van vernieuwing
Vonken van vernieuwing Innovatie van leren in organisaties jürg tHÖlke
Inleiding Dit boekje bestaat uit verhalen rond het thema ‘vernieuwing in het onderwijs en de zorg.’ Verhalen van mensen die – soms voor korte tijd soms langdurig – deelnamen aan diverse kampvuren van het Lectoraat Innovatie van leren in organisaties van de HAN, Faculteit Educatie. De verhalenvertellers delen de ambitie om onderwijs en zorg steeds verder te brengen met oog voor kwaliteit en met aandacht voor de menselijke maat. Wij hebben delen van deze verhalen gebruikt om een indruk te geven van de grote en kleine gevolgen die de verandering, vanuit een systemisch perspectief, met zich meebrengt. Voor ons zijn deze verhalen getuigenissen van congruentie tussen hoofd, hart en handen. Het zijn voorbeelden van duurzame vernieuwing van binnenuit. Vonken dus! Enkele rode draden in deze verhalen zijn de bereidheid tot diepgaand onderzoek en vernieuwing in de binnen- en buitenwereld, de kwetsbaarheid in de uitwisseling van ervaringen, de wens elkaar te ondersteunen en vooral het spiegelen van elkaar en elkaars blinde vlekken. Veel leesplezier, Jürg Fionnuala Gerbert Frits
Vonken van verlangen Ik wil, wijd open nieuw kijken naar wat zich aan het zicht onttrekt Door het donker heen mijn schaduw van verborgen pijn, rem, last met mede d’ogen gezien gevoeld erkend Verlicht, ik ben ruimte
Dat achter mij en jou en ons door-voelen-levend-maken hoorbaar in de stilte Ik weet Ik voel anders van ons midden Vurige zon is Jij ziet aanwezig; alle kleuren dan geel waarheid in mij Ontvangen, omarmen Ik weet proeven van terug/geven wat ik niet weet echte woorden bestemming en is nog veel meer Buitelend mijn plek Dat onder ogen en; tussen plus en min van verlangen vonken van verlanHelpen betekenis gen en; Zoeken naar moed mijn rode draad scheppen en de jouwe toekomst voor onderscheiden mijn wijs/jouw wijs Zoeken waar en ons dat toe leidt rood kloppend hart zijn gids Sietske Tanis
Doen! Sommige dingen kun je nu eenmaal niet (alleen) uit een boekje leren. Lionne van der Zande
Je krijgt geen kaartje met de route Je krijgt geen gereserveerde stoel Je loopt er niet zo maar naar binnen Er staat geen welkom op de mat Als je over alle kiezels Als je met een lekke band Als je schielijk door de ramen Als je denkt dat je er bent Dan is het niet gezellig Dan is het ongekend Daar staat daar is daar groet je het grote ongemak De hand al uitgestoken Het denken uitgedaagd
Het hart dat durft te kloppen
Als jij kijkt zie je
Dan sta dan ben dan groei je uit je ongemak
hetzelfde als dat ik een deel zie je mis je Als wij kijken zie je anderen anders alleen een geheel zie je samen
Ontdekkingsreis Schoppen, slaan of zachtjes schreeuwen Tegen de orde Tegen de tijd Ik wil anders Ik wil niet Ik wil nee En wel graag nu Ik laat Veel vonkjes vlammen Maar dan Ontstaat er brand Ik wil anders Ik weet niet Ik voel ja Het hier en nu Vernieuwen, verder en verwekken Zonder orde Zonder tijd Ik laat Mijn vonkjes vlammen In het kampvuur op ontdekkingsreis Els van der Pool
Verbeelden “La Clairvoyance”, Rene Magritte, 1936 (afbeelding gedownload op 21 februari 2015 van http://www.renemagritte.org/la-clairvoyance.jsp)
Het geheel
Ongemak
bevrijding,
Jürg liet tijdens een bijeenkomst dit schilderij zien en ik lachte. […] Door het beeld voelde ik een deur ging open. De vogel vloog naar buiten en speelde in de lucht. […] Lachen was een vorm van genieten en laten zien dat je van anderen vleugels krijgt. Vanuit dit beeld kreeg ik kippenvel. […] Na deze ervaring heb ik vaker (ver)beelden toegepast bij vraagstukken, zodat verhalen als vogels in de lucht vrij konden vliegen. Wat betekent het beeld voor jou? William de Kaste
De juiste plek in het systeem Geen theoretische re flec ties van buitenaf, maar eerlijk persoonlijk onderzoek van binnenuit. […] Mensen nemen hun persoonlijke geschiedenis en gedoe mee in de organisatie waarin ze werken en creëren op basis daarvan een krachtenveld en gedoe met elkaar. […] Ik vond het heel ontroerend en rakend te zien als iemand zich hiervoor openstelt. Er schuift als het ware een sluier weg waardoor je een diep en bijna woordloos inzicht krijgt in wat zich ogenschijnlijk aan het oppervlak afspeelt. Het zet tradi-
tionele opvattingen van macht als ‘hiërarchie’ (macht over) in een heel ander perspectief. Macht wordt vaak verdacht gemaakt. […] Als je het veld van krachten op een open en eerlijke (authentieke) manier in beeld brengt, door een
opstelling, dan verandert dat vraagstuk van orde in de organisatie. Inordening is geen puzzelstukje hoe je jezelf (of anderen) in een bestaande context inlegt. Hoe je het beste mensen inpast in een systeem. Inordenen is de transformatie of zelfs transgressie van een dynamisch veld van krachten waarvan je zelf onderdeel uitmaakt. Door op je eigen plek te gaan staan en je eigen positie aan te kijken verander je het krachtenveld en daarmee het geheel. Wat je daarmee kunt, is effectief handelen. Rombout van den Nieuwenhof
Macht wordt vaak verdacht gemaakt.
Toen ik kennis maakte met Vonken, kon ik het eigenlijk alleen maar rationeel bevatten. Ik wilde er vooral veel van weten. Nu, een paar jaar later, is er vooral meer weten in de intuïtieve zin en vooral weten wanneer ik op een goede plek sta in het systeem. Ik zat op een doodlopend spoor, ook al voelde ik dat zelf niet zo. Ik werkte heel hard om erbij te horen, ik werkte heel hard om gezien te worden en had telkens het gevoel dat wat ik ook deed, het altijd net niet genoeg was. […] ik moest inzien dat als je niet op de goede plek in het systeem zit, je nog zoveel kwaliteiten kunt hebben en zo hard kunt werken, er geen resultaten komen. […] Ik zie me nog uit een overleg komen en Jürg op de gang tegen komen. Met tranen zei ik: “Het is goed, want er is een heel groot verschil: ik wijt dit nu niet aan mezelf.“ Ik was in staat om op een open manier met mijn leidinggevenden het gesprek te voeren over hun beelden en mijn beelden en te constateren dat we ieder een andere toekomst in moesten. Weet je wat nu het mooiste is? Nu ik het erbij horen heb losgelaten, sta ik opeens wel op een juiste plek. Vanuit inhoud en passie kan ik opeens wel dat bereiken wat ik eerder niet kon. Wat een verschil… een juiste plek. Wat doe ik nu anders? Ik probeer in alles wat ik met studenten en werkveld doe, hun te laten zien in welk systeem dit gebeurt. Dus altijd met soorten opstellingen werken: waarin zij zelf staan, met poppetjes, met theezakjes en suikerklontjes…. Elke keer blijkt het ook een geweldig middel voor studenten om naar boven te halen wat ze stiekem al weten. Meestal krijg ik daarna terug: “Nu snap ik eindelijk waarom dit of dit gebeurt!”
Wendy Kemper
Ralph Allen School’s Parent Circle
Leren in het kwadraat+ Leren begeleiden Aanvankelijke angst en onzekerheid erkennen en meenemen Begeleider én begeleide in een continue proces Leren op meerdere lagen, horizontaal en verticaal Werken met wat er is en wat zich aandient Het nieuwe is er al
Ont-dekt! Margo van der Tol
The ‘sparks’ of inspiration to work in a new way with parents at Ralph Allen School were ignited by Libby Lee, the visionary Headteacher/Principal of the school 2002 – 2013. As a governor, and someone interested in motivating and mobilizing the whole system in favour of young people’s education, I took up that spark and helped turn it into reality. […] The key to the successful establishment of the Parent Circle was the engagement, enthusiasm, commitment and leadership of two parent governors – Niki Jewett and Mandy Gaskin. They attended some of the RAAK meetings and were inspired and powerfully moved by the processes they witnessed and took part in: the constellations, the interpersonal work, and the ‘below the surface’ exploration that brings to light hidden dynamics, motivations and possibilities. The Parent Circle at Ralph Allen School has become over the past two and a half years a respected and valued mechanism for inter-parent support. […] Together we have made Parent Circle an important aspect of communication at the school. Meetings have empowered parents and given them a voice that is heard in the wider system. ‘Sparks’ helped in vital ways at the start of this innovative development.
Het dal der plichten Nescio, geschreven in 1922
Ik zit op den berg en kijk in het dal der plichten. […] Ik rek mij uit en kijk op langs mijn armen naar de blauwe lucht. Ik sta in het dal op een pleintje van zwarte sintels, bij een kleine stapel afbraakplanken en een onbruikbare waschketel. En ik kijk en zie mezelf zitten, daar boven, en ik jank als een hond in de nacht. Johan Willemse
Balans tussen Vuur en Vat
‘Onderwijs is niet het vullen van een vat, maar het doen ontbranden van een vuur’ Yeats
Jane James
Onderwijsontwikkeling mislukt vaak door eenzijdigheid. Meestal moet het stap voor stap. Ton Konings
Vom Lagerfeuer umlodert Vom Lagerfeuer umlodert, vom Bergbach tosend umrauscht, so singen wir Bergvagabunden unser Lied in die Nächte hinaus.
Jürg vroeg mij iets te schrijven vanuit mijn oogpunt. […] Ik ken hem van een heel andere kant. […] Systemisch was hij veel onderweg en ook wel eens de weg kwijt. Dan belde hij, ik sta hier en ik weet niet waar ik naar toe moet. Dan startte ik snel google maps op en dirigeerde hem naar het goede adres. […] De vonken spatten eraf als hij over zijn gezin praat. Zoals bij iedereen verloopt niet alles even soepel. […] Zijn vrouw en kinderen komen op de eerste plaats. Jeanette Dusschooten
Zicht op de Mount Everest, foto auteur Titia Bredée
Systemisch verdwaald
Met hart voor mensen leiding geven in onderwijs en onderzoek, dat is de opdracht die ik mezelf stel. De ervaring die ik afgelopen jaren heb opgedaan is daarin essentieel. […] De manier waarop ik stuurde op financiële resultaten, was vooral zakelijk. Toen ik dat in een lectorenvergadering besprak en aangaf dat die manier van sturen niet werkte, reikten de lectoren me figuurlijk de hand. Jürg, jij gaf aan dat we gezamenlijk eerst de brand moesten blussen om vervolgens weer te werken aan mooi onderzoek. Deze vergadering was een eerste stap in een voor mij waardevollere manier van leiding geven. […] Titia Bredée
Vom Berge strömen die Bäche, Lawinen und Gletscher zu Tal, doch der Strom uns’rer Herzen dringt bergwärts, ergießt sich ins ewige All. Der König mit Zepter und Krone beherrscht das Erdenrund, aber dort, wo der Felsadler horstet, lebt einsam der Bergvagabund. Und kehr’ ich der einstmals nicht wieder von wilder verwegener Fahrt, so führt dich des Sturmwindes Brausen zum einsamen Bergsteigergrab. Traditioneel bergklimmerslied Bron tekst: www.gitarenbrevier.de
Het systemisch leren kijken
‘Vonk van verlangde ontwikkeling’
Rob Wetzels
Foto: Sunova Surfboards
De wil en het vermogen om – steeds weer opnieuw – te surfen van de actuele naar de volgende golf van ontwikkeling is een ervaring die wij delen […]. Feitelijk is deze ‘vonk van verlangde ontwikkeling’ het belangrijkste wat wij […] deelden met de deelnemers aan onze leer- en ontwikkelingsprogramma’s, waarin het stimuleren van persoonlijke, organisatorische en maatschappelijke ontwikkelingen hand in hand gaan. Op deze wijze proberen wij onze gemeenschappelijk passie vorm te geven: jezelf en anderen steeds weer opnieuw uitdagen en uitnodigen om ‘voorbij de heersende kaders in het denken en doen’ te gaan om zo steeds rijker te leren, te groeien, te leven en te oogsten.
Door eerdere ervaringen durfde ik gemakkelijker te gaan werken met non-verbale middelen. Die kon ik inzetten tijdens talrijke begeleidingsmomenten en in heel diverse leergroepen. Om er enkele te noemen: Praktijkondersteuners Huisartsen, Pijnconsulenten, Ambulant begeleiders Jeugdpsychiatrie, Master social Work studenten, Master Management en Innovation studenten, Intensieve systeem gerichte gezinsbegeleiders, Teamcoaches open opleiding en Teamcoaches extern project. Bij al deze groepen heb ik gewerkt met opstellingen, met het visualiseren en onderzoeken van hun vraag/ thema/ probleem door dit systemisch neer te zetten. Deze opstellingen kunnen in het klein plaats vinden, met playmobiel of door gebruik te maken van stoelen/place mats/kussens, óf door mensen op te stellen (als die er voldoende zijn).
Wat me hierin vaak opvalt, is dat cursisten een vraag of probleem vaak als een lineair en geïsoleerd probleem inbrengen. Ze kijken naar een probleem van of met een persoon. Dat kan de leidinggevende zijn, de arts, de cliënt, diens partner. Vervolgens zijn de studenten druk bezig te beschrijven hoe ze het individuele probleem van die cliënt willen oplossen, want daar zijn ze toch voor. […] Het systemisch leren kijken naar situaties is in heel veel beroepssituaties erg belangrijk. Het zorgt voor meer zorgvuldigheid, voor meer erkennen wat er écht aan de hand is, dáár contact mee maken en dit uitwerken in de volgende consult situatie. Studenten geven bijna altijd aan dat dit hun veel oplevert. […]
Paul Berkers
De rabbijn1 Toen de grote rabbijn Shem-Tov zag dat zijn volk slecht werd behandeld, ging hij naar het bos, maakte een heilig vuur en sprak een speciaal gebed uit, waarin hij God vroeg zijn volk te beschermen. En God stuurde een wonder. Later ging zijn leerling Maggid de Mezritch, die in Shem-Tovs voetsporen trad, naar dezelfde plek in het bos en zei: “Meester van het Universum, ik weet niet hoe ik een heilig vuur moet maken, maar het speciale gebed ken ik wel. Hoor mij, alstublieft!” En het wonder gebeurde. Er ging een generatie voorbij. Toen rabbijn Moshe-Leib de Sasov de vervolgingen van zijn volk zag, ging hij naar het bos en zei: “Ik kan geen heilig vuur maken en ook ken ik het speciale gebed niet, maar ik herinner me nog wel de plek. Help ons, Heer!” En de Heer hielp. Vijftig jaar later sprak rabbijn Israel de Rizbin vanuit zijn rolstoel wanhopig tot God: “Ik weet niet hoe ik het heilig vuur moet maken, ik ken het gebed niet en ik kan niet eens de plek in het bos vinden. Het enige wat ik doen kan, is dit verhaal vertellen, in de hoop dat God me hoort.” En het was voldoende. God schiep de mens omdat Hij van verhalen houdt. (De afbeelding is van mijn schilderij uit 2012 met de titel De rabbijn, 115 bij 75 centimeter, acrylverf op doek).
Marius Kingma [ 1 Vrije vertaling van een chassidische parabel volgens Elie Wiesel.
Raak!
[...] Aanvankelijk waren wij best wat sceptisch over wat het project ons zou gaan opleveren. Maar het idee was ook, dat als je niet iets nieuws probeert je ook geen winst kunt boeken. Wij hebben met jou met veel plezier de zoektocht ondernomen naar de vonken die konden leiden naar vernieuwing, naar een ‘vibrant learning community’. Heel inspirerend voor ons daarbij was de reis naar Bath en de fijne contacten die wij daar hadden met collega’s van andere scholen die net als wij op zoek waren naar inspiratie voor vernieuwing op hun school. De vraag wat ons dit project heeft opgeleverd, is niet zo heel gemakkelijk te beantwoorden. Het project leverde ons zeker inzichten en inspiratie op en droeg ook bij aan ons gevoel om er samen wat van te maken. Een ding is duidelijk geworden. Er is op dit moment duidelijk meer sprake van teamspirit op school en onze leergemeenschap is ook meer ‘vibrant’ dan zij enkele jaren geleden was. […] Mede namens de deelnemers van het Dominicus College aan het RAAK project Lex Plantaz
Foto gemaakt in 1927 door Edward S. Curtis. De foto laat een Sarsi Indiaanse vrouw zien die kookt op een kampvuur in Alberta Canada.
Leiderschap en deelnemerschap In een van de bijeenkomsten van de Master Begeleidingskunde was het thema leiderschap. Gaandeweg bracht Jürg het thema op deelnemerschap en ik keek de groep eens rond. Ik snapte er geen hout van. In dat ene oncomfortabele moment dacht ik de enige te zijn, dat gevoel van domheid of anders te zijn dan anderen, buitenbeentje of blond, wat ik niet ben overigens. Ik leunde wat achterover en had de keuze om het allemaal langs me heen te laten gaan. ‘Durch einfach liegen lassen erledigen’, om met Weggeman te spreken, of om te gaan leren. Dat laatste was niet het eerste waar ik voor wilde kiezen maar toch kriebelde mijn nieuwsgierigheid. ‘Ik snap het niet,’ hoorde ik mezelf een
beetje pieperig zeggen. De enige die het hoorde. Ok, harder dan: ‘Ik snap het niet’. Op de vraag wat dan niet, gaf ik aan dat je als leider toch leider bent en geen deelnemer, wie moet anders de koers bepalen, knopen doorhakken, neuzen dezelfde kant op zetten? Terwijl ik het vroeg, bekroop me het gevoel dat er iets niet klopte. Ik werd uitgenodigd om op de stoel van Jürg te gaan zitten en de kring van medecursisten eens rond te kijken. Ongemakkelijk keek ik wat rond vanuit mijn nieuwe positie, liefst kijkend vanuit mijn ooghoeken, bij oogcontact wegkijken en hoge adem. ‘Moet ik niet iets zeggen of doen?’ Billen had ik al helemaal niet meer. Whow, echt niks voor mij, leiderschap.
Jürg laat me even wat worstelen en lijkt, in mijn ogen, wat vermakelijk te kijken. Hij laat me nog even in de stoel zitten en vraagt dan of ik de leermeesters en leermeesteressen die in mijn leven betekenisvol zijn geweest achter me zou willen voorstellen, visualiseren. Ik doe mijn ogen dicht en zie langzaam mijn vader, opa, vrienden, docenten, coaches achter me komen staan. De adem zakt, ik voel ineens weer billen en adem door. […] Als ik mijn ogen open, zit er een heel andere groep voor me. Ik hoef niks, ik kan gewoon zitten en iedereen een voor een in de ogen kijken. Ik voel me onderdeel van een groot geheel, niet te klein en niet te groot, precies goed. Het gekke was dat de anderen me ook meer konden accepteren als
leider dan in het begin van de ervaring. Deze oefening heeft me geholpen in veel situaties waarin ik zelf vond dat er leiderschapsrol voor me lag. […] Vooral de vrijheid om te kiezen tussen leiderschap en deelnemerschap maakt dat ik makkelijker tussen beide kan bewegen en dichter bij mezelf kan blijven. Het creëerde een vrije ruimte die ik zelf kan vullen of kan laten vullen door anderen. Deelnemer zijn Mannen van weleer Werden als bedding zichtbaar Adem, vrouw, adem
Irma Mosselman
Een plek onder de zon
Het toeven bij het vonkenkampvuur
Mijn eerste verblijf aan het kampvuur zou ik kunnen omschrijven als thuiskomen. Misschien is dat naast vele andere benaderingen een betekenis die je aan systemisch werk zou kunnen geven. Tot de Masteropleiding Begeleidingskunde was voor mij het verlies van mijn vader op jonge leeftijd een gegeven dat gewoon bij mijn levensverhaal hoorde. […] Er was eens……: een vrouw van 47 jaar die het verlangen had om ook het tweede gedeelte van de Masteropleiding Begeleidingskunde te doen. Ze ging in gesprek met haar leidinggevende en voelde zich niet gehoord. Ze zag haar leidinggevende en de rest van de organisatie als obstakel. Ook op weg naar haar werk waren er wel vijf verkeersobstakels, het leven was even een en al obstakel. Die vrouw ben ik en ik bracht mijn verhaal in. […] Er kwam een enorme kracht en energie in me los. […] Sinds deze ‘kampvuurervaring’ voelt het voor mij dat er een gat is gedicht. Ik kan als begeleidingskundige veel beter bij mezelf blijven en uit ‘de emotionele systemen’ van anderen blijven. Vanuit deze optiek heb ik ook geleerd mijn ‘schaduw’ te koesteren. Er komt iets aan het licht. Mijn vader heeft naast de levenden een plek gekregen. De schaduw trekt zo naar het licht en dankzij mijn schaduw heb ik een plek onder de zon.
Samen met studenten, leidinggevenden en mededocenten ons verwarmen aan het kampvuur in dialoog met elkaar ervoer ik als zeer aangenaam, het hielp mee om de periode van een lang aanhoudende koude binnen de pabo-organisatie door te komen. […] Het gebied waarbinnen de deelnemers nog vertrouwen hebben positieve invloed op te kunnen uitoefenen, voelde als ingeperkt. Buiten dit gebied dreigde een soort gelatenheid te ontstaan om de ontstane frustratie te bedwingen.
Ingrid Groenewold-Smits
[…] Met de verkregen inzichten hoop ik dat we die gebieden gaan heroveren die nodig zijn om de kou uit de schoolorganisatie te doen verdrijven. Het vormen van collectief autonome professionele leergemeenschappen biedt mogelijk een goede kans mits dit samengaat met een passende organisatiestructuur en de beheersings- en controlecultuur plaats maakt voor een cultuur van verantwoordelijkheid en vertrouwen.
Ina Boersma
Benoemen wat is Met jouw komst als lector naar de Faculteit Educatie van de HAN is een aantal begrippen toegevoegd aan het DNA van onderwijs. Het ging niet meer alleen om systematisch kijken, volgen, monitoren, innoveren, ontwikkelen.... Jij liet daarbij ervaren dat het minstens zo belangrijk is het systemisch perspectief onderdeel te laten zijn en te kijken naar ontstaans geschiedenis, groei, pijn, motto, gebod, insluiten en uitsluiten, balans van geven en nemen. Met Vonken van Vernieuwing kwam jij kampvuurtjes aansteken en daagde jij uit te benoemen ‘welke steen kan ík verleggen’ en ‘wat er toe doet.’ Hennie Komduur
Een programma volgen of het gesprek aangaan? Mijn eerste gedachte gaat terug naar de wijze waarop jij als gastdocent tijdens de minor ‘Onderwijskundig Leiderschap’ inhoud hebt gegeven aan een dag team coaching, tenminste zo stond het ieder jaar weer opnieuw op het programma. Telkens deed jij wat anders en ging met de studenten een echt gesprek aan. Verbazingwekkend was hoe snel jij diepgang in het samen-denken wist te ontwikkelen, telkens opnieuw. Het leek geen moeite te kosten, alsof het allemaal zo logisch en normaal was dat gesprekken zo gingen. […]
Onze eerste ontmoeting was op Hogeweg 26, het bestuursgebouw van de OGVeO te Venlo. […] We zaten op de kamer van Henk van den Heuvel, voorzitter van het CvB, met de vakgroep horeca van het Valuascollege om te starten met een soort partnerschapachtige samenwerking met het Gildecollege, MBO. Je was nieuw voor iedereen, ook voor de leden van de vakgroep die het Gildecollege wel het een en ander toedichten, meestal niet zo vriendelijk en partnerachtig van toon. Jij luisterde alleen maar, een beetje geamuseerd lachend vanuit jouw mondhoeken. Ik was destijds het verantwoordelijke directielid en vroeg mij af wat jouw bijdrage kon zijn. Na ongeveer vijftien minuten te hebben geluisterd, niet langer, stelde jij één vraag, één vraag die het karakter van een pijl had die direct midden in de raakte: ‘Als ik jou zo beluister, dan vraag ik mij af of jij zelf wel wil samenwerken’ Het bleef vervolgens een minuut stil, gestamel volgde, kleur op het gezicht. […] Feilloos raakte jouw eerste opmerking van die middag de kern. Hans Beenen
Aan het Kampvuur
Vonk in vastgelopen situaties
Soms zit een situatie vast. Er gebeuren dingen die je niet aanstaan en als je ertegen in verzet komt, verandert er niets. Het lijkt wel of het door je verzet alleen maar vaster komt te zitten. […] Mijn vader’s motto was dat een man iets moet hebben om voor te vechten. Die houding van ergens voor vechten zit ook in mijn leven. Maar soms raak ik erin verstrikt. De paar keer dat Jürg daar bij is, doet hij iets wat mij helpt uit dat patroon te stappen. Wat hij doet? Als vijf van de acht lectoren het niet met de koers eens zijn en toch geen deuk in een pakje boter kunnen slaan, initieert Jürg een intervisiegroep van die vijf lectoren. Dat is een weldadige interventie – voor iedereen. Tussen die vijf ontstaat iets van ontspannen aandacht voor elkaar en de angel in de interacties met anderen verdwijnt.
Over organisatieontwikkeling […] Het nieuwe wat we uitproberen is het combineren van ontwerpen met leren. Ons idee is dat het de leergerichte organisatieontwikkeling ontbreekt aan structurele inbedding en dat ontwerpgerichte organisatieontwikkeling wel de structuur pakt, maar makkelijk de energie van de betrokkenen kan verliezen. De combinatie van ontwerpen en leren leggen we aan de opdrachtgever uit als een dubbele taak. […] Dit idee is niet nieuw, is eigenlijk zo oud als het vak organisatieontwikkeling, zo’n zestig jaar dus, maar het hele vak zoekt nog steeds naar manieren om dit goed te doen. Onze manier is de oude interactiepatronen ervaarbaar maken terwijl men aan de vernieuwing werkt. Gertjan Schuiling
Bij het woord kampvuur denk ik automatisch aan scouting. […] Vele scouts weten dat je de meest bijzondere gesprekken hebt bij het kampvuur. Is het de sfeer, de plek, het vuur zelf…? Een vuur is er niet zomaar: overdag hout zoeken, kleine takjes en grote takken, iedereen draagt wat. Bij vochtig weer is er die domper. Bij het vuur heeft ieder een rol. Er zijn scouts die vuur maken en het brandend houden. Er is altijd iemand met een gitaar, de meezingers lezen de tekst bij het licht van het vuur. […] Aan de beperkte tijd dat ik bij het project Vonken van Vernieuwing betrokken was, heb ik warme herinneringen, omdat er aandacht was voor wie je bent en omdat (beter) onderwijs mensenwerk is. Ik weet nog dat collega’s op een school met elkaar in gesprek kwamen, zittend in een kring, alsof er een vuur in het midden was waar iedereen zichzelf kon zijn. Ik herinner me ook het onbegrip: hoe houden we het vuur brandend, de vonken die pijn deden, vonken ook die we achterlieten in de hoop dat ze ooit als een echt vuur gaan branden en vooral het dichter bij elkaar brengen van mensen, omdat iedereen op zoek is naar de warmte en het licht van het vuur. Femke Timmermans
Vernieuwing in vonken: wegen om mensen mee te krijgen Succesvol vernieuwen kan niet met een bak ijskoud water. Willen ‘we’ mensen mee krijgen, moeten ‘we’ zaadjes planten, of beter nog, vonken tonen in de hoop dat ‘de rest’ ziet wat de waarde is van het voorgestelde, vonken om een brand te kunnen beginnen, een brand die uiteindelijk wel iedereen meekrijgt. Het is niet zo dat ‘de rest’ niet wil, ‘de rest’ wil overtuigd worden, wil zien dat het nieuwe van waarde kan zijn, ook in en voor hun onderwijs. Dat betekent geen gesloten paradigma over het hek flikkeren, maar een set elementen tonen die hun waarde bij voorzichtig eerste gebruik zichtbaar maakt, precies op de manier die bij ieder individueel past. Fedor de Beer
Zaaien & Oogsten Een vonk is als zaaien, er is bodem voor verdere groei. Het niet mogen weten. Wat zien wij & wat zien wij niet? Verbindingen zoeken, perspectieven wisselen, platformen creëren. Leerplatformen; Olievlekwerking; elkaar ‘besmetten’. Ontkiemen Ware zien Bruggen bouwen Balanceren Duurzaam
Eva Beltman
Vonken van vernieuwing
Langstudeerders: GEZIEN OF NIET GEZIEN?
Op een dag was ik wanhopig. Ik kon mijn onderzoeksvraag voor mijn master niet scherp krijgen. Ik zag door de bomen het bos niet meer, zoveel mogelijkheden, wat moest de focus worden? Ik ben naar een collega gegaan (Gerbert) die ervaring had opgedaan bij Jürg met het systemisch werken. Samen hebben we gewerkt aan mijn vraag. Ik ging opgelucht na de sessie naar buiten, blij een keuze te kunnen maken, die paste. Ik voelde hoe ik met steun van en door inzicht in mijn geschiedenis tot die keuze kon komen. [….] Ik leerde, alles telt en iedereen telt mee. Het omarmen van wat moeilijk en wat mogelijk is. Ik zette een belangrijke stap.
Het onderwijs gaat vooral over eenduidigheid en meetbaarheid: de student als object, wat in een groot spanningveld staat met de student als subject. In deze context is het begrip studierendement in de wereld geroepen. In dit paradigma worden studenten die er langer dan regulier over doen, langstudeerders. Wat een rotwoord eigenlijk. Laten we beginnen deze studenten studenten te noemen die vertraagd zijn. Laten we ze niet reduceren tot ‘de langstudeerders’, want daarmee hebben ze geen gezicht.
Coby van Tilborg
‘Ik heb me weer ingeschreven voor de opleiding en sindsdien voel ik me hier een spook’. ‘Ik word altijd vergeten.’ ‘Ik heb die docent al vaak gemaild, maar ik krijg geen antwoord.’
Het lijkt erop dat als de student niet met de stroom mee komt, hij in het ‘keerwater’ terecht komt, vergeten wordt en lastig is voor de opleiding. De student voelt zich niet krachtig genoeg om uit het keerwater te komen. Hij weet niet hoe, waarbij schaamte en gevoel van falen, van niet geslaagd zijn, een niet te onderschatte grote rol spelen. […] Wij willen een bepaald talent van de student zien, één dat binnen óns gebaande pad past. Alle andere, niet direct meetbare talenten worden niet gezien, daar kunnen we niet mee overweg en die passen niet in ons keurslijf. Als we proberen te kijken naar die talenten, voelen we ons handelingsverlegen en ontstaat er een soort institutioneel niet-kijken. Verborgen talenten worden afval door rigiditeit. Kan dit afval niet ook grondstof zijn? Christijn Kooter
Het hart heeft redenen die de rede niet kent. Blaise Pascal Veel indruk maakte destijds het samenzijn met Paul de Blot en later las ik een uitspraak2 van hem: ‘Ga in korte momenten van stilte in op de vraag wat je aan het doen bent en wat de zin daarvan is….Het gaat om eenvoud: Goed je werk doen/ Goed met je medewerkers omgaan/ Goed voor jezelf zorgen…Meer aandacht en liefde zorgt voor meer kwaliteit’. Carola Doumen
2
Blz. 11 uit :“Business spiritualiteit” Paul de Chauvigny de Blot S.J. en Petra Pronk, Kampen, 2007, Uitgeverij Ten Have.
Vatten Vonken Vlam? Door Vonken heb ik sterk ervaren dat het zien en begrijpen van de onderstroom van systemen van groot belang is om tot duurzame verandering te komen. […] Als afronding van mijn master Ecologische Pedagogiek heb ik door onderzoek de zichtbare én vooral ook de onzichtbare ervaringen en effecten van de deelnemers in kaart gebracht […]: Alle respondenten vertellen unaniem dat er veel bij henzelf veranderd is, dat ze meer zicht hebben gekregen op hun afkomst en dat ze zich realiseren wat de invloed daarvan op hun functioneren kan zijn. […] ‘Ik heb geleerd dat je leren met je lijf doet’ ‘Naarmate ik dus wat objectiever of positiever of wat meer op afstand van de organisatie ben komen te staan, heb ik wel veel meer ruimte gekregen en veel meer energie’. ‘Voor studenten die wereldburger worden, is het misschien bijna wel een voorwaarde om überhaupt een volgende stap te kunnen zetten. -[…] dit is gewoon blijvend …er is iets veranderd in mij.
Bernadet Tijnagel
‘Vatten Vonken Vlam?’ Ja dat is zeker gebeurd!
Vonken Kampvuurtje Voor mij diverse kampvuurtjes Tijdens de Train-de-trainer Tijdens het Raak-project Bij de verschillende scholen het Dominicuscollege en het Citadel College In Bath, bij Ralph Allan School Bij de werkateliers in Arnhem en Nijmegen Bij het ILS met de facilitators en de onderzoeksgroep Overal de vonkjes Die mijn passie tot ontvlammen brachten Het onderwijs, de leerling centraal, the whole child benadering Betrokken docenten In wie en bij wie ik de nieuwsgierigheid, twijfel, moed, scepsis, in je kracht komen bij het project en liefde voor het onderwijs herkende Die net zoals ik en soms samen met mij de werking en betekenis van opstellingen hebben ervaren De wonderlijke werking van het Veld De kracht van het niet-weten, het stromen van creativiteit Vertrouwen in het proces Ondanks de soms dunne lijn tussen veilig en onveilig begeleiden en therapie Vooral een warm samenzijn rondom het vuurtje ervaren Een soort vrijplaats, ruimte om te experimenteren Vertragen van tijd, tijd voor trage vragen Als nomadische begeleider ( Op doorreis, Rosi Braidotti) voel ik me daarbij thuis Ik ga door met creëren van mogelijkheden om het systemisch perspectief verder te kunnen ontwikkelen en om het Volledig zijn nog meer in praktijk te brengen Ik ben op doorreis, ik heb met en dankzij Vonken kennis en ervaring opgedaan waardoor ik nu als begeleidingskundige in staat ben telkens weer eerst mijn ‘eigen kleine reis’ te maken! Annemarie Westerbeek
Een uitnodigend gebaar In 2012/2013 heb ik deelgenomen aan de Vonkentraining […], een bijzondere ervaring doordat het over wezenlijke onderwerpen ging. Ik ontmoette mensen, hoorde een deel van hun levensverhaal, zag wie ze waren en waar de worstelingen zaten. Het allerbelangrijkste van de sessies was dat we elkaar onze gevoelens toonden, iets waar we in de westerse wereld enigszins van zijn vervreemd. Vooral in het onderwijs heerst een patroon van doe maar gewoon, houd het vol, wees sterk, val niet teveel op, beheers je en wees vooral herkenbaar en voorspelbaar. Hier werd dat patroon doorbroken. Het was bevrijdend om eraan deel te nemen. Daarnaast waren er ook momenten dat mijn nuchtere geest in de weerstand ging, dat het voelde als een mirakel of het uitspelen van vreemde rituelen. […] Het is alsof er een energie op gang komt tussen het brein van hem en dat van jou waardoor je dingen onder ogen durft te zien die je nooit aanraakt maar je weet dat ze onder de oppervlakte sluimeren. […] Het blijft een mirakel dat je in een kaal en kleurloos klaslokaal in wat tussenuren zo dichtbij jezelf kunt komen enkel en alleen door het uitnodigende gebaar. Albien Hendriks
Blijf ruimte houden voor het verhaal achter het verhaal!
Doet je hart mee? Ik was in mijn rol als begeleider en er kwam geen contact met de cliënt. Je vroeg: ‘Yvon, doet je hart mee?’ Die vraag zit sinds toen gebeiteld in mij. Ik geef die vraag graag door….
Yvon Siebelink
Plek. Je plek niet innemen is ergens in je lichaam niet zijn. Door je eigen plek in te nemen geef je de ander zijn plek terug. Wat geen plek krijgt, krijgt macht en is overal. (ik weet niet precies wat de bron is maar het is aangereikt tijdens de opleiding bij Phoenix door Wibe). Een voltijdstudent die langstudeerder was, vertelde over zijn vader. Zijn vader had niet gestudeerd en wilde dolgraag dat zijn zoon wel ‘over de sloot’ sprong. Zoonlief kwam op de HAN bij de opleiding binnen als 17-jarige student en sprong na 7 jaar studie nog steeds niet over die sloot. Tijdens een begeleidingsgesprek tekende ik de sloot twee poppetjes van wie er een over de sloot sprong. Ik vroeg de student hoe het leven eruit zou zien als hij aan de andere kant van die sloot stond. We werden ons beiden pijnlijk bewust van het loyaliteitsconflict dat ontstond. Betoog: ruimte blijven houden voor het verhaal achter het verhaal! Astrid van Dael
Het goede in het gedoe
Toen ik je een aantal weken geleden toevallig ontmoette in Lent en we koffie dronken, vertelde ik je dat het Vonkentraject een diepe indruk op me heeft gemaakt en in de kern iets heeft veranderd bij mij. Ik vertelde je ook dat ik voor mijn studie Grafische Vormgeving bezig was met een project dat eigenlijk mijn persoonlijke vonkentraject raakt: in het gedoe ligt het goede besloten. Deze twee woorden, die zoveel op elkaar lijken, vormden het startpunt van een grafisch onderzoek. Uiteindelijk heeft het geresulteerd in een ontwerp voor een draaideur, voor elk kantoor in Nederland, een draaideur waarin de woorden goede en gedoe in elkaar versmelten en uit elkaar gedestilleerd worden. Voor mij heeft het te maken met het ongemak niet uit de weg gaan. In het gedoe zit het goede besloten, en andersom, je schaduw opzoeken, mezelf welkom heten, met al mijn gebreken, tekortkomingen en veronderstellingen. Het mag er allemaal zijn, ik zie het, ik adem en kan een nieuwe beweging maken. Bas ter Avest
Vonken van vernieuwing, De vonken, dat wat binnenkomt, mijn hart raakt, mijn ogen even verblindt, een andere zienswijze, inspiratie en tegelijk ook oude patronen die het tijdelijk veroverde landschap weer terug willen veroveren. Maar dat kan niet meer, het nieuwe is al gebeurd., de vonk heeft z’n werk al gedaan. David van Buggenum
Het lijkt zo klein…. Het Vonkentraject is voor mij een bevestiging geweest van wat ik al vermoedde: als mens kan ik niet meer dan aanwezig zijn, zonder oordeel, met licht en zachtheid, vertrouwend op mijn innerlijk weten. Steeds opnieuw maak ik mijn kleine reis: wat gebeurt er bij mij en dan zoeken naar de betekenis in de context waar ik ben. Wat neem ik waar, wat zegt dit over de context? Afgelopen vrijdag coachte ik een meisje van 16 jaar. Ze stelde zich afhankelijk van mij op, liet zich leiden door mijn inbreng. Ik voelde me boos worden op haar, vanwege haar passiviteit. Ik realiseerde me dat haar boosheid in haar implodeerde, waardoor ze zich onmachtig ging voelen en passief werd. Door met de boosheid te gaan werken, het letterlijk stem te geven, geluid naar buiten kon zij contact maken met haar kracht en kreeg ze weer energie. Het ervaren van mijn boosheid was de trigger, daarna zonder oordeel zoeken naar de betekenis van boosheid in de context van de coaching, en in de context van mijn cliënt. Dan pas kan er iets in beweging worden gezet. Het lijkt zo klein: aanwezig zijn, vertrouwend op mijn innerlijk weten, daarmee werken. Tegelijk is dit het begin van verandering.
Stage lopen bij een lectoraat Aandacht voor perspectieven Aandacht voor elkaar en dat wat er nodig is Samen creëren Aandacht voor perspectieven Leren is meer dan de eindstreep halen Het is een doorgaand proces Aandacht voor perspectieven Aandacht voor elkaar en dat wat er nodig is Ik zocht meer uitdaging in en naast mijn studie Opleidingskunde toen daar opeens de mogelijkheid was om stage te lopen bij Jürg! Al in mijn eerste kennismaking met het lectoraat en onderzoekers van de HAN heb ik die uitdaging zeker gevonden. Ik ging aan de slag in een situatie waar heel veel kennis aanwezig is en waar nieuwe kennis gevormd wordt, aan de slag ook met experimenteren, onderzoeken, omgaan met onzekere uitkomsten en de vrijheid om te mogen proberen!
Anda van Steinvoorn Maaike de Vreede
Medeschilder in mijn levensschilderij Jürg, jij liet me nadenken over en stilstaan bij het durven en willen stappen in het niet weten. Daarbij stel ik me voor dat ik mijn toekomst instap zonder te weten wat die toekomst behelst ofwel wat die mij/ons brengt, dus zonder construct vertrouwen op dat wat zich voordoet. De strijd om het gelijk van een blauwdruk van een betere wereld dient dus niet gevoerd te worden. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt en ik gebruikte de eerste de beste gelegenheid om over jouw ‘niet-weten-concept’ te leren. Dat werd de ‘Vonkentraining’, waarmee je me liet ervaren wat de systemische benadering inhield. Juist door oude patronen los te laten en open te staan, met verstand, hart en wil, ervoer ik dat ik me af kon stemmen op wat staat te gebeuren. Zo leerde ik om
meer bewust vanuit het nu te handelen en te creëren vanuit een niet EGO maar ECO gericht perspectief. Het deed me denken aan mijn eigen beeld van het leven waarin ik de mogelijkheid had om in mijn levensschilderij als medeschilder deel te nemen. […] Dit alles is niet een kwestie van ‘de knop omzetten’ maar wel van een keuze, namelijk om je leven vorm te geven vanuit je hart en daarmee ook de moed te hebben om naar je eigen schaduwzijde te kijken en te zien als deel van jezelf van waaruit veel te leren valt. […] Daarbij is mijn focus steeds scherper gericht op het handelen vanuit liefde. Dat doe ik door situaties op een open wijze te benaderen. Wat ik daarin van jou ook geleerd heb, is om in complexe situaties met spanningen die op mij worden
gericht, eerst te ervaren (body learning) of en in hoeverre het probleem bij mij hoort. Zo ja, dit te erkennen en ervan te leren, zo nee het probleem terug te geven door vragen te stellen. De systemische benadering heeft zeker zijn uitwerking op mijn werken met studenten, waarbij ik me richt op twee doelen: In mijn lessen en trainingen ben ik er steeds meer op gericht om gebruik te maken van ‘deep learning experiences’. Dit kun je ook betitelen als ‘embodied learning’, waarbij zowel het hoofd, het het hart als het handelen worden aangesproken. In de individuele begeleiding van studenten richt ik me op het weer in hun kracht zetten van studenten. […] Henk Boer
Duurzaamheid in het onderwijs ‘Duurzaamheid is een proces dat door verschillende blokkades wordt afgeremd: […] In het onderwijs wordt de duurzaamheid geblokkeerd door de radicale rationalisatie en verknipping. Kinderen krijgen geen ruimte meer om kind te zijn, te verwonderen en te dromen.’ Wat kunnen we doen? … ‘Iemand bewust maken van zijn/ haar eigen levensverhaal, waarin ook de onvergetelijke relaties her-innerd worden, opnieuw ervaren en verinnerlijkt om op die manier van zichzelf te houden, want je bent zelf de belangrijkste tool van duurzaamheid.’
Mailwisseling met Paul de Blot
Met groot plezier denk ik terug aan onze oprechte en open gesprekken die getuigen van een groot engagement en uiting zijn van een ontmoeten. Altijd waren er meerdere parallelle processen in het spel, die soms schuurden. Sinds onze ontmoetingen ben ik me daarvan bewust en geniet er zelfs van. Ik heb ze dankzij jou omarmd, binnen en buiten de HAN. Fernand van Westerhoven
Lessen uit een intermezzo met Jürg Er is niets zo stoer als kwetsbaar zijn Heel bewust de reis naar binnen maken … Op zoek naar mijn eerste beweging, we nemen mee waar we vandaan komen Er is niets zo stoer als onwetend zijn Eerst zelf door de mist gaan voordat je een ander kunt bereiken De verandering die nodig is, ligt altijd in mezelf Steeds duidelijker ga ik mezelf en mijn thema’s zien Er is niets zo stoer als kwetsbaar zijn… [Rondeel op basis van quotes uit reflectie verslagen studenten minor Interventiekunde]
Drie gedachtes aan het kampvuur Onze samenwerking in het Raakproject was inderdaad bijzonder en heeft voor menig deelnemer aan het proces inderdaad een duurzame verandering betekend. Sommigen zijn weerbaarder geworden, anderen hebben zich gaandeweg gerealiseerd dat een rol in de marge het proces en dus ook het belang van de organisatie beter dient dan voortdurend aan het stuur te willen zitten. In combinatie levert dat altijd meerwaarde op voor leerlingen, medewerkers en organisatie. De samenwerking was vanaf de eerste contacten inspirerend en de ontmoeting evenzeer. Ik wens je nog veel van dit soort projecten toe! Henk van den Heuvel
Mirjam Zonneveld en Mariëtte Geenen
Bedankt voor de ‘GOUDEN’ leermomenten die jullie aanreikten. […] Ik heb de inhoud toevallig in mijn lessen kunnen verwerken. Toevallig stond het thema omgaan met weerstanden op het programma. Ik heb daarin met de studenten aan de hand van hun voorbeelden stilgestaan bij ‘over het probleem heenstappen’. Dat was mooi want hierdoor ervoeren zij hoe subtiel weerstand al in het contact tevoorschijn komt. […] Studenten waren in de verschillende groepen onder de indruk en ze gaven aan dat ze op een dieper niveau aan het leren zijn en dus niet de zogenaamde trucs aan het leren zijn. Jan Berkers
Inleiding Van 2007 tot 2010 heb ik aan het kampvuur van Jürg gezeten. Graag denk ik in dit stukje tekst, drie gedachten hardop, die gaan over de waarde van het lectoraat van innovatie van leren, vanuit mijn bescheiden perspectief. Eerste gedachte Vanzelfsprekend is onderzoek een belangrijk aandachtspunt voor het lectoraat. De essentie van onderzoek bij het Lectoraat Innovatie van leren laat zich samenvatten door drie kwaliteiten: Inclusiviteit, waarachtigheid en vernieuwing. Inclusiviteit omdat de potentie van professionals in het onderwijs als onderzoekers zijn ingezet.[…] Samen met de mensen die met de ‘benen in de modder’ staan onderzoeken we hoe onderwijs beter en anders kan, zowel op het niveau van de organisatie, als op het niveau van teams, als op het niveau van individuele mensen die het onderwijs van binnenuit willen en kunnen vernieuwen.
Waarachtigheid omdat onderzoek niet als ‘instrument’ maar als een ‘houding’ wordt ingezet. […] Vernieuwing omdat onderzoek binnen het lectoraat zich niet alleen richt op ‘nieuw weten’, maar juist op het vinden van nieuwe vragen vanuit het ‘niet weten’. […] Wat moeten we ons afvragen wanneer we het niet meer beter weten dan onze leerlingen en studenten, maar wanneer we ze moeten ondersteunen bij het vinden en creëren van hun eigen kennis en ze moeten helpen zich te ontwikkelen tot volwaardige burgers van een samenleving die niet (meer) voor hen zorgt? Tweede gedachte Vanuit het lectoraat ben ik verder gegaan met de vonken voor vernieuwing, zoals het maken van (nieuwe) verbindingen tussen leraren en managers, staf en lijn, school en maatschappij, beleid en uitvoering. Ik heb dat gedaan door nieuwe kampvuurtjes aan te steken binnen en tussen organisaties waar mensen hun verhalen, problemen en ideeën kunnen
vertellen aan elkaar, door vrije ruimtes te creëren waar mensen ideeën kunnen uitvoeren, nieuwe dingen kunnen uitproberen. Ik was en ben altijd op zoek naar wat door hiërarchie, bureaucratie, schaalvergroting, institutionalisering, rigide taakverdeling, onbegrijpelijke beleidsnotities, kloof tussen beleid en uitvoering is ondergesneeuwd in het onderwijs: vonken, passie, warmte, gastvrijheid, samenwerking en individuele verantwoordelijkheid en wijsheid. […] Derde gedachte Het kampvuur van het Lectoraat Innovatie van leren in organisaties, heeft geleid tot ontelbare vonkjes voor vernieuwing. Jürg Thölke, collega, vriend en zielsverwant heeft hier met zijn gastvrijheid, wijsheid en integriteit leiding aan gegeven. Gastvrij heeft hij ook mij uitgenodigd bij het kampvuur aan te schuiven, integer heeft hij zich staande gehouden in soms lastige, politieke ingewikkeldheden waar sys temen als grote hogescholen nu eenmaal mee te maken hebben, wijs heeft hij zich ingezet om innovatie te stimuleren vanuit de mensen zelf. Iselien Nabben
Cornflakes for Breakfast difference is our starting point, not sameness always becoming history is our scaffolding difference is our starting point, not sameness we are all in this together education is agency difference is our starting point, not sameness always becoming Mia Perrie
