit Duitsland en dat werd allemaal samengebouwd. ze hebben het bij mij geleerd.” Na een jaar echter waren de kinderziektes voorbij en sindsdien loopt het systeem, gebouwd door Ingenieursbureau HoSt en Imtech-Vonk, probleemloos. Toch is het niet waarschijnlijk dat er veel van dergelijke installaties bij zullen komen. De prijs van houtsnippers is namelijk flink gestegen. (2,5 kilogram droge houtsnippers geeft evenveel warmte als 1 kubieke meter gas). Volgens Vink is dat het gevolg van het Duitse groene energiebeleid: “Duitsland is zo verschrikkelijk groen dat er een flinke subsidie wordt gegeven op het stoken op houtsnippers.” Daardoor is de vraag de afgelopen vijf jaar flink toegenomen. Tot in Friesland is de aantrekkingskracht van de Duitse subsidie te merken. Vink vat het bondig samen: “Hoe meer subsidie, hoe hoger de prijzen.”

Veel tuinders kiezen voor gasmotoren die een generator aandrijven en waarvan de koelwarmte gebruikt wordt om de kas te verwarmen.

prijs van ongeveer 6 cent per kilowattuur plus 9,6 cent subsidie volgens de MEP-regeling (milieukwaliteit elektriciteitsproductie), een subsidieregeling die in 2006 werd

Qua CO2-uitstoot presteert de installatie voorbeeldig, wat met het oog op de uitstoot van broeikasgassen

Om houtsnippers te gebruiken is een ingewikkelder installatie

gestopt en in 2008 werd vervangen door de stimuleringsregeling duurzame energie (SDE).

en de klimaatverandering een pre is. Dat komt door de unieke combinatie van rendement, biobrandstof en

filtering van rookgassen. Een hoog rendement minimaliseert de uitstoot van kooldioxide, dat geldt voor iedere wkk-installtie. In dit geval komt daar bij dat de CO2-uitstoot anders dan bij fossiele brandstof niet bijdraagt tot de verhoging van de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer omdat bij de groei van hout (vrijwel) net zoveel CO2 wordt opgenomen als dat er bij verbranding vrijkomt. Kort gezegd: biobrandstof is CO2-neutraal. Tot slot bevat de installatie een filter (een ‘wasser’ in het jargon) dat kooldioxide uit de rookgassen afvangt. Het is de bedoeling dat te gebruiken als extra meststof in de acht hectare paprika- en komkommerkassen. Als dat lukt, en dat hangt ervan af of er geen schadelijke gassen met het CO2 meekomen, dan heeft Vink-Sion netto geen CO2-uitstoot, maar een CO2-opname. Vink zelf lijkt het milieuaspect niet bovenmate te interesseren. Hij is vooral bezig zijn bedrijf te runnen te midden van diverse subsidieregelingen, veranderende brandstofprijzen en recentelijk ook nog de voedselhysterie. Vanwege de onrust rondom de EHEC-bacterie heeft hij zijn komkommers maar eerder geruimd dan hij van plan was. Wanneer over drie weken de eerste pluk weer plaats kan vinden, is het weer als vanouds komkommertijd.

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

37

44

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

NOVeMBer 2011

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

45

15 5

NOVeMBer 2011

22-23

“Zonder transport staat alles stil” het gedrang komen, producten worden eventueel niet op tijd afgeleverd, medewerkers werken niet en moe-

jaren alle wereldzeeën. Scheepswerven in het buitenland, profesdigde materialen tijdig op de juiste plek en plaats? Jan Flach, hoofd

Damen Shipyards is de grootste scheepsbouwer van

planning aan- en afgevoerd worden. Materialen wor-

Nederland met ruim 6000 werknemers werkzaam

den vervolgens zorgvuldig en nauwkeurig in onze

op 35 werven verspreid over de hele wereld. Jaar-

eigen Damen- of rederijcontainers geladen of in andere wedstrijd

lijks bouwt Damen tussen de 120 en 150 schepen. medisch onderzoek

laadeenheden, die vervolgens wereldwijd vervoerd

Snelheid van leveren op basis van een bijzonder

worden. Het tijdsschema is essentieel. Te laat op een

standaardconcept is de kracht: het bedrijf heeft

werf of bij een klant komen is uit den boze, te vroeg ko-

op de werven schepen op voorraad. Die standaard-

reid? Jan Flach: “In ons centraal magazijn in Gorinchem

men eigenlijk ook. Want: waar sla je materialen op? En

schepen worden afgebouwd naar de wensen van

hebben we veel gangbare materialen en onderdelen op

als ze ergens liggen, raken de soms kostbare onderde-

klanten. Tegelijk bouwt Damen uiteraard ook unieke

len dan niet beschadigd of lopen ze ander risico? Er kunwedstrijd

schepen waar er maar onderzoek één van is. Hoogopgeleide medisch

met onze toeleveranciers. Dus kunnen we snel antici-

nen zich ook andere problemen voordoen: een vervoer

medewerkers houden zich voortdurend bezig met re-

peren op een (nood)situatie, als de klant hierom vraagt.

kan vertraging oplopen. Niet alles kan je voorzien. Nog-

search, productverbetering en productontwikkeling.

Onze afdeling zorgt dat het juiste vervoer wordt geko-

maals, het is een boeiende uitdaging om alles wat je

Nadrukkelijk zoekt het bedrijf de samenwerking met

zen afhankelijk van te verzenden onderdelen en materi-

kan voorzien en kan plannen goed op de rit te krijgen.”

TU, Marin en TNO. Naast kwaliteit staat ook duur-

alen, op basis van de gemaakte afspraken tussen onze

sioneel onderhoud en snelle reparatie: hoe krijgt Damen alle beno-

gazijnen en van onze leveranciers volgens een strakke

ten toch betaald worden. Service, klantgerichtheid en

voorraad liggen en vooral hebben we goede contacten

in het buitenland. Vele honderden schepen bevaren al tientallen

interview

Scheepsbouw over de hele wereld volgens reportage recept een uniek concept

leverbetrouwbaarheid staan dus hoog in ons vaandel.”

Transport van alle materialen

Damen Shipyards bouwt schepen in Nederland en op eigen werven

w

Damen Shipyards:

Jan Flach, hoofd transportcoördinatie Damen Shipyards:

Hoe is de afdeling transport van Damen erop voorbe-

verantwoording: De redactie werkt met zorg aan de inhoud van de artikelen. uitgever noch redactie zijn verantwoordelijk voor de inhoud ervan of de gevolgen en zijn derhalve niet aansprakelijk.

verkopers en onze klanten. Meestal per schip, maar ook

Ook papierwinkel regelen

per vliegtuig, koerier of over de weg en afhankelijk van

“Bij Damen beseffen we terdege dat onze kracht ook

uitgelicht

project

uitgaan

evenement

project

‘weg’. Standaardschepen in lengte van 10 tot 150 meter. De ‘product-markt-combinaties’ zijn benoemd als: harbour services, offshore support, naval & pa-

TEKST: JOyCE LUSTENHOU W ER BEELD : PAUL DENISSEN

Mountain, Nevada voor de allereerste poging het

trol, yachting, shipping, public transport, dredging,

ken er 25 mensen aan het project. Vijf andere Delftse

wereldrecord te verbreken. Samen met 10 andere

fishing en pontoons & barges. Damen verzorgt ook

studenten werken samen met Paul fulltime, daar-

teams mochten zij door de woestijn rijden om de

te onderdelen tot en met een miniem onderdeeltje goed

componenten en voert reparaties en onderhoud

naast werken er studenten parttime en bij dit project

snelste tijd neer te zetten met hun fiets de VeloX.

geregeld is, verloopt het werk op een werf ook goed en

uit. Schepen bouwen ze desgewenst waar ook ter

werken er ook studenten van de VU uit Amsterdam

Maar hoe werkt zo’n wereldrecordpoging precies?

beeld Vietnam de juiste hoeveelheid staal op het juiste

komt dat natuurlijk de kwaliteit van onze schepen ten

wereld ‘on site’, eventueel met gebruikmaking van

mee. Deze Amsterdamse studenten studeren bewe-

‘Je hebt 8 km om op snelheid te komen. Je wordt

moment op de werf ter plekke heeft, soms vervoeren

goede. Mensen ter plekke hebben veelal geen weet,

lokale werknemers en onderaannemers. Medewer-

gingswetenschappen en zorgen voor de selectie van

eerst vanuit stilstand 15 meter geduwd, anders

het kleinste, specifieke schroefje probleemloos naar het werk te

delen, die aldaar worden geassembleerd.”

“Stilstand is een economisch probleem, stilstand kost immers geld, veel geld. Dat geldt voor werk op een

Uitdagend proces Jan Flach: “Een uitdagend logistiek proces, dat al bij de inkoopafdeling begint. In Gorinchem laten we de

wat er zoal komt kijken in de voorbereidende fase.

kers van Damen zijn dan betrokken bij het project als

de fietsers, voor de trainingen en kijken ook naar de

valt de fiets om, en dan gaat de fiets 8 km accele-

Los van wat ik net vertelde, moet er ook veel papier-

bijvoorbeeld projectmanagers en natuurlijk kunnen

ergonomie. Paul: ‘Wij zijn natuurlijk techneuten en

reren’, legt Paul uit. ‘De laatste 200 meters wordt

werk worden verricht. Denk aan in- en uitvoerrechten,

ze ter plekke of in Nederland trainingen verzorgen

we kunnen precies berekenen wat voor motor er in

de snelheid gemeten, daar moet je het record van

ladingpapieren, verzekeringen, havenfaciliteiten, ver-

en de know-how leveren die noodzakelijk is om een

de fiets zou moeten en met welke specificaties, maar

gunningen, gevaarlijke stoffen, documentaire kredieten,

schip of meerdere schepen op kwalitatief hoog ni-

wat voor sporter we zoeken, daar weten wij

veau en volgens de Damen standaard te bouwen.

niet zo veel van af.’ De VU-studenten

“Zonder transport staat alles stil”, begint Jan Flach

werf dat niet vooruit kan, dat geldt voor een schip dat

meeste scheepsonderdelen centraal bij elkaar komen

verschillen. Ook die zaken moeten geolied verlopen.

Damen is voor medewerkers een interessante werk-

zetten een uitgebreid selectiepro-

(43) met merkbaar genoegen het gesprek over het

niet vaart, enzovoort, enzovoort. Een opeenstapeling

en moeten we ervoor zorgen dat alle benodigde ma-

Fantastisch werk om met mijn afdeling die bijdrage aan

gever met voortdurend uitdagend werk, veel kansen

ces op voor de fietsers waarbij ze

omvangrijke werk dat hij met zijn afdeling coördineert.

van kosten veelal, want ook ander werk kan erdoor in

terialen, gereedschappen en machines uit onze ma-

het bedrijfsproces van Damen te leveren.”

en een aanlokkelijk toekomstperspectief.

enzovoort; dat kan per land en zelfs per stad en haven

Meed

Fietsen in the middle of nowhere

steek mag en kan laten. Service ook intern: immers als vanuit Gorinchem het transport van materialen van gro-

vooral voortgang vindt. De afdeling transport is vaak de laatste schakel en zorgt ervoor dat de werf in bijvoor-

we zelfs grote delen van in ons land gemaakte onder-

Vuu

mB een w

Afgelopen zomer is het team afgereisd naar Battle Natuurlijk doet hij dit project niet alleen, in totaal wer-

Een compleet team van logistiek medewerkers zorgt vanuit Gorinchem dat de bouw tijdig kan beginnen en

transportcoördinatie bij Damen Shipyards in Gorinchem, vertelt

vervoeren met bijbehorende juiste documenten en vergunningen.

Zea

zaamheid hoog in het vaandel.

zit in de goede planning van en voor het werk”, aldus Jan Flach tot slot. “Service naar klanten die vertrouwen hebben in ons bedrijf en die je dus beslist niet in de

innovatie

evenement

Een uitgebreide range schepen vindt wereldwijd hun

de grootte soms zelfs ‘hand carried.’ Dan zijn er natuurlijk ook de materialen die nodig zijn op een van de eigen scheepsbouwwerven in Nederland of het buitenland.

review

uitgaan

over het omvangrijke werk om grote scheepsonderdelen tot en met

TEKST: RON L ABORDUS BEELD: PR DAMEN & RON L ABORDUS

w

Michel Antal, voorzitter IOP-EMVT.

spaarlamp.

Gegevens: www.eartheasy.com

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

20-21

www.breenmagazine.nl

Hoos

De studenten en promovendi die door middel van hun onderzoek aan de resultaten van het IOP hebben bijgedragen, zijn nu immers op het wereldtoneel actief om de uitdagingen die het verwezenlijken van een betrouwbare, robuuste, betaalbare maar vooral intelligente energievoorziening, zowel nu als in de toekomst, mogelijk te maken.

Verlichting was historisch een van de eerste toepassingen van elektriciteit. De netspanningen 110 en 220 Volt en de gestandaardiseerde netfrequenties 50 of 60 Hertz vinden er hun oorsprong in.

36

B een Meed

Zea

internet:

9 5

k smartgridOnderzOe in nederland

PRAKTIJK WKK:

Een korte geschiedenis van elektrisch licht

licht begint uit te stralen. Om oxidatie van de gloeidraad te voorkomen is de glazen

installatie installatie

44 10 kV kV 10 55

55

Bottum-up Bottum-up distributie distributie Windmolens, Windmolens, zonnepanelen zonnepanelen en en warmtekrachtinstallaties warmtekrachtinstallaties wekken wekken lokaal lokaal Bottum-up Bottum-up distributie distributie stroom stroom op op waarmee waarmee ze ze in in eerste eerste instantie in in hun hun eigen eigen behoefte behoefte en en die die van vanstroom Windmolens, Windmolens, zonnepanelen zonnepanelen en eninstantie warmtekrachtinstallaties warmtekrachtinstallaties wekken wekken lokaal lokaal stroom de de directe omgeving omgeving voldoen. voldoen. Als Als het het aanbod aanbod de deer lokale lokale vraag vraag overtreft, overtreft, op opdirecte en en voorzien voorzien hun hun omgeving omgeving van van stroom. stroom. Als Als er meer meer stroom stroom wordt wordt opgewekt opgewekt vloeit vloeit de energie energie naar naar een een hoger hoger spanningsniveau spanningsniveau om om elders elders aan aan de de vraag vraag dan dan er erdelokaal lokaal gevraagd gevraagd wordt, wordt, wordt wordt de de stroom stroom naar naar ‘hogere’ ‘hogere’ niveau’s niveau’s gebracht gebracht te te voldoen voldoen of of om om te te worden worden opgeslagen. opgeslagen. ‘Intelligente ‘Intelligente knooppunten’ knooppunten’ om om daar daar aan aan de de vraag vraag te te voldoen voldoen of of om om te te worden worden opgeslagen. opgeslagen. ‘Intelligente ‘Intelligente regelen regelen als als een een soort soort elektrische elektrische verkeersleiders verkeersleiders de de vermogenstromen vermogenstromen knooppunten’ knooppunten’ regelen regelen de de vermogenstromen vermogenstromen tussen tussen vragers vragers en en aanbieders. aanbieders. tussen tussen gebruikers gebruikers en en aanbieders. aanbieders.

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

later nog heel herkenbaar is. Binnen het glazen bolletje zit een dun draadje dat de stroom geleidt. Dat gloeit op en begint

Boer met met windmolen windmolen Transformatorhuisje Transformatorhuisje 33 Boer Transformatorhuisje Tuinder Tuinder met met warmtekrachtwarmtekracht44 Transformatorhuisje

66 50 kV kV 50 77

77

Huis Huis met met zonnepanelen zonnepanelen

Boer Boermet met metzonnepanelen windmolen windmolen 22 Huis Huis met zonnepanelen

55 150 kV kV 150

99

99

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

14

Elektriciteitsnet vanbidirectionale morgen distributie Decentrale Decentrale opwekking, opwekking, bidirectionale distributie Decentrale Decentrale opwekking, opwekking, tweeweg tweeweg distributie distributie

Door Door de de opkomst opkomst van van ondermeer ondermeer zonnepanelen, zonnepanelen, windturbines windturbines en en worden worden afnemers afnemers ook ook producenten. producenten. Wijken kunnen (tijdelijk) (tijdelijk) stroomopwekkende stroomopwekkende Cv-ketels Cv-ketels veranderen veranderenWijken steeds steedskunnen meer meer afnemers afnemers zelfvoorzienend zelfvoorzienend worden in in hun hun elektriciteitsverbruik. elektriciteitsverbruik. Het van van elektriciteit elektriciteit tijdelijk tijdelijkworden in in producenten. producenten. Hierdoor Hierdoor kunnen kunnenHet wijken wijken (tijdelijk) (tijdelijk) zelfvoorzienend zelfvoorzienendwordt worden worden in hun hun elektriciteitsverbruik. elektriciteitsverbruik. distributienetwerk distributienetwerk wordt een eenin uitwisselingspodium uitwisselingspodium tussen tussen Het Het distributienetwerk distributienetwerk is is niet niet langer langer een een verdeelstation verdeelstation in het het verbruikers verbruikers en en opwekkers. opwekkers. De De boomstructuur boomstructuur wordt wordtin een een eenrichtingsverkeer eenrichtingsverkeer van van centrale centrale naar naar gebruiker, gebruiker, maar maar een een netwerk netwerk van van eilanden. eilanden. uitwisselingspodium uitwisselingspodium tussen tussen gebruikers gebruikers en en opwekkers. opwekkers. Uit Uit de de boomstructuur boomstructuur van van het het traditionele traditionele elektriciteitsnetwerk elektriciteitsnetwerk groeit groeit zo zo een een netwerk netwerk van van onderling onderling verbonden verbonden eilanden. eilanden.

77 380 380 kV kV

te proberen, dan te proberen het precies te berekenen. Hij werkte het idee uit met de computerpionier John von Neumann, omdat het Ulam wel duidelijk was dat de herhaalde simulaties het best met een computer gedaan konden worden. Zoals alles in Los Alamos National Laboratory was ook dit project geheim en moest daarom een codenaam krijgen. Ulam koos voor Monte Carlo vanwege het casino waar Ulam’s oom geregeld zijn spaargeld verspeelde.

In feite bestaat een Monte Carlo simulatie uit een groot aantal simulaties van het systeem voor telkens een andere set ingangswaarden (die tot stand komen door een willekeurige steekproef uit de waarschijnlijkheidsverdelingen). De verzameling van alle berekeningen vormt zo een waarschijnlijkheidsverdeling van de uitkomst. Of ‘uitkomsten’ als er meer dan een uitgangswaarde berekend wordt. Het resultaat is dan, anders dan bij een deterministische berekening, niet één enkele uitkomst, maar een waarschijnlijkheidsverdeling van mogelijke uitkomsten.

Zeal

11 11

aan patiencen) soms beter kon achterhalen door het een (groot) aantal keren uit

geschikt voor de beschrijving van een complex systeem (zoals het elektriciteitsnet) dat te kampen heeft met grote variaties in de input. Denk aan variaties in zonlicht en wind in een elektriciteitssysteem met veel zonnepanelen en windmolens. Een Monte Carlo simulatie vertaalt variaties in de ingangsvariabelen in variaties in de uitgangsvariabelen van het systeem. De ingangsvariaties zijn gebaseerd op waar-

NOVeMBer 2011

789461 860095

Elektriciteitsnet van morgen

lisette Tegelberg

Het is een veelgebruikte techniek geworden in tal van disciplines van de financiële markten tot elektriciteitsnetwerken. De eerste toepassingen stammen uit het werk aan kernwapens in Los Alamos (VS) in de tweede helft van de jaren ’40 van de vorige eeuw. De Poolse wiskundige Stanislaw Ulam had bedacht dat je de uitkomst van ingewikkelde processen (hij dacht

model

Breen Meed

lou van der sluis

ISBN 978-9461860095

Sensors en vermogenselektronica

10 10

input verdelingen

Vuur

Bevindingen van tien promovendi

worden. Denk onder andere aan windmolens, zonnecollectoren, aardwarmte,

Monte Carlo methode

Opgewekt dOOr de buurt

in nederland

of via [email protected]; het

wkk-centrales, warmte terugwinmethodes en andere moderne vormen van alter-

De Monte Carlo methode (ook wel Monte Carlo simulatie genoemd) is een verzamelnaam voor rekentechnieken die herhaalde berekeningen gebruiken met willekeurige ingangssignalen. De methode wordt

Zeal ZeaL

Onder invloed van een aantal actoren (CO2 reductie, duurzame bronnen, marktwerking en betrouwbaarlou van der sluis heid) is het elektriciteitsvoorzieningsysteem zich aan wordt dan gratis toegestuurd. Het het ontwikkelen, met doel meer decentrale opwekboekwerk is zeker deinterview moeite waard. reportage recept review innovatie uitgelicht king te kunnen faciliteren, maar daarnaast ook grote elektriciteitstransporten bij hoge spanningen mogelijk te maken. De bedrijfsvoering van het net krijgt in toenemende mate te maken met onzekerheden. Daarom medisch onderzoek In het kader wedstrijd van het IOP-EMVT onderzoeksprogramma hebben tien uitgaan evenement project is een nieuwe wijze van besturen, van monitoring en van beveiliging noodzakelijk. Hierbij speelt, gegeven de promovendi gewerkt aan de TU's van Delft en Eindhoven. In Delft lag het grootschaligheid van kleine autonome opwekkers, toeaccent op hoogspanning en transportnet, in Eindhoven op distributiepassing van informatie en communicatietechnologie een belangrijke rol. medisch onderzoek netten en hetwedstrijd laagspanningsniveau. De promovendi zochten uit hoe het uitgaan evenement project huidige elektriciteitsnet intelligenter en flexibeler gemaakt kan worden. Het Ministerie van Economische Zaken heeft zich de ontwikkelingen tijdig gerealiseerd en in 2002 is, in het Georgios Papaefthymiou ontwikkelde een wiskundig model dat wisselende belastingen van het elektriciteitskader van een Innovatiegericht OnderzoeksProgramma netwerk simuleert. Muhamad Reza berekende het maximale aandeel van duurzame elektriciteit zonder dat er (IOP), het onderzoek op het gebied van de Elektro stabiliteitsproblemen optreden. Andrej Jokic onderzocht de veranderingen op de elektriciteitsmarkt als gevolg Magnetische Vermogens Techniek, met daarin het provan het groeiend aandeel groene stroom. Jody Verboomen laat zien hoe om te gaan met grootschalige rush-ins gramma Intelligente Netten, van start gegaan. Het IOPvan groene stroom vanuit het buitenland. Cai Rong toonde aan dat gloeilampen een stuk gevoeliger zijn voor EMVT heeft op landelijk niveau de banden tussen de flikkeringen - als gevolg van snelle spanningsvariaties - dan spaar- en ledlampen. industrie en de drie Technische Universiteiten verstevigd en de industriële partners aangezet nieuwe producten te ontwikkelen. In het Europese netwerk, zoals Sjef Cobben ontwikkelde een kwaliteitslabel voor elektriciteit aan de meterkast. Anton Ishchenko berekende dat gecreëerd is door de Brusselse FP~7 projecten, zijn de stabiliteit van een smartgrid. Frans Provoost wijst plekken aan in het elektriciteitsnet waar intelligente de Nederlandse deelnemers kundige en gewaardeerde knooppunten ingebracht kunnen worden. Johan Morren laat zien dat vermogenselektronica een belangrijke rol partners geworden. Zo hebben de consultancy activispeelt bij de invoering van groene stroom. Roald de Graaff laat zien welke rol vermogenselektronica speelt in teiten van onderzoeksinstituten als KEMA in landen intelligente knooppunten van het net en in intelligente onderstations. waar de energievoorziening in de lift zit, denk hierbij in het bijzonder aan China, mede door het IOP-EMVT kunnen bloeien.

[email protected]

sensors en vermogensschalige introductie van elektronica.

natieve energiewinning.”

gebruikt voor de simulatie van fysische en mathematische systemen, vooral wanneer

smartgridOnderzOek

in nederland gaat de elektriciteitsvoorziening zal steeds meer veranderen. naar verwachting plaatsvinden, en steeds opwekking in de buurt op afstand. maar wat minder in grote centrales van de netspanbetekent dat voor de stabiliteit een stabiele stroomning? is er eigenlijk wel stellen uit wisselvallige voorziening samen te en zonnepanelen, en bronnen als windmolens Het huidige elekuit autonome wkk-installaties? niet op ingericht; het triciteitsnet is er in elk geval van de vorige eeuw. is is grotendeels een erfenis een intelligent en flexidat om te vormen naar is? dat is de bel netwerk dat toekomstbestendig acht jaar durende innoonderzoeksvraag van het elektromagnetische vatief onderzoeksprogramma waarvan dit boek vermogenstechniek (iOp-emVt)

9

een exacte wiskundige beschrijving van het systeem niet haalbaar is. bijvoorbeeld omdat het systeem te complex is of omdat

Elektriciteit wordt de energiedrager van de toekomst. Het elektriciteitsvoorziening systeem is daarbij een onmisbare schakel, want het faciliteert het transport van elektriciteit van de primaire bronnen van energie naar de consumenten. De noodzaak van balanshandhaving tussen opwekking en consumptie en de noodzaak van robuustheid, veiligheid, stabiliteit en van een hoge leveringszekerheid waren van oudsher de drijfveren achter het ontwerp en de bedrijfsvoering van het net zo we dat nu kennen.

Opgewekt door de buurt

TEKST: RON L A BORDUS BEELD : ERIC VAN HOU TEN ( PORT RE T FOTO VAN DER SLUIS )

"Het boek is een weergave van acht jaar onderzoek.”

Vuu

ZeaL Intelligente energievoorziening: nu en in de toekomst

participerende ministeries van economische zaken, landbouw en innovatie en schetst een beeld van de

Lou van der Sluis: “Onze elektriciteitcentrales zijn ‘centrale plekken’ van waaruit

Theo van vliet

Zea

Het boek is een initiatief van de in AgentschapNL

moeten trouwens, als we naar een duurzame samenleving willen streven. Ook

Druk:

5 NOVeMBer 2011

8

Column

Boek gratis

Onder de veelzeggende, creatieve titel ‘Opgewekt door de buurt’ verscheen 4 oktober jongstleden een nu al toonaangevend boek over ‘smartgridonderzoek in Nederland’. Auteur en samensteller is Lou van der Sluis, hoogleraar elektriciteitsvoorziening aan de TU Delft. “Het boek gaat over de toekomst van onze elektriciteitsvoorziening en vooral hoe het bestaande elektriciteitsnet daar op slimme wijze op aangepast moet worden. Tien promovendi hebben er hun belangrijke bijdrage aan geleverd.”

op lagere spanningsniveaus en door particulieren zal elektriciteit geproduceerd

monique van de sande

Breen Meed

Breenin Nederland Toonaangevend boek over smartgrid onderzoek ZeaL

eric van Houten Jasper Bos

acquisitie:

Vuur

18-19 Zeal

Prof.ir. Lou van der Sluis

elektriciteit via verdeelcentra in woningen en bij bedrijven komt. In de toekomst

vormgeving:

Zeal ZeaL

14-15

wordt elektriciteit voor een belangrijk deel (ook) anders opgewekt, wat wel zal

Ontwerp:

5 5

NOVeMBer 2011

Opgewekt dOOr de buurt

Fotografie:

Zeal

133 km/uur verbreken en dan heb je nog 2 km om af te remmen.’ Het Human Po

ligfietsers uitnodigen, maar ook wielrenners, roeiers, hardlopers, of andere sporters.

Zeal ZeaL

Vuur Breen Meed

Zeal 20

5JUNI 20112011 NOVeMBer

ZeaL

Vuur Breen Meed

NOVeMBer JUNI 20112011

21 5

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

November 2011

3 5

n d

Grijp de toekomst

Virtual prototyping in de wereld van bulkoverslag

De emO TermiNa l iN rOT TerDa m, BeelD : emO B.v.

Binnen de zeetransportsector zijn drie grote ladingstromen te onderscheiden: natte bulk zoals olie (43%), droge bulk zoals kolen en ijzererts (23%) en containers (18%). Voor velen is de droge bulk een onbekende wereld, ondanks dat kolen energiecentrales van brandstof voorzien en ijzererts de staalfabrieken voeden voor de productie van nieuw staal. Hoe steekt deze wereld in elkaar en hoe kunnen oude gewoontes met nieuwe methodes verbeterd worden? schepen komen vervolgens aan in de bulkterminal

terminal). in een importterminal worden de schepen

van een zeehaven waar ze gelost worden. Op de

gelost met grijpers. Grijpers zijn grote, stalen con-

voor de hoogovens van een staalfabriek zijn

bulkterminal wordt na het lossen het stortgoed

structies die aan een kadekraan gehangen worden

enorme hoeveelheden kolen en ijzererts nodig. Zo

opgeslagen en vervolgens via transportband,

en die met flinke happen de ruimen van een zeeschip

heeft de TaTa staalfabriek in iJmuiden jaarlijks

spoor of binnenvaart naar de eindbestemming

legen. Bij het laatste stukje van het lossen, wan-

zo’n 8 tot 9 miljoen ton ijzererts en 4,5 miljoen ton

vervoerd.

neer het schip bijna leeg is, wordt een bulldozer in

TeksT: sTeF lOmmeN

BeelD : Nem aG B.v.

kolen nodig. Deze materialen worden gewonnen in

het schip gehesen die de resten stortgoed bij elkaar

mijnen verspreid over de wereld en worden uit on-

Bulkterminals

der andere Brazilië, india, Noorwegen, Canada en

Bulkterminals kunnen worden onderverdeeld in

australië gehaald. Het transport gaat met grote

twee categorieën. een waar zeeschepen gelost wor-

lossen vakwerk

zeeschepen, de zogenaamde bulkcarriers die tot

den (importterminal) en de terminal in bijvoorbeeld

Het lossen is overigens een vak apart, doe je het on-

300.000 ton aan lading kunnen meenemen. Deze

Brazilië waar de schepen beladen worden (export-

gelijkmatig dan kan het schip kapseizen of in twee

4

November 2011

veegt zodat de grijper het kan oprapen.

Vuur

Column

Breen Meed

entrepreneurs Zaterdag 11.00 uur. Oude Delft. De deurbel gaat. er staan twee kinderen op de kokosmat. een meisje en een jongetje allebei net twee turven hoog. Ze groeten me. Zij heeft twee vlechtjes, sprekende blauwe oogjes, ruikt naar parfum en heeft een stralend wit gebit. Het knulletje heeft krullen, donkere ogen en wisselt. ik groet terug en vraag of ik iets voor ze kan doen.

stukken breken. Het lossen van een schip moet zo

wen van een prototype en het testen bij een klant.

snel mogelijk gebeuren, des te eerder een schip weer

Dit is financieel onaantrekkelijk met hoge risico’s.

aan de volgende klus kan beginnen des te hoger de omzet. aangezien de kosten van een schip kunnen

Onderzoek

oplopen tot 150.000 euro per dag levert het flink

simulatie met de discrete elementen methode kan

wat op als je snel kunt lossen. Grote loscapaciteiten

hier een uitweg bieden. Door het stortgoed en de

zijn dus wenselijk, dit kan mogelijk gemaakt worden

grijper beide te simuleren is het in feite mogelijk

door grote grijpers met korte cyclustijden in te zet-

om virtuele prototypes te ontwikkelen, te testen

ten. Hierbij moet wel rekening gehouden worden

en vervolgens te evalueren. essentieel hiervoor is

met bestaande infrastructuur zoals de beschikbare

een correcte representatie van het stortgoed in de

kadekranen.

simulatie, kies je de verkeerde instellingen dan op-

Grijpers

timaliseer je een grijper voor bijvoorbeeld m&m’s in plaats van ijzererts. Tijdens mijn afstuderen heb

De grootte van de grijper hangt af van de hijscapa-

ik gekeken naar hoe je de indringeigenschappen

citeit van de kraan: een zware kraan kan meer hij-

van verschillende ijzerertsen kunt karakteriseren

sen en kan dus een grotere grijper aan. De grootste

en simuleren. Dit gebruik ik in mijn promotieon-

grijpers die bij de firma Nemag in Zierikzee gemaakt

derzoek met als doel ‘virtueel prototyping voor

worden hebben een inhoud van 60 m3. Het gewicht

grijpers’ te ontwikkelen en op basis hiervan ont-

van een grijper zit tussen de 35 en 40 procent van

werprichtlijnen op te stellen. De grote uitdaging in

de hijscapaciteit. Dit betekent dat voor de kraan

dit onderzoek blijft een simulatie te ontwikkelen

bij TaTa steel met een hijscapaciteit van 40 ton de

die de werkelijkheid goed benadert.

grijper ongeveer 14 ton weegt en de lading die hij kan meenemen 26 ton bedraagt. Het grote gewicht van de grijper is noodzakelijk om er voor te zorgen dat de grijpbak vol gaat. Door het gewicht zakt de grijper naar beneden en graaft hij zich in wanneer de machinist hem sluit. elke ton die een grijper lichter gemaakt wordt, betekent dus niet automatisch dat hij een ton extra aan lading mee kan nemen. Welke grijpervorm nu de meest ideale verhouding heeft tussen gewicht, capaciteit en sterkte is onduidelijk: de huidige aanpak om hier achter te komen is het bou-

stef lommen De auteur van dit artikel, stef lommen, is cum laude afgestudeerd op ‘bulkoverslag in de haven’ bij de afdeling marine and transport technologie van 3me. mail naar: [email protected]

“Heeft u ook lege flessen?” wil vlechtjes weten. Ze spreekt goed gearticuleerd en het lijkt alsof ze ieder woord weegt voordat ze het uitspreekt. “Ja juift”, slist de jongen, “die van fijfenfintig fent” Het meisje kijkt de jongen schuin en met samengeknepen lippen streng aan en schut alsof ze wil roepen: “niet zeggen!”. mijn twijfel is zichtbaar. “Het is voor het goede doel”, articuleert zij snel om mij te overtuigen.” “Juift!” vult de jongen haar weer aan, totaal niet onder de indruk van haar kwade blik, “Foor kenia of vo!” Hier klopt iets niet. voor zover ik weet, is er op dit moment geen ellende in kenia. ik heb althans geen vreselijke beelden en speciale gironummers voorbij zien komen. ergo, het laatste wat ik van kenia aan publicatie heb gezien was een vakantieposter bij een reisbureau. ik ga de twee eens flink uithoren. is het een project van school en van welke school dan. Hebben ze een legitimatie mee en kan ik de school bellen, of nog spannender hun ouders? Dan valt mijn blik op een plastic tas die ze mee hebben. er zitten al enkele lege PeT-flessen in. ik bedenk me. misschien zijn ze bezig met het starten van een onderneming. ik ga naar binnen en vind op het aanrecht een lege colafles. royaal overhandig ik het ding. Ze zijn tenslotte zojuist begonnen met sparen en eens zullen ze samen een eerlijke multinational runnen. Hennes & mauritz, vroom en Dreesman, Dolce & Gabana. Hoe zijn die ooit begonnen? Zelfs rolls royce. in ieder geval voel ik me goed omdat ik hoe dan ook mee heb gewerkt aan hun toekomstig succes door hiermee dit mini entrepreneurship te stimuleren. een uurtje later loop ik over het agathaplein. in het najaarszonnetje zitten blauwoogje en de slisser. Ze hebben allebei een megabag chips op schoot en ieder twee blikken energydrink. De zak met flessen is leeg. Niets H&m, niets v&D, Dolce &Gabana of rolls royce. Nee dat gaat hem niet worden. maar toch zo komen ze er wel, al is het als Bonnie & Clyde. Hendricus van Oosteinde

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

November 2011

5 5

n d

Stationsprojecten belicht

Openbaar Vervoer Terminals voor de toekomst

vOOr ieDer sTaTiON Wa reN GeDe TailleerDe TekeNiNGeN eN visua lisaTies OP De Ta Fels uiTGeleGD.

TiJDeNs De TeNTOONsTelliNG Wa reN v ersCHilleNDe m aQue T Tes vaN De sTaTiONs Te Be ZiCHTiGeN.

rODeriCk T rOmPerT, F r aNs BOCH aNeN eN TimO Ca rDOl Te miDDeN vaN De sTaTiON CeNT r a a l TeNTOONsTel liNG.

Gedurende twee weken in september jl. was in de faculteit Bouwkunde de tentoonstelling Station Centraal te bezichtigen. Bouwkunde studenten Frans Bochanen, Timo Cardol en Roderick Trompert brachten hier tien belangrijke stationsprojecten bij elkaar om een uniek overzicht te bieden van deze architectonische en infrastructurele hoogstandjes-in-aanbouw. Er is op het moment nauwelijks een groot station te noemen dat niet door bouwwerkzaamheden gekenmerkt wordt! Allemaal gaan ze op de schop. kele belangrijke stations de maquettes en tekeningen

voor de tentoonstelling hebben we acht Nederlandse

bij elkaar te brengen om deze aan onze mede-studen-

en twee Belgische stations uitgezocht: de Nationale

een groeiend aantal reizigers, aansluiting op de hoge

ten te tonen. Tijdens de eerste gesprekken ontdekten

sleutelProjecten (NsP) amsterdam Centraal, arnhem,

snelheidslijn of betere overstapmogelijkheden: het zijn

we al snel hoe veel partijen bij de bouw van een station

Breda, Den Haag Centraal, rotterdam Centraal en

allemaal aanleidingen voor de grootschalige verbou-

betrokken zijn. Zo zijn alleen al bij de planvorming de

utrecht, aangevuld met Delft en amsterdam Bijlmer

wing van de Nederlandse stations; de Ov-Terminals

gemeente, Prorail, de Ns, de spoorbouwmeester en

arena. Daarnaast toonden we van onze zuiderburen

voor de toekomst. als student reis je veel met het open-

de architect nauw betrokken; en bij ieder station weer

de stations antwerpen Centraal en liège-Guillemins

baar vervoer en beleef je als geen ander de gigantische

in een andere samenstelling. Het werd al snel duidelijk

(luik); twee prachtige reeds gerealiseerde ‘spoorka-

bouwputten die bij deze grote stations ontstaan zijn.

dat we met de maquettes en tekeningen alleen niet het

thedralen’ die interessant discussiemateriaal vormden

maar wat wordt er nou werkelijk gerealiseerd? Hoe het

hele verhaal konden vertellen.

naast de Nederlandse stationsprojecten die tentoon-

TeksT: rODeriCk T rOmPerT

BeelD : ru TGer k r a a l

station eruit komt te zien hebben we vaak al eens langs

gesteld stonden.

zien komen op ‘artist impressions’. maar hoe zit het

met sprekers

gebouw van binnen in elkaar? Welke beweegredenen

Naast de tentoonstelling zijn we daarom sprekers gaan

maquettes en bouwtekeningen

waren er om het station zo te ontwerpen? Wie zijn er

benaderen voor een aansluitend symposium op 21 sep-

Naast een brede en gevarieerde samenstelling van ma-

nu allemaal bij zo’n project betrokken?

tember. Hier hebben architecten koen van velsen en

quettes, hadden we voor ieder station plattegronden

Jan Benthem uitgebreid de door hen ontworpen sta-

en doorsneden verzameld. Deze bouwtekeningen ga-

Projecten onder de loep

tionsprojecten toegelicht. Daarnaast hebben sprekers

ven heel gedetailleerd weer hoe ieder station in elkaar

allemaal vragen waar we eigenlijk geen antwoord op

van Prorail, Ns Poort, strukton, Besix en mijksenaar

zit en maakten ze goed vergelijkbaar. Bovendien waren

wisten. Genoeg reden om deze projecten eens onder de

allerlei facetten van het ontwerpen uitvoeringstra-

er van veel stations a3 boeken beschikbaar gesteld

loep te nemen. Zo is het initiatief ontstaan om van en-

ject van deze grote Nederlandse stations verhelderd.

door de architectenbureaus waarin de verschillende

6

5 November 2011

nader bekeken

interview

Wetenschapsdag in uitgelicht recept review innovatie Science Center Delft

reportage

Op zondag 23 oktober was het weer tijd voor de wedstrijd

medisch

onderzoek Wetenschapsdag in Delft. Oktober is de Nationaevenement project uitgaan

le Kennismaand, die in het teken staat van actie en reactie. Natuurlijk was het Science Center

a FsluiTeND DeBaT ONDer leiDiNG vaN rOB vaN Der BiJl TiJDeNs sTaTiON CeNT r a a l sY mPOsium.

kOeN vaN v elseN eN medisch wedstrijd JaN BeNTHem iN DeBaT

Delft het middelpunt van de wetenschapsdag. onderzoek evenement project uitgaan

ontwerpfasen tot in de kleinste details te zien waren. Gedurende de twee weken dat de tentoonstelling in de Oostserre van de faculteit stond werd hier dan ook geregeld gebruik van gemaakt; studenten zaten aan de tafels om de tekeningen en a3 boeken te lezen, of stonden bij de maquettes om alle details van dichtbij te bekijken. station Centraal was de tweede grote tentoonstelling op Bouwkunde sinds de verhuizing naar het nieuwe gebouw ruim twee jaar geleden. Dit heeft te maken met het wegbezuinigen van de tentoonstellingscommissie en een gebrek aan tentoonstellingsruimte. De beschikbare ruimte wordt beheerd door de afdeling marketing en Communicatie van de faculteit, die daar zelf ook activiteiten organiseert. Je moet als student dan ook strijden voor een plekje in een agenda die vaak al maanden van tevoren wordt bepaald. Daarbij maken door herstructurering de ondersteunende diensten geen onderdeel meer uit van

Maar ook de afdeling Biotechnologie van de TU, Festo, Rijkswaterstaat, de Botanische Tuin en Spoorzone Delft werkten mee aan deze dag in het teken van de wetenschap. Daarbij komt nog dat verschillende bedrijven aanwezig waren in het goed bezochte Science Center Delft om te laten zien hoe leuk hun wetenschap is.

Bouwkunde, maar worden deze door de faculteit ‘ingehuurd’. Dit maakt dat voor het verplaatsen van tafels of het verduisteren van de ruimte nu hoge bedragen worden ge-

ruben de robot van het robotlab in

rekend, die een student natuurlijk niet zelf op kan hoesten.

het science Center nam de kinderen mee langs allerlei aspecten die met

Hoge kosten

robots en artificiële intelligentie te

studenten worden door het huidige kabinet al ontmoedigd om actief te zijn naast de stu-

maken hebben. maar de wetenschap

die, maar zo wordt het op je eigen faculteit ook niet makkelijk gemaakt. Gelukkig waren

stond vooral in het teken van ‘zelf-

we ruim op tijd begonnen met het initiatief voor station Centraal, waardoor we tijdig

doen’. Zo kon je vliegen over Neder-

sponsoren konden benaderen. Daarbij word je zo gedwongen creatief met de situatie

land in de flightsimulator simona, die

om te gaan. is het duur om de tafels te verplaatsen? Dan plaatsen we de tentoonstelling

gemaakt voor het science Center

op de tafels! met station Centraal wilden we dan ook aantonen dat er nog altijd veel

door lucht- en ruimtevaartstudenten

mogelijk is op Bouwkunde en studenten motiveren tot nieuwe initiatieven. studenten

is. Ook konden er ‘serious games’

weten immers zelf het beste wat studenten interessant vinden en wat er tijdens de

worden gespeeld in het Game lab,

studie onderbelicht blijft. maak daar gebruik van en inspireer je medestudent!

zo voerden kinderen operaties uit. Daarnaast kwam het echte knip-

meer

en plakwerk aan bod. in de chique

De vele positieve reacties op station Centraal van zowel studenten, docenten als be-

Faculty room, waar normaal ge-

zoekers van buitenaf, hebben ons in ieder geval laten zien dat er vraag naar is. Het zijn

sproken het CvB vergadert, werden

ook die reacties die alle maanden van voorbereiding de moeite waard maken! Benieuwd

vliegtuigjes gevouwen en geschil-

naar wat er tijdens het symposium allemaal besproken is? Houd binnenkort de website

derd. Ook kon er in het bouwlab

www.stationcentraal.eu in de gaten voor de video-opname van het symposium.

aan gebouwen worden gewerkt, die vervolgens een aardbeving ondergingen. Tussen de bedrijven door was het tijd voor de ‘fun science show’, waarbij allerlei leuke trucjes werden uitgehaald. Zo kregen kinderen de opdracht een plastic

droog ijs (stikstof)recept dicht te maken. Deze knalde natuurlijk direct uit interview zak met reportage review innovatie elkaar tot plezier van de zaal. Namens de wetenschapsdag Delft werden er op

uitge

meerdere plekken in Delft leuke activiteiten georganiseerd. Het zelf ontwerpen van een nieuwe smaak chips bij Dsm was een van de grote favorieten. kortom, de wetenschaps-

medisch onderzoek wedstrijd dag was weer een succes. (JC)

Zeal ZeaL wedstrijd

Vuur Breen Meed medisch

November 2011

onderzoek

uitgaan

evenement

7 5

proj

n d

Studie en werk?!

Fugro: de wereld is je werkterrein Boudewijn Possel (29) studeerde op de TU Delft en heeft er een Geodesie (Bachelor) en Geomatics (Master) behaald. Sinds anderhalf jaar werkt hij bij Fugro. Hoe verhouden studie en werkelijk werk zich tot elkaar? Boudewijn vertelt er met zichtbaar genoegen over: “Het eerste contact met Fugro ontstond op het moment ik een afstudeeronderwerp zocht. Via navraag bij een aantal docenten kwam er een voorstel op tafel dat gebruik maakte van data ingewonnen door een onderdeel van Fugro (FLI-MAP), met behulp van een helicopter."

8

5 November 2011

Na het afstuderen begon het zoeken naar een baan.

survey

Boudewijn Possel: “uit eigen ervaring kan ik overi-

Na het traineeship kon Boudewijn starten in een

gens aanbevelen om deze periode in je leven te ge-

vaste functie bij Fugro survey. “een snel groei-

bruiken om een paar maanden op reis te gaan. voor

end onderdeel, met een leuke groep, enthousiaste

het vinden van een baan bleek het benaderen van

mensen. Deze tak van Fugro richt zich op offshore

oud-studiegenoten een goed startpunt, resulterende

Geofysisch- en geotechnisch onderzoek, positione-

in een traineeship, toevalligerwijs wederom bij Fugro.

ring, ondersteuning van offshore bouwprojecten en

Dit traineeship bestond uit tweemaal een periode bij

overige survey diensten voornamelijk voor de off-

verschillende werkmaatschappijen: een half jaar bij

shore-industrie. in eerste instantie een wat over-

Fugro survey (Offshore divisie) en een half jaar bij

rompelende ervaring met een overload aan nieuwe

Fugro Geoservices (Geoscience divisie). Dit bleek

informatie en bijbehorende terminologie. maar op

een goede mogelijkheid om meerdere kanten van het

basis van de technische achtergrond en analytische

bedrijf te bekijken vanuit verschillende oogpunten. De

vaardigheden die vanuit Delft meegegeven worden,

ervaringen waren heel divers en erg leerzaam; van

was het wel iets wat goed te doen was. Zeker aan-

het aansturen van een landmeter tot aan het meehel-

gezien het hele proces ook ondersteund werd door

pen met metingen verrichten aan oliepijpleidingen op

middel van diverse cursussen varierend van data-

1500 meter diepte voor de kust van angola.”

processing tot en met project management.”

Ze

Ze

eaL

Meed Breen

eal

Vuur

remote services

Dit levert veel vrijheid op in je werk en het benut-

De huidige functie van de oud-Tu-er heeft alles te

ten van je eigen capaciteiten. Het werk zelf is soms

maken met ‘remote services’. “Dat houdt onder-

wat hectisch, zeker als dingen snel geregeld moe-

meer in dat we de computers aan boord van schepen

ten worden. maar dan weet je in ieder geval dat je

kunnen overnemen en (geautomatiseerd) gegevens

morgen weer met een nieuwe uitdaging bezig bent.

kunnen terughalen. Zo is het mogelijk voor gebrui-

Daarnaast vergt dit proces veel samenwerking met

kers om te monitoren waar schepen varen en waar

verschillende partijen. Het heeft echt voordeel als je

ze mee bezig zijn. De tendens is dat steeds meer

hiermee ervaring hebt opgedaan bijvoorbeeld door

zaken offshore vanuit kantoor geregeld moeten kun-

middel van een bestuursjaar of deelname aan een

nen worden, al is het maar ter ondersteuning van het

studententeam. mijn ervaring is dat een analyse

personeel aan boord.”

van een probleem met een kritische blik van toege-

aansturen nieuwe software

voegde waarde kan zijn. De technische achtergrond die je in Delft meekrijgt, is erg belangrijk en helpt

Boudewijn: “mijn taken bestaan op het moment

bij het begrijpen van nieuwe concepten en ideëen.

voornamelijk uit het aansturen van nieuwe software

Op basis van mijn ervaring bij Fugro weet ik nu dat

ontwikkelingen. er zijn genoeg mogelijkheden voor

er zeker veel mogelijk is nadat je in Delft klaar bent

ontwikkelingen, met veel ruimte voor eigen initiatief.

met je studie.”

Over Fugro Fugro verzamelt en interpreteert gegevens over het aardoppervlak en de (zee)bodem en geeft adviezen, veelal ten behoeve van de olie- en gasindustrie, de mijnbouw en de bouw. Fugro is wereldwijd actief op zee, op het land en vanuit de lucht en beschikt over professionele, gespecialiseerde medewerkers en geavanceerde technologieën en systemen. Fugro biedt wereldwijd een uniek scala aan activiteiten aan. Deze activiteiten zijn ondergebracht in drie divisies: Geotechniek, survey en Geoscience. Fugro groeit en heeft zo'n 14.000 medewerkers in dienst in meer dan 50 landen.

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

November 2011

9 5

n d

voor de gemotiveerde student die actief is in het Delftse studentenleven

ORAS – Studentenraad TU Delft

Het studiejaar is van start gegaan en iedereen is al druk bezig met

ophelderen. Hester: ”Het is een boete bovenop je

zijn vakken. Dit jaar ligt de studiedruk misschien nog hoger dan ooit

geld. Het plan is er helemaal doorheen. alleen wat

want het BSA (bindend studie advies) is verhoogd naar 45 punten en

collegegeld, je betaalt dan 3000 euro meer colleheel leuk is, is dat in de Tweede kamer waarschijnlijk een meerderheid voor collegegeldvrij besturen

de gevreesde langstudeerboete zal na dit jaar voor het eerst worden

is. Dus als je een fulltime bestuur van bijvoorbeeld

uitgedeeld. En terwijl wij druk bezig zijn om alle punten bij elkaar te

een jaar uitschrijven”. voordelen hiervan zijn dat

een studie- of studentenvereniging doet, kan je je

sprokkelen, is achter de schermen de studenteraad al een tijdje druk

je geen extra jaar studievertraging hebt maar wel

bezig met deze en nog veel meer TU Delft-gerelateerde thema’s.

Wel vertellen de bestuurders erbij dat de staats-

TeksT: JOYCe W esTeNHOu W er

BeelD : JasPer BOs

De langstudeerboete

kan blijven huren bij de duwo en lenen bij de DuO. secretaris van onderwijs, Halbe Zijlstra, het nog niet eens is met dit plan dus dat het nog afwach-

een ‘hot topic’ is natuurlijk de langstudeerboete,

ten wordt of het erdoorheen komt. “maar er komen

elk jaar wordt er weer een nieuwe Oras fractie

een boete die je krijgt opgelegd als je meer dan

heel veel positieve geluiden uit Den Haag”, vertelt

gevormd om op te komen voor de belangen van

een jaar extra nodig hebt bij dan wel je bachelor

remco.

de studenten, deze studentenfractie zal zich hier

of je master. voor veel studenten is het nog on-

een jaar lang fulltime mee bezig houden. We

duidelijk wat de politiek precies heeft besloten,

Oras in contact met politiek

spraken met voorzitter, Hester van der Waa, en de

dus vroegen we Oras of zij dit voor ons konden

via Oras komen remco en Hester in contact met vele

commissaris vereniging, remco op het veld, over

politici, zodat ze vaak echt in discussie kunnen over de

Oras. Beiden hadden al veel ervaring

verschillen in standpunten. Zo is Oras van mening dat

met commissies en evenementen orga-

de technische student slechter af is met de langstu-

niseren en waren wel klaar om een jaar

deerboete dan sommige andere studenten. Hester legt

er tussen uit te gaan. in plaats van stu-

een verschil uit: “Bijvoorbeeld, andere/veel studenten

deren willen zij dit jaar samen met hun

hebben maar 1 jaar master en hebben ook 1 jaar uit-

andere fractiegenoten echt wat bijdragen

loop, zij kunnen dus twee keer zo lang doen over hun

aan de Tu Delft. Dit jaar waren de ver-

master. Wij hebben natuurlijk een 2 jarige master, dus

kiezingen extra spannend met de nieuwe

wij kunnen er niet 2 keer zo lang over doen.” als tech-

èta die meedeed, maar uiteindepartij lijst βèta

nische student heb je dus minder ruimte voor uitloop.

lijk wonnen ze 7 van de 10 zetels en is er een

en dat terwijl Oras vindt dat de Tu technische studies

goede samenwerking tussen de twee partijen

een stuk zwaarder zijn en ook veel meer contacturen

ontstaan in de studentenraad.

hebben dan niet technische studies. Daarnaast doen veel studenten zaken als commissiewerk of het organi-

10

5 November 2011

< Hester van der Waa

Kolom

NLR meten in de windtunnel; altijd weer een nieuwe uitdaging Windtunnels; iedereen kent ze wel van de F1-auto’s, de schaatspakken of de solar cars. en ja, zo nu en dan worden die ook wel eens getest in één van onze Nlr windtunnels. maar het merendeel van de tijd werken wij voor vliegtuigfabrikanten. airbus, Boeing, embraer, Bombardier, Cessna, allemaal hebben ze wel wat te testen bij ons. Hoewel onze tunnels best groot te noemen zijn, past er geen heel vliegtuig in. Testen doen we dus met schaalmodellen. De eerste uitdaging is dan ook het zo representatief mogelijk nabootsen van de werkelijkheid met deze modellen. Daarbij wordt ‘van alles’ uit de kast gehaald: gedetailleerde modellen met verstelbare slats, flaps en stuurvlakken, draaiende schaalmotoren, of een lopende band op de vloer om de landingsbaan te simuleren. De volgende uitdaging is meten. een windtunnelmodel wordt doorgaans volgepropt met meetapparatuur. Zoals een balans om krachten te meten en ook een drukmeetsysteem om op honderden punten verdeeld over het vliegtuig de lokale druk te meten. Ook buiten het model stikt het van de instrumentatie: microfoons voor akoestisch onderzoek, camera’s voor optische meettechnieken en natuurlijk allerlei sensoren voor het regelen van de wind.

seren van een (sport)evenement. Dit kan ook veel tijd

Oras in actie

kosten en de Tu verwacht eigenlijk dat je die tijd in je

Naast het werk achter de schermen, doet Oras ook

studie steekt. Oras vindt juist dat je door deze extra

nog veel andere dingen. Op het initiatief van Oras

activiteiten een betere ingenieur wordt en zou graag

hebben studenten de afgelopen weken langer in

willen dat hier wel de ruimte voor blijft. Daarom heb-

de uB kunnen zitten, er werd dankbaar gebruik ge-

ben ze het idee dat deze uitloop zou moeten worden

maakt van de nieuwe openingstijden. Ook hebben

opgesomd als nominaal+1jaar+rasmaanden, waarbij

ze een online systeem opgezet om de beschikbaar-

rasmaanden de maanden zijn die je krijgt van de uni-

heid van werkplekken te bekijken voor elke facul-

versiteit voor tijd die je steekt in activiteiten.

teit, kijk maar op ‘was.tudelft.nl’.

extra zwaar jaar eerstejaars

Natuurlijk is Oras altijd groots aanwezig tijdens de

Dit jaar is het rapport van Brakels uitgebracht van-

campagne voor de verkiezingen, ook organiseren

uit de universiteit. een breed rapport voor de ver-

zij elk jaar een groot debat voor studenten op een

Deze gastcolumn wordt geschreven door tel-

betering van het onderwijs, één punt daarvan is de

goed bereikbare en toegankelijke plaats. en ze heb-

kens wisselende jongeren die werkzaam zijn

verhoging van het Bsa van 30 naar 45 punten. rem-

ben elk jaar de 'Oras komt naar je Tu week', waar

bij het NLR. Koen Artois (30) is in 2005 afgestu-

co: “Wij zijn tegen het Bsa zoals dat er volgend jaar

ze echt de Tu wijk in gaan om met de studenten te

deerd aan de TU Delft (Lucht- en Ruimtevaart-

komt te liggen. een Bsa vorm van 45 punten vinden

praten en enquetes af te nemen. remco:”De gelui-

techniek, richting Aerodynamica) en is bij het

wij slecht.” Hij stelt dat deze norm nergens op is

den horen van de studenten”.

NLR werkzaam als Teamleader Instrumentation

al deze instrumentatie valt onder de verantwoordelijkheid van mijn afdeling: een gezellig clubje ‘rasechte’ technici van verschillend allooi, stuk voor stuk specialisten op hun terrein. koen artois

Tekst

& Controls bij de Duits-Nederlandse Windtunnels

gebaseerd, zij zien juist in dat het voor eerstejaars studenten nog erg lastig is

interview

om goed aan de nieuwe studie te beginnen in een

(DNW).

reportage

recept

medisch

onderzoek

review

innovatie

uitgelicht

uitgaan

evenement

project

als jij ook graag je

nieuwe stad. remco: “Bij

mening wilt laten wedstrijd

30 punten was de inten-

horen aan Oras kan

tie nog, pas jij wel bij

je ze altijd bereiken

deze studie? kun jij het

via de nieuwe site,

en vind je het leuk?”

www.oras.nl, daar kan

info

“een soort van ‘mat-

je ook lezen hoe het

ching’”, vult Hester

gaat met alle ontwikke-

aan, “in plaats van

lingen en projecten waar

wegsturen, 45 pun-

Oras hard aan bezig is.

ten, slaat eigenlijk gewoon door!”

remco op het veld >

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

November 2011

11 5

n d

Lijst βèta – Studentenraad

Nieuwe vis in studentenraadvijver met onderwijs op nummer één lijst βèta haalde tijdens hun eerste verkiezing 34% van de stemmen, net niet genoeg voor vier zetels maar toch een goed begin met 3 zetels in de studentenraad. Jeroen: “voor de eerste keer een derde van de stemmen, we hebben wel een klein feestje gehouden!”

Wetenschappelijk benaderen samenwerking is belangrijk in de studentenraad en lijst βèta gaat proberen met Oras samen sterk te staan voor zaken die zij belangrijk vinden. Toch gaat lijst βèta proberen zijn eigen koers te varen. Ze willen problemen die er nu zijn zo veel mogelijk aan wetenschap koppelen, zodat ze goede onderbouwde oplossingen kunnen presenteren gebaseerd op hun eigen (onderzoeks)resultaten. Jeroen:”Zodat

Tijdens de afgelopen studentenraadverkiezing was er een

je na een onderzoek daadwerkelijk kan zeggen, dit

nieuwe partij om uit te kiezen, Lijst βèta. Deze nog relatief

nen te komen gebaseerd daarop.”

onbekende partij moest snel naam maken om ook zetels te krijgen in de studentenraad naast het meer bekende ORAS.

is geen goed idee, we doen het zo. Om zo met planNatuurlijk vroegen we lijst βèta ook naar de langstudeerboete. Jeroen: ”aan de boete zelf is niets meer te doen.” Thijs: ”mochten we een mogelijk-

En dat is ze gelukt, Lijst βèta is nu deel van de studentenraad

heid zien dan zullen we die grijpen, maar die kans

en is van plan om dit jaar het fundament te leggen voor een

dan naar kijken, is het vermijden dat een student

succesvolle partij.

ook.”, vult Thijs aan, “Bij l&r heb je 3 maanden

is eigenlijk heel erg klein”. Jeroen: ”Waar we die boete te pakken krijgt.” “Wij krijgen hem zelf stageruimte in je master, maar dit vinden bedrijven

tenraad heel goed is als er wat te kiezen is, maar dat

vaak te kort dus loop je op je master uit. maar als

was meer mooi meegenomen dan een hoofdzaak.

studentenraad zien we dat geen enkele studie een

Jeroen rohner en Thijs Durieux, fractieleden van lijst

Daardoor vonden we meer steun in de universiteit,

nominaal afstudeertraject heeft.” Jeroen: “er zijn

Beta, vertelden ons alles over de nieuwe partij. “Het

het opende deuren voor ons.” Daarna begon lijst

veel punten, zowel aan het einde van de bachelor

allereerste idee ontstond tijdens de Belgische bieren

βèta steeds meer te lopen, maar ze moesten ook

als de master, waar het onderwijs kan worden ver-

borrel van l&r. Toen hebben we het kort met elkaar

wel want alles moest rond zijn voor de verkiezingen

beterd. veel struikelvakken of slechte begeleiding

erover gehad, maar begin februari dit jaar hebben we

begonnen in eind mei.

kan worden aangepakt.”

“Half februari gingen we kijken wat we er allemaal

spannende verkiezingen

meehelpen

voor moesten doen en bij wie we moesten zijn. Wat

Tijdens de verkiezing moest er hard gepromoot worden.

studenten die geïnteresseerd zijn, kunnen lid wor-

er geregeld moest worden om een partij te zijn, maar

Thijs:”Het was erg leuk. mensen waren nieuwsgierig

den van lijst βèta. Ze kunnen meedenken in hun

dat viel eigenlijk nog wel mee.”

omdat we een nieuwe partij waren, er waren veel leuke

workshops en input leveren over bestaande proble-

TeksT: JOOsT lusTeNHOu W er BeelD : Pr

het er nog eens over gehad”, vertelt Thijs. Jeroen:

reacties.” ”De studie werd wel een tijdje stilgezet, lijst-

men of nieuwe problemen aankaarten. Of zelf ook

De redenen voor de jongens om een nieuwe partij op

duwers werden gezocht en met de hele partij gingen

verkiesbaar gesteld worden als ze dat ambiëren.

te richten? Jeroen:”De politieke realiteit is heel erg

we promoten”, vult Jeroen aan.

Jeroen:”mensen met ideeën zijn van harte welkom.”

veranderd, je kan niet meer heel lang over je studie

“We hadden een rotsvast vertrouwen dat we 3 of 4 ze-

doen. De universiteit is heel hard bezig om er maat-

tels zouden hebben”, grappen ze. “Nee eigenlijk wisten

kijk voor meer informatie over lijst βèta op

regelen op te maken, maar bijvoorbeeld de kwaliteit

we niet hoe het zou lopen, zo’n situatie had zich nog

de website www.lijstbeta.nl en blijf op de

van onderwijs wordt niet goed genoeg aangepakt.

nooit voorgedaan. We wisten niet of onze boodschap

hoogte van alle ontwikkelingen.

Daarom wilden wij één focus, op het onderwijs.”

was aangekomen bij het grote publiek, maar uiteindelijk

Thijs: “De tweede reden is dat het voor de studen-

was het voor ons een goed resultaat.”

12

interview

reporta

wedstrijd

medis

5 November 2011 info

age

sch

ekolectric: uniek project van Accenda

Ombouwen van een brandstofauto interview reportage recept review innovatie naar een elektrische auto wedstrijd

medisch

onderzoek

wedstrijd

medisch

onderzoek

uitgaan

evenement

uitgelicht

project

project Nieuw ontworpen elektrische fietsen, motoren, botenuitgaan en auto’s ken evenement je wel. Maar wat vind je van de brandstofauto die wordt omgebouwd tot elektrische auto? Accenda is de ontwikkelaar, de gemeente Delft maakt het project mede mogelijk en maar liefst 60 studenten zijn erbij betrokken. Breen sprak met de bevlogen bedrijfspartners van Accenda, de broers Martin en John Seiffers. TeksT: rON l a BOrDus BeelD : Pr & eriC vaN HOu TeN

bekend om zijn innovatieve karakter. een aantal van

uitdagingen zijn de aandrijving, de energiemodule,

deze gerealiseerde dromen zijn: een audiofiets voor

het klimaat, de veiligheid en duurzaamheid. uniek is

martin seiffers is van beide broers de ervaren be-

het spookbos in eemnes, een educatieve saxofoon

dat in het project mbo- (mondriaan), hbo- (Haagse

drijfseconoom: “Het project is een van de mooie en

met game opties, een visuele rustregelaar voor het

Hogeschool) en Tu-studenten samenwerken. al-

duidelijke voorbeelden van waar accenda voor staat.

basisonderwijs, een spierdrukmeter voor fysiothera-

ledisciplines en niveaus zijn immers nodig, van be-

We zien mogelijkheden in en van een bepaald pro-

peuten. De ’eigen droom’ die nu loopt: De ekolectric.”

denkers tot en met constructeurs. Onze ervaring is

duct, al dan niet door ons bedacht, door studenten

dat een ideale mix van kennis en praktijk de beste

van de Tu, door particulieren of door kleinere en

uitvindingen en bruikbaarheid

grotere bedrijven. eenmaal gezamenlijk enthousi-

Binnen de unieke samenwerking in accenda is broer

tieve ideeën. De ekolectric richt zich op de kleinere

ast dan gaan we op pad om binnen ons netwerk de

John seiffers de ‘techneut’. Op de Tu draagt hij

auto’s en die betaalbaar ombouwen. Hiermee maken

juiste faciliteiten en kennis te vinden om een concept

deels nog bij in het mechatronica onderwijs waar-

wij elektrische mobiliteit toegankelijk voor de con-

op te starten en te ontwikkelen. innovatie en duur-

van hij van 1991 tot 2009 verantwoordelijk docent

sument.”

zaamheid zijn voor ons leidend. Natuurlijk moet een

is geweest. Hij heeft volgens broer martin op basis

product kansrijk en op den duur economisch verant-

van zijn kwaliteit en ervaring ‘een gevoelige neus

Toevoegen en ontsteken

woord zijn. Zo werkt accenda veel en graag met Tu-

voor innovatiemogelijkheden en de bruikbaarheid

John en martin seiffers tot slot nog over de meer-

studenten en Tu-onderzoekers, er komen tal van ’on-

ervan in de praktijk’. John zoomt in op de ekolectric:

waarde van hun bedrijf: “accenda staat voor jonge

dernemers met een droom’ op ons pad en al geruime

“Om allerlei redenen wordt elektrisch vervoer op de

ondernemers en bedrijven met een team praktisch

tijd zijn we o.a. actief in de tuinbouw, een branche

weg belangrijker voor bedrijven en particulieren.

ingestelde professionals klaar om het management

Dat zet ons voortdurend aan het denken. vooral

van onze klanten te ondersteunen. Die ondersteu-

denken buiten bestaande kaders is onze kracht

ning is erop gericht strategische plannen te formu-

en dit wordt versterkt door onze contacten bin-

leren, te accelereren en tactisch te begeleiden naar

nen de Tu’s en het onderwijs. De ekolectric

meer rendement. vandaar onze naam. Bewust en

werd uiteindelijk niet een nieuwe, elektrische

zorgvuldig gekozen. accenda is de vervoeging van

auto. Het nieuwe concept is gebaseerd op

het latijnse woord accendo: 'toevoegen' en 'ontste-

het ombouwen van bestaande auto’s die

ken'. Zeker is dat we meerwaarde bieden; accenda

op brandstof rijden naar auto’s

ontsteekt nieuwe ideeën en innovaties en helpt

die op elektriciteit rijden. er

daarna de vlam brandende te houden. Onze naam

zijn inmiddels zo’n 60 stu-

en logo staan voor: kwaliteit, toegevoegde waarde,

denten bij het project

dynamiek, compleet concept, netwerk en project-

recept

review

innovatie

uitgelicht

betrokken. De grootste onderzoek

uitgaan

evenement

project

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

weg is voor het uitwerken en realiseren van innova-

georiënteerd werken.”

November 2011

13 5

Prof.ir. Lou van der Sluis

Toonaangevend boek over smartgrid Onder de veelzeggende, creatieve titel ‘Opgewekt door de buurt’ verscheen 4 oktober jongstleden een nu al toonaangevend boek over ‘smartgridonderzoek in Nederland’. Auteur en samensteller is Lou van der Sluis, hoogleraar elektriciteitsvoorziening aan de TU Delft. “Het boek gaat over de toekomst van onze elektriciteitsvoorziening en vooral hoe het bestaande elektriciteitsnet daar op slimme wijze op aangepast moet worden. Tien promovendi hebben er hun belangrijke bijdrage aan geleverd.” TeksT: rON l a BOrDus BeelD : eriC vaN HOu TeN ( P OrT re T FOTO vaN Der sluis )

lou van der sluis: “Onze elektriciteitcentrales zijn ‘centrale plekken’ van waaruit elektriciteit via verdeelcentra in woningen en bij bedrijven komt. in de toekomst wordt elektriciteit voor een belangrijk deel (ook) anders opgewekt, wat wel zal moeten trouwens, als we naar een duurzame samenleving willen streven. Ook op lagere spanningsniveaus en door particulieren zal elektriciteit geproduceerd worden. Denk onder andere aan windmolens, zonnecollectoren, aardwarmte, wkk-centrales, warmte terugwinmethodes en andere moderne vormen van alternatieve energiewinning.”

"Het boek is een weergave van acht jaar onderzoek.”

De gewonnen energie zal vanuit meerdere richtingen door het net vloeien en zal zelfs opgeslagen moeten worden. van der sluis: “studenten en promovendi hebben individueel en in teamverband onderzoek gedaan naar de noodzaak van aanpassing van ons net op basis van de vraag wat er nodig is om ons net smart te krijgen in die zin dat er een intelligent netwerk wordt gecreëerd om de elektriciteitsvoorziening stabiel, de spanning constant en de levering betrouwbaar te houden. een tiental studenten is inmiddels gepromoveerd op deze problematiek en daar zijn helder geformuleerde probleemstellingen, vernieuwende inzichten en bruikbare oplossingen uit voortgekomen. er zal in de toekomst - zo blijkt - een zwaar beroep gedaan worden op grootschalige introductie van sensors en van vermogenselektronica. Het boek doet op basis van de proefschriften van de promovendi verslag van hun bevindingen.”

Elektriciteitsnet van morgen

Monte Carlo methode De Monte Carlo methode (ook wel Monte Carlo simulatie genoemd) is een verzamelnaam voor rekentechnieken die herhaalde berekeningen gebruiken met willekeurige ingangssignalen. De methode wordt gebruikt voor de simulatie van fysische en mathematische systemen, vooral wanneer een exacte wiskundige beschrijving van het systeem niet haalbaar is. bijvoorbeeld omdat het systeem te complex is of omdat er teveel verschillende variabelen in het spel zijn. Ook is de Monte Carlo simulatie geschikt voor de beschrijving van een complex systeem (zoals het elektriciteitsnet) dat te kampen heeft met grote variaties in de input. Denk aan variaties in zonlicht en wind in een elektriciteitssysteem met veel zonnepanelen en windmolens.

Elektriciteitsnet vanbidirectionale morgen distributie Decentrale Decentrale opwekking, opwekking, bidirectionale distributie

10 10

input verdelingen

Decentrale Decentrale opwekking, opwekking, tweeweg tweeweg distributie distributie

Door Door de de opkomst opkomst van van zonnepanelen zonnepanelen en en windturbines windturbines

Door Door de de opkomst opkomst van van ondermeer ondermeer zonnepanelen, zonnepanelen, windturbines windturbines en en worden worden afnemers afnemers ook ook producenten. producenten. Wijken kunnen (tijdelijk) (tijdelijk) stroomopwekkende stroomopwekkende Cv-ketels Cv-ketels veranderen veranderenWijken steeds steedskunnen meer meer afnemers afnemers zelfvoorzienend zelfvoorzienend worden in in hun hun elektriciteitsverbruik. elektriciteitsverbruik. Het van van elektriciteit elektriciteit tijdelijk tijdelijkworden in in producenten. producenten. Hierdoor Hierdoor kunnen kunnenHet wijken wijken (tijdelijk) (tijdelijk) zelfvoorzienend zelfvoorzienendwordt worden worden in hun hun elektriciteitsverbruik. elektriciteitsverbruik. distributienetwerk distributienetwerk wordt een eenin uitwisselingspodium uitwisselingspodium tussen tussen Het Het distributienetwerk distributienetwerk is is niet niet langer langer een een verdeelstation verdeelstation in het het verbruikers verbruikers en en opwekkers. opwekkers. De De boomstructuur boomstructuur wordt wordtin een een eenrichtingsverkeer eenrichtingsverkeer van van centrale centrale naar naar gebruiker, gebruiker, maar maar een een netwerk netwerk van van eilanden. eilanden. uitwisselingspodium uitwisselingspodium tussen tussen gebruikers gebruikers en en opwekkers. opwekkers. Uit Uit de de boomstructuur boomstructuur van van het het traditionele traditionele elektriciteitsnetwerk elektriciteitsnetwerk groeit groeit zo zo een een netwerk netwerk van van onderling onderling verbonden verbonden eilanden. eilanden.

Het is een veelgebruikte techniek geworden in tal van disciplines van de financiële markten tot elektriciteitsnetwerken.

output variabelen

De eerste toepassingen stammen uit het werk aan kernwapens in Los Alamos (VS) in de tweede helft van de jaren ’40 van de vorige eeuw. De Poolse wiskundige Stanislaw Ulam had bedacht dat je de uitkomst van ingewikkelde processen (hij dacht aan patiencen) soms beter kon achterhalen door het een (groot) aantal keren uit te proberen, dan te proberen het precies

Op die manier geeft een Monte Carlo simulatie informatie over de mogelijke waarden van de uitkomsten en de waarschijnlijkheden ervan voor bepaalde systeemkeuzes.

te berekenen. Hij werkte het idee uit met de computerpionier John von Neumann, omdat het Ulam wel duidelijk was dat de herhaalde simulaties het best met een computer gedaan konden worden. Zoals

model

Een Monte Carlo simulatie vertaalt variaties in de ingangsvariabelen in variaties in de uitgangsvariabelen van het systeem. De ingangsvariaties zijn gebaseerd op waar-

De Monte Carlo methode is ook geschikt voor de simulatie van zeer complexe of niet-lineaire systemen. beleidsmakers maken er gebruik van om in hun beslissin-

schijnlijkheidsverdelingen uit de praktijk, of ze worden aan relevante theorieën ontleend.

gen rekening te houden met onzekerheden.

11 11 77 380 380 kV kV

11 88

Boer met met windmolen windmolen 33 Boer Transformatorhuisje Transformatorhuisje

150 150 kV kV

99

Transformatorhuisje Tuinder Tuinder met met warmtekrachtwarmtekracht44 Transformatorhuisje

66 50 50 kV kV

alles in Los Alamos National Laboratory was ook dit project geheim en moest daarom een codenaam krijgen. Ulam koos voor Monte Carlo vanwege het casino waar Ulam’s oom geregeld zijn spaargeld verspeelde.

installatie installatie

44

77

55 33

10 10 kV kV

33

Bottum-up Bottum-up distributie distributie Windmolens, Windmolens, zonnepanelen zonnepanelen en en warmtekrachtinstallaties warmtekrachtinstallaties wekken wekken lokaal lokaal Bottum-up Bottum-up distributie distributie stroom stroom op op waarmee waarmee ze ze in in eerste eerste instantie in in hun hun eigen eigen behoefte behoefte en en die die van vanstroom Windmolens, Windmolens, zonnepanelen zonnepanelen en eninstantie warmtekrachtinstallaties warmtekrachtinstallaties wekken wekken lokaal lokaal stroom de de directe omgeving omgeving voldoen. voldoen. Als Als het het aanbod aanbod de deer lokale lokale vraag vraag overtreft, overtreft, op opdirecte en en voorzien voorzien hun hun omgeving omgeving van van stroom. stroom. Als Als er meer meer stroom stroom wordt wordt opgewekt opgewekt vloeit vloeit de energie energie naar naar een een hoger hoger spanningsniveau spanningsniveau om om elders elders aan aan de de vraag vraag dan dan er erdelokaal lokaal gevraagd gevraagd wordt, wordt, wordt wordt de de stroom stroom naar naar ‘hogere’ ‘hogere’ niveau’s niveau’s gebracht gebracht te te voldoen voldoen of of om om te te worden worden opgeslagen. opgeslagen. ‘Intelligente ‘Intelligente knooppunten’ knooppunten’ om om daar daar aan aan de de vraag vraag te te voldoen voldoen of of om om te te worden worden opgeslagen. opgeslagen. ‘Intelligente ‘Intelligente regelen regelen als als een een soort soort elektrische elektrische verkeersleiders verkeersleiders de de vermogenstromen vermogenstromen knooppunten’ knooppunten’ regelen regelen de de vermogenstromen vermogenstromen tussen tussen vragers vragers en en aanbieders. aanbieders. tussen tussen gebruikers gebruikers en en aanbieders. aanbieders.

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

November 2011

13

18

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

22

55 230 230 VV

10 10

Lokale Lokale Lokale Lokale opslag opslag opslag opslag

11

Oplaadstation Oplaadstation elektrische elektrische auto’s auto’s accu’s accu’s fungeren fungeren als als buffer buffer

Distributiestation Distributiestation op op stadsniveau stadsniveau

Distributiestation Distributiestation op op stadsniveau stadsniveau

Luchtcompressie Luchtcompressie in in mijnschacht mijnschacht energieopslag energieopslag in in lucht lucht Luchtcompressie Luchtcompressie in in mijnschacht mijnschacht energieopslag energieopslag in in lucht lucht

99 33

verdeling van mogelijke uitkomsten.

14

Distributiestation Distributiestation op op

88 77

Distributiestation Distributiestation op op wijkniveau wijkniveau

Oplaadstation Oplaadstation elektrische elektrische auto’s auto’s wijkniveau 66 wijkniveau

77

99

een waarschijnlijkheidsverdeling van de uitkomst. Of ‘uitkomsten’ als er meer dan een uitgangswaarde berekend wordt. Het resultaat is dan, anders dan bij een deterministische berekening, niet één enkele uitkomst, maar een waarschijnlijkheids-

Tuinder Tuinder met met warmtekrachtwarmtekrachtinstallatie installatie

accu’s accu’s fungeren fungeren als als buffer buffer

55

het systeem voor telkens een andere set ingangswaarden (die tot stand komen door een willekeurige steekproef uit de waarschijnlijkheidsverdelingen). De verzameling van alle berekeningen vormt zo

Huis Huis met met zonnepanelen zonnepanelen

Boer Boermet met metzonnepanelen windmolen windmolen 22 Huis Huis met zonnepanelen

55

In feite bestaat een Monte Carlo simulatie uit een groot aantal simulaties van

EWEKT DOOR DE BUURT

n d

sensors en vermogenselektronica

Substation Substation

Onderstation Onderstation

Hydro-opslag Hydro-opslag in in Noorse Noorse bergen bergen

Hydro-opslag Hydro-opslag in Noorse bergen bergen water water de de berg bergin op opNoorse pompen, pompen, water water de de berg bergmet op op pompen, pompen, terugwinnen terugwinnen met turbine turbine terugwinnen terugwinnen met met turbine turbine

Kolen-, Kolen-,gasgasgas- of of kerncentrale 11 11 Kolen-, Kolen-, gasof ofkerncentrale kerncentrale kerncentrale

Intelligente Intelligente

Een korte geschiedenis van elektrisch licht

Verlichting was historisch een van de eerste toepassingen van elektriciteit. De netspa

220 Volt en de gestandaardiseerde netfrequenties 50 of 60 Hertz vinden er hun oorsp Gloeilamp De eerste lamp was een gloeilamp (Thomas Edison, 1879) die ook ruim 130 jaar later nog heel herkenbaar is. Binnen het glazen bolletje zit een dun draadje dat de stroom geleidt. Dat gloeit op en begint licht begint uit te stralen. Om oxidatie van de gloeidraad te voorkomen is de glazen bol gevuld met een inert (chemisch inactief) gas. De gloeilamp produceert naast licht vooral veel warmte (typisch 95 procent); het is een zeer gewaardeerde maar geen efficiënte lichtbron. • Een gloeilamp is een pure Ohmse weerstand. Dat betekent dat de stroom door de lamp in fase is met de spanning over de lamp. Het vermogen (40, 60, 75 Watt) wordt gebruikt als kengetal om onderscheid te maken tussen de aangeboden lampen. • De helderheid van een lamp is in te stellen met een dimmer die de amplitude van de voedingspanning regelt. Regelbare transformatoren of weerstanden

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

19

illustratie: illustratie: cc 2011 2011 www.kennisinbeeld.nl www.kennisinbeeld.nl

lamp verdampt de g en de metaaldamp s nenwand van de gla

hoger-orde harmonische kunnen leiden tot een aanzienlijke spanningsval omdat de inductieve impedantie toeneemt met de frequentie, en daarmee ook de spanningsval over de impedantie. Het gevolg van de vervormingen is dat de netspanning op het aansluitingspunt bij de klant niet meer de ideale sinusvorm heeft.

brandt de gloeidraa lamp vervangen wor

36

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

deeltjes terugzet op zelf-reparerende mec de temperatuur van g worden dan in een Hierdoor heeft een grotere lichtopbreng

Tegenwoordig is de fl meest voorkomende

nen vinden elektrisch waarbij door de bot nen met kwikionen u vrijkomt. Fluorescer binnenkant van de la straling om in zichtba tielampen geven min gloeilampen bij de licht) en ze gaan ook

daarmee het vermogen dat door de lamp vloeit en ook de hoeveelheid licht. • Een bijverschijnsel van dimmers is vervorming van de netspanning. Dimmers sturen namelijk niet-sinusvormige stromen door het elektriciteitsnet. Die stoor-

Bij een halogeenlamp sel gevuld met een h bindt aan de metaald

TL-balk

zijn daarvoor te gebruiken, maar die zijn groot, duur en inefficiënt. Moderne dimmers werken elektronisch: ze hakken de voedingsspanning in stukken, waardoor de vorm van de spanning verandert, en

stromen veroorzaken een spanningsval

Intelligente Intelligente knooppunten knooppunten knooppunten knooppunten

over iedere impedantie die ermee in serie geschakeld staat en dat leidt tot vervormingen van de netspanning. Vooral

Halogeenlamp De halogeenlamp is een verbeterde versie van de gloeilamp. In een gewone gloei-

Maar anders dan een niet zondermeer op d gesloten worden. Er (uitgevoerd als een s lamp) om de stroom door de lamp te bepe een starter nodig om

Vuur

Column

Breen onderzoek in Nederland Meed Boek gratis

intelligente energievoorziening: nu en in de toekomst

Het boek is een initiatief van de in agentschapNl elektriciteit wordt de energiedrager van de toekomst. Het elektriciteitsvoorziening systeem is daarbij een onmisbare schakel, want het faciliteert het transport van elektriciteit van de primaire bronnen van energie naar de consumenten. De noodzaak van balanshandhaving tussen opwekking en consumptie en de noodzaak van robuustheid, veiligheid, stabiliteit en van een hoge leveringszekerheid waren van oudsher de drijfveren achter het ontwerp en de bedrijfsvoering van het net zo we dat nu kennen.

participerende ministeries van economische zaken, landbouw en innovatie en schetst een beeld van de onderzoeksvraag van het acht jaar durende ‘innoatief onderzoeksprogramma elektromagnetische vatief

Opgewekt door de buurt nd

sande uit Nootdorp verzorgde en drukte het 70 pagina’s tellende fullcolour boekwerk dat opvalt door zijn leesbare tekst, verhelderende illustraties en fraaie foto’s. Het boek is niet in de winkel te koop.

a elektromagnetische vatief onderzoeksprogramm t) waarvan dit boek vermogenstechniek (iOp-emV een beeld schetst.

Belangstellenden kunnen het bestellen via e-mail:

nederlandse elektricide conclusie? Het huidige voor de omvorming teitsnet is tamelijk geschikt vereist wel een groottot smartgrid, maar dat en vermogenssensors van e schalige introducti a. elektronic

Opgewekt dOOr de buurt

smartgridOnder zOek

ning in nederland gaat de elektriciteitsvoorzie ing zal steeds meer veranderen. naar verwacht plaatsvinden, en steeds opwekking in de buurt op afstand. maar wat minder in grote centrales van de netspanbetekent dat voor de stabiliteit een stabiele stroomning? is er eigenlijk wel stellen uit wisselvallige voorziening samen te ns en zonnepanelen, en bronnen als windmole huidige elekHet llaties? uit autonome wkk-insta niet op ingericht; het triciteitsnet is er in elk geval van de vorige eeuw. is is grotendeels een erfenis t en flexiintelligen een naar vormen dat om te bestendig is? dat is de bel netwerk dat toekomst acht jaar durende innoonderzoeksvraag van het

Opgewekt dOOr de buurt

vermogenstechniek’ (iOP-emvT). Drukkerij van de

Smartgridonderzoek in Nederla

smartgridOnderzOek in nederland

in nederland

Onder invloed van een aantal actoren (CO2 reductie, duurzame bronnen, marktwerking en betrouwbaarof via [email protected]; het lou van der sluis heid) is het elektriciteitsvoorzieningsysteem zich aan wordt dan gratis toegestuurd. Het het ontwikkelen, met doel meer decentrale opwekboekwerk is zeker deinterview moeite waard. reportage recept review innovatie uitgelicht king te kunnen faciliteren, maar daarnaast ook grote elektriciteitstransporten bij hoge spanningen mogelijk te maken. De bedrijfsvoering van het net krijgt in toenemende mate te maken met onzekerheden. Daarom medisch onderzoek wedstrijd In het kader van het IOP-EMVT onderzoeksprogramma hebben tien uitgaan evenement project is een nieuwe wijze van besturen, van monitoring en van beveiliging noodzakelijk. Hierbij speelt, gegeven de promovendi gewerkt aan de TU's van Delft en Eindhoven. In Delft lag het grootschaligheid van kleine autonome opwekkers, toeaccent op hoogspanning en transportnet, in Eindhoven op distributiepassing van informatie en communicatietechnologie een belangrijke rol. medisch onderzoek netten en hetwedstrijd laagspanningsniveau. De promovendi zochten uit hoe het uitgaan evenement project huidige elektriciteitsnet intelligenter en flexibeler gemaakt kan worden. Het ministerie van economische Zaken heeft zich de ontwikkelingen tijdig gerealiseerd en in 2002 is, in het Georgios Papaefthymiou ontwikkelde een wiskundig model dat wisselende belastingen van het elektriciteitskader van een innovatiegericht OnderzoeksProgramma netwerk simuleert. Muhamad Reza berekende het maximale aandeel van duurzame elektriciteit zonder dat er (iOP), het onderzoek op het gebied van de elektro stabiliteitsproblemen optreden. Andrej Jokic onderzocht de veranderingen op de elektriciteitsmarkt als gevolg magnetische vermogens Techniek, met daarin het provan het groeiend aandeel groene stroom. Jody Verboomen laat zien hoe om te gaan met grootschalige rush-ins gramma intelligente Netten, van start gegaan. Het iOPvan groene stroom vanuit het buitenland. Cai Rong toonde aan dat gloeilampen een stuk gevoeliger zijn voor emvT heeft op landelijk niveau de banden tussen de flikkeringen - als gevolg van snelle spanningsvariaties - dan spaar- en ledlampen. industrie en de drie Technische universiteiten verstevigd en de industriële partners aangezet nieuwe producten te ontwikkelen. in het europese netwerk, zoals Sjef Cobben ontwikkelde een kwaliteitslabel voor elektriciteit aan de meterkast. Anton Ishchenko berekende dat gecreëerd is door de Brusselse FP~7 projecten, zijn de stabiliteit van een smartgrid. Frans Provoost wijst plekken aan in het elektriciteitsnet waar intelligente de Nederlandse deelnemers kundige en gewaardeerde knooppunten ingebracht kunnen worden. Johan Morren laat zien dat vermogenselektronica een belangrijke rol partners geworden. Zo hebben de consultancy activispeelt bij de invoering van groene stroom. Roald de Graaff laat zien welke rol vermogenselektronica speelt in teiten van onderzoeksinstituten als kema in landen intelligente knooppunten van het net en in intelligente onderstations. waar de energievoorziening in de lift zit, denk hierbij in het bijzonder aan China, mede door het iOP-emvT kunnen bloeien. [email protected]

lou van der sluis

ISBN 978-9461860095

9

789461 860095

Bevindingen van tien promovendi

PRAKTIJK WKK:

‘Houtsnippers waren gewoon goedkoper’

De studenten en promovendi die door middel van hun onderzoek aan de resultaten van het iOP hebben bijgedragen, zijn nu immers op het wereldtoneel actief om de uitdagingen die het verwezenlijken van een betrouwbare, robuuste, betaalbare maar vooral intelligente energievoorziening, zowel nu als in de toekomst, mogelijk te maken.

anningen 110 en Het was niet uit milieuoverwegingen dat tuinder Jaap

prong in.

Vink uit beetgum een houtgestookte wkk-installatie aanschafte. Het leek destijds, rond 2005, gewoon heel

gloeidraad langzaam slaat neer op de binazen bol. Uiteindelijk

concurrerend vanwege de lage brandstofprijs.

ad door en moet de rden.

p is het glazen omhulhalogeengas dat zich damp en de metaal-

p de gloeidraad. Dit chanisme maakt dat gloeidraad hoger kan gewone gloeilamp. halogeenlamp een gst.

fluorescentielamp de e lichtbron. Hierbin-

he ontladingen plaats tsingen van elektroultraviolette straling rend poeder aan de amp zet ultraviolette aar licht. Fluorescennder warmte af (dan ezelfde hoeveelheid langer mee.

gloeilamp kunnen ze de netspanning aanis een ballast nodig spoel in serie met de van de gasontlading erken. Daarnaast is er m de gasontlading tot

stand te brengen. Meestal zijn ballast en starter in de armatuur van de lamp aan-

dingsspanning. In grote kantoorgebouwen resulteert dat in een grote blindstroom

gebracht. Tegenwoordig bestaat ook de elektronische ballast die zowel de stroom beperkt als een startspanning opwekt. Fluorescentielampen hebben door de ballast een inductief karakter en de stroom

(een stroom die +/- 90 graden uit fase is met de spanning) en een aanzienlijk ‘reactief’ vermogen. Dat is elektrisch vermogen dat als gevolg van het faseverschil tussen stroom en spanning niet geregistreerd

loopt bijna 90 graden achter bij de voe-

wordt door de verbruiksmeter. Daarom Gloeilamp

Levensduur

1.200

Watt equivalent Prijs per lamp

Spaarlamp 10.000

60 €

1,25

14 €

3,95

LED 50.000 6

Intussen is de prijs voor houtsnippers verdubbeld en is het bedrijven van de installatie volgens Vink moeizamer geworden. Nog steeds is hij de enige tuinder in Nederland met

zijn in kantoren tl-buizen vaak gecompenseerd met condensatoren, zodat de condensatoren het reactief vermogen leveren, en niet het elektriciteitsbedrijf.

een houtgestookte wkk-installatie. Warmtekrachtkoppeling (wkk) is een veelgebruikte techniek onder tuinders. Omdat tegelijkertijd

Spaarlamp Compacte fluorescentielampen of spaarlampen hebben een ballast die geïntegreerd is in de behuizing. De spaarlampen zijn tegenwoordig zo ontworpen dat ze niet meer plaats innemen dan een gloei-

elektriciteit wordt opgewekt en de restwarmte gebruikt wordt voor verwarming van de kassen, is het rendement van dergelijke systemen heel hoog. Voor centrales worden waarden tot 85 procent genoemd. De bio-wkk installatie van Jaap Vink komt zelfs hoger uit omdat relatief veel warmte vrijkomt bij de condensatie van rookgassen van houtsnippers.

lamp. ze kunnen daardoor gemakkelijk gebruikt worden in plaats van gloeilampen. Een nadeel is dan wel dat ze niet te dimmen zijn.

€ 35,95

LED KWh over 50.000 uur Kosten verbruik 50.000 uur (€ 0,20/kWh)

3.000 €

Aantal lampen 50.000 uur

600,42

700 € 140,-

300 € 60,-

5

1

Kosten lampen 50.000 uur

€

52,50

€ 19,75

€ 35,95

Totaal kosten 50.000 uur

€

652,50

€ 159,75

€ 95,95

Het is te verwachten dat op termijn alle verlichting vervangen zal worden door LED-verlichting. Het belangrijkste voordeel van een light emitting diode (LED) is

Veel tuinders kiezen voor gasmotoren die een generator aandrijven en waarvan de koelwarmte gebruikt wordt om de kas te verwarmen.

het lage energiegebruik, gekoppeld aan een lange levensduur. Die eigenschappen dragen eraan bij dat LEDs, veelal in (gekleurde) clusters, steeds vaker de voorkeur genieten boven gloeilamp en spaarlamp.

Om houtsnippers te gebruiken is een ingewikkelder installatie

Gegevens: www.eartheasy.com

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

37

44

OPgEWEKT DOOR DE BUURT

nodig met een stoomketel. De ketel wordt verhit tot er stoom ontstaat van 400 graden Celsius onder 50 bar druk. Die stoom drijft een turbine aan en een generator. De restwarmte uit de stoom en uit de rookgassen wordt gebruikt om het retourwater uit de kassen mee te verwarmen. De installatie bij Vink Sion bv levert 1,15 megawatt aan elektrisch vermogen en 5,5 megawatt aan warmte (waarvan 1,5 megawatt door condensatie van de rookgassen). zelf gebruikt het bedrijf 15 tot 20 procent van de elektriciteit, zodat het aan het net geleverd vermogen iets minder dan 1 megawatt bedraagt. Daarvoor ontvangt Vink een stroomprijs van ongeveer 6 cent per kilowattuur plus 9,6 cent subsidie volgens de MEP-regeling (milieukwaliteit elektriciteitsproductie), een subsidieregeling die in 2006 werd gestopt en in 2008 werd vervangen door de stimuleringsregeling duurzame energie (SDE).

Vink nam de installatie in 2007 in gebruik. Het eerste jaar waren er veel problemen en storingen. “Het was allemaal nieuw wat ze deden met een ketel van Stork, een turbine uit Duitsland en dat werd allemaal samengebouwd. ze hebben het bij mij geleerd.” Na een jaar echter waren de kinderziektes voorbij en sindsdien loopt het systeem, gebouwd door Ingenieursbureau HoSt en Imtech-Vonk, probleemloos. Toch is het niet waarschijnlijk dat er veel van dergelijke installaties bij zullen komen. De prijs van houtsnippers is namelijk flink gestegen. (2,5 kilogram droge houtsnippers geeft evenveel warmte als 1 kubieke meter gas). Volgens Vink is dat het gevolg van het Duitse groene energiebeleid: “Duitsland is zo verschrikkelijk groen dat er een flinke subsidie wordt gegeven op het stoken op houtsnippers.” Daardoor is de vraag de afgelopen vijf jaar flink toegenomen. Tot in Friesland is de aantrekkingskracht van de Duitse subsidie te merken. Vink vat het bondig samen: “Hoe meer subsidie, hoe hoger de prijzen.” Qua CO2-uitstoot presteert de installatie voorbeeldig, wat met het oog op de uitstoot van broeikasgassen en de klimaatverandering een pre is. Dat komt door de unieke combinatie van rendement, biobrandstof en

filtering van rookgassen. Een hoog rendement minimaliseert de uitstoot van kooldioxide, dat geldt voor iedere wkk-installtie. In dit geval komt daar bij dat de CO2-uitstoot anders dan bij fossiele brandstof niet bijdraagt tot de verhoging van de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer omdat bij de groei van hout (vrijwel) net zoveel CO2 wordt opgenomen als dat er bij verbranding vrijkomt. Kort gezegd: biobrandstof is CO2-neutraal. Tot slot bevat de installatie een filter (een ‘wasser’ in het jargon) dat kooldioxide uit de rookgassen afvangt. Het is de bedoeling dat te gebruiken als extra meststof in de acht hectare paprika- en komkommerkassen. Als dat lukt, en dat hangt ervan af of er geen schadelijke gassen met het CO2 meekomen, dan heeft Vink-Sion netto geen CO2-uitstoot, maar een CO2-opname. Vink zelf lijkt het milieuaspect niet bovenmate te interesseren. Hij is vooral bezig zijn bedrijf te runnen te midden van diverse subsidieregelingen, veranderende brandstofprijzen en recentelijk ook nog de voedselhysterie. Vanwege de onrust rondom de EHEC-bacterie heeft hij zijn komkommers maar eerder geruimd dan hij van plan was. Wanneer over drie weken de eerste pluk weer plaats kan vinden, is het weer als vanouds komkommertijd.

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

SMARTgRIDONDERzOEK IN NEDERLAND

michel antal, voorzitter iOP-emvT. 45

November 2011

15 5

n d

Weg en wijs in Delft

Een historisch verhaal over de Nieuwe Kerk

Vuurzeeën, visioenen en dode vorsten interview

reportage

recept

medisch

onderzoek

Waarom is de toren van de Nieuwe Kerk zwart? Vaak woon of studeer je jaren in een stad zonder ook maar iets van de geschiedenis te weten. Daar

wedstrijd

komt nu verandering in. Breen brengt je kennis op peil over Delftse monumenten. Deel één: De Nieuwe kerk op de Markt.

info

rustplaats koningshuis

een enigszins gebukte en nauwe klim naar de top

De kerk is nationaal bekend als de begraafplaats van

Op een vroege ochtend in januari 1351 knielt de

voert over 376 treden. Boven op de top zie je de

het koninklijk huis. een traditie die begon toen aarts-

zonderlinge bedelaar symon neer op het ‘marctveld’

rode daken van de middeleeuwse grachtenpanden

vader Willem van Oranje-Nassau werd vermoord

in Delft. Hij staart onophoudelijk naar de

in gestructureerde rij-

door Balthasar Gerards in ‘het Prinsenhof’. Willem

lucht boven de lege plek waar nu de Nieu-

en langs de grachten

van Oranje wil eigenlijk begraven worden in de Grote

we kerk staat. De knecht Jan Col brengt

staan, krioelen kleine

kerk in Breda, waar het familiegraf van de Nassaus

hem wat te eten, volgt de blik van symon

mensjes rond de ter-

staat. Breda is tijdens de moord in 1584 echter nog

en beide heren zien volgens de Delftse

rasjes op de markt en

in handen van de spaanse bezetter. vanaf die tijd

geschiedschrijving de maagd maria. Ze zit

lijkt de moderne sky-

wordt de Nieuwe kerk noodgedwongen de nieuwe

line van rotterdam

rustplaats van de nazaten Oranje-Nassau.

op haar troon in een gouden kerk. Broeder symon sterft al snel, maar Jan blijft nog tientallen jaren het visioen zien. ‘Dat is

Vanaf de toren heb je mooi overzicht

dichtbij. Op de grond in de

een goddelijk teken, daar moet een kerk herrijzen’,

De zwart verweerde stenen van de bovenste toren

Nieuwe kerk verzegelt

denkt hij. Hij krijgt bijval, al is het maar omdat de uit-

zijn nu duidelijk zichtbaar. veel Delftenaren denken

een 2000 kilo zwaar

dijende stad een tweede parochiekerk nodig heeft.

dat de stenen het zwartgeblakerde resultaat zijn van

plateau de koninklijke

in 1396 wordt de eerste steen gelegd.

de middeleeuwse stadsbrand. een verhaal dat niet

grafkelder.

klopt. voor het bovenste deel van de stenen toren

Het plateau wordt

appeltoren

werd de poreuze ‘Bentheimer zandsteen’ gebruikt.

alleen gelicht wanneer

Delft en het ‘marctveld’ zijn in de mid-

De Zuidwestelijke wind brengt veel vuil mee dat zich

een lid van het koninklijk

deleeuwen omringd door moerasland.

makkelijk in het steen nestelt. Het middenstuk be-

huis wordt bijgezet. De grafkelder blijft

’s Nachts zien mensen vaker vreemde

staat uit arduinsteen, dat harder is en door de eeu-

omringd door geheimzinnigheid. De koninklijke fa-

lichtjes dansen in de lucht. Het godde-

wen heen zijn blanke kleur behield.

milie hult zich in stilzwijgen en staat ook geen we-

lijk visioen is waarschijnlijk brandend

Vroeger ha d n de toren ee rm vo re an de

Toegang Koninklijke grafkelder

tenschappelijk onderzoek toe, in tegenstelling tot

moerasgas geweest. Niettemin kijken

rampgeschiedenis

de parochianen van de Oude kerk ja-

De grote stadsbrand is niet de enige ramp die Delft

grond markeert het praalgraf van Willem van Oranje

loers toe hoe de Nieuwe kerk steeds

verwoest. Onder de huidige Paardenmarkt ligt rond

de plaats van zijn laatste, geheime rustplek.

hoger wordt en honderd jaar later

1650 het Hollands kruitmagazijn met daarin 40.000

is voltooid. De toren ziet er in 1496

kilo buskruit opgeslagen. Naar verluid krijgt kruitop-

anders uit dan nu: een appelvormige

zichter Cornelis soetens op 12 oktober 1654 hoog

nok siert het Delftse straatbeeld.

landen als België, Oostenrijk en spanje. Boven de

bezoek die hij een rondleiding geeft in het magazijn. vermoedelijk zwaait Cornelis tijdens de rondleiding

De ‘appel’ is geen lang leven beschoren. Nog geen

iets te trots met zijn lantaarntje heen en weer en de

vijftig jaar later slaat de bliksem in de kerktoren en

‘Delftse Donderslag’ die daarop volgt, is tot in Den

er breekt een grote brand uit. De brand verwoest

Helder te horen, verwoest de omgeving tot een ki-

driekwart van Delft. De kerktoren wordt opnieuw op-

lometer in de omtrek en doodt honderden mensen.

gebouwd, dit keer met een spitse toren. Na nóg een

Het magazijn is veranderd in een krater van vier-en

blikseminslag en restauratie in 1872, is de totale lengte

een halve meter diep. alle glas-in-loodramen van de

van de toren bijna 109 meter. een hoogte die in Neder-

Nieuwe kerk springen kapot en het duurt nog drie

land alleen wordt geëvenaard door de utrechtse Dom.

eeuwen voordat het gekleurde licht weer, als vanouds, op de kerkvloer weerkaatst.

16

5 November 2011

uitga

uw e Kerk va n de Nie D e toren

Torenhoge klim

TeksT eN BeelD : aNNemieke vaN Der POl

revie

Het Praalgraf van Willem van Oranje

ew

aan

portage

edisch

van de dokter

ook studieverenigingen!

Cafeïne: goed of gevaarlijk?

Iedereen aan de BHV

innovatie

uitgelicht

Studeren vraagt behoorlijk wat van je. Heb je ook vaak moeite met je concentreren tijdens een college? De meest gehoorde uitspraak

dan is: “Ikproject heb koffie nodig!”. Maar hoe werkt dat dan precies? evenement

TeksT eN BeelD : eriC vaN HOu TeN

alle medewerkers van de servicepunten hebben afgelopen maanden meegedaan aan de startercur-

Cafeïne is de stof die hiervoor verantwoordelijk

spoedeisende hulp van het ziekenhuis gezien om-

sus bedrijfshulpverlening. in het opleidingscentrum

is. Naast dat het in koffie zit, wordt het in mindere

dat ze extreme hartkloppingen hebben en denken

de TOl in rijswijk werden alle ins- en outs van het

mate ook verwerkt in cola, thee en chocola. Cafeï-

dat ze een hartinfarct hebben. Bij navraag blijken

blussen van diverse branden (een vlam in de pan

ne stimuleert verschillende functies in het lichaam,

ze meestal vele blikjes energy drink (à 80 mg. cafe-

blijkt overigens heel goed blusbaar met een afgerukt

voornamelijk in de hersenen. Zo wordt onder ande-

ine per blikje) weg te drinken op een dag. aan een

deurtje van een keukenkastje!!) en het behandelen

re de afgifte van adrenaline gestimuleerd, wat een

dodelijke dosis, van ongeveer 15 gram cafeïne, kom

van verwondingen uitgelegd, terwijl er ook veel aan-

zogenaamd stresshormoon is en voor meer aler-

je gelukkig niet zo snel, want dat zou betekenen dat

dacht was voor het voorkomen van calamiteiten.

theid, verhoging van de bloeddruk en hartfrequen-

je150 koppen koffie binnen een paar uur tot je zou

tie zorgt. Het nadeel tijdens je college is wel, dat

moeten nemen (en een vergelijkbare hoeveelheid

een organisatie van de omvang van de Tu Delft kan

adrenaline ook je gevoel van tijd beïnvloedt waar-

met bier is ook al een enorme uitdaging).

niet zonder een goed georganiseerde bhv. Helaas laat de vergrijzing ook haar sporen achter bij de Tu,

door gebeurtenissen trager lijken te verlopen. Het doel van de natuur hiermee is dat iemand sneller

Heb je geen cafeïne te kort, maar écht moeite om

waar veel vrijwilligers de laatste jaren om licha-

kan reageren in een zogenaamde “stresssituatie”.

je te concentreren, ben je constant vermoeid, heb

melijke redenen niet meer in staat bleken de vaak

je last van stemmingswisselingen, geen zin meer in

zware taken uit te voeren. Het is dan ook verheu-

adrenaline zorgt er vervolgens ook weer voor dat er

(leuke) dingen en kan hier geen kop koffie meer te-

gend dat er - uit eigen initiatief - vanuit de besturen

meer dopamine wordt afgegeven, een stofje die er

genop? Dan zit je misschien wel tegen een burn-out

van de diverse studieverenigingen (o.a.life science

onder meer voorzorgt dat je je gelukkiger voelt. een

aan. Niet veel mensen, en zeker studenten, staan

en technology en 3me) is meegedaan aan de BHv

fijn ingrediënt, zou je zo denken… maar zoals met

er bij stil, maar dit kan ook jou overkomen! mocht

cursus in rijswijk. een initiatief dat Breen van harte

alles, is een téveel natuurlijk ook weer niet goed.

je deze klachten hebben, reageer er dan snel op,

Je kunt door een teveel aan cafeïne allerlei licha-

want er zijn genoeg mensen die je kunnen helpen interview reportage

melijke klachten krijgen, zoals rusteloosheid, zwe-

om er weer overheen te komen.

frituren na een avondje stappen) en het vrij houden Dokter vera

breenboekTip

medisch

onderzoek

wedstrijd

medisch

onderzoek

in De Grote atlas van de Belevingswereld heten

een curieuze wereld, waarin werkelijkheid en fan-

landen, steden en eilanden verandering, Chaos of

tasie hand in hand gaan. Daarom zal iedereen voor

Groei, en ze liggen in gebieden als Bergen van Werk,

wie een atlas iets magisch heeft, graag in dit boek

Zee van mogelijkheden of Bronnen van inspiratie. in

verdwalen. De Grote atlas van de Belevingswereld

de vorige Breen tipten we je deze bijzondere atlas

is gemaakt door grafisch ontwerpers Jean klare en

al, helaas stonden toen bij het artikel niet de juiste

louise van swaaij en bestaat uit een aantal grote

afbeeldingen. Deze atlas brengt de wereld van het

overzichtskaarten van de Belevingswereld, detail-

dagelijks bestaan in kaart. verdwalen is niet mo-

kaarten van alle gebieden en een plattegrond van

gelijk, dwalen wel. en, voor wie dat wil, vluchten

de stad verandering. Deze nieuwe atlas is een

ook. Ben je de moerassen van verveling beu, zoek

volledig herziene editie van de atlas van De Bele-

dan sleur op en reis via Neuzelen en Tot slot naar

vingswereld, die wereldwijd in 17 talen verscheen.

uitzien, om van daaruit de boot naar avontuur te

uitvoering: gebonden, geïllustreerd; iSbN: 978

nemen. alle ervaringen van een men-

90 6169 969 9, aantal pagina's: 92, prijs: € 39,90,

senleven zijn in de Grote atlas van de

uitgegeven door De Harmonie, Amsterdam, 2011.

recept

gebracht.

onderzoek

review

uitgaan

innovatie

evenement

uitgelicht

project

van vluchtwegen (kratjes en fietsen in de vlucht-

wedstrijd

De Grote Atlas van de Belevingswereld

Belevingswereld herkenbaar in kaart

bij review veel studenten op het gebied van het innovatie uitgelicht

voorkomen van brand (overbelaste stekkerdozen,

ten en hartkloppingen. Zo worden er tegenwoordig regelmatig kinderen en jong volwassenen op de

ondersteunt. vooral omdat volgens de cursusleiders blijkt dat recept

uitgaan evenement gang) nog veel te verbeteren valt.

uitgaan

evenement

project

project

een tip voor de Sint of de Kerstman. Leuk om te hebben, te geven en/of te ontvangen! (rL)

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

November 2011

17 5

n d

Wim Thijs supervisor oWee en D:DreamTeams:

“We gaan altijd om te winnen, maar verliezen hoort er ook bij” Supervisor van de OWee en D:DreamTeams, Wim Thijs (66), is duidelijk over zijn inzet en omgang met de studenten: “Out of the box denken. Verder denken dan je neus lang is. We gaan altijd voor het beste, we willen altijd winnen, maar het is goed voor je om ook eens te verliezen. Daar leer je vaak nog meer van...” genoegen: toneelspelen, decor bouwen, tekenen en

Wetenschappelijk Onderzoeken. los van alles wat

schilderen, schoolkrant maken, in een bandje spelen en

ik doe en deed ben ik gefascineerd door de omgang

Wim Thijs is geboren in Breda (Princenhage) en woont

piano- en orgelspel. Nog steeds speelt hij regelmatig op

met jonge, bevlogen, intelligente mensen. Dat ik nu

in scheveningen. in de zeventiende-eeuwse renais-

het orgel van de Grote kerk in Breda en in scheveningen

supervisor ben van de D:DreamTeams en de OWee is

sance zou hij zeker een ‘homo universale d.w.z. uni-

bespeelt hij vaak het orgel van de anthonius abt kerk.

geweldig. er zijn op dit moment zo’n 14 DreamTeams

TeksT: rON l a BOrDus

BeelD : eriC vaN HOu TeN

verseel mens’ genoemd worden: een alles-weter-en-

actief, totaal ca. 400 studenten! Door mijn bekend-

kunner. ‘altijd op zoek naar de lagen achter de directe

Nog tijd voor studie?

verschijningsvorm van de dingen; naar het verborgen

Was er nog tijd om te studeren? Wim Thijs: “Nauwe-

kunnen regelen en ritselen. Dat is inmiddels aardig

verhaal’, zegt hij zelf. eigenlijk is hij nog steeds die uni-

lijks. ik deed het eigenlijk een beetje tussen de rest

uitgegroeid in allerlei richtingen en voorziet in een

versele mens gezien zijn activiteiten en kwaliteiten. een

van mijn bezigheden door, waaronder ook filosofische

gunstige context om te presteren. Niet meer en niet

greep daaruit. Hij legde de basis voor het windsurfen

vakken o.a. in leiden en medische zaken in rotter-

minder. alle sucessen hebben de DreamTeams echt

in Nederland en behoorde met zijn zus en broer tot de

dam. Het mocht toen gelukkig nog wèl lang duren! in

helemaal zelf verdiend en behaald."

nationale en internationale top. met elkaar richtten

1967 ging ik werktuigbouw studeren in Delft. ik stu-

ze toonaangevende surfscholen op en hadden ze een

deerde af in 1979 en promoveerde bij professor Henk

uitingen Day-Dreams

florerende import van Windglider zeilplanken, laser

stassen in 1987 op het onderwerp Fault manage-

Wat is het belang van DreamTeams? Wim Thijs: “Het

zeilboten en Pridle catamarans. Wim leidde 8 jaar het

ment / Beslissingstheorie, iets halverwege techniek

zijn uitingen van Day-Dreams. van out of the box

wereldomvattend ‘watersportcircus’, zoals hij het pro-

en psychologie. De filosoof-wiskundige roger Cooke,

denken. van denken in oplossingen. van begeesterd

fessionele windsurfcircuit noemt. Hij jureerde surf-

die onlangs als hoogleraar afscheid heeft genomen,

zijn door techniek en genieten van je eindresultaat:

wedstrijden en zeilwedstrijden in de hele wereld (ook

heeft nog stevig bijgedragen aan de wiskundemodel-

wat is er nou nog mooier dan dat werkelijk werkt

de Olympische spelen in los angeles!). later werd hij

len die ik toepaste op operatorbeslissingen. ik begon

wat je met elkaar vanuit diverse vakdisciplines hebt

directeur van de Nederlandse Watersportbond, toen

een eigen bedrijf, raakte daardoor later weer betrok-

bedacht, getekend, uitgerekend, ontworpen, gefa-

een van de grootste sportbonden in ons land. Op de

ken bij werkzaamheden op de Tu, uiteindelijk trad ik

briceerd, getest en verbeterd? Dan de strijd aan-

middelbare school vond hij ‘alles leuk’ en deed dat met

15 jaar geleden hier in vaste dienst en werd docent

gaan met collega-teams van andere universiteiten

heid in en om de Tu heb ik voor de DreamTeams veel

en ook nog winnen van gerenommeerde teams. Dat is fantastisch, en niet een enkel keertje winnen, maar heel vaak! af en toe verliezen kan daarbij geen kwaad, heeft zelfs grote vormende waarde. De resultaten zeggen hoe goed de studenten van de Tu zijn. een compliment voor allen. alle dreamprojecten zijn een enorm waardevolle leerschool voor de deelnemers. Niet voor niets is de naam D:Dream ontstaan uit de eerste letters van de woorden Delft: Dream realisation of extremely advanced machines. Daar wil toch ieder-

18

een graag aanreview meedoen en bijhoren?” innovatie

interview

reportage

recept

wedstrijd

medisch

onderzoek

uitgelicht

5 November 2011 uitgaan

evenement

project

Hoos Naam: Yonna Welschen Studie: Bachelor Werktuigbouwkunde Delft: Omdat het een leuke stad is om te studeren en om jezelf te ontwikkelen naast je studie. Struikelvak: ik heb drie keer over statica gedaan, maar uiteindelijk wel een tien gehaald. Het kwartje moest even vallen! Food: Zalm met zeekraal. Seizoen: Zomer! Chillen in de zon! Vakantieland: australië, hele mooie natuur! Uitgaan: Festivals en borrels in Delft. Bijbaan: lingerieverkoper, verzorger en bewindvoerder. Lijfspreuk: een lijfspreuk heb ik niet echt. ik probeer zoveel mogelijk dingen te doen die ik nooit eerder heb gedaan of nog niet kan. Ambitie: afstuderen, nog veel reizen en daarna zie ik het wel. Verder nog iets: Nee.

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

BeelD: JasPer BOs

November 2011

19 5

n d

Jan Flach, hoofd transportcoördinatie Damen Shipyards:

“Zonder transport staat

Damen Shipyards bouwt schepen in Nederland en op eigen werven in het buitenland. Vele honderden schepen bevaren al tientallen jaren alle wereldzeeën. Scheepswerven in het buitenland, professioneel onderhoud en snelle reparatie: hoe krijgt Damen alle benodigde materialen tijdig op de juiste plek en plaats? Jan Flach, hoofd transportcoördinatie bij Damen Shipyards in Gorinchem, vertelt over het omvangrijke werk om grote scheepsonderdelen tot en met het kleinste, specifieke schroefje probleemloos naar het werk te vervoeren met bijbehorende juiste documenten en vergunningen. TeksT: rON l aBOrDus BeelD: Pr DameN & rON l aBOrDus

“stilstand is een economisch probleem, stilstand kost immers geld, veel geld. Dat geldt voor werk op een

20

5JuNi 20112011 November

“Zonder transport staat alles stil”, begint Jan Flach

werf dat niet vooruit kan, dat geldt voor een schip dat

(43) met merkbaar genoegen het gesprek over het

niet vaart, enzovoort, enzovoort. een opeenstapeling

omvangrijke werk dat hij met zijn afdeling coördineert.

van kosten veelal, want ook ander werk kan erdoor in

Damen shipyards:

alles stil”

interview

Scheepsbouw over de hele wereld volgens reportage recept een uniek concept

het gedrang komen, producten worden eventueel niet

gazijnen en van onze leveranciers volgens een strakke

Damen shipyards is de grootste scheepsbouwer van

op tijd afgeleverd, medewerkers werken niet en moe-

planning aan- en afgevoerd worden. materialen wor-

Nederland met ruim 6000 werknemers werkzaam

ten toch betaald worden. service, klantgerichtheid en

den vervolgens zorgvuldig en nauwkeurig in onze

op 35 werven verspreid over de hele wereld. Jaar-

leverbetrouwbaarheid staan dus hoog in ons vaandel.”

eigen Damen- of rederijcontainers geladen of in andere wedstrijd

lijks bouwt Damen tussen de 120 en 150 schepen. medisch onderzoek

worden. Het tijdsschema is essentieel. Te laat op een

standaardconcept is de kracht: het bedrijf heeft

Hoe is de afdeling transport van Damen erop voorbe-

werf of bij een klant komen is uit den boze, te vroeg ko-

op de werven schepen op voorraad. Die standaard-

reid? Jan Flach: “in ons centraal magazijn in Gorinchem

men eigenlijk ook. Want: waar sla je materialen op? en

schepen worden afgebouwd naar de wensen van

hebben we veel gangbare materialen en onderdelen op

als ze ergens liggen, raken de soms kostbare onderde-

klanten. Tegelijk bouwt Damen uiteraard ook unieke

voorraad liggen en vooral hebben we goede contacten

len dan niet beschadigd of lopen ze ander risico? er kunwedstrijd

schepen waar er maar onderzoek één van is. Hoogopgeleide medisch

met onze toeleveranciers. Dus kunnen we snel antici-

nen zich ook andere problemen voordoen: een vervoer

medewerkers houden zich voortdurend bezig met re-

peren op een (nood)situatie, als de klant hierom vraagt.

kan vertraging oplopen. Niet alles kan je voorzien. Nog-

search, productverbetering en productontwikkeling.

Onze afdeling zorgt dat het juiste vervoer wordt geko-

maals, het is een boeiende uitdaging om alles wat je

Nadrukkelijk zoekt het bedrijf de samenwerking met

zen afhankelijk van te verzenden onderdelen en materi-

kan voorzien en kan plannen goed op de rit te krijgen.”

Tu, marin en TNO. Naast kwaliteit staat ook duur-

Transport van alle materialen

alen, op basis van de gemaakte afspraken tussen onze

laadeenheden, die vervolgens wereldwijd vervoerd

snelheid van leveren op basis van een bijzonder

zaamheid hoog in het vaandel.

verkopers en onze klanten. meestal per schip, maar ook

Ook papierwinkel regelen

per vliegtuig, koerier of over de weg en afhankelijk van

“Bij Damen beseffen we terdege dat onze kracht ook

een uitgebreide range schepen vindt wereldwijd hun

de grootte soms zelfs ‘hand carried.’ Dan zijn er natuur-

zit in de goede planning van en voor het werk”, aldus

‘weg’. standaardschepen in lengte van 10 tot 150

lijk ook de materialen die nodig zijn op een van de eigen

Jan Flach tot slot. “service naar klanten die vertrouwen

meter. De ‘product-markt-combinaties’ zijn benoemd

scheepsbouwwerven in Nederland of het buitenland.

hebben in ons bedrijf en die je dus beslist niet in de

als: harbour services, offshore support, naval & pa-

een compleet team van logistiek medewerkers zorgt

steek mag en kan laten. service ook intern: immers als

trol, yachting, shipping, public transport, dredging,

vanuit Gorinchem dat de bouw tijdig kan beginnen en

vanuit Gorinchem het transport van materialen van gro-

fishing en pontoons & barges. Damen verzorgt ook

vooral voortgang vindt. De afdeling transport is vaak de

te onderdelen tot en met een miniem onderdeeltje goed

componenten en voert reparaties en onderhoud

laatste schakel en zorgt ervoor dat de werf in bijvoor-

geregeld is, verloopt het werk op een werf ook goed en

uit. schepen bouwen ze desgewenst waar ook ter

beeld vietnam de juiste hoeveelheid staal op het juiste

komt dat natuurlijk de kwaliteit van onze schepen ten

wereld ‘on site’, eventueel met gebruikmaking van

moment op de werf ter plekke heeft, soms vervoeren

goede. mensen ter plekke hebben veelal geen weet,

lokale werknemers en onderaannemers. medewer-

we zelfs grote delen van in ons land gemaakte onder-

wat er zoal komt kijken in de voorbereidende fase.

kers van Damen zijn dan betrokken bij het project als

delen, die aldaar worden geassembleerd.”

los van wat ik net vertelde, moet er ook veel papier-

bijvoorbeeld projectmanagers en natuurlijk kunnen

werk worden verricht. Denk aan in- en uitvoerrechten,

ze ter plekke of in Nederland trainingen verzorgen

ladingpapieren, verzekeringen, havenfaciliteiten, ver-

en de know-how leveren die noodzakelijk is om een

Jan Flach: “een uitdagend logistiek proces, dat al bij

gunningen, gevaarlijke stoffen, documentaire kredieten,

schip of meerdere schepen op kwalitatief hoog ni-

de inkoopafdeling begint. in Gorinchem laten we de

enzovoort; dat kan per land en zelfs per stad en haven

veau en volgens de Damen standaard te bouwen.

meeste scheepsonderdelen centraal bij elkaar komen

verschillen. Ook die zaken moeten geolied verlopen.

Damen is voor medewerkers een interessante werk-

en moeten we ervoor zorgen dat alle benodigde ma-

Fantastisch werk om met mijn afdeling die bijdrage aan

gever met voortdurend uitdagend werk, veel kansen

terialen, gereedschappen en machines uit onze ma-

het bedrijfsproces van Damen te leveren.”

en een aanlokkelijk toekomstperspectief.

uitdagend proces

Zeal ZeaL

Vuur Breen Meed

November JuNi 20112011

21 5

review

uitgaa

uitgaa

n d

Human Power Team

Strijden voor wereldrecords in een

Sinds vorig jaar is er weer een nieuw Dreamteam opgestaan bij de TU Delft. Het Human Power Team gaat de strijd aan met andere teams, door te proberen een wereldrecordpoging te rijden met een zelfontwikkeld human powered vehicle. Dit maakt ze meteen uniek binnen de andere dreamteams in Delft, want ze hebben dus als enige geen motor. Paul Denissen, 5de jaars student, vertelt over het project waar hij sinds dit jaar de projectleider van is. TeksT: JOYCe lusTeNHOu W er BeelD : Paul DeNisseN

Fietsen in the middle of nowhere

mooie vorm fiets en is na 30 jaar “trial-and-error”

afgelopen zomer is het team afgereisd naar Battle

tot een kleinere, efficiëntere fiets gekomen. Wel

Natuurlijk doet hij dit project niet alleen, in totaal wer-

mountain, Nevada voor de allereerste poging het

een mooi verschil met het Delftse/amsterdamse

ken er 25 mensen aan het project. vijf andere Delftse

wereldrecord te verbreken. samen met 10 andere

team. Na veel onderzoek en testen kwamen ze er

studenten werken samen met Paul fulltime, daar-

teams mochten zij door de woestijn rijden om de

al snel achter dat ze met hun kennis meteen al een

naast werken er studenten parttime en bij dit project

snelste tijd neer te zetten met hun fiets de veloX.

goede gooi zouden kunnen doen naar het wereld-

werken er ook studenten van de vu uit amsterdam

maar hoe werkt zo’n wereldrecordpoging precies?

record. een wereldrecord had er misschien zelfs in

mee. Deze amsterdamse studenten studeren bewe-

‘Je hebt 8 km om op snelheid te komen. Je wordt

gezeten als de weersomstandigheden beter waren

gingswetenschappen en zorgen voor de selectie van

eerst vanuit stilstand 15 meter geduwd, anders

geweest.

de fietsers, voor de trainingen en kijken ook naar de

valt de fiets om, en dan gaat de fiets 8 km accele-

ergonomie. Paul: ‘Wij zijn natuurlijk techneuten en

reren’, legt Paul uit. ‘De laatste 200 meters wordt

Nog een wereldrecordpoging

we kunnen precies berekenen wat voor motor er in

de snelheid gemeten, daar moet je het record van

Naast een sprintrecord, doet het Human Power Team

de fiets zou moeten en met welke specificaties, maar

133 km/uur verbreken en dan heb je nog 2 km om

ook mee aan een uurrecord. Hier worden dan ook an-

wat voor sporter we zoeken, daar weten wij

af te remmen.’ Het Human Power Team zette dit

dere fietsers voor geselecteerd die een uur lang zo

niet zo veel van af.’ De vu-studenten

jaar een tijd neer van 129,6km/uur, helaas niet

hard mogelijk kunnen fietsen. Hoewel de focus bij het

zetten een uitgebreid selectiepro-

goed genoeg voor een nieuw wereldrecord. maar

bouwen van de fiets op sprint ligt, kan de fiets ook

ces op voor de fietsers waarbij ze

ze hebben wel in hun allereerste poging de wed-

goed gebruikt worden voor het uurrecord. ‘Je moet

ligfietsers uitnodigen, maar ook

strijd gewonnen en zelfs de wereldrecordhouder

zoveel mogelijk afstand afleggen in een uur, waar

wielrenners, roeiers, hardlo-

verslagen, een knappe prestatie voor een nieuw

dan ook je snelheid uit volgt’, vertelt Paul, ‘maar ook

team.

hier waren de weersomstandigheden weer van grote

pers, of andere sporters.

Beeldhouwer vs techneut

22

November 2011

invloed. Hoewel we zagen dat het vermogen van de fietser exact gelijk bleef, gingen we op het eind 10

De oorspronkelijke wereldrecordhouder, sam

km/uur langzamer dan in het begin’. met een gemid-

Whittingham, doet al 30 jaar aan deze wed-

delde tijd van 88 km/uur werd ook hier het wereldre-

strijd mee. Zijn human powered vehicle de

cord net niet gehaald dat op 91,6 km/uur bleef staan.

’varna’ wordt gebouwd door Georgi Ge-

Omdat bij deze poging de locatie zelf uitgezocht kan

orgiev, oorspronkelijk beeldhouwer van

worden, kan er gezocht worden naar een plaats en

beroep. Hij is ooit begonnen met een

datum met nog betere weersomstandigheden. maar

Vuur

Column

Breen human powered vehicle Meed

keessie en een student Heel zelden kom ik nog op een kringetjesverjaardag. een aantal bekenden om een salontafel met hapjes en drank, zeg maar. Op een van die zeldzame avonden raakte ik in gesprek met een voor mij onbekende oude buurman, zeg maar keessie!, van de jarige die na een paar kleine pilsjes zijn mening tierend afschoot op iedereen. Ook op hen die het niet wilde horen. van tevoren had de gastvrouw me gesouffleerd niet over politiek, buitenlanders, studenten of geld met hem te praten; daarom juist probeerde ik hem uit. “ik werk bij de Tu Delft”, drukte ik na zijn tweede bokbier af. “leuk, man! al die jonge gasten.” Het timide gekeuvel rond de tafel verstomde toen de

natuurlijk valt er ook nog genoeg te verbeteren aan

de beste wielen of hoe kan je het zicht van de rijder

de fiets en daar gaat het team dan ook komend jaar

verbeteren?

aan werken.

met vele testen en trainingen, in windtunnels en op

Plan naar perfectie

de weg, zullen uiteindelijk de puntjes op de i worden gezet om in 2012 wel het wereldrecord in handen

Dit jaar gaan ze veel onderzoek doen om de fiets nog

te krijgen voor de sprint, en het liefst natuurlijk ook

beter te maken, een onderdeel waar nog veel winst

voor het uurrecord.

valt te behalen is de aerodynamica. Paul licht toe. ’We zijn op zoek naar nieuwe, betere vormen die we in CFD-programma’s zetten. De afweging is dat je de overkapping zo aerodynamisch mogelijk wilt maken maar de fietser moet er nog steeds comfortabel in passen.’ Omdat het doel van het team is dat iedereen heel veel leert over alle facetten van het ontwerpen, proberen ze zo veel mogelijk de fiets zelf te maken. in samenwerking met bedrijven hebben ze de veloX helemaal zelf ontwikkeld. en natuurlijk gaan ze opnieuw bekijken of er iets aan het ontwerp kan worden veranderd voor het beste resultaat. maken ze wel gebruik van

buurman brullend begon: “Wat nou leuk? Die studenten van jou zijn vadsige, luidruchtige, brallende en bezopen, onplezierige dikzakken die eenmaal onder de beschermende vleugels van moeder vandaan zich hier foute dingen permitteren die zij in hun achtergebleven limburgs gat van waaruit zij in onze stad zijn neergestreken nooit hadden durven dromen. vanaf dag een nemen

Human Power Team

ze bezit van mijn mooie stad, trekken van sociëteit

Het Human Power Team werkt fulltime in de Tu wijk, in de Dreamteam hal op stevinweg 4. Hier is ook de veloX gestald voor iedereen die graag een kijkje zou willen nemen. Het Human Power Team zoekt ook altijd versterking, vooral de laatste maanden tijdens de productie, dit is zeker interessant als je altijd al eens hebt willen helpen meebouwen aan een echt Dream Team project van de Tu Delft. voor meer informatie en blogs en video’s van de trip naar Battle mountain, kijk op www.hptdelft.nl.

naar sociëteit om daar met hun eeltloze handen deel te nemen aan wedstrijden als plafonnière hangen, pils kantellen en worstelwedstrijden op de vierkante meter. Om uiteindelijk laveloos als een baby aan de gracht in slaap te vallen. en dat allemaal van mijn belastinggeld. laat die stuutjes maar eens meekomen naar de haven dan leer ik ze wel wat anders dan a kwadraat is b kwadraat min c kwadraat!” Dit ging nog even verder zo, vooral opdat ik hem constant voedde. De perceptie van keessie hield mij daags erna nog bezig. Want wat weten we eigenlijk van de Delftse student? De docent zal zeggen: een buitengewoon intelligent jongmens die leergierig is en weet wat hij wil, en zich door niets of niemand van zijn uiteindelijke doel zal laten afbrengen. Dat doel is een bijzondere bijdrage leveren aan enige maatschappij. Hij is zich terdege bewust van zijn uiterst verantwoordelijke taak, die hij als hooggeleerde tot zijn overlijden zal moeten volbrengen. Hij zal tenslotte zijn leven lang blijven leren. en de encyclopedie? Wat zegt die? iemand die hoger onderwijs volgt. Tja, daar kan niemand wat mee. Blijft natuurlijk over de student zelf. Die is er in het algemeen duidelijk over. Hij/zij is probleemoplossend, breed georiënteerd en hardwerkend. Hij wil uiteindelijk snel flink geld verdienen, veel reizen en vroeg met pensioen. Je kunt wel stellen dat de waarheid ergens in het midden ligt, althans dat is mijn perceptie, maar niet die van keessie.

Zeal

Vuur

Breen al in Delf t (Beeld Jasper Bos) Huldiging van de winn aars in de D:Dreamh ZeaL Meed

eric van Houten

November 2011

23

n d

3D hologrammen worden steeds sneller

Princess Leia: science fiction of werkelijkheid? Heb je Star Wars wel eens gezien? Waarschijnlijk herinner je je de scène uit Star Wars I wel, waarin princess Leia door R2-D2 wordt geprojecteerd in 3D en tegen Obi-Wan Kenobi begint te praten. Science fiction natuurlijk, maar wie weet, wordt dit in de toekomst heel normaal. Als je moeder belt, staat ze zomaar in je kamer naar al die vuile was te kijken. Je vliegt niet meer de wereld over om je collega’s te spreken, via hologrammen wordt iedereen naar één vergaderzaal gehaald. Conference calls waren nog nooit zo echt. Maar zo ver is het nog niet. Breen zocht uit wat hologrammen zijn, Bankpasjes en bankbiljetten en of we dit soort scenario’s nu eigenlijk kunnen verwachten. Deze statische hologrammen worden al veel gebruikt, bijvoorbeeld op bankpasjes en bankbiljetten. inmiddels TeksT: Julia Cr a mer

de fotografische plaat. met een andere spiegel wordt

kunnen er ook hologrammen gemaakt worden die geen

het eerder afgebogen licht ook naar de fotografische

laserlicht nodig hebben om te verschijnen. met een ha-

een foto is een twee-dimensionale afbeelding van een

plaat gebracht. Op de plaat komen de twee lichtbun-

logeenlampje schuin boven de afbeelding komt het ho-

drie-dimensionaal voorwerp. Op een simpele manier

dels elkaar tegen. en een bekend verschijnsel van gol-

logram een heel eind. en hierdoor kunnen ze achter de

bekeken wordt op een lichtgevoelige plaat de intensi-

ven treedt op: interferentie.

kassa gewoon checken of jouw geld wel echt is. Het

teit van het licht afkomstig van het voorwerp gemeten.

wordt dus al veel gebruikt, die statische hologrammen,

met deze informatie kan er een twee-dimensionaal

interferentiepatroon

plaatje worden ontwikkeld. een hologram gaat een

Het licht dat via het object is gegaan heeft verschil-

hologrammen zijn een stuk moeilijker te maken. Het licht-

stukje verder. De lichtgevoelige plaat is nog steeds

lende weglengten, afhankelijk van de vorm van het

gevoelige materiaal heeft geen geheugen, en omdat het

twee-dimensionaal maar maakt niet alleen gebruik van

object. Hierdoor komt het met verschillende fasen

voor een dynamisch beeld steeds ververst moet worden

de informatie over de intensiteit van het licht maar ook

aan bij de fotografische plaat. met behulp van de

zie je een afbeelding al snel ‘flikkeren’. een jaar geleden

over de fase van het licht.

‘referentie-lichtstraal’ ontstaat er een bepaald inter-

kwamen onderzoekers van de universiteit van arizona

in de figuur wordt weergegeven hoe de afbeelding pre-

ferentiepatroon, dat afhangt van de precieze vorm van

met het eerste hologram dat echt een beetje in de rich-

cies wordt gemaakt. Omdat de fase-informatie van het

het object. Nu kan de fotografische plaat worden ont-

ting kwam. met een beeld per twee seconden konden er

licht nodig is, wordt er begonnen met coherent licht:

wikkeld. Wanneer de ontwikkelde plaat op de plek van

al wat bewegingen worden waargenomen.

licht waarbij elke ‘lichtstraal’ in fase is met de andere.

de fotografische plaat wordt geplaatst kan het object

Het licht komt aan bij een ‘beamsplitter’. Deze spiegel

worden weggehaald. alleen de referentie-lichtstraal is

laat een deel van het licht door, maar een ander deel

nog maar nodig. Wanneer deze vanuit dezelfde hoek op

in februari dit jaar deed miT er nog een schepje bovenop.

wordt gespiegeld opzij. Het licht dat wordt doorgelaten

de afdruk wordt geschenen verschijnt het hologram van

een student verkleed als princess leia werd met 15 beel-

bereikt het weer te geven object en dit licht gaat naar

het object op dezelfde plaats als het object eerst stond.

den per seconde weergegeven als hologram. een hele

maar zo staat je moeder nog niet in je kamer. Dynamische

verbetering in de goede richting: voor real-time weer-

Beamsplitter Coherent light beam

leia als hologram

gave zijn 30 beelden per seconde nodig. Waar arizona

Illumination beam

gebruik maakte van 16 camera’s die vanuit verschillende

Object

hoeken het object bekeken, kwam miT met een meer commerciële manier. De kinect camera die bij de Xbox 360 hoort, werd gebruikt om de persoon op te nemen.

Object beam

als het aan de ontwikkelaars ligt, komt het real-time hologram dus al snel op de markt. Het past prima in de ontwikkelingen, uit je broekzak vouw je

Reference beam

een blaadje uit waarop je digitale krant

Miror

24

Photographic plate

interview

reportage

wedstrijd

medisch

verschijnt, terwijl je met je dove vriend

uit amerika een gebaren-gesprek voert, recept real-timereview innovatie en in 3D.

uitgelicht

5 November 2011 onderzoek

uitgaan

evenement

project

Hoos Naam: Jesse slim Studie: Technische Natuurkunde & Technische Wiskunde (combinatiestudie) Delft: ik kom zelf uit Groningen, waar deze studies ook worden aangeboden, maar het leek mij leuk om eens ergens anders een kijkje te nemen. Delft kwam al gauw in mijn vizier, aangezien ik zelf altijd wel een beetje van knutselen en dingen klussen hield. Dat komt wel mooi terug in de Delftse mentaliteit! Struikelvak: een struikelvak ben ik nog niet echt tegengekomen, maar vorig jaar ben ik met analyse 2 wel bijna een beetje in de knel gekomen, door mijn eigen schuld. Te veel colleges geskipt, maar het is me toch gelukt om dat in de witte week recht te trekken gelukkig! Food: een broodje Döner gaat er bij mij op vrijwel elk moment van de dag (of nacht) wel in! Toch jammer dat de Nederlandse keuken zulke snelle en simpele hapjes niet heeft weten voort te brengen. Seizoen: Zomer! maar dan moet ie niet al te nat zijn. Vakantieland: een vast lievelingsvakantieland heb ik niet, mijn ouders hebben me vroeger gelukkig een heleboel landen laten zien. als ik moet kiezen dan eindigt Zwitserland toch wel hoog, al zal dat als student wel een duur grapje zijn. Uitgaan: Geef mij maar een lekker biertje met vrienden, dat is altijd goed. Bijbaan: Zoekende, toevallig net vandaag op de open dag voorgelicht! Lijfspreuk: Take it like a man. ik heb een beetje hekel aan mensen die zeuren over dingen waar ze zelf voor hebben gekozen, bijvoorbeeld dat er een keer weinig tijd is voor avondeten omdat je lang college hebt en direct daarna moet vergaderen. Ambitie: een doel ontbreekt nog een beetje, maar ik heb ook vooral mijn studies gekozen omdat ik ze leuk vond.

Zeal

Vuur

ZeaL

Breen Meed

BeelD: JasPer BOs

Verder nog iets: alle grapjes over mijn achternaam heb ik al gehoord! November 2011

25 5

n d

Dit is Civiele Techniek!

interview

reportage

recept

wedstrijd

medisch

onderzoek

Wereldrecord: Een boogbrug van 14.000 kratten info

Tussen 7 en 11 oktober heeft Het Gezelschap "Practische Studie" (PS) het wereldrecord ‘grootste overspanning met een krattenbrug’ teruggehaald naar Delft. Het voorgaande record stond met 12,6 meter op naam van Eindhoven. PS heeft met 14.000 Heineken kratten een overspanning van 15 meter weten te bereiken op de Markt in Delft.

TeksT: GuiDO smiT eN JOr smulDers

stapel geworden

BeelD : Hessel PriNs eN JasPer BOs

Zaterdag en zondag stonden in het teken van stapelen, stapelen en nog eens stapelen. met een onge-

Donderdagavond 7 oktober is de eerste laag van

kende hoeveelheid regen en een toenemende wind

de kantelbare fundering op de markt geplaatst. Dit

begonnen wij als organisatie ons toch enige zorgen

bestond uit een zandbed ingepakt in plastic om uit-

te maken. Hoewel de constructie berekend was op

spoelen te voorkomen. Daarop werd een stelconplaat

windkracht 8 blijft het altijd spannend wanneer het

(betonplaat) waterpas gelegd. vrijdagochtend werden

om dergelijke afmetingen gaat. Daarnaast bleek zoals

de dragline schotten als tweede laag van de fundering

verwacht de constructie veel verzakt. Op de plaats

geplaatst. Deze houten balken worden in de bouw

waar de kolommen elkaar hoorden te raken was nog

gebruikt om zwaar materieel in drassige bouwkuipen

een gat aanwezig van enkele centimeters. Dit zou de

over te transporteren. De fundering kon aan de bui-

dag erna met zakken van het steigerwerk en het op-

tenzijde verticaal bewegen zodat er in de loop van de

vijzelen van de fundering opgelost moeten worden.

bouw van de constructie nog bijgestuurd kon worden.

markt bouwterrein

Wereldrecordpoging geslaagd maandag 11 oktober was het zo ver: de wereldre-

in de ochtend veranderde de markt in een waar

cordpoging! Het moment van de waarheid, klopt de

bouwterrein. Wat stond er op de markt? maar liefst

theorie van het opvijzelen van de buitenzijde van de

300 meter hekwerk, twee bouwketen, een container,

fundering? De buitenzijde werden 20 cm omhoog

twee heftrucks, twee verreikers, twee hoogwerkers,

verplaatst. De constructie zette zich zeer goed!

twee 60 tons kranen en natuurlijk 14.000 kratten, of te

maar helaas bleef de spleet bovenin zichtbaar.

wel een leuke logistieke uitdaging. in de loop van de

met 10 man lieten we de steiger zakken, na enkele

dag werd ook nog de steiger opgebouwd. Daarnaast

uren draaien, raakte de twee kolommen elkaar. Nog

werden de eerste 15 lagen kratten gestapeld. Dit lijkt

enkele centimeters zakking van de steigers was

veel, maar er moesten nog ruim 40 lagen volgen!

genoeg! Het was gelukt, de brug stond los!

26

5JuNi 20112011 November

review

innovatie

uit

uitgaan

evenement

p

tgelicht

project

WHEN YOUR CAREER COUNTS...

...JOIN FUGRO Civil Engineering Applied Earth Sciences Geomatics Geosciences investigating planet earth

www.fugro.com/careers global projects - talented teams

Zeal 448 [A] StudentenPakket 190x135OL.indd 1

ZeaL

Vuur Breen Meed

November JuNi 20112011

27 5

02-08-11 09:23

n d

d e t n a wKop Chapeau

s y o b cow r o o v l e o v e g met k e i n h tec Intro

interview

re

wedstrijd

m

wedstrijd

m

Tekst

P O N A A B N E E KIJK VOOR TeksT: rON l a BOrDus

BeelD : eriC vaN HOu TeN

m o .c S B O J Y L E L . W WW

ovatieve bedrijven van d is één van de meest inn In het Westen van het lan thousiaste en creatieve zijn altijd op zoek naar en Nederland gevestigd. Wij inningsproducten of voederproducten, melkw ruw ze on die n de he lijk persoon rktuigbouwkundig ontwikkelen. Ben jij een we len wil r de ver n me ste rsy voe tige achtergrond? otechnische of softwarema talent? Of heb jij een elektr baan. Uiteraard ben je ite voor een interessante Kijk dan op onze vacatures en, om met het Westen’ te komen kijk ‘in s een om m lko we rte ook van ha lijk inhoudt... ech in agriculture’ nu werke h-t ‘hig t wa n zie te en og eigen

28

5JuNi 2011

innovators in agriculture