Voedingsaanbevelingen voor België

Hoge Gezondheidsraad

Voedingsaanbevelingen voor België

Herziening november 2006 HGR nr. 7145-2

Hoge Gezondheidsraad

Voedingsaanbevelingen voor België Herziening november 2006 HGR nr. 7145-2

COPYRIGHT Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu Hoge Gezondheidsraad Zelfbestuursstraat 4 B-1070 Brussel Auteursrecht voorbehouden. U kan als volgt verwijzen naar deze publicatie: Hoge Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen voor België. Brussel, 2006, nr. 7145-2. De voor het publiek toegankelijke adviezen en brochures kunnen integraal gedownload worden van de website: www.health.fgov.be/CSH_HGR. Een gedrukte versie van een brochure kan via brief, fax of e-mail aangevraagd worden op vermeld adres, ter attentie van Diane Marjaux, lokaal 6.03 Tel: 02 525 09 00 Fax: 02 525 09 77 E-mail: [email protected] Volgnummer Wettelijk Depot: D/2006/7795/5 ISBN nr.: 9076994617

inhoudstafel

3

INHOUDSTAFEL 1. 1.1.

VOORWOORD..............................................................................................5 Lijst van de gebruikte afkortingen............................................................6

2.

AANBEVELINGEN: ALGEMEEN.............................................................7

3. 3.1.

AANBEVELINGEN VOOR ENERGIE...................................................14 Volwassenen................................................................................................ 14

3.2.

Kinderen en jongeren tot 18 jaar..............................................................21

3.1.1. Quetelet index (QI)....................................................................................... 14 3.1.2. Energiebehoefte van volwassenen (EN).................................................... 16 3.1.3. Energiebehoefte tijdens de zwangerschap............................................... 19 3.1.4. Energiebehoefte bij borstvoeding............................................................... 20 3.1.5. Zwangerschap en lactatie........................................................................... 20 3.1.6. Energieverdeling............................................................................................ 20 3.1.6.1. Alcohol....................................................................................................... 21 3.2.1. 3.2.2.

Energiebehoefte............................................................................................ 21 Energieverdeling............................................................................................ 27

4. 4.1. 4.2.

AANBEVELINGEN VOOR EIWITTEN.................................................28 Volwassenen.................................................................................................28 Zuigelingen, kinderen en adolescenten..................................................31

5. 5.1. 5.2.

AANBEVELINGEN VOOR VETTEN.....................................................34 Trefwoorden.................................................................................................34 Volwassenen.................................................................................................34

5.2.1. 5.2.2.

Inleiding.......................................................................................................... 34 Voedingsaanbevelingen voor volwassenen: VETTEN............................... 37

5.3.1. 5.3.2.

Inleiding.......................................................................................................... 37 Voedingsaanbevelingen voor peuters en kleuters en kinderen ouder dan 3 jaar: VETTEN......................................................................................... 39

6. 6.1. 6.2.

AANBEVELINGEN VOOR KOOLHYDRATEN EN VOEDINGVEZELS.....................................................................................40 Koolhydraten................................................................................................40 Vezels.............................................................................................................43

5.3.

Zuigelingen, peuters en kleuters en kinderen ouder dan 3 jaar............................................................................................37

4

7. 7.1.

inhoudstafel

AANBEVELINGEN VOOR WATEROPNAME, MINERALEN EN SPORENELEMENTEN...............................................................................44 Wateropname................................................................................................44

7.1.1. 7.1.2.

Volwassenen.................................................................................................. 44 Kinderen.......................................................................................................... 44

8. 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7. 8.8. 8.9. 8.10. 8.11. 8.12. 8.13. 8.14. 8.15.

AANBEVELINGEN VOOR VITAMINEN.............................................56 Inleiding........................................................................................................56 Vitamine A en carotenoïden met provitamine A activiteit.................56 Vitamine D....................................................................................................57 Vitamine E.....................................................................................................58 Vitamine K....................................................................................................59 Vitamine C....................................................................................................60 Thiamine of vitamine B1............................................................................61 Riboflavine of vitamine B2........................................................................62 Vitamine B6. .................................................................................................62 Vitamine B12.................................................................................................63 Niacine of vitamine PP...............................................................................64 Foliumzuur....................................................................................................65 Pantotheenzuur............................................................................................66 Biotine of vitamine H.................................................................................67 Overzicht.......................................................................................................68

9.

REFERENTIES.............................................................................................69

10.

SAMENSTELLING VAN DE WERKGROEP........................................72

7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. 7.7. 7.8. 7.9. 7.10. 7.11. 7.12. 7.13. 7.14. 7.15.

Calcium..........................................................................................................45 Fosfor..............................................................................................................46 Magnesium...................................................................................................46 Natrium, chloor en kalium........................................................................47 IJzer................................................................................................................47 Zink................................................................................................................49 Koper..............................................................................................................50 Selenium........................................................................................................51 Jodium............................................................................................................52 Mangaan........................................................................................................52 Molybdeen....................................................................................................53 Chroom..........................................................................................................53 Fluor...............................................................................................................53 Overzicht.......................................................................................................54

voorwoord

5

1. VOORWOORD Deze vierde editie van de Voedingsaanbevelingen voor België is geen loutere bijwerking van de drie vorige versies die door de Hoge Gezondheidsraad in 1997, 2000 en 2003 werden gepubliceerd. De eerste vier hoofdstukken van deze aanbevelingen betreffende de energieopname en de energienutriënten (eiwitten, koolhydraten en vetten) werden inderdaad grotendeels of volledig herschreven rekening houdend met de recente ontwikkeling van de wetenschappelijke kennis inzake voeding. Deze nieuwe editie van de voedingsaanbevelingen voor België zou dus een referentie en een bron van geüpdatete wetenschappelijke informatie moeten vormen voor elke practicus of onderwijzer op het vlak van de voeding evenals voor de verantwoordelijken van de voedingsindustrie en van de voedselvoorziening in gemeenschapsvoorzieningen. Evenals de vorige, betreffen deze aanbevelingen de aanbevolen inname van nutriënten. Ze vormen de wetenschappelijke basis die nodig is voor de omzetting naar de aan te raden inname van voedingsmiddelen. De voedingsaanbevelingen voor België zijn in grote lijnen ontleend van die van de Wereldgezondheidorganisatie (Report on diet, nutrition, and the prevention of chronic diseases, WHO, Geneva, 2003) en van de Europese landen die, geografisch en cultureel, verwant zijn aan België (Dietary reference values for food energy and nutrients for the United Kingdom, 1991; Nederlandse voedingsnormen, 2001; Apports nutritionnels conseillés pour la population française, 2001 en 2002). Huidige aanbevelingen werden ook uitgewerkt in functie van de eigen voedingsgewoontes van de Belgische bevolking, eerst geëvalueerd door de BIRNH-studie (Belgian Interuniveristary Research on Nutrition and Health, 1989), en meer recentelijk door de Voedselconsumptiepeiling in België in 2004. Deze nieuwe versie van de voedingsaanbevelingen voor België zal ongetwijfeld in een nabije toekomst het voorwerp uitmaken van een nieuwe herziening. Deze zal grotendeels betrekking hebben op de updating van de nutritionele aspecten in verband met de opname van vitamines, mineralen en sporenelementen. Dit is een belangrijk aspect van de voeding. Een correcte opname van deze nietenergetische nutriënten, sommige met een antioxiderend vermogen, zou inderdaad een belangrijke rol kunnen spelen in de preventie van cardiovasculaire aandoeningen en bepaalde vormen van kanker.

6

voorwoord

1.1.

Lijst van de gebruikte afkortingen

ADMR average daily metabolic rate AR average requirement body mass index BMI BMR basal metabolic rate ΔE EAZ EI EV IEI integrated energy index LDL low density lipoprotein LOAEL lowest observed adverse effect level LTI lowest treshold intake NOAEL no observed adverse effect level NPU net protein utilisation NSP non starch polysaccharides OE physical activity index PAI PAL physical activity level PAR physical activity ratio PDCAAS protein digestibility-corrected amino acid score PRI population reference intake PUFA poly unsaturated fatty acids Quetelet index QI RDA recommended daily allowances of recommended dietary allowances RMR resting metabolic rate SD standard deviation TEB TEE total energy expenditure

gemiddelde behoefte basaal metabolisme energievoorraad essentieel aminozuur energie-inname energieverbruik geïntegreerde energie-index lage dichtheid lipoproteïne laagste opname-drempel netto eiwit benutting niet-zetmeel polymere koolhydrate opgestapelde energie mate van fysieke activiteit fysieke activiteitsratio referentie-opname in de beschouwde populatie meervoudig onverzadigde vetzuren Quetelet index (of BMI) aanbevolen dagelijkse hoeveelheden of aanbevolen voedingshoeveelheden standaard afwijking totale energiebehoefte totale energieverbruik

De afkortingen betreffende de vetten zijn in hoofdstuk 5 opgenomen (5.1 Trefwoorden). Andere afkortingen zijn achteraan in de referentielijst terug te vinden.

aanbevelingen: algemeen

7

2. AANBEVELINGEN: ALGEMEEN Vele landen hebben onder allerlei benamingen voedingsaanbevelingen voor de globale bevolking bekend gemaakt: Aanbevolen Dagelijkse Voedingshoeveelheden of Recommended Dietary Allowances. Idealiter zou de doorsnee voeding van de populatie zowel kwantitatief als kwalitatief met deze voedingsaanbevelingen moeten in overeenstemming zijn. Een nuttige en veilige aanbeveling voor de hele bevolking komt niet tegemoet aan de gemiddelde behoefte, maar aan de behoefte van een zo groot mogelijk aantal individuen. Hiervoor is van volgend principe uitgegaan: de individuele behoeften, berekend volgens een gegeven methodologie, verdelen zich voor de meeste nutriënten volgens een Gauss-achtige curve (zie Figuur 1). De top van de verdelingscurve is conventioneel de “gemiddelde behoefte” genoemd (AR: Average Requirement). Niettegenstaande de curve gewoonlijk een asymmetrische verdeling vertoont, is ze dikwijls met de normale Gauss-curve gelijkgesteld. Deze veronderstelling ligt aan de basis van de discussie over de aan te bevelen voedingsopname voor de bevolking in haar geheel. De bepaling van de aanbevelingen bestaat erin één enkele waarde te kiezen die twee standaard afwijkingen (SD: Standard Deviation) hoger ligt dan de gemiddelde behoefte (AR). De aanbevolen voedingsopname dekt zo de behoeften van bijna alle leden van de groep (> 97,5 %). In tegenstelling tot wat dikwijls is verondersteld, is de aanbevolen voedingsopname geen minimum wenselijk niveau van opname, maar een waarde hoger dan de individuele behoefte voor het grootste deel van de bevolking. Deze redenering is geïllustreerd in figuur 1, waar punt C overeenkomt met de RDA: Recommended Dietary Allowances (USA) of Recommended Daily Allowances for food energy and nutrients (volgens de Angelsaksische auteurs). Om de betekenis hiervan duidelijk te onderlijnen, is de term “referentie-opname in de beschouwde populatie” (PRI: Population Reference Intake) gekozen. Punt B is de “gemiddelde behoefte” (AR) van de groep. Punt A is de opname waaronder de meeste individuen hun normale stofwisseling niet in stand kunnen houden. Deze opname is de “laagste opnamedrempel” (LTI: Lowest Treshold Intake) genoemd. Zoals hoger vermeld, volgt de curve van de behoeften voor de meeste nutriënten geen normale (of Gauss-) verdeling. Bij een te asymmetrische of niet gekende verdeling, is de laagste opname-drempel mathematisch berekend. In biologische studies wordt hiervoor als vuistregel een variatiecoëfficiënt van 12,5 % gebruikt. Wanneer wetenschappelijke studies andere waarden opleverden, zijn deze in dit rapport gebruikt. De aanbevelingen die verder volgen zijn steeds uitgedrukt als PRI, uitgezonderd uitdrukkelijke vermelding.

8


Figuur 1: Frequentieverdeling van de individuele behoeften aan een gegeven nutriënt (Gauss-curve).

Bron: Gezondheidsraad Nederland (Voedingsnormen 2001).

Figuur 2: Schematisch verband tussen de individuele inname en de kans dat deze op een ongewenst niveau ligt.

Bron: Gezondheidsraad Nederland (Voedingsnormen 2001).


9

Voor veel voedingsstoffen zijn er onvoldoende onderzoeksgegevens om vast te kunnen stellen welk niveau van inname toereikend is voor exact 50 % van een bepaalde groep: de gemiddelde behoefte is dan dus niet bekend. De aanbevolen hoeveelheid, welke wordt afgeleid van de gemiddelde behoefte, kan men dan evenmin vaststellen. In die gevallen wordt direct het laagste niveau van inname geschat dat toereikend lijkt te zijn voor vrijwel de gehele populatie: de adequate inname, deze zal meestal hoger zijn dan de aanbevolen hoeveelheid, als deze zou vastgesteld zijn geweest (Figuur 2). Evenals bij andere chemische stoffen kan een hoge inname van voedingsstoffen ongewenste effecten hebben. Het hoogste niveau van inname waarbij volgens de huidige beschikbare gegevens geen schadelijke effecten worden waargenomen of te verwachten zijn is de aanvaardbare bovengrens van inname. Het hoogste niveau van inname waar, bij de mens, geen ongewenste effecten zijn geconstateerd is de NOAEL (No Observed Adverse Effect Level) en het laagste niveau van inname waarbij bij de mens ongewenste effecten zijn geconstateerd is de LOAEL (Lowest Observed Adverse Effect Level). Aangezien de informatie over NOAELs en LOAELs op dit ogenblik beperkt is, worden bij de afleiding van de aanvaardbare bovengrens van inname onzekerheidsfactoren gehanteerd. ENERGIE METABOLISME Het menselijk lichaam verbruikt continu energie, zij het in wisselende hoeveelheden. De verbruikte energie wordt op discontinue wijze terug aangevuld door middel van voeding. De energie in het voedsel wordt via een reeks metabolische processen omgezet naar verschillende andere vormen van energie – chemische, thermische, mechanische, etc. De eerste wet van de thermodynamica stelt dat energie niet kan vernietigd worden noch de novo kan gecreëerd worden; anderzijds kan energie overgaan van één vorm van energie naar een andere. Zo kan de chemische energie in voedsel bijvoorbeeld door het lichaam omgezet worden – via een aantal tussenstappen – naar mechanische energie bij spiercontracties. Op basis van deze wetmatigheid kan de energetische flux doorheen het menselijk lichaam als volgt worden voorgesteld: energie-inname (EI) – energieverbruik (EV) = Δ(Energievoorraad) (ΔE) Bij personen die zich gemiddeld in een toestand van energetisch evenwicht bevinden, is ΔE gelijk aan nul. M.a.w de energievoorraad van het lichaam blijft constant en de verbruikte energie wordt op adequate en stabiele wijze vervangen door nieuw aangebrachte energie via het voedsel. Wanneer het energetisch evenwicht verstoord wordt, zal ΔE positief of negatief worden en zullen de energievoorraad en bijgevolg het lichaamsgewicht respectievelijk toenemen of afnemen.

10


Het energieverbruik wordt verder opgesplitst in verschillende componenten (zie Figuur 3):

- het basaal metabolisme; - het thermisch effect van voedsel; - de energie nodig voor fysieke activiteit.

Energie kan worden uitgedrukt als een fysische grootheid. Traditioneel werd (en wordt nog steeds) in de voedingswetenschap energie uitgedrukt als kilocalorie (afgekort als kcal). De corresponderende SI eenheid is de kJoule*. Hoewel de Joule strikt genomen de meest correcte uitdrukking is, wordt in vele wetenschappelijke publicaties in het domein van de voeding nog steeds de voorkeur gegeven aan de kcal – zo ook in deze aanbevelingen. Interconversie tussen kcal en kJoule gebeurt volgens de formules: 1 kcal = 4,184 kJ 1 kJ = 0,239 kcal * Eén joule (J) kan gedefinieerd worden als de hoeveelheid arbeid die wordt verricht door een kracht van 1 newton (N), inwerkend over een afstand van 1 meter. Een calorie (cal) kan gedefinieerd worden als de energie nodig om 1 gram (g) water op te warmen van 14,5 graden Celsius tot 15,5 graden Celsius. Een calorie is equivalent aan 4,184 joule.


11

A. Het basaal metabolisme Het basaal metabolisme (in het Engels Basal Metabolic Rate – BMR) refereert naar het energieverbruik dat nodig is om de minimale basisfuncties van het lichaam in stand te houden bij een persoon in wakende toestand. Het wordt gemeten in een toestand van volledige fysische en mentale rust, in post-absorptieve toestand en in een thermo-neutrale omgeving. (NB: in de praktijk wordt meestal een variant van de BMR gemeten, namelijk de RMR of Resting Metabolic Rate, waarbij een minder strikte interpretatie van “rusttoestand” gehanteerd wordt) De BMR neemt af in functie van de leeftijd. Dit proces gaat vrij snel tijdens de jeugd en stabiliseert naar een verdere lichte en graduele daling vanaf de volwassen leeftijd. Bij individuen van dezelfde leeftijd, wordt de BMR voornamelijk bepaald door de lichaamsmassa en de lichaamssamenstelling (voornamelijk de magere massa). Tussen man en vrouw zijn er ook belangrijke verschillen in BMR, welke echter bijna volledig verklaard worden door het verschil in lichaamssamenstelling. Vereenvoudigde formules voor het berekenen van de BMR in de praktijk werden ontwikkeld en zijn weergegeven in tabel 1.

Tabel 1: Vergelijkingen om het basaal metabolisme (BMR in kcal/dag) te berekenen op basis van het gewicht (G in kg). Leeftijd in jaren

BMR (kcal/dag)

0–2

60 G - 31

3–9

23 G + 504

Jongens / Mannen

Meisjes / Vrouwen

Bron: James en Schofield (1990). Gezondheidsraad Nederland (2001).

10 – 17

18 G + 657

18 – 29

15,3 G + 679

30 – 59

11,6 G + 879

60 – 74

11,9 G + 700

> – 75 0–2

8,4 G + 820 58 G - 31

3–9

20 G + 485

10 – 17

13 G + 693

18 – 29

14,7 G + 496

30 – 59

8,7 G + 829

60 – 74

9,2 G + 688

> – 75

9,8 G + 624

12


De vergelijkingen om het basaal metabolisme te berekenen, die in tabel 1 worden vermeld, hebben slechts betrekking op personen met normaal gewicht terwijl hun gebruik bij personen met overgewicht en vooral bij personen met echte obesitas (Quetelet-index gelijk aan of hoger dan 30 kg/m2) een overschatting van het werkelijke basisenergieverbruik met zich mee zou brengen. Dit wordt uitgelegd door het feit dat obesitas voornamelijk te wijten is aan een overdreven opstapeling van vetmassa die op metabolisch vlak minder actief is dan de magere massa. Het basisenergieverbruik is nu vooral bepaald door de omvang van de magere massa. Om de vergelijkingen uit te drukken in kJ/dag is zowel de coëfficiënt van het gewicht als de constante door 0,239 te delen. B. Thermisch effect van voedsel In het kader van de inname, vertering, absorptie en assimilatie van voedsel en nutriënten wordt eveneens een zekere hoeveelheid energie verbruikt en in functie van de hoeveelheid en het type voedsel wordt een variabele hoeveelheid thermische energie vrijgezet. Men spreekt in dit verband van het thermisch effect van voedsel of van postprandiale thermogenese (een aantal synoniemen hiervoor bestaan in de literatuur). De thermogene respons op voedselinname is vrij constant en beslaat gemiddeld ongeveer 10 % van het totaal energieverbruik. C. Energie nodig voor fysieke activiteit De energie die verbruikt wordt in het kader van fysieke activiteit vertoont zeer grote variatie tussen individuen onderling en vaak ook tussen verschillende dagen binnen eenzelfde individu. Bij sedentaire personen is het energieverbruik voor fysieke activiteit slechts ongeveer een derde van het basaal metabolisme, terwijl het bij zeer actieve mensen kan oplopen tot het dubbele van de energie verbruikt voor het basaal metabolisme en zelfs meer. De mate van fysieke activiteit kan op individueel niveau bij benadering worden weergegeven aan de hand van de zgn. PAL waarde (Physical Activity Level) of de PAI (Physical activity index). Deze waarde geeft de verhouding van het totale energieverbruik over de energiebehoefte voor het basaal metabolisme. PAL = TEE / BMR waarbij TEE staat voor Total Energy Expenditure en verwijst naar een gemiddelde over de tijd (soms ook aangeduid als ADMR of Average Daily Metabolic Rate).


13

Elke specifieke taak, beroep of bezigheid is gekenmerkt door een zogenaamde “geïntegreerde energie-index” (IEI: Integrated Energy Index) die weergeeft hoe de energiekost van die taak in verhouding staat tot de BMR. Deze waarde houdt rekening met de rustpauzes tijdens de activiteit en integreert de energiekost van de verschillende activiteiten waaruit de taak bestaat. Bijvoorbeeld voor een huishoudster vermeldt de IEI de energie verbruikt voor het eigenlijke werk (koken, strijken, wassen enz.) en voor de rustpauzes tussen deze activiteiten. De PAL van een dag wordt dan het gewogen gemiddelde van de IEI’s. Een uitgebreide lijst van de IEI’s wordt gevonden in FWU (1985) en James en Schofield (1990). Het is mogelijk een gemiddelde PAL-waarde op jaarbasis te bepalen door rekening te houden met het gemiddeld aantal uren activiteit per dag, het aantal werkdagen per week en het aantal werkweken per jaar. Op basis van de studies van het FWU (1985) en van James en Schofield (1990), kan het activiteitenpatroon op jaarbasis ingedeeld worden in lichte, middelmatige en zware activiteiten. Hieruit kunnen per leeftijd en volgens geslacht gemiddelde jaar-PAL-waarden berekend worden. Het resultaat hiervan is weergegeven in tabel 2.

Tabel 2: PAL bij verschillende activiteiten. Licht

Middelmatig

Zwaar

♂

♀

♂

♀

♂

♀

1,55

1,56

1,78

1,64

2,10

1,82

Huisvrouwen Bedienden Administratief en leidinggevend personeel

Verkopers

Werknemers in landbouw, bosbouw en visserij

Onderhoudspersoneel

Arbeiders

Bron: CEC (1993).

Deze waarden dienen slechts als richtinggevend te worden beschouwd. De professionele categorieën die eraan gekoppeld zijn houden bijvoorbeeld ook geen rekening met de grote individuele variabiliteit in het niet-professionele activiteitenprofiel. Voor gerichte adviezen in verband met fysieke activiteit op individueel niveau wordt aanbevolen om dit activiteitenprofiel op meer accurate wijze te berekenen (zie verder).

14

aanbevelingen voor energie

3. AANBEVELINGEN VOOR ENERGIE 3.1.

Volwassenen 3.1.1. Quetelet index (QI)

Om na te gaan of iemand een optimaal gewicht heeft, wordt gebruik gemaakt van de Quetelet Index (QI) of de Body Mass Index (BMI): QI = gewicht (kg) / lengte2 (m2) Het streefgewicht stemt overeen met een QI tussen 20 en 25. Met een QI boven de 25 bestaat het risico op overvoeding, met één beneden 20 op ondervoeding; in deze gevallen zijn de BMR-vergelijkingen dus niet meer geldig. Het streefgewicht in functie van de lengte is weergegeven in tabel 3:

Tabel 3: Gewicht in functie van de lengte bij een Quetelet index van respectievelijk 20 en 25 voor volwassenen. Lengte

QI = 20

QI = 25

(m)

Gewicht (kg)

Gewicht (kg)

1,45

42,1

52,7

1,50

45,0

56,7

1,55

48,1

60,1

1,60

51,2

64,0

1,65

54,5

68,1

1,70

57,8

72,3

1,75

61,3

76,6

1,80

64,8

81,0

1,85

68,5

85,6

1,90

72,2

90,3

1,95

76,1

95,1

2,00

80,0

100,0

Uit deze tabel blijkt dat de spreiding van het streefgewicht in functie van de lengte erg groot is. Betrouwbare recente gegevens over de distributie van de Quetelet Index en de prevalentie van overgewicht en obesitas in de algemene Belgische bevolking zijn niet beschikbaar, hoewel zulke gegevens een essentieel onderdeel zouden moeten zijn van surveillance in het domein van de volksgezondheid. De beschikbare fragmentarische gegevens suggereren echter dat de prevalentie


15

van overgewicht en obesitas ook in België aan het stijgen zijn, zowel bij kinderen als bij volwassenen. Naast de absolute overmaat aan vetmassa is de verdeling ervan een belangrijk criterium dat in acht moet worden genomen in de evaluatie van de risico’s verbonden aan overgewicht en obesitas. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen subcutane of perifere vetafzettingen en intra-abdominale of viscerale vetafzettingen. De risico’s die hoofdzakelijk gepaard gaan met viscerale obesitas zijn glucose-intolerantie en insulineresistentie – die tot diabetes leiden –, de toename van de bloeddruk en een neiging tot hypertriglyceridemie – die het risico van cardiovasculaire aandoeningen verhogen. Het meten van de buikomtrek is een indicator voor een opstapeling van vetmassa in de buikholte. Een buikomtrek gelijk aan of groter dan 94 cm voor een man en 80 cm voor een vrouw kenmerkt een individu wiens vetmassa voornamelijk ter hoogte van de buik is opgestapeld. Dit veroorzaakt een toename van de boven vermelde risico’s al dan niet in aanwezigheid van overgewicht bepaald door een Quetelet-index (QI) > 25 kg/m2. Deze waarden gaan gepaard met een risico van morbiditeit en van voortijdige mortaliteit, des te groter dat het QI hoog is. Nationale en internationale gezondheidsinstanties hebben de afgelopen jaren aan de alarmbel getrokken in verband met de geobserveerde exponentiële toename van overgewicht en obesitas bij de algemene bevolking. Voorspellingsmodellen opgesteld door de WHO geven aan dat naar het midden van de 21ste eeuw meer dan de helft van de volwassen Westerse bevolking obees zal zijn. De gevolgen van deze nieuwe epidemie voor de volksgezondheid en voor de uitgaven in de gezondheidszorg zijn niet te overschatten. De WHO spreekt dan ook van de grootste uitdaging voor de volksgezondheid op dit ogenblik en roept verschillende actoren in het werkveld – zowel publieke beleidsverantwoordelijken, gezondheidswerkers, voedingsindustrie, NGO’s enz. – op tot onmiddellijke, doortastende en grootschalige acties*. Een van de belangrijke conclusies uit deze expertconsultatie is dat obesitas – éénmaal deze zich heeft geïnstalleerd - zeer resistent is aan behandeling. Een daadwerkelijke kentering tegen deze epidemie kan bijgevolg alleen maar gebeuren via preventie. De WHO schetst in het vermelde document een aantal krijtlijnen van mogelijke strategieën ten behoeve van de betrokken actoren in het werkveld. Een van de belangrijke actielijnen loopt via het spoor van de fysieke activiteit (zie ook verder onder punt 3.1.2).

* Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO Consultation on Obesity held in 1997.

16


3.1.2. Energiebehoefte van volwassenen (EN)

Zoals reeds gesteld, kan de totale energiebehoefte worden voorgesteld als een veelvoud van de BMR. Met de PAL als evenredigheidsfactor kan de energiebehoefte dan worden weergegeven als: EN = PAL x BMR (in kcal/dag) Deze vergelijking (die toelaat de energetische behoefte van een individu te schatten) is slechts juist als ze bij personen met een normaal gewicht wordt toegepast. Bij een zwaarlijvige persoon kan ze enkel worden toegepast op voorwaarde dat de BMR door middel van een reële en betrouwbare meting wordt bepaald (zoals onrechtstreekse calorimetrie) aangezien zoals reeds vermeld de BMR overschat wordt als men de berekeningsformules van de in tabel 1 vermelde BMR toepast. De schatting van het energieverbruik van een activiteit door de correct bepaalde BMR met een gegeven PAL-waarde te vermenigvuldigen, kan daarentegen bij een zwaarlijvige persoon worden toegepast. Als het ernergieverbruik van een werkelijk uitgevoerde fysieke activiteit hoger is bij een zwaarlijvige persoon ten opzichte van een persoon met normaal gewicht, zijn de zwaarlijvige personen over het algemeen zeer sedentair, fysiek weinig actief en hun PAL-waarde overschrijdt zelden de waarde van 1,40. Fysieke activiteit en energiebalans Onderzoek wijst op zeer consistente wijze aan dat de BMI een inverse correlatie vertoont met de PAL en dat de kans op overgewicht zeer klein wordt bij individuen met een PAL waarde van 1,80 of hoger. Echter, sedentaire personen – vooral indien ze in urbane gebieden leven – hebben een gemiddelde PAL waarde die meestal varieert tussen 1,55 en 1,60. Op grond van deze overweging werd door de WHO de PAL streefwaarde van 1,75 vooropgesteld als aanbeveling voor alle volwassen personen teneinde overgewicht te vermijden. Terloops verdient het vermelding dat een dergelijke graad van fysieke activiteit gunstige gevolgen voor de volksgezondheid met zich meebrengt die veel verder strekken dan de preventie van obesitas op zich. Echter, het realiseren van een PAL waarde van 1,75 is geen vanzelfsprekendheid in de huidige obesogene omgeving van gemotoriseerde en geautomatiseerde verplaatsingsmiddelen en het zeer sedentaire karakter van vele professionele settings en van het brede aanbod van passieve vrijetijdsbestedingen. In het bovenvermelde document van de WHO wordt voorgerekend dat, om de PAL waarde van een volwassen mannelijk persoon van 70 kg op te trekken van een sedentaire waarde van 1,58 naar een actieve en preventieve waarde van


17

1,75, deze persoon gemiddeld per dag 100 minuten zou dienen te wandelen aan 4 km/h (of uiteraard het energetisch equivalent daarvan door middel van elke andere vorm van fysieke activiteit met eenzelfde of hogere fysieke activiteitsratio*). Als algemene aanbeveling voor de bevolking wordt gesteld dat in het dagelijkse leven – los van elke intentionele sportactiviteit – de lichaamsbeweging met enkele eenvoudige ingrepen toch in significante mate kan worden opgedreven. Voorbeelden van dergelijke zogenaamde “leefstijlactiviteit” zijn legio en kunnen in eenieders dagelijks leefschema worden opgenomen (typische voorbeelden zijn de trap nemen in plaats van de lift, te voet gaan in plaats van met de wagen voor korte afstanden, het openbaar vervoer nemen in plaats van de wagen, de auto parkeren op grotere afstand van de werkplaats, enz.). Daarnaast zijn er uiteraard talloze mogelijkheden om aan meer gerichte lichaamsbeweging te doen, hetzij in de context van lichte recreatie hetzij als echte sportactiviteit. Met het oog op het behalen of het behouden van een PAL waarde van 1,75 of meer kan het nuttig zijn om individuele adviezen te verstrekken op basis van het bestaande activiteitenprofiel. Het uitgangspunt daarbij is de berekening van de energiebehoefte en de PAL waarde op basis van een anamnese m.b.t het activiteitenprofiel. Deze optie wordt hieronder in meer detail besproken. Berekening van het energieverbruik voor een individu Berekening van de energiebehoefte is geen eenvoudige zaak en kan op verschillende manieren uitgevoerd worden. In de onderstaande tekst en tabel wordt gebruik gemaakt van de zgn. factoriële benadering. Bij deze aanpak, wordt een inventaris gemaakt van de tijd die besteed wordt aan verschillende types van activiteit over een periode van 24 uur en de energiekost die met die activiteiten gepaard gaat wordt gesommeerd over de bestudeerde periode. De energiekost van verschillende types van activiteit is gedetailleerd beschreven in de literatuur (Ainsworth BE, 2002; http://prevention.sph.sc.edu/tools/compendium. htm). Niettemin dient een zekere reserve ook bij deze methode gehanteerd te worden onder meer omdat er vrij grote inter-individuele variabiliteit bestaat in energiekost voor eenzelfde type activiteit.

* De fysieke activiteitsratio (in het Engels Physical Activity Ratio of PAR) geeft voor een bepaalde activiteit aan hoe ze zich verhoudt – in termen van energieverbruik - tot het basaal metabolisme,welke gelijk gesteld wordt aan PAR = 1.

18


In wat volgt, worden twee voorbeelden uitgewerkt voor de berekening van de PAL waarde aan de hand van het gemiddelde activiteitenprofiel. Individu A heeft een kantoorbaan als secretaresse en zit gemiddeld zeven uur per dag aan haar bureel – hoofdzakelijk voor computerwerk. Ze komt elke dag met de wagen naar het werk en doet daar gemiddeld anderhalf uur over (heen en terug). Koken is haar hobby; dit doet ze gemiddeld drie keer per week. De andere dagen neemt ze een maaltijd in het bedrijfsrestaurant. Deze dame doet geen sport. Ze brengt haar avonden door vooral met televisiekijken, gezelschapsspelen en gezellig babbelen met vrienden. Tijdens de week en gedurende het weekend besteedt ze gemiddeld ongeveer anderhalf, respectievelijk twee uur aan boodschappen doen.

Tabel 4: Berekening van de PAL voor individu A. Activiteit

PAR (1)

Tijd besteed (u/d)(2)

(1) x (2)

Slapen

1,0

8,0

8,0

Werk (zittend)

1,5

6,0

9,0

Woon-werk (auto)

1,2

1,0

1,2

Koken

2,5

1,0

2,5

Ander huishoudelijk werk

3,5

1,0

3,5

TV

1,0

3,5

3,5

Chatten / telefoon

1,0

1,0

1,0

Vriendenbezoek

1,5

1,0

1,5

Boodschappen

3,0

0,5

1,5

Allerlei lichte activiteiten tussendoor

2,0

1,0

2,0 SOM: 33,7

/ 24 uur PAL = 1,4 Individu B is leerkracht wiskunde en geeft voltijds les – ie 22 uur per week. Tijdens de lessen zit hij zelden neer, maar loopt integendeel vooral rond in de klas of maakt aantekeningen op het bord. Deze persoon is nogal sportief aangelegd en doet het woon-werkverkeer bijna uitsluitend met de fiets, gemiddeld ongeveer 40 minuten per dag. Bovendien gaat deze persoon twee keer per week een uurtje zwemmen, gaat tweemaal naar een fitness training, telkens eveneens ongeveer een uur en op zondagvoormiddag 3 uur fietsen met vrienden. Daarnaast houdt deze man ook van werken in de tuin en opknappen van allerlei klusjes rond zijn huis.


19

Tabel 5: Berekening van de PAL voor individu B. Activiteit

PAR (1)

Tijd besteed (u/d)(2)

(1) x (2)

Slapen

1,0

7,5

7,5

Woon-werk

3,5

0,5

1,8

Les geven

2,0

3,0

6,0

Sport

6,0

1,0

6,0

Lesvoorbereiding

1,5

4,0

6,0

Tuin – hobby

4,0

1,0

4,0

Huishoudelijk

3,5

1,0

3,5

TV

1,0

1,5

1,5

Sociale activiteiten

2,0

1,0

2,0

Boodschappen

3,0

0,5

1,5

Allerlei lichte activiteiten tussendoor

2,0

3,0

6,0 SOM: 45,8 / 24 uur PAL = 1,9

3.1.3. Energiebehoefte tijdens de zwangerschap De energiebehoefte tijdens de zwangerschap kan via de factoriële methode berekend worden: Totale gebruikte energiehoeveelheid voor - de groei van de fœtus + - energiebehoeften verbonden aan de samenstellingswijzigingen van het organisme van de moeder + - toename van de energiebehoeften verbonden aan het behouden van de foetus en andere. In 1980 was het Comité van experts van de WGO van mening dat, in de ontwikkelde landen, het extra energieverbruik 150 kcal per dag beloopt tijdens het eerste trimester van de zwangerschap en 350 kcal per dag tijdens beide volgende trimesters. Recentere studies (Butte et al., 2005) tonen aan dat het energieverbruik gedurende 24 uur en het basaal metabolisme merkbaar toenemen vanaf de 24ste week van de zwangerschap om 285 tot 380 kcal per dag op 36 weken te bereiken.

20


Een belangrijke variatie wordt van land tot land waargenomen (levenswijze, klimaat, enz.). Bovendien bestaan er verschillen tussen individu’s evenals individuele aanpassingscapaciteiten. Het lijkt niet gerechtvaardigd de energiehoeveelheid die spontaan door de zwangere vrouw wordt verbruikt te beïnvloeden, behalve als ze een overdreven of onvoldoend gewicht vertoont. Het suggereren van een systematische toename van de energieopname zou het risico van overdreven gewichtstoename verhogen. De energieverdeling blijft dezelfde als bij elke andere volwassene.

3.1.4. Energiebehoefte bij borstvoeding De productie van moedermelk is van de orde van 750 ml per dag en zijn samenstelling wordt slechts weinig beïnvloed door de voedingstoestand van de moeder (Prentice et al., 1996). Rekening houdend met een relatief constante energetische waarde van de geproduceerde moedermelk, is het theoretische verbruik voor borstvoeding van 525 kcal per dag. Een deel van deze energie is afkomstig van de vetmassa die opgestapeld is tijdens de zwangerschap. Het voedingsverbruik neemt spontaan toe van 70 tot 380 kcal per dag en compenseert dus niet het berekend theoretisch verbruik. Dit betekent dat deze berekening in acht moet worden genomen in functie van de aanpassingen van het organisme of van de stand van de op het einde van de zwangerschap samengestelde reserves.

3.1.5. Zwangerschap en lactatie Zowel tijdens de zwangerschap als tijdens de lactatie dient er gewaakt te worden over de kwaliteit van de opname, in het bijzonder voor wat betreft de mineralen, sporenelementen en essentiële vetzuren.

3.1.6. Energieverdeling De spreiding van de nutriënten die energie aanbrengen, is veelal gevat tussen een boven- en ondergrens. In sommige gevallen is er geen ondergrens. Dit houdt in dat we over geen aanwijzing beschikken dat de opname van het betreffende nutriënt noodzakelijk zou zijn en dat een geringe opname geen aanleiding moet geven tot bezorgdheid.


21

De belangrijkste energieaanbrengers zijn eiwitten, vetten en koolhydraten. Deze worden respectievelijk in detail besproken in hoofdstuk 4, 5 en 6.

3.1.6.1. Alcohol De aanbevolen energiebehoefte veronderstelt 0 % alcoholopname. Voor België is de uitdaging de gemiddelde consumptiehoeveelheid bij drinkers terug te brengen tot minder dan 4 % van de totale energiebehoefte.

3.2.

Kinderen en jongeren tot 18 jaar 3.2.1. Energiebehoefte

De energiebehoefte van kinderen wordt berekend op basis van hun energieverbruik dat interindividueel alsook intra-individueel kan variëren. Hierbij komt ook de opgestapelde energiehoeveelheid onder de vorm van eiwitten en vetten in de weefsels. (FAO/OMS/UNU, 1986 + International Dietary Energy Consultative Group, Torun et al. 1996). De methode van dubbel gemerkt water heeft de kennis van de behoefte bij jonge kinderen verbeterd. Bij oudere kinderen en bij adolescenten kan de evaluatie van de behoefte door calorimetrie worden uitgevoerd. Opgestapelde energie tijdens de groei De schatting kan gebeuren op basis van de toename van de magere massa en van de vetmassa, door middel van herhaalde metingen van de lichaamssamenstelling op verschillende groeistadia. magere massa = 20 % eiwitten (5,65 kcal/g) vetmassa = 100 % vetten (9,25 kcal/g) Het energieverbruik voor het stockeren in de weefsels vormt een belangrijk deel van de behoefte tijdens de eerste levensmaanden en daalt snel: het wordt op 30 % tijdens de eerste levensmaanden geschat om 2 % te belopen op de leeftijd van 1 jaar. Aanbevolen opname De energiebehoefte varieert in functie van de fysieke activiteit en van de reeds opgestapelde energie. De energie verbonden aan de fysieke activiteit neemt geleidelijk toe tijdens de eerste levensmaanden (minder uren slaap, meer bewegingen, leren stappen, enz.) en de energie van de eiwitsynthese en de energie van de vetopstapeling neemt af. De gewichtstoename gaat van 10 g/kg/dag in de eerste levensdagen tot 1 g per kg/dag op 12 maanden leeftijd.

22


Tijdens het eerste jaar belopen de energiebehoeften +/-92 kcal/kg/dag en variëren weinig. Commentaren betreffende de berekening van de PAL bij het kind en de adolescent De gebruikte PAL-factor vloeit voort uit de werkzaamheden van een groep experts (Torun et al., 1996) en uit het resultaat van 11 studies, uitgevoerd in verschillende Europese landen; deze studies berusten op de methode van dubbel gemerkt water of op de methode van de meting van de hartfrequentie. De tabel hieronder geeft enkele voorbeelden van tijdsgebruik weer die overeenstemmen met enkele niveaus van fysieke activiteit (gemiddelde duur in uren, dagelijkse gemiddelden op een week).

Tabel 6: Niveau van fysieke activiteit (in u). 1,45

1,60

PAL 1,80

2,00

2,20

Slaap en middagslaapje

9,5

9,5

9,3

9,2

9,0

Televisie, computer

3,5

3,1

2,0

1,0

0

Verschillende zitactiviteiten

9,0

8,5

7,5

7,0

6,5

Lichte staande activiteiten

0,5

0,5

2

1,5

1,5

Matige activiteiten (weinig actief spel)

1,3

1,6

1,2

1,5

2

Middelmatige activiteiten (stappen, manueel werk, actief spel, fiets)

0,2

0,3

1

2,2

3,0

Sportgymnastiek, sporttraining

0

0,5

1

1,5

1,7

Wedstrijd

0

0

0

0,15

0,3

Bron: Aanbevolen voedingsopnamen voor de Franse bevolking (2001).

Kinderen van meer dan 1 jaar tot 9 jaar

Verschillende methodes werden toegepast (dubbel gemerkt water, hartfrequentie). De in acht genomen factoren zijn: de leeftijd, het geslacht, het gemiddelde gewicht, de gewone fysieke activiteiten. Drie weerhouden niveaus: laag, matig, hoog. Belangrijke variaties kunnen dus interindividueel en intra-individueel gerechtvaardigd worden. Klinische studies hebben intra-individuele variaties van de spontane opnamen bij kinderen en adolescenten van 9 tot 16 jaar aangetoond (Dartois et al.,1968; Dorchy et al., 1977). Aan het energieverbruik moet men de hoeveelheden opgestapelde energie in de weefsels toevoegen, onder de vorm van eiwitten en vetten (+/-10 kcal/dag tussen 2 en 7 jaar en 20 kcal/dag tussen 8 en 10 jaar).

Energieverbruik (kcal/kg/d)

70

70

73

76

78

81

86

86

86

94

94

94

Leeftijd (maand)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

9,85

9,50

9,15

9,75

9,35

7,90

7,45

7

6,35

5,6

4,75

3,8

Gewicht (kg)

Jongens

11

11

11

13

13

13

15

17

21

30

35

29

Toename (g/d)

19

19

19

28

28

28

49

62

90

136

112

112

Opgestapelde energie (kcal/d)

Tabel 7: Kinderen van 1 tot 12 maanden.

3,6 4,35 5,05 5,7 6,35 6,95 7,4 7,85 8,25 8,65 9,00 9,35

382 454 550 574 598 645 717 741 789 884 908 956

Gewicht (kg)

Aanbevolen opname (kcal/d)

Meisjes

10

10

10

11

11

11

15

16

19

24

29

26

Toename (g/d)

21

21

21

26

26

26

56

65

79

108

102

102

Opgestapelde energie (kcal/d)

908

861

837

717

693

669

621

550

502

478

406

359

Aanbevolen opname (kcal/d)


23

Aanbevolen energieopname (aanpassing van de aanbevolen voedingsopnamen voor de Franse bevolking; 3de editie: coördinator Ambroise Martin. Editions Tec & Doc- 2001).

(kg)

(jaar)

14,6

16,9

19,0

21

24

27

30

3

4

5

6

7

8

9

11,8

14,2

16,5

18,5

21,2

24

27

30

2

3

4

5

6

7

8

9

Meisjes

12,2

2

Jongens

Gewicht

Leeftijd

62

67

71

75

72

75

80

88

69

72

77

82

75

78

83

92

(kcal/kg/d)/d)

Energieverbruik

Tabel 8: Kinderen van 2 tot 9 jaar.

1.936

1.816

1.697

1.601

1.338

1.243

1.123

1.052

2.079

1.959

1.840

1.744

1.434

1.338

1.218

1.123

(kcal/d)

Energieverbruik

20

20

15

10

10

10

10

10

20

20

10

10

10

10

10

10

(kcal/d)

Opgestapelde energie

1.362 1.601 1.721 1.840 1.959

1.506 1.601 1.721 1.840

2.103

1.959

1.267

1.984

1.864

1.243

1.864

1.744

1.147

1.744

1.649

1.171

1.434

1.362

1.075

1.338

1.267

1.052

1.218

1.147

980

1.147

1,80

1.075

1,60

2.055

1.936

1.816

1.697

1.434

1.335

1.218

1.123

2.223

2.103

1.959

1.840

1.530

1.410

1.291

1.218

2,00

Aanbevolen energieopname (kcal/d) voor een PAL van

24 aanbevelingen voor energie

(cm)

135

143

150

156

163

169

173

175

180

185

190

(kg)

30

35

40

45

50

55

60

65

70

75

80

*OE = opgestapelde energie.

Lengte

Gewicht

22,0

22,0

21,5

21,1

20,0

19,2

18,7

18,2

17,6

16,8

16,5

(kg/m2)

QI

Tabel 9: Jongens van 10 tot 18 jaar.

2.055

1.959

1.864

1.792

1.697

1.625

1.530

1.434

1.362

1.267

1.171

(kcal/d)

BMR

40

40

50

50

60

83

107

122

100

98

93

(kcal/d)

OE* 1,80 2.197 2.366 2.533 2.700 2.844 2.987 3.130 3.274 3.417 3.561 3.728

1,60 1.984 2.127 2.270 2.413 2.557 2.677 2.772 2.915 3.035 3.179 3.322

4.134

3.967

3.800

3.607

3.465

3.322

3.154

3.011

2.796

2.629

2.437

2,00



25

(cm)

135

143

150

156

161

162

170

172

178

(kg)

30

35

40

45

50

55

60

65

70

*OE = opgestapelde energie.

Lengte

Gewicht

22,1

22,0

20,8

21,0

19,9

18,5

17,6

16,8

16,5

(kg/m2)

QI

Tabel 10: Meisjes van 10 tot 18 jaar.

1.601

1.530

1.481

1.410

1.362

1.290

1.243

1.171

1.099

(kcal/d)

BMR

20

30

30

100

120

/

170

120

120

(kcal/d)

OE* 1,80 2.079 2.223 2.390 2.629 2.581 2.629 2.701 2.772 2.891

1,60 1.864 1.983 2.151 2.366 2.294 2.366 2.390 2.462 2.557

3.202

3.107

2.987

2.915

2.868

2.891

2.629

2.462

2.294

2,00


26 aanbevelingen voor energie


27

3.2.2. Energieverdeling De eiwit-, vet- en koolhydraatopnamen, uitgedrukt in relatieve waarde (% van de totale energie), worden in de hoofdstukken 4, 5 en 6 behandeld.

28

aanbevelingen voor eiwitten

4. AANBEVELINGEN VOOR EIWITTEN 4.1.

Volwassenen

Eiwitten zijn polymeren van aminozuren. De specifieke eigenschappen van een eiwit hangen af van de aminozuursamenstelling en hun volgorde. Een aminozuur kan essentieel of niet-essentieel zijn. De eersten kunnen niet door het lichaam aangemaakt worden en dienen dagelijks via de voeding ingenomen. De essentiële aminozuren zijn fenylalanine, histidine, isoleucine, leucine, lysine, methionine, threonine, tryptofaan en valine. De niet-essentiële aminozuren zijn alanine, arginine, asparaginezuur, cysteïne, cystine, glutamine, glutaminezuur, glycine, hydroxyproline, proline, serine en tyrosine. Gemiddeld bedraagt de eiwitbehoefte 9–11 % van de energie-aanbreng (Nederlandse voedingsnormen 2001). Dit komt overeen met wat er in de meeste andere landen wordt aanbevolen. In het algemeen wordt er vanuit gegaan dat de voeding in België van voldoende kwaliteit is om aan alle kwantitatieve en kwalitative behoeften te voldoen. De eiwitbehoefte kan echter uitgedrukt worden per kg lichaamsgewicht en per dag. Uit de recente voedselconsumptiepeiling blijkt dat de gemiddelde Belg ongeveer 16 energieprocent eiwit inneemt. (http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/index5.htm) De kwaliteit van een eiwit is afhankelijk van de verteerbaarheid en de aanwezigheid van de essentiële aminozuren. Als maat voor de eiwitkwaliteit kan gebruikt gemaakt worden van de Protein Digestibility-Corrected Amino Acid Score (PDCAAS). Deze PDCAAS is het gehalte van het limiterende essentiële aminozuur in het eiwit, in mg per gram eiwit, gedeeld door de behoefte aan dit aminozuur van kinderen tot 4 jaar, eveneens in mg per gram eiwit, vermenigvuldigd met de verteerbaarheid van het eiwit. Het limiterend aminozuur is dat essentiële aminozuur dat in de laagste hoeveelheid aanwezig is. De gemiddelde Belg gebruikt zowel dierlijke als plantaardige voedingsmiddelen; in dit eiwitmengsel zijn alle essentiële aminozuren in voldoende mate aanwezig. Lysine is het limiterende aminozuur voor lacto-ovovegetariërs en vooral voor veganisten; voor een lactoovovegetarische voeding (melk/tarwe als eiwitbron) zou de PDCAAS 84 % bedragen; voor een veganistische voeding (tarwe/soja als eiwitbron) bedraagt de PDCAAS 77 % (Nederlandse Voedingsnormen 2001). Er blijkt dan ook dat de eiwitbehoefte voor lacto-ovovegetariërs 1,2 maal hoger is en deze voor veganisten 1,3 maal hoger dan die van mensen met een gemengde voeding. In het algemeen is de PDCAAS score van dierlijke voedingsmiddelen hoger dan deze van plantaardige bronnen. Een uitzondering hierop is soja en de afgeleide producten. De meeste andere plantaardige producten hebben een specifiek ‘limiterend’ aminozuur. Dit is bv. methionine voor peulvruchten en lysine voor maïs en tarwe. Door het combineren en variëren van plantaardige voedingsmiddelen, kan men dus voldoen aan de aanbeveling voor alle essentiële aminozuren.


29

Uit de recente Belgische voedselconsumptiepeiling (2004) blijkt dat vlees- en vleesproducten 36,5 % van de eiwitinname vertegenwoordigen. Daarnaast komt de bijdrage van eiwitten vooral van granen en graanproducten (19,0 %), van melkproducten (17,9 %) en van vis, schaal- en schelpdieren (6,0 %). Binnen de groep “vlees en vleesproducten” komt de bijdrage vooral van vleesproducten, kip en rundsvlees. Voor de graan en graanproducten is vooral de inname van brood belangrijk.

Tabel 11: De PDCAAS-waarde voor alle leeftijden (met uitzondering van zuigelingen) van enkele voedingseiwitten. Voedingseiwit

PDCAAS-waarde

Eiwit

1

Caseïne

1

Rund

0,92

Soja

0,91

Tarwe

0,42

Peulvruchten

0,31 – 0,58

Een te hoge eiwitinname zou een negatieve impact kunnen hebben op de gezondheid door een stijging van de zuurbelasting van het lichaam. Buiten in specifieke patiëntengroepen werden dergelijke negatieve effecten nooit aangetoond. Bij een eiwitiname tot ongeveer 25 energieprocent werden er geen nadelige effecten voor de gezondheid waargenomen. Deze waarde zou dus ook als veilige bovengrens gehanteerd kunnen worden (Astrup 2000, Hu 1999).

70

70

70

31t/m 50 jaar

51t/m 70 jaar

>70 jaar

0,6

0,6

0,6

0,6

Gemiddelde behoefte g/[kg.d]

0,8

0,8

0,8

0,8

Aanbevolen hoeveelheid g/[kg.d]

Voedingsnormen voor eiwit

74

74

72

75

kg

Referentiegewicht

70

70

70

70

70

70

19t/m 30 jaar

31t/m 50 jaar

51t/m 70 jaar

>70 jaar

zwangerschap

lactatie

mg/[kg.d]

Gem. stikstofbehoefte verliezen

0.8

0,7

0,6

0,6

0,6

0,6

Gemiddelde behoefte g/[kg.d]

1

0,9

0,8

0,8

0,8

0,8

Aanbevolen hoeveelheid g/[kg.d]

Voedingsnormen voor eiwit

64

68

63

64

62

64

kg

Referentiegewicht

50

47

39

40

39

40

60

60

59

61

65

62

51

52

50

52

Aanbevolen hoeveelheid g/d

9

9

11

10

9

9

Aanbevolen hoevellheid % energie

11

9

8

8

Aanbevolen hoevellheid % energie

Voedingsnormen voor eiwit Gemiddelde behoefte g/d

46

46

45

47

Aanbevolen hoeveelheid g/d

Voedingsnormen voor eiwit Gemiddelde behoefte g/d

Tabel 13: Gemiddelde behoefte en aanbevolen hoeveelheden voor vrouwen.

70

19 t/m 30 jaar

mg/[kg.d]

Gem. stikstofbehoefte verliezen

Tabel 12: Gemiddelde behoefte en aanbevolen hoeveelheden voor mannen.

30 aanbevelingen voor eiwitten


4.2.

31

Zuigelingen, kinderen en adolescenten

Kwalitatief aspect Tijdens de eerste 4 tot 6 levensmaanden wordt de eiwitopname door één enkel voedingsmiddel verzekerd. Moedermelk is de Gold standard en zijn samenstelling vormt zowel kwalitatief als kwantitatief de basis voor de voedingsaanbevelingen. Het eiwitgehalte van menselijke melk vertoont echter aanzienlijke variaties afhankelijk van de gestatieleeftijd (hoger gehalte in moedermelk bij moeders van prematuren) en de postnatale leeftijd. De verhouding van oplosbare eiwitten en caseïne schommelt tussen 70/30 en 60/40. De totale stikstofopname via moedermelk is voor 25 % afkomstig van niet-eiwit stikstof (Immunoglobulinen IgA, IgM, IgG, ureum, lactoferrine en andere). De eiwitkwaliteit van zuigelingen- en opvolgzuigelingenmelk wordt bepaald in de Europese Richtlijn 91/321/EG, herziening 96/4/EG (publicatie 26/05/98 pagina’s 7981 tot 7985). Soja-eiwitten die aan de basis liggen van de bereiding van voedingsmiddelen die ten onrechte “sojamelk” worden genoemd, zijn verschillend van koemelkeiwitten: ze zijn arm aan methionine, lysine, proline, rijker aan aspartaat, glycine, arginine en cysteïne. De bereiding van een sojavoedingsmiddel voor zuigelingen vereist een aanpassing van de eiwitten door aanrijking met methionine. Voedingsmiddelen op basis van eiwitten afkomstig van hazelnoten, amandels, rijst en andere plantaardige bronnen beantwoorden niet aan de wettelijke vereisten. Ze kunnen in geen geval als enige eiwitbron worden gebruikt voor de voeding van zuigelingen en jonge kinderen. Kwantitatief aspect Specifieke behoeften van zuigelingen van de geboorte tot 12 maanden: de aanbevolen eiwitopname kan worden geschat aan de hand van de samenstelling van moedermelk en de hoeveelheid ervan die spontaan door gezonde zuigelingen wordt opgenomen. De evaluatie van de behoeften kan ook volgens de factoriële methode gebeuren. Deze methode houdt rekening met de behoeften die verband houden met de groei en het onderhoud van de weefsels. De behoeften verbonden aan de groei, uitgedrukt in functie van het gewicht, dalen met de tijd omdat de groeisnelheid daalt. De behoeften verbonden aan het onderhoud nemen geleidelijk toe aangezien ze evenredig zijn met het gewicht en de grootte. Deze factoriële benadering bepaalt de gemiddelde behoeften. De aanbevolen voedingsopname wordt berekend op basis van het totaal van de groei- en onderhoudsbehoeften waaraan een veiligheidsmarge wordt toegevoegd. Tot de leeftijd van 10 jaar is de aanbevolen eiwitopname, uitgedrukt in functie van het gewicht, dezelfde voor jongens en meisjes (Dewey et al., 1996).

32


Tabel 14: Aanbevolen eiwitopname voor kinderen vanaf de geboorte tot 3 jaar Schatting van de gemiddelde behoeften door de factoriële methode. Leeftijd

Eiwittoeneming g/kg/dag

Gemiddelde behoeften g/kg/dag

Aanbevolen voedingsopnamen g/kg/dag

in maanden 0–1

1,0

1,8

2,6

1–2

0,72

1,5

2,1

2–3

0,53

1,3

1,7

3–4

0,42

1,1

1,4

4–6

0,30

1,0

1,2

6 – 12

0,20

0,88

1,1

12 – 24

0,09

0,72

1,0

24 – 36

0,07

0,76

0,9

Bron: Aanbevolen voedingsopnamen voor de Franse bevolking (2001).

Tabel 15: Schatting van de eiwitbehoeften en van de aanbevolen voedingsopnamen voor kinderen ouder dan 3 jaar en voor adolescenten. Leeftijd

Eiwittoeneming g/kg/dag

Gemiddelde behoeften g/kg/dag

Aanbevolen voedingsopnamen g/kg/dag

in jaren 3–4

0,07

0,7

0,9

4–5

0,06

0,7

0,9

5 – 10

0,05

0,7

0,9

Adolescenten (♂) 10 – 12

0,07

0,7

0,85

12 – 13

0,09

0,7

0,9

13 – 15

0,07

0,7

0,85

15 – 16

0,06

0,7

0,85

16 – 17

0,04

0,7

0,85

17 – 18

0,03

0,65

0,8

Adolescenten (♀) 10 – 11

0,08

0,7

0,9

11 – 14

0,07

0,7

0,85

14 – 16

0,04

0,7

0,8

16 – 18

0,01

0,65

0,8


33

Schatting van de aanbevolen opname van essentiële aminozuren (EAZ) op verschillende leeftijden (mg/kg/dag) Aminozuren worden als essentieel beschouwd wanneer het organisme niet in staat is deze te synthetiseren. De behoeften aan essentiële aminozuren zijn afhankelijk van de werkelijke capaciteiten van het organisme om aan zijn behoeften door endogene synthese tegemoet te komen. Bij de prematuur bijvoorbeeld is de capaciteit om cysteïne vanaf methionine te synthetiseren onvolgroeid. Een opname van exogene cysteïne is onontbeerlijk. In sommige omstandigheden is exogene opname van bepaalde aminozuren noodzakelijk. Men spreekt in dit geval van “voorwaardelijk” essentiële aminozuren. De behoeften van zuigelingen werden met de factoriële methode geschat op basis van de groei- en onderhoudsbehoeften. De bekomen gegevens werden vergeleken met de spontaan ingenomen hoeveelheden aminozuren tijdens de borstvoeding. Deze hoeveelheden worden geschat in functie van de verbruikte hoeveelheid melk en de samenstelling van moedermelk qua essentiële aminozuren. De behoeften aan aminozuren van kinderen werden door de methode van de stikstofbalansen en volgens de factoriële benadering geëvalueerd. De behoeften aan essentiële aminozuren worden in percentage van de totale behoeften uitgedrukt. Het aanbevolen evenwicht varieert weinig met de leeftijd. De hierna opgenomen tabel geeft een samenvatting van het aandeel van de essentiële aminozuren in de eiwitbehoeften, zoals voorgesteld door verschillende auteurs.

Tabel 16: Aandeel van de essentiële aminozuren in de eiwitbehoeften. Essentiële aminozuren (EAZ)

Pasgeborene 1 – 6 maand 1

Behoeften Kinderen van 2 jaar 2

Adolescenten 10 tot 12 jaar 3

Threonine

10,1

9,8

12,4

Valine

11,3

10,1

11,1

Methionine + cysteïne

8,0

7,2

9,7

Isoleucine

9,5

8,2

12,4

Leucine

16,1

19,4

18,6

Fenylalanine + tyrosine

17,9

18,3

9,7

Lysine

18,8

17,1

19,5

Histidine (geschatte waarden)

5,1

6,6

5,1

Tryptofaan

3,3

3,3

1,5

0,65 – 0,33

0,37

0,23

Totaal EAZ (g/kg/d)

Bron: 1- Dewey et al.(1996) 2- FAO/OMS/UNU (1986) 3- Young (1998).

34

aanbevelingen voor vetten

5. AANBEVELINGEN VOOR VETTEN* 5.1.

Trefwoorden

- Verzadigde vetzuren: vetzuren met een verzadigde C keten. - Onverzadigde vetzuren: vetzuren met een of meer dubbele bindingen in de C keten. - Enkelvoudig onverzadigde vetzuren (MUFA): vetzuren met een dubbele binding in de cis configuratie. - Meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA): vetzuren met twee of meer dubbele bindingen in de cis configuratie. - Omega-6 of n-6 vetzuren: meervoudig onverzadigde vetzuren met twee of meer dubbele bindingen met cis configuratie in de C keten en met de eerste dubbele binding na het zesde C atoom gerekend vanaf de methyl groep. - Omega-3 of n-3 vetzuren: meervoudig onverzadigde vetzuren met twee of meer dubbele bindingen met cis configuratie in de C keten en met de eerste dubbele binding na het de de C atoom, gerekend vanaf de methyl groep. - Linolzuur (LA) (18:2, n-6): chemisch: 9c, 12c – octadecadiëenzuur. - Alfa-linoleenzuur: (LNA) (18:3, n-3): chemisch: 9c, 12c, 15c – octadecatriëen- zuur. - EPA (20:5, n-3): chemisch: 5c, 8c, 11c, 14c, 17c – eicosapentaëenzuur. - DHA (22:6, n-3): chemisch: 4c, 7c, 10c, 13c, 16c, 19c – docosahexaëenzuur. - Trans vetzuren: vetzuren met één of meer dubbele bindingen in de “trans” configuratie in plaats van de “cis”-configuratie (die aanwezig is bij de meeste natuurlijk voorkomende vetzuren). Transvetzuren kunnen worden gevormd als nevenproduct bij chemische raffinage- en modificatieprocessen (bv. hydrogenering). Transvetzuren kunnen daarnaast ook gevormd worden in een natuurlijk proces van bio-hydrogenatie zoals het vb plaatsvindt in de pens van runderen.

5.2.

Volwassenen 5.2.1. Inleiding

De aanbevelingen zijn per definitie bestemd voor de algemene bevolking. Sommige subgroepen van gezonde personen kunnen echter meer specifieke behoeften hebben. Vet in de voeding is een belangrijke voedingsstof die energie, essentiële vetzuren en vet-oplosbare vitamines aanbrengt. In geïndustrialiseerde

*

Nuttige en interessante aanvullingen bij de aanbevelingen voor vetten kunnen gevonden worden in enkele andere documenten van de Hoge Gezondheidsraad (www.health.fgov.be/CSH_HGR, in de rubriek “Adviezen en Aanbevelingen”), in het bijzonder: - Vis en gezondheid bij volwassenen en visverbruik bij het kind (2004) (HGR 7617). - Aanbevelingen en beweringen betreffende de omega-3 vetzuren (2004) (HGR 7945).


35

landen wordt vet in voldoende hoeveelheden aangebracht door de voeding en schijnt de optimale vetzuur samenstelling van de voeding een vooraanstaande rol te spelen in het voorkomen van ziekten en het behouden of bevorderen van de gezondheid. In ontwikkelingslanden worden de gezondheidsrisico’s eerder veroorzaakt door een onvoldoend verbruik waardoor essentiële vetten niet meer aangevoerd worden en dat gebreken met zich meebrengt. De aanbeveling voor vetten is dat de inname niet meer dan 30 – 35 % van de totale ingenomen energie zou bedragen. Deze aanbeveling, die voor de algemene bevolking geldt, verdient bijzondere aandacht in een land waar de ontwikkeling van overgewicht en obesitas bij de bevolking steeds toeneemt en is uiteraard ook gekoppeld aan een adequate totale energie-inname. Naast de totale inname van vetten, dient ook aandacht besteed aan de inname van bepaalde subgroepen uit de familie van de vetten. Bepaalde verzadigde vetzuren verhogen de totale serumcholesterol alsook de LDL-cholesterol fractie (LDL: Low Density Lipoprotein). Andere verzadigde vetzuren hebben invloed op de rheologische eigenschappen van het bloed. Verzadigde vetzuurinname is om deze reden positief gecorreleerd met het risico op cardiovasculaire aandoeningen bij de bevolking. Er wordt aanbevolen om de inname van verzadigde vetzuren zo laag mogelijk te houden en in elk geval de 10 E% niet te overschrijden. De ondergrens voor de inname van verzadigde vetzuren ligt in principe op nul, doch dit wordt als onrealistisch beschouwd in een normaal voedingspatroon. Bij de onverzadigde vetzuren zijn er globaal drie scheikundige families. Bij de n-3 (of omega-3) vetzuren is de stammolecule het alfa-linoleenzuur (C18:3) (LNA). Hieruit worden de langketen derivaten Eicosapentaeenzuur (C20:5) (EPA) en Docosahexaeenzuur (C22:6) (DHA) gesynthetiseerd. Bij de n-6 (of omega-6) familie is de stammolecule Linolzuur (C18:2) (LA) en hiervan afgeleid het Arachidonzuur (C20:4) (AA). Er bestaat ook een n-9 (of omega-9) familie die begint met Oliezuur (C18:1) dat kan omgezet worden tot Meadzuur (C20:3). Onverzadigde vetzuren, in het bijzonder de enkelvoudig onverzadigde alsook de meervoudig onverzadigde vetzuren van de omega-3 lijn, hebben een gunstige invloed op het globale risico van ischemische hartziekten. Daarenboven zijn linolzuur en alfa-linoleenzuur essentiële voedingsstoffen aangezien ze een essentiële rol hebben voor de integriteit van bepaalde fysiologische functies en in het menselijk lichaam niet kunnen worden aangemaakt. De vermelde poly-onverzadigde vetzuren vertonen onderling competitie voor hetzelfde enzymsysteem bij de biosynthese van de fysiologisch belangrijke langketen en sterk onverzadigde vetzuren EPA, DHA en AA. De affiniteit voor dit systeem neemt af van de n-3 (omega-3) over de n-6 (omega-6) naar de n-9 (omega-9) vetzuren. De snelheid van de synthese en de omzetting tot langketen

36


derivaten hangt onder andere af van het gehalte en de relatieve vetzuursamenstelling van de voeding. Normalerwijze worden in het beste geval amper 10 % van de aangevoerde essentiële vetzuren LA en LNA in de langketen derivaten respectievelijk AA enerzijds, EPA en DHA anderzijds omgezet. Dit legt uit waarom deze vetzuren strikt genomen geen essentiële nutriënten zijn maar dat er een voldoende aanvoer met de voeding nodig is om de nutritionele behoeften te dekken. In sommige literatuur wordt er daarom gesproken van semi-essentiële vetzuren. Het aandeel van de enkelvoudige onverzadigde vetzuren wordt als volgt berekend: Enkelvoudig onverzadigde vetzuren = totale vetzuren (100 %) - (verzadigde vetzuren + meervoudig onverzadigde vetzuren + transvetzuren). De onverzadigde vetzuren en de afgeleide derivaten met een groot aantal dubbele bindingen lopen gemakkelijk het risico van peroxydatie. Er is dus zeker een noodzaak van bescherming door antioxydantia (bv. vitamine E). Recente wetenschappelijke gegevens wijzen erop dat de nodige aandacht dient gegeven te worden aan het probleem van inname van transvetzuren, bekomen als nevenproduct bij bepaalde chemische processen in de levensmiddelenindustrie. De recente ontwikkelingen in de levensmiddelentechnologieën op het vlak van de hydrogenering van vetten, maakt het echter in veel gevallen reeds mogelijk een laag gehalte aan transvetzuren te bekomen in de eindproducten. Niettemin dienen op dit vlak nog bijkomende inspanningen geleverd te worden. De aanbevolen streefwaarde voor de inname van dergelijke vetzuren ligt namelijk op nul.


37

5.2.2. Voedingsaanbevelingen voor volwassenen: VETTEN Tabel 17: Voedingsaanbevelingen voor volwassenen: VETTEN. (in % van de totale energiebehoefte) Totaal vet

maximaal 30 – 35 E% Indien alle bronnen van vet in de voeding in aanmerking komen, zal een reductie van de totale vetopname tot 30 %, ook helpen de opname van verzadigde vetzuren te verminderen.

Verzadigde vetzuren

maximaal 10 E% inname niet noodzakelijk

Enkelvoudig onverzadigde vetzuren (MUFA)

> 10

Meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA)

5,3 – 10,0

(n-3) vetzuren

1,3 – 2,0

LNA

>1

]

> 0,3

(n-6) vetzuren

4–8

LA

>2

AA

-

Trans vetzuren

<1 Streefwaarde voor transvetzuren bekomen als nevenproducten in industriële processen: 0

Cholesterol

< 300 mg/dag inname niet noodzakelijk

DHA EPA

5.3.

Zuigelingen, peuters en kleuters en kinderen ouder dan 3 jaar 5.3.1. Inleiding

De aanbevelingen i.v.m. vetten voor kinderen moeten in functie van de verschillende leeftijdsgroepen worden opgesplitst en, zoals bij de volwassenen, in functie van de aard van de vetten worden gepreciseerd. Bij zuigelingen, met name in geval van borstvoeding, worden 45 tot 50 % van de totale energiebehoefte door vetten aangebracht. De specificiteit van de behoefte aan voedingsstoffen op die leeftijd wordt verzekerd door moedermelk of door bereidingen voor zuigelingen (1ste vervolgens 2de leeftijdsmelk).

38


De leeftijd waarbij het aandeel van vetten in de energetische verdeling zou moeten dalen staat niet duidelijk vast. Het is pas na de leeftijd van 3 jaar, en zeker op 6-jarige leeftijd, dat het aangewezen is naar aanbevelingen voor volwassenen te streven: vetten zouden dan slechts 33 % van de totale energiebehoefte moeten uitmaken (30 – 35 %), verzadigde vetten niet meer dan 10 % van de totale energiebehoefte en cholesterol minder dan 300 mg/dag. Naast deze metabolische functie van energetisch en anabool substraat voor de groei, speelt een reeks meervoudig onverzadigde vetten een rol als essentiële nutriënt. Linolzuur en linoleenzuur spelen, samen met andere vetzuren (o.a. arachidonzuur), een rol in de cerebrale structuur en in de neurosensorische maturatie (DHA, EPA). De noodzaak om de voeding van kinderen aan te vullen met meervoudig onverzadigde vetzuren met zeer lange keten is het onderwerp geweest van talrijke onderzoeken. De resultaten komen niet altijd met elkaar overeen maar er is een ontegensprekelijk biologisch effect in geval van aanvulling met EPA en DHA. In verband met de verzadigde vetzuren, zou de toevoer van laurinezuur, palmitinezuur en myristinezuur moeten gecontroleerd worden terwijl die van stearinezuur neutraler is in termen van atherogene effecten. Het cholesterolgehalte is laag bij de geboorte en bedraagt ongeveer de helft van het gehalte bij een volwassene. Dat verschil vloeit eerder voort uit een geringe endogene synthese dan uit een beperkte consumptie. Naargelang het dieet van de zuigeling (moedermelk, melkbereidingen voor zuigelingen met verschillende cholesterolgehaltes tijdens klinische proeven of op basis van meervoudig onverzadigde vetzuren evenwichtig verdeeld over plantaardige oliën) kan de toename van de cholesterolemie tijdens de eerste levensmaanden aanzienlijk verschillen. Het mogelijke belang van deze fluctuaties op de latere regulatie van het cholesterolgehalte in het bloed is niet bekend. Tot slot mag het vetverbruik van de zuigeling niet worden beperkt. Zijn groei hangt ervan af. Moedermelk en melkbereidingen voor zuigelingen (bereidingen voor zuigelingen, die qua samenstelling door de Europese Richtlijnen gereglementeerd zijn) leveren een aanvaardbare vettoevoer. Na 3 jaar, vermindert het aandeel van de vetten in de totale energiebehoefte. De toevoer van verzadigde vetten is dan beperkt tot minder dan 10 % van de totale energiebehoefte, die van de vetten bevindt zich rond de 33 % van de totale energiebehoefte en de cholesterolconsumptie blijft beperkt tot een maximum van 300 mg/dag.

-

Cholesterol -

-

4,60

-

-

-

0,50

-

-

-

-

30

7 tot 12 maand* [in g/d]

< 300 mg/d

0,10 – 0,25

2–5

-

0,05 – 0,15

0,10 – 0,40

0,45 – 1,50

-

>8

(Verschilwaarde) >12

8 – 12

35 – 40

1 tot 3 jaar [in % van de totale energiebehoeften]

* Aangepast aan de hand van het DRI rapport (Dietary Refence Intakes, Macronutrients). ** Stearinezuur wordt in het organisme snel in oleinezuur omgezet (Kritchevski 1988).

4,40

AA

-

(n-6) vetzuren

LA

-

EPA

-

(n-3) vetzuren -

-

Meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA)

0,50

-

Enkelvoudig onverzadigde

DHA

-

Verzadigde vetzuren

LNA

31

Totaal vet

0 tot 6 maand* [in g/d]

< 300 mg/d

0,10 – 0,25

2–5

-

0,05 – 0,15

0,10 – 0,40

0,45 – 1,50

-

>8

(Verschilwaarde) >12

8 – 12 **

30 – 35

> 3 jaar [in % van de totale energiebehoeften]

Tabel 18: Voedingsaanbevelingen voor peuters en kleuters en kinderen ouder dan 3 jaar: VETTEN. (in % van de totale energiebehoefte)


39

5.3.2. Voedingsaanbevelingen voor peuters en kleuters en kinderen ouder dan 3 jaar: VETTEN

40

aanbevelingen voor koolhydraten en voedingsvezels

6. AANBEVELINGEN VOOR KOOLHYDRATEN EN VOEDINGSVEZELS 6.1.

Koolhydraten

Overeenkomstig de voedingsaanbevelingen van de meeste Europese landen en de Verenigde Staten, zou de globale opname van koolhydraten tenminste 55 % van de totale energiebehoefte (TEB) moeten verzekeren. Deze aanbevelingen wijzen er ook op dat de inname van koolhydraten voornamelijk onder de vorm van complexe koolhydraten zou moeten gebeuren en dus onder de vorm van het zetmeel aanwezig in graangewassen, knollen en wortelen en peulgewassen. Geen enkele aanbeveling preciseert daarentegen het percentage van de TEB dat zou kunnen of moeten gedekt worden door eenvoudige koolhydraten (mono- en disacchariden). Eenvoudige koolhydraten zijn als dusdanig aanwezig in bepaalde voedingsmiddelen van plantaardige oorsprong (glucose, fructose, sacharose), in melkproducten (lactose) en in honing (glucose, fructose), maar het merendeel van de inname van voedingskoolhydraten is afkomstig van het verbruik van suikerverrijkte dranken en van zoete voedingsmiddelen die verrijkt worden met sacharose, glucosestroop of fructose (toegevoegde suikers). Het metabolische gebruik en de gevolgen op de gezondheid van het verbruik van glucose en sacharose zijn gelijkaardig; de metabolische gevolgen van het gebruik van fructose zijn daarentegen verschillend. De belangrijke fructose opname induceert inderdaad hypertriglyceridemie ten gevolge van een verhoogde leverproductie van VLDLs (Fried et Rao, 2003), alsook insulineresistentie en gewichtstoename (Havel, 2005). Het hyperglycemiërend effect van verschillende voedingsmiddelen die koolhydraten bevatten wordt in cijfers vertaald door hun glycemische index, dat de verhouding uitdrukt tussen de verhoging van de glycemie veroorzaakt door de inname van een voedingsmiddel en het hyperglycemiërend effect van een zelfde hoeveelheid koolhydraten aanwezig in wit brood. In geval van inname van koolhydraten alleen, m.a.w. niet geassocieerd met andere voedingscomponenten, is de glycemische index ongeveer hetzelfde voor zetmeel, glucose en sacharose terwijl het duidelijk lager is voor fructose. De glycemische index van voedingsmiddelen wordt beïnvloed door hun gehalte aan (vooral oplosbare) vezels, aan eiwitten (vandaar een laag hyperglycemiërend vermogen van peulgewassen) en aan vetten, alsook door de kookwijze. Het lange koken van zetmeel verhoogt duidelijk zijn hyperglycemiërend vermogen. De hypothese, volgens welke de voorkeursinname van voedingsmiddelen met laag glycemische index overgewicht en metabolische en cardiovasculaire stoornissen die daaruit voortvloeien voorkomt, wordt door recente waarnemingen niet bevestigd. De door een hypocalorisch dieet geïnduceerde vermagering en de verbetering van de insulinegevoeligheid geassocieerd met het gewichts-


41

verlies schijnen inderdaad eerder af te hangen van het energetisch tekort van het dieet dan van de glycemische index van de ingenomen koolhydraten (Raatz et coll., 2005). De huidige inname van toegevoegde suikers in België is niet exact gekend maar in de Verenigde Staten schommelt deze bij kinderen tussen 10 % en 30 % van de TEB (Kranz et al., 2005), en volgens de huidige Amerikaanse aanbevelingen zou hij geen 25 % van de TEB bij volwassenen mogen overschrijden (Murphy et Johnson, 2003). In verband met de invloed van het verbruik van toegevoegde suikers op het voedingsevenwicht, heeft een recente statistische evaluatie van de gegevens van het NHANES III (National Health and Nutrition Examination Survey III) de geldigheid van de voorgaande conclusies in twijfel gebracht (Forshee et Storey, 2004). In deze conclusies wordt gesteld dat een verhoogde inname van toegevoegde suikers, uitgedrukt als percentage van de TEB, de inname van bepaalde essentiële micronutriënten verlaagt. Bovendien blijft een discussie bestaan in verband met het kwantitatief en kwalitatief belang (vaste zoete voedingsmiddelen vs. zoete dranken) van het verbruik van toegevoegde suikers op de regulatie van het lichaamsgewicht (Saris, 2003; Kvaavik et al., 2005). De invloed van een eventueel belangrijk verbruik van eenvoudige koolhydraten (voornamelijk onder de vorm van zoete dranken) op de andere voedingsinnamen blijft dus nog steeds een punt van discussie (Murphy et al., 2003; Ruxton, 2003). De schadelijke effecten van een belangrijk verbruik van zoete dranken (dus van toegevoegde suikers) werden echter in meerdere recente studies aangetoond (Malik et al., 2006). Kranz et coll. (2005) hebben vermeld dat een inname van suikers dicht bij 25 % van de TEB bij kinderen van voorschoolse leeftijd de voedingsinname van calcium verlaagt. In zijn advies gepubliceerd in 2004, heeft het American Academy of Pediatrics vermeld dat een beperking van de beschikbaarheid van zoete dranken in scholen tandcariës zou kunnen voorkomen, alsook de latere ontwikkeling van meerdere pathologieën zoals obesitas en calciumtekort verbonden aan het risico van osteoporose, die verantwoordelijk is voor fracturen. Meerdere studies suggereren dat zelfs bij volwassenen het overdreven verbruik van eenvoudige (toegevoegde) koolhydraten een schadelijke invloed op de gezondheid kan hebben. Een recente prospectieve studie, uitgevoerd bij volwassen vrouwen die tijdens acht jaar gevolgd werden (Nurses’ Health Study II), wijst erop dat een dagelijks verbruik van een of meer porties zoete dranken bijna twee maal de incidentie van diabetes van type 2 verhoogt ten opzichte van vrouwen die slechts één portie zoete dranken per week verbruikten (Schulze et coll., 2004). Andere studies hebben de invloed aangetoond van een belangrijk verbruik van toegevoegde suikers op dyslipidemie en cardiovasculaire complicaties (Fried et Rao, 2003; Oh et coll., 2005).

42


Rekening houdend met alle hier vermelde waarnemingen en ondanks het blijven bestaan van bepaalde discussies omtrent de invloed op de gezondheid van de inname van toegevoegde suikers, worden de volgende aanbevelingen geuit in verband met de aanbevolen voedingsopname van koolhydraten: 1. 2. 3.

De totale inname van koolhydraten zou minstens 55 % van de totale energie-behoefte moeten dekken. De inname van koolhydraten zou voor het merendeel moeten gebeuren door het verbruik van volle graangewassen, peulgewassen en groeten en fruit, dus door voedingsmiddelen rijk aan vezels, essentiële micronutriënten en antioxydantia. Een verhoogd verbruik van deze voedingsmiddelen verlaagt bovendien de vetfractie van de globale voedingsopname. Toegevoegde suikers zouden geen 10 % van de TEB mogen overschrijden.


43

6.2. Vezels Voedingsvezels vormen een klasse van zeer heterogene nutriënten qua chemische structuur maar die gekenmerkt worden door hun resistentie aan de digestieve enzymen die gesecreteerd worden door of aanwezig zijn in het menselijke of dierlijke maag-darmkanaal. Sommige vezels − voornamelijk de zogenaamde wateroplosbare vezels (pectines, gommen...), de oligosacchariden en het resistant starch − kunnen door bacteriën van de commensale flora worden gefermenteerd en daardoor bijzondere effecten veroorzaken, die mee kunnen werken aan de verbetering en/of de instandhouding van de darmfuncties (verlaging van de darm pH, evenwicht van de darmflora, darmmotiliteit...). Niet wateroplosbare vezels − zoals cellulose en lignine, worden weinig gefermenteerd en kunnen zich hydrateren, een fenomeen dat onder andere tot de regulatie van de darmpassage kan bijdragen. De opname van totale voedingsvezels zou bij volwassenen gelijk aan of hoger moeten zijn dan 30 g per dag om geassocieerd te worden met een verbetering van de darmfuncties en om het risico van cardiovasculaire pathologieën (Lairon et coll., 2005), van obesitas, van bepaalde kankertypes en zelfs van infecties en inflammatoire pathologieën te verlagen. Het is aanbevolen de inname van vezels geleidelijk te verhogen, onder andere om de ongemakken verbonden aan de fermentatie (flatulentie, opgeblazenheid) te vermijden. Volgens de recente Nederlandse aanbevelingen (Gezondheidsraad Nederland, 2006), die eveneens van toepassing zijn op de Belgische bevolking, is de aanbevolen inname bij het kind als volgt:

Tabel 19: Aanbevolen inname vezels bij kinderen.

<1

Meisjes (g/d)

Jongens (g/d)

Geen aanbevelingen

Geen aanbevelingen

1 tot 3 jaar

15

15

4 tot 8 jaar

20

25

9 tot 13 jaar

25

30

14 tot 18 jaar

30

40

44

aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen

7. AANBEVELINGEN VOOR WATEROPNAME, MINERALEN EN SPORENELEMENTEN 7.1.

Wateropname 7.1.1. Volwassenen

Volwassenen hebben, in normale omstandigheden, een wateraanvoer van 2,5 liter per dag nodig (daarbij inbegrepen het water uit het voedsel) om de waterbalans in evenwicht te houden. Het is nodig in ons gematigd klimaat 1,5 liter water per dag te drinken. Bejaarde personen moeten bijzonder opletten deze hoeveelheid op te nemen.

7.1.2. Kinderen Water is een fundamenteel nutriënt en vormt zowel bij zuigelingen als bij kinderen het belangrijkste bestanddeel van het organisme (60 à 75 % van het lichaamsgewicht). De wateropname moet zowel tegemoetkomen aan de behoefte van het basaal metabolisme als aan de behoefte voor groei. Enkele voorstellen omtrent waterconsumptie lijken verantwoord, Wateropnametenminste als raadgevingen.

Tabel 20: Aanbevolen wateropname tijdens de kinderjaren. Wateropname Leeftijd Voldragen zuigeling (1 week):

ml/kg/dag * 120 – 100

Zuigeling: 0 – 4 maand

150 – 130

4 – 8 maand

130 – 120

8 – 12 maand

110 – 100

Kind: 1 – 6 jaar

100 – 75

6 – 11 jaar

80 – 65

11 – 14 jaar

70 – 65

Adolescent

60 – 45

Bron: Dupin et al (1992).

* de waterbehoefte neemt af in functie van de leeftijd.


7.2.

45

Calcium

Calcium is onontbeerlijk voor het beendergestel en vormt een essentieel bestanddeel van het skelet. Zowat 99 % van het calcium in het lichaam bevindt zich in de beenderen onder de vorm van amorf calciumfosfaat en gekristalliseerd hydroxyapatiet, die de stevigheid en de rigiditeit van het skelet en de hardheid van de tanden verzekeren. Het bot is een levend, dynamisch orgaan. Bij jongeren is de botvorming (door osteoblasten) belangrijker dan de botresorptie (door osteoclasten) en is de calciumbalans positief. Bij volwassenen vanaf 45 jaar en dan vooral bij vrouwen na de menopauze die geen behandeling met oestrogenen ondergaan, neemt de botresorptie de overhand en veroorzaakt het verlies aan botmassa een negatieve calciumbalans. Dit resulteert dikwijls in osteoporose, waarvan de weerslag op de vergrijzende bevolking toeneemt en een echte sociale kwaal vormt. De bedoeling van de hier uitgebrachte aanbevelingen is dat ze tot een optimale botmassa leiden. Recent onderzoek toont aan dat de botvorming en de calciumafzetting maximaal plaatsgrijpen tijdens de adolescentie. Het is dus reeds vanaf deze leeftijd dat preventie zou moeten gebeuren. Omdat de calciumabsorptie daalt met de leeftijd, is een voldoende hoge calciumopname ook bij volwassenen en bejaarden onontbeerlijk. Zuivelprodukten moeten bijgevolg op elke leeftijd deel uitmaken van de menselijke voeding. Calcium is in geringe gehaltes aanwezig in de lichaamsvochten (1 %), maar speelt desalniettemin een rol in talrijke metabole functies: bloedstolling, neuromusculaire prikkelbaarheid, overdracht van zenuwprikkels, spiercontracties, membraandoorlaatbaarheid, vrijstelling van hormonen. De calciumbehoefte wordt door verschillende factoren beïnvloed. Fosfaten verlagen de urinaire calciumexcretie, terwijl de urinaire excretie van natrium en eiwitten samengaat met de calciumexcretie. Vitamine D en lactose verhogen de intestinale calciumabsorptie; vezels, fytaten en oxalaten hebben het omgekeerd effect. Bovendien daalt de absorptiecoëfficient met een toename van calcium in de voeding en stijgt ze bij een hogere behoefte aan calcium. De aanbevelingen, in overeenstemming met die van Frankrijk (Dupin et al., 1992), houden met deze factoren rekening. Calciumdeficiëntie komt zelden voor, uitgezonderd soms bij kinderen met een calciumarme voeding (zonder zuivelprodukten) of bij kinderen die in hun voeding een te lage calcium/fosforverhouding hebben. Chronische deficiëntie kan bij kinderen tot een verminderde botdensiteit leiden, wat de hogere frequentie van fracturen verklaart (rachitis). Volwassenen kunnen grote hoeveelheden calcium metaboliseren door de hoge efficiëntie van het homeostatisch mechanisme. Niettemin wordt aangeraden niet meer dan 2,5 g calcium per dag op te nemen om hypercalciëmie, risico’s op nierstenen en nierfunctiestoornissen te vermijden (CEC, 1993).

46

7.3.


Fosfor

Het menselijk lichaam bevat 700 à 900 g fosfor. Zowat 80 à 85 % hiervan bevindt zich in het skelet en in de tanden onder de vorm van fosfo-calciumzouten, de rest situeert zich in de lichaamsvloeistoffen. Fosfaten vormen een structureel bestanddeel van elke levende cel: ze komen voor in nucleïnezuren (RNA, DNA) en in energierijke verbindingen (ATP, ADP). Fosfaten spelen een rol in talrijke biochemische processen. Daarenboven zijn fosfaten als cofactor belangrijk voor diverse enzymatische reacties in de metabolismen van koolhydraten, eiwitten en vetten. Tenslotte zijn fosfaten essentieel voor de instandhouding van het zuur-base evenwicht, zowel intra- als extracellulair. Niettegenstaande fytaten in graan- en andere gewassen rijk zijn aan fosfor, vormen ze een slechte bron in afwezigheid van fytasen. Bij de mens moet de Ca/P-verhouding in de voeding groter zijn dan 1, bij voorkeur ongeveer 1,3. Deze verhouding zou nooit tot de waarde 0,5 mogen dalen, omdat een te hoge fosforopname de botresorptie zou stimuleren, wat vooral bij een te lage calciumopname kan leiden tot osteoporose. De Ca/P-verhouding bedraagt 2 in moedermelk. Fosfortekort heeft hypofosfatemie tot gevolg, wat leidt tot osteomalacie. Een tekort aan fosfor is echter uitzonderlijk. Een te hoge fosforopname daarentegen komt frequent voor en zorgt voor een extra belasting op de renale excretiemechanismen. De gevolgen voor de gezondheid op lange termijn zijn niet gekend.

7.4.

Magnesium

Magnesium komt in het menselijk lichaam voornamelijk voor onder de vorm van magnesiumzouten. Meer dan de helft van het magnesium bevindt zich in het gebeente, een vierde in de skeletspieren en de rest verdeelt zich over het zenuwstelsel en de organen met hoge metabolische activiteit. Magnesiumionen zijn belangrijk voor een ganse reeks enzymatische reacties waarbij energierijke fosfaatverbindingen betrokken zijn. Ze zijn tevens onontbeerlijk voor de overdracht van zenuwprikkels en voor de spiercontractie. Magnesium speelt daarenboven een rol in alle belangrijke metabolismen en is essentieel voor de eiwitsynthese. De magnesiumbehoeften van kinderen zijn slecht gekend. Moedermelk bevat ongeveer 40 mg per liter. Voor zuigelingen van 6 tot 11 maanden kan een opname van ongeveer 7 mg per kg lichaamsgewicht per dag aanbevolen worden. Voor kinderen en adolescenten wordt respectievelijk 6 mg per kg per dag en 4,3 mg per kg per dag voorgesteld. Om tegemoet te komen aan individuele variaties zijn deze waarden met 30 % te verhogen (CEC, 1993, Dupin et al, 1992). Voor volwassenen lijkt een opname van 3,4 mg per kg per dag te volstaan om een positieve balans te bereiken, maar de reële behoeften kunnen echter een stuk lager liggen (CEC, 1993). De hier voorgestelde aanbevelingen zijn dus zeker voldoende hoog voor de hele bevolking en zullen in de toekomst verder moeten gepreciseerd worden.


47

Een tekort aan magnesium komt bij een gezond individu zelden voor; een te hoge magnesiumopname is weinig schadelijk gezien de efficiënte renale excretie. Een opname van 3 tot 5 g magnesium kan diarree veroorzaken.

7.5.

Natrium, chloor en kalium

De opname van natrium, chloor en kalium is noodzakelijk om de homeostase, nl. het fysiologisch evenwicht tussen de intra- en extracellulaire vloeistoffen, te handhaven, om de obligate verliezen te compenseren (zweet-, urinair en faecaal verlies) en om aan de groeibehoefte te voldoen. Natrium is het voornaamste extracellulair kation, kalium is dat intracellulair. De minimale natriumbehoefte van zuigelingen wordt voor de eerste levensmaanden geschat op basis van de gemiddelde samenstelling van moedermelk. Moedermelk bevat gemiddeld 160 mg natrium, 385 mg chloor en 500 mg kalium per liter. Indien de zuigeling uitsluitend met moedermelk wordt gevoed, bedraagt de natriumopname ongeveer 23 mg per kg lichaamsgewicht per dag. De aanbevolen hoeveelheid natrium voor kinderen bedraagt 23 à 46 mg per kg lichaamsgewicht per dag. Indien de zuigeling niet met moedermelk wordt gevoed, dient de natriumopname zich evenwel te situeren in de hoogste waarde van het bereik. De behoefte aan chloor is vergelijkbaar met de behoefte aan natrium. Kalium is als intracellulair ion een essentieel nutriënt voor het anabolisme, met name voor de groei en de spiervorming. Gezien het belang voor de weefselsynthese is de kaliumbehoefte dus nauw verbonden met de eiwit- en energiebehoefte. De aanbevolen hoeveelheid bedraagt ongeveer 78 mg per 100 kcal (Dupin et al, 1992). Voor volwassenen is een bredere spreiding voor de natrium-, chloor- en kaliumopname voorgesteld, gezien op volwassen leeftijd het metabolisme gemakkelijker de homeostase kan handhaven. Om hypertensie te vermijden en dan vooral bij bejaarden, menen deskundigen van de CEC (1993) dat niet meer dan 3,5 g natrium per dag mag opgenomen worden. Bij bepaalde groepen van de bevolking is hyperkaliëmie vastgesteld bij een dagelijkse kaliumopname van 5,9 g.

7.6.

IJzer

In het organisme is ijzer een onderdeel van haemoglobine en van myoglobine, die beide een rol spelen in het zuurstoftransport. IJzer is eveneens aanwezig in de cytochromen die essentieel zijn voor de celademhaling. Daarenboven is ijzer belangrijk voor talrijke oxydatie-enzymen. IJzerreserves komen in het organisme voor onder de vorm van ferritine en van hemosiderine in zowel de lever, de milt, het beenmerg als in de skeletspieren (FAO/WHO, 1988). Om de voedingsaanbevelingen voor ijzer op te stellen, moet rekening worden gehouden met twee factoren: enerzijds als minimumniveau, met de ijzerbehoefte noodzakelijk om het basaal metabolisme te verzekeren, anderzijds als optimaal niveau, met de voedingsopname. Het verschil tussen beide niveaus verklaart de

48


biologische beschikbaarheid van ijzer in de voeding waar het onder verschillende chemische vormen aanwezig is. IJzer kan in de voeding aanwezig zijn hetzij onder de vorm van haem-ijzer Fe II, hetzij onder de vorm van non-haem-ijzer, dat intestinaal minder goed geabsorbeerd wordt. Hieraan moet toegevoegd worden dat de absorptie van ijzer bevorderd wordt door de gelijktijdige inname van vitamine C (fruit) en produkten van dierlijke oorsprong en afgeremd wordt door de vorming van onoplosbare complexen (tannine, fytaten, sommige eiwitten en oxalaten). Daarenboven wordt de ferrovorm beter geabsorbeerd dan de ferri-vorm. Om de ijzerbehoefte te bepalen wordt uitgegaan van het principe dat ijzer noodzakelijk is om de obligate verliezen te compenseren (intestinale en eventueel menstruatieverliezen), om de weefselgroei te verzekeren (bloed, spierweefsel...) evenals om bij zwangerschap te voorzien in de foetusontwikkeling. De behoeften zijn in verhouding tot het lichaamsgewicht het grootst gedurende het eerste levensjaar en dan vooral tussen de 4 en 12 maanden. Tijdens de eerste 3 à 4 maanden beschikt de pasgeborene over een goede ijzerreserve, voornamelijk gelokaliseerd in de lever en de rode bloedcellen (ongeveer 50 mg per kg lichaamsgewicht). Het hoge haemoglobineniveau bij de geboorte van ongeveer 16,5 g per liter vormt een belangrijke endogene ijzerreserve, die tijdens de eerste 6 à 8 weken aangesproken wordt. Dit mechanisme laat toe het haemoglobineniveau op een peil van 12 g per liter te houden tot de leeftijd van 3 à 4 maanden met een verwaarloosbare exogene ijzeropname (uit de voeding). De totale ijzerreserve van het organisme blijft dus stabiel op ongeveer 250 mg, terwijl het gemiddeld lichaamsgewicht van 3,5 naar 6 kg stijgt. Vanaf deze leeftijd is een exogene ijzeropname van 0,7 mg per dag noodzakelijk om het haemoglobine op een normaal peil te houden (> 11,5 g/l). Dergelijke opname laat tevens toe de ijzerreserve naar ongeveer 330 mg op 6 maanden en 450 mg op 12 maanden te brengen. Gezien de obligate verliezen wordt de behoefte tijdens het eerste levensjaar op 0,9 mg ijzer per dag geraamd. Aangezien de intestinale ijzerabsorptie afhankelijk is van de lichaamsreserve en de samenstelling van het dieet, wordt in afwezigheid van borstvoeding een gemiddelde absorptiecoëfficiënt van 10 % aangenomen. Dit komt overeen met een PRI van 4 à 10 mg per dag vanaf de leeftijd van 3 maanden. Na de leeftijd van één jaar ligt de groeisnelheid iets lager en is, tot aan het begin van de puberteit, een PRI van 10 mg per dag voorgesteld (FAO/WHO, 1988). Tijdens de adolescentie neemt de groei aanzienlijk toe en de gemiddelde behoefte aan geabsorbeerd ijzer bedraagt ±1,5 mg per dag. Dit leidt tot een aanbeveling voor jongens van 10 tot 13 mg per dag. Voor meisjes in de puberteit is hieraan nog de hoeveelheid toe te voegen, nodig om de maandstonden te compenseren. Omwille van de grote vleesconsumptie (rijk aan haem-ijzer) in Europa, geldt voor volwassenen een biologische beschikbaarheid van ijzer in de voeding van 15 % (CEC, 1993). De CEC aanbevelingen zijn overgenomen: 9 mg per dag voor de man en 8 mg per dag voor de vrouw, verhoogd met 12 mg per dag tot 20 mg per dag om de menstruatie te compenseren. De ijzeropname van zwangere vrouwen moet de obligate verliezen compenseren, in de placentaire en foetale behoeften voorzien en de uitbreiding van de rode


49

celmassa mogelijk maken. Dit komt neer op een totaal van ongeveer 1 g voor de ganse zwangerschapsperiode. De basale ijzerbehoefte tijdens de tweede en de derde trimester van respectievelijk 4,4 en 6,3 mg per dag kan niet meer uitsluitend door de voeding gedekt worden en de endogene ijzerreserves volstaan evenmin gezien ze geen 500 mg bedragen. IJzersupplementatie is bijgevolg nuttig na het eerste trimester van de zwangerschap. Tijdens de borstvoeding geldt een aanbeveling van 10 mg per dag (FAO/WHO, 1988). IJzertekort leidt tot anemie, met als gevolg: verlaagd lichamelijk uithoudingsvermogen bij de volwassene, aantasting van de psychomotorische ontwikkeling van kinderen, invloed op de zwangerschap en op het vermogen om weerstand te bieden aan besmettingen. De efficiënte regulering van de ijzerabsorptie bij de gezonde mens voorkomt een overbelasting van de weefsels met ijzer.

7.7.

Zink

Zink is nodig voor de werking van talrijke enzymen. Zo neemt zink deel aan een groot aantal metabole processen zoals de eiwit- en de nucleïnezuursynthese, de biochemie van koolhydraten, de mobilisatie van vitamine A, de synthese van hormonen en de controle op de genexpressie. De behoefte aan zink is afhankelijk van de zinkreserve in het lichaam en de capaciteit om het endogeen zink vrij te maken. Efficiënte regulatiemechanismen laten toe de absorptie en de voornamelijk intestinale excretie zodanig bij te stellen dat de obligate endogene verliezen beperkt blijven tot minder dan 0,35 mg per dag. De biodisponibiliteit hangt af van de samenstelling van het dieet, omwille van de interacties die zink aangaat met eiwitten, vezels, fytaten en met andere mineralen. De aanbevelingen voor zuigelingen tot de leeftijd van 6 maand berusten op de zinkopname van een voldragen zuigeling uit moedermelk, in acht genomen dat de hoeveelheid zink in moedermelk gedurende de eerste 6 maanden van de borstvoeding met een factor 5 daalt. Voor kinderen en adolescenten is met de factoriële methode (USA, 1989) met een gemiddelde absorptiecoëfficiënt van 30 % en een individuele variatie van eveneens 30 %, de behoefte geraamd op 6 à 7 mg per dag. Deze waarden benaderen de aanbevelingen van de CEC (1993). De CEC (1993) houdt rekening met een obligaat verlies van 2,2 mg per dag voor de volwassen man en van 1,63 mg per dag voor de vrouw. Op grond van een gemiddelde absorptiecoëfficiënt van 30 % kan de gemiddelde behoefte van respectievelijk man en vrouw op 7,5 en 5,5 mg per dag geraamd worden. Gezien een individuele variatie van 25 % zou de PRI zodoende 9,5 mg per dag voor de man en 7 mg per dag voor de vrouw benaderen. Gezien de grote variabiliteit van de absorptiecoëfficiënt, zowel intra- als interindividueel, is niettemin veiligheidshalve geopteerd voor de iets hogere aanbevelingen uit de USA (1989). Zwangerschap zou geen bijkomende opname vereisen (CEC, 1993); veiligheidshalve is toch een dagelijkse supplementatie van 3 mg aanbevolen. Tijdens de borstvoeding is een supplement van 5 à 7 mg per dag aan te raden.

50


Zinkdeficiëntie kan leiden tot groeivertraging, huidaandoeningen, immunologische afwijkingen en kan eveneens een rol spelen bij anorexie. Een langdurige te hoge zinkopname (> 50 mg/dag) is toxisch voor diverse immunologische functies en gaat gepaard met een verlaging van het serumkopergehalte en het HDLcholesterol (HDL: High Density Lipoprotein).

7.8.

Koper

Koper is de cofactor van talrijke oxydatie-enzymen, zoals bijvoorbeeld superoxyde dismutase van de rode bloedcel dat de celmembranen tegen vrije radicalen beschermt en ceruloplasmine essentieel voor het ijzergebruik en de hematopoïese. De cupro-enzymen spelen ook een rol in de synthese van collageen, elastine en neuro-actieve peptiden. De wetenschappelijke gegevens over de koperbehoefte van een individu zowel als van een populatie zijn weinig nauwkeurig. Daarom zijn de aanbevolen opnamehoeveelheden soms uitgedrukt door een bereik van waarden en niet altijd door één welbepaald cijfer. De 2 uitersten van dit bereik omvatten de opnames die beantwoorden aan de eisen van een goede gezondheid. Koper is in moedermelk grotendeels gebonden aan serumalbumine en heeft daardoor een hoge biologische beschikbaarheid. Het kopergehalte in moedermelk daalt echter zeer snel gedurende de eerste zes maanden van de borstvoeding, namelijk van 0,6 naar 0,2 mg per liter of minder. De opname kan bijgevolg zorgwekkend zijn bij zuigelingen die uitsluitend borstvoeding krijgen, alhoewel tot nu toe in deze context geen deficiëntie is gerapporteerd. Prematuren verdienen nog meer de aandacht: gezien ze geboren worden met een lage koperreserve in de lever is deficiëntie mogelijk als hun voeding niet met koper is aangerijkt, met name bij voeding met koemelk. De CEC (1993) berekent de behoeften voor kinderen van 6 tot 11 maanden op basis van de obligate verliezen en een weefselgehalte van 1,38 µg per gram. Bij een absorptie van 50 % is de PRI op 36 µg per kg lichaamsgewicht per dag geraamd. Tussen 1 en 6 jaar is een basale behoefte van 30 µg per kg per dag voorgesteld; tussen 7 en 10 jaar 24 µg per kg per dag en 18 µg per kg per dag tussen 15 en 17 jaar; deze cijfers maken de PRI-berekening mogelijk. Voor kinderen en adolescenten is in de aanbevolen hoeveelheden een veiligheidsmarge ingebouwd, zodat de aanbevelingen zich situeren tussen de lagere waarden van de CEC (1993) en de hogere waarden van het Committee on Medical Aspects of Food Policy (COMA, zie ref. D.H., 1991) en het National Research Council (USA, 1989). De bijkomende behoefte tijdens de zwangerschap is op 0,15 mg per dag geschat. Er is verondersteld dat een zwangere vrouw uit haar reserves kan putten om hieraan tegemoet te komen en dat bijgevolg een supplementaire opname niet nodig is. Gezien op het ogenblik van de borstvoeding de koperreserve al sterk kan gedaald zijn, is een bijkomende opname dan wel aan te raden. Deze bijkomende behoefte kan als volgt worden berekend: bij een kopergehalte van gemiddeld 0,22 mg per liter moedermelk en met een gemiddelde dagelijkse


51

produktie van 750 ml, verliest de moeder dagelijks ongeveer 0,16 mg koper. Een absorptie van ongeveer 50 % brengt dan de supplementaire behoefte op 0,33 mg per dag. Tijdens de borstvoeding is een PRI van 1,4 mg per dag bijgevolg voldoende. Recente balansstudies schatten de gemiddelde behoefte van de volwassenen op 0,8 mg per dag, waaruit een PRI af te leiden is van 1,1 mg per dag (CEC, 1993). Koperdeficiëntie veroorzaakt een ferroprive anemie door gebrek aan mobilisatie van het endogeen ijzer (ceruloplasmine is in feite een ferroxydase), neutropenie, stoornissen in huid, haar, nagels en tanden en op termijn eveneens in de beenvorming analoog zoals voor scheurbuik is beschreven. Een teveel aan koper is toxisch en kan een acute haemolytische anemie induceren, soms met dodelijke afloop.

7.9.

Selenium

Selenium is een cofactor van het enzym glutathionperoxydase dat actief is in de reductie van peroxyden; selenium is noodzakelijk voor de mechanismen die celmembranen beschermen tegen oxydatieve afbraak. Ongecontroleerde peroxydatie van lipiden veroorzaakt de vorming van vrije radicalen die in cardiovasculaire ziekten en in sommige gevallen van kanker een rol zouden kunnen spelen. Er zijn ernstige aanwijzingen dat selenium zou tussenkomen in de synthese van ubiquinone, in de omzetting van het schildklierhormoon T4 in T3, in de immuuncompetente cellen en in het metabolisme van arachidonzuur. De behoeften aan selenium zijn slecht gekend en steunen vooral op balansstudies, op het plasmagehalte en op de werkzaamheid van glutathionperoxydase in de rode bloedcel. Dit verklaart waarom de aanbevolen hoeveelheden sterk kunnen uiteenlopen van het ene comité tot het andere. Het Committee on Medical Aspects of Food Policy (COMA, zie ref. D.H., 1991) raadt een opname aan van 10 tot 13 µg per dag voor zuigelingen tussen 0 en 6 maanden. Voor kinderen en adolescenten zijn de Amerikaanse aanbevelingen overgenomen; de aanbevolen hoeveelheid neemt toe met de leeftijd en varieert tussen 15 en 50 µg selenium per dag. De CEC (1993) stelt voor volwassenen een PRI van 55 µg per dag voor en 70 µg per dag tijdens de borstvoeding. De Belgische Nationale Raad voor de Voeding hanteert een PRI van 70 µg per dag voor de hele volwassen bevolking. Een ernstig tekort aan selenium (ziekte van Keshan in China) kan cardiomyopathie verklaren. Een matig tekort kan leiden tot skeletspiermyopathie. Een overmatige opname van selenium, hoger dan 450 µg per dag, verraadt zich door de typische knoflookgeur van de adem. Een opname vanaf 3,2 mg per dag kan tot ernstige intoxicaties leiden met dermatitis, nageldystrofie, haaruitval en neurologische stoornissen, zoals paresthesie en verlamming waaronder hemiplegie, tot gevolg.

52


7.10. Jodium De enige gekende rol van jodium in het menselijk lichaam is die van essentieel onderdeel in de structuur van de schildklierhormonen tetra-jodothyronine (T4) en tri-jodothyronine (T3). Deze hormonen regelen het metabolisme van alle lichaamscellen, evenals het groeiproces van alle weefsels tijdens de eerste levensfase, in het bijzonder de groei van de hersenen. Uit voedingsbalansen is afgeleid dat de hoeveelheid jodium bij zuigelingen, noodzakelijk om een positieve jodiumbalans te verkrijgen en om schildklierreserves mogelijk te maken, 10 à 15 µg per kg lichaamsgewicht per dag bedraagt. Bij de prematuur bedraagt de behoefte 30 µg per kg per dag, zodat de WGO (Delange, 1993) vanaf de geboorte en tot de leeftijd van 6 jaar een opname van 90 µg per dag aanraadt. Er is eensgezindheid om een opname van 120 µg per dag aan te bevelen voor de leeftijdsgroep van 7 tot 10 jaar. Voor adolescenten en volwassenen bedraagt de aanbevolen hoeveelheid 150 µg per dag. Tijdens de zwangerschap en de borstvoeding is 200 µg per dag nodig. Een ernstig tekort aan jodium induceert hypothyroïdie, wat leidt tot een algemene vertraging van het weefselmetabolisme. Indien het tekort zich voordoet tijdens het foetaal leven en/of tijdens de eerste drie levensjaren kan een groeivertraging van de hersenen optreden. Klinisch blijkt dit uit een onomkeerbare mentale retardatie (cretinisme). Als de bevolking aan jodiumgebrek lijdt, ontwikkelt zich een reeks afwijkingen in de groei en de schildklierfunctie zodat klinische of subklinische hypothyrodie kan voorkomen. Bij ernstig jodiumtekort kunnen endemische goiter, cretinisme, mentale retardatie, vermindering van de vruchtbaarheid en verhoging van de mortinataliteit en de kindersterfte optreden. De toxiciteit van een te hoge jodiumopname uit zich door een verhoogd aantal gevallen van thyreotoxicose in de bevolking (CEC, 1993; Braverman L.E., 1993).

7.11. Mangaan Onze kennis over de biologische rol van mangaan bij de mens blijft onvolledig. Twee eigenschappen zijn nochtans goed gekend: enerzijds is mangaan in het lichaam essentieel voor diverse enzymatische activiteiten (als enzymbestanddeel of als activator), anderzijds speelt voedingsmangaan een rol in de darm door de interactie met de absorptie van andere nutriënten. Mangaan en ijzer maken in de darm gebruik van eenzelfde transportmolecule, zodat competitie in de absorptie ontstaat. Daarnaast belemmeren calcium, fosfor en fytaten de assimilatie van mangaan via nog niet gekende mechanismen. Mangaan activeert talrijke enzymen. Zo activeert mangaan in vitro de transferasen van glucosyl- en sulfurylradicalen die betrokken zijn bij de synthese van chondroïtinesulfaat, collageen en de proteïnematrix in het skelet en de gewrichten. Mangaan is eveneens een component van pyruvaatcarboxylase en aldus noodzakelijk voor de neoglucogenese; mangaan is eveneens een component van het superoxyde dismutase in de


53

mitochondriën. De mangaanbehoefte van de mens is moeilijk in te schatten; de aanbevelingen zijn dan ook niet met een exacte waarde aangegeven. De voorgestelde aanbevolen hoeveelheden zijn overgenomen van de National Research Council (USA, 1989). Mangaandeficiëntie is zeldzaam, verstoort de sterolen-synthese (cholesterol) en de hydrolyse van bepaalde peptiden, waardoor de vrijstelling van sommige hormonen zoals insuline en angiotensine afneemt. Excessieve stofinhalatie in mangaanmijnen kan zenuwziekte, psychose en hallucinaties (“mangaanwaanzin”) veroorzaken.

7.12. Molybdeen Sulfiet-oxydase, xanthine-oxydase en aldehyde-dehydrogenase zijn drie metalloof molybdo-weefselenzymen. In elk van deze enzymen is molybdeen gebonden aan een pterinekern. Deze “molybdeen-cofactor” is zeer stabiel en sterk gebonden aan de proteïnefractie van het enzyme. Ook voor andere dehydrogenasen is molybdeen noodzakelijk. Andere fysiologische functies van dit metaal zijn momenteel niet gekend. De aanbevelingen zijn van de National Research Council overgenomen (USA, 1989); andere landen hebben tot dusver nog geen aanbevelingen opgesteld. Een gebrekkige opname kan bij patiënten onder langdurige parenterale voeding een intolerantie aan zwavelhoudende aminozuren veroorzaken en het metabolisme van purinebasen verstoren met xanthinemie tot gevolg. Een te hoge molybdeenopname kan bij dieren experimenteel worden veroorzaakt. Toxiciteit bij de mens is enkel aangetoond na inhalatie van rook of stof met een hoge concentratie aan molybdeen. Dit kan een secundaire koperdeficiëntie induceren en de excretie van urinezuur verhogen.

7.13. Chroom Aangezien er weinig gegevens beschikbaar zijn over de noodzaak aan en het metabolisme van chroom, kan de Raad geen specifieke behoeften bepalen (CEC,1993).

7.14. Fluor Er blijkt geen specifieke fysiologische behoefte aan fluor te bestaan en geen specifieke aanbevelingen zijn opgesteld (CEC,1993).

54


7.15. Overzicht Tabel 21: Aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheden voor mineralen. Leeftijd

Ca (mg)

P (mg)

Mg (mg)

0 – 5 maand

400

300

40 – 60

6 – 11 maand

600

500

60 – 80

800

700

80 – 85 120 – 150 250 – 300

1.000 1.200

900 1.000

250 – 300

900

800

420 330

60-plussers

1200 a

1.000 a

480 a

Zwangerschap Borstvoeding

1200

1.000

480

1 – 3 jaar 4 – 6 jaar 7 – 10 jaar 11 – 14 jaar 15 – 18 jaar Volwassen mannen Volwassen vrouwen

a: dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze.

Tabel 21 bis: Aanvaardbare dagelijkse opnamehoeveelheden voor mineralen. Leeftijd

Na (mg)

Cl (mg)

K (mg)

0 – 5 maand 6 – 11 maand

23 – 46 a

35 – 71 a

39 – 78 a

1 – 3 jaar

225 – 500

350 – 800

800 – 1.000

4 – 6 jaar

300 – 700

500 – 1.100

1.100 – 1.400

7 – 10 jaar

400 – 1.200

600 – 2.000

1.600 – 2.000

500 – 1.600

750 – 3.100

2.000 – 3.100

575 – 3.500

750 – 4.600

2.000 – 4.000

11 – 14 jaar 15 – 18 jaar Volwassen mannen Volwassen vrouwen 60-plussers Zwangerschap Borstvoeding a: per kg lichaamsgewicht.


Tabel 22: Aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheden voor sporenelementen. Leeftijd

Fe (mg)

Zn (mg)

Se (µg)

0 – 3 maand

1,7

10

4 – 5 maand

4,3 – 10

13

6 – 11 maand 1 – 3 jaar 4 – 6 jaar 7 – 10 jaar

10

11 – 14 jaar

♂:10 ♀:10 a ♀:22 b

♂:9 ♀:9

♂:40 ♀:45

15 – 18 jaar

♂:13 ♀:9 a ♀:21 b

♂:9 ♀:7

50

Volwassen mannen Volwassen vrouwen 60-plussers Zwangerschap Borstvoeding

15

4

20

6 7

9 8a 20 b 10 c 10 10

30

9,5 7 70 7 12

a. Vrouwen zonder menstruatie. b. Vrouwen met menstruatie. c. Dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze.

Tabel 22 bis: Aanvaardbare dagelijkse opnamehoeveelheden voor sporenelementen. Leeftijd

Cu (mg)

0 – 3 maand 4 – 5 maand 6 – 11 maand 1 – 3 jaar 4 – 6 jaar

0,2 0,3 – 0,7 0,3 – 0,7 0,4 – 1 0,6 – 1,5

7 – 10 jaar

0,7 – 2

11 – 14 jaar

0,8 – 2,5

15 – 18 jaar

1,0 – 2,5

I (µg)

Mn (mg)

Mo (µg)

0,3 – 0,6

15 – 30

90

0,6 – 1,0 1,0 – 1,5 1,5 – 2,0

21 – 40 25 – 50 30 – 75

120

2,0 – 3,0

50 – 150

150

2,0 – 5,0

Volwassen mannen Volwassen vrouwen 60-plussers Zwangerschap Borstvoeding

1,1

1,4

75 – 250

150 2–5 200

75 -250

55

56

aanbevelingen voor vitaminen

8. AANBEVELINGEN VOOR VITAMINEN 8.1.

Inleiding

Vitaminen zijn organische verbindingen zonder energetische waarde, die noodzakelijk zijn voor het organisme en die de mens niet of niet in voldoende hoeveelheden kan synthetiseren; ze moeten tenminste ten dele uit de voeding komen. Ze zijn in twee groepen onder te verdelen: vetoplosbare vitaminen (oplosbaar in organische solventen) zoals vitamine A, vitamine D, vitamine E en vitamine K en wateroplosbare vitaminen, zoals de 8 vitaminen van groep B evenals vitamine C.

8.2.

Vitamine A en carotenoïden met provitamine A activiteit

Vitamine A komt voor onder twee vormen: carotenoïden (provitamine A) van plantaardige oorsprong en voorgevormde vitamine A (retinol) voornamelijk onder de vorm van retinylesters aanwezig in voeding van dierlijke oorsprong. Vitamine A is een algemene benaming voor het geheel van de retinoïdverbindingen. Het grootste deel van de vitamine A in het Belgisch dieet bestaat uit voorgevormde vitamine A, maar ook de hoeveelheid carotenoïden en vooral β-caroteen is niet te onderschatten. De activiteit van vitamine A en die van β-caroteen zijn niet dezelfde. β-caroteen is namelijk niet alleen werkzaam als provitamine A, maar bezit net als de andere carotenoïden ook anti-oxydatieve eigenschappen, die de weefsels tegen vrije radicalen zouden kunnen beschermen. Het is echter nog te vroeg om in dit verband reeds aanbevolen hoeveelheden op te stellen. Vitamine A vervult in het organisme uiteenlopende functies. Ze is betrokken bij de synthese van lichtgevoelige pigmenten (rodopsine) en bij de regularisatie en de differentiatie van de epitheelcellen van vooral de cornea (anti-xerolftalmisch vitamine). Ze beïnvloedt tevens het immuunsysteem (infectiewerende rol). Vitamine A speelt daarenboven een rol in de groei, de vruchtbaarheid en de voortplanting. De absorptie en het gebruik van vitamine A worden bevorderd door lipiden, proteïnen en vitamine E in de voeding en afgeremd door geperoxydeerde lipiden en door alle andere oxydantia. Een tekort aan ijzer, zink, vitamine E of proteïne belemmert het transport, de stockering en het gebruik van vitamine A. De biologische activiteit van vitamine A wordt uitgedrukt in Retinol-Equivalenten (RE) waarbij: 1 RE = 1 µg retinol = 6 µg β-caroteen = 12 µg andere carotenoïden met provitamine A activiteit


57

De vroeger gebruikte Internationale Eenheid (I.E.) is gelijk aan 0,3 µg RE of: 1 RE = 3,33 I.E. vitamine A De aanbevelingen van de deskundigen van de CEC (1993) volstaan om de leverreserve op een peil te houden van 20 µg retinol per gram levermassa. Volgens de deskundigen van de USA (1989) is een plasmaconcentratie van minimum 30 µg per dl (1 mmol per liter) gewenst. De aanbeveling van de CEC (1993) voor zuigelingen steunt op de hoeveelheid vitamine A die wordt opgenomen met de moedermelk. Een supplement van 100 µg per dag maakt het voor de vrouw mogelijk haar reserve in de lever op peil te houden gedurende de zwangerschap. Aangezien moedermelk ongeveer 350 µg retinol per dag aanbrengt, wordt aan de vrouw een equivalent als dagelijks supplement voorgesteld tijdens de borstvoeding (CEC, 1993). Tekort aan vitamine A blijkt uit nachtblindheid, in een later stadium gevolgd door uitdroging van de slijmvliezen en het bindvlies (xeroftalmia) en het ontstaan van letsels aan de cornea die kunnen leiden tot volledige blindheid. Overdreven opname van vitamine A (> 7.500 µg per dag) kan teratogeen zijn in het begin van de zwangerschap. Zwangere vrouwen (zeker in de eerste drie maanden van de zwangerschap) en vrouwen die een zwangerschap in de onmiddellijke toekomst wensen, dienen lever en leverprodukten te vermijden en zeker niet aan zelf-medicatie te doen door inname van farmaceutische vitamine A preparaten (Advies van de Hoge Gezondheidsraad van 03/06/1991). Gelet op de nauwe veiligheidsmarge van vitamine A bij kinderen is er een hoge prevalentie van tekorten en van intoxicaties, zowel van acute als chronische aard.

8.3.

Vitamine D

Vitamine D komt voor onder twee vormen: vitamine D3 of cholecalciferol, van dierlijke origine en vitamine D2 of ergocalciferol, van plantaardige of microbiële origine. Vitamine D3 in het menselijk lichaam kent een dubbele herkomst: de endogene synthese in de diepe huidlagen onder invloed van het ultraviolet vanuit 7-dehydrocholesterol en, in mindere mate, de voeding. Twee opeenvolgende hydroxylaties, eerst in de lever tot 25-hydroxy-vitamine D en vervolgens in de nier tot 1,25-dihydroxy-vitamine D, zijn nodig om vitamine D te activeren. Vitamine D is essentieel voor de botvorming gezien haar centrale rol in het calcium- en fosformetabolisme. De vitamine-activiteit is uitgedrukt in µg vitamine D per dag. 1 µg vitamine D stemt overeen met 40 van de vroeger gebruikte Internationale Eenheden (I.E.) vitamine D. De behoefte aan vitamine D is niet strikt weer te geven, gezien ze afhangt van de graad van blootstelling aan de zon en de pigmentatie van de huid. De beste maatstaf voor de nutritionele status van vitamine D is de plasmaconcentratie van de metaboliet 25-hydroxy-vitamine D. Deze concentratie moet normaliter tussen 10 en 40 ng per ml schommelen (25 à 100 nmol per liter). De aanbevelingen

58


beogen het op peil houden van dit serumgehalte. Voor zuigelingen en jonge kinderen is 5 à 15 µg vitamine D per dag aanbevolen. Deze hoeveelheid is moeilijk te realiseren met een gewone voeding; supplementatie is bijgevolg aangewezen tot de leeftijd van 4 jaar. Voor oudere kinderen en adolescenten is 2,5 à 10 µg per dag aanbevolen. Een supplementatie tijdens de wintermaanden is gewenst. Onder normale omstandigheden kunnen de volwassenen in hun behoefte voorzien door blootstelling aan de zon. Voor zwangere vrouwen en tijdens de borstvoeding is 10 µg per dag aan te bevelen. Deze dosis is eveneens noodzakelijk na de menopauze en zeker in bejaardentehuizen, aangezien de bewoners veel binnen blijven en daarenboven de synthese van vitamine D3 op hogere leeftijd vermindert. Vitamine D deficiëntie blijkt uit biologische analyse: een verlaagde calcium- en fosfaatspiegel, terwijl het alkalisch fosfatasegehalte stijgt wat wijst op hyperparathyroïdie. Vitamine D deficiëntie verstoort de botmineralisatie. Dit kan bij kinderen leiden tot rachitis en bij volwassenen tot osteomalacie. Een overmaat aan vitamine D kan hypercalciëmie en intoxicaties veroorzaken. Daarom zou de dagelijkse opname van vitamine D bij volwassenen niet hoger mogen zijn dan 50 µg (CEC, 1993). De toxiciteit van vitamine D voor zuigelingen eist bijzondere aandacht, aangezien het vijfvoudige van de aanbevolen hoeveelheid reeds schadelijk is.

8.4.

Vitamine E

Vitamine E activiteit komt voor bij twee reeksen van verbindingen. De eerste en belangrijkste reeks bestaat uit tocoferolen, de andere uit tocotriënolen. Laatstgenoemden zijn slechts van ondergeschikt belang. Binnen elke reeks zijn er vier verbindingen (a, β, g en d), die van elkaar verschillen door het aantal en de plaats van de methylgroepen op de chromanolring (CEC, 1993). De meest actieve verbinding is het natuurlijke isomeer “RRR-a-tocoferol”. Het vormt de basis voor de referentie-eenheid: het a-tocoferolequivalent (aTE). 1 mg d-a-tocoferol stemt overeen met 1 aTE. De vroeger gebruikte Internationale Eenheid (I.E.) stemt overeen met 1 mg dl-a-tocoferyl-acetaat. Deze laatste verbinding kan ook worden gesynthetiseerd en is stabieler dan het tocoferolisomeer (1 aTE = 1,49 I.E.). Natuurlijke tocoferolen zijn fysiologische antioxydantia met een zeer ongelijkmatige vitamine E activiteit. Talrijke biologische fenomenen zoals bijvoorbeeld de stabilisatie van celmembranen en de thrombocytaire aggregatie worden beïnvloed door vitamine E; bovendien speelt vitamine E een rol in talrijke enzymatische activiteiten. Er is geopperd dat een opname die flink hoger ligt dan de huidige aanbevelingen, een gunstig effect op de gezondheid zou kunnen hebben, door het risico op ziekten zoals kanker, cardiovasculaire ziekten en cataract te verminderen. Deze hypothese is echter nog niet bewezen; het is dan ook nog te vroeg om in dit verband reeds aanbevelingen op te stellen. Bij de berekening van de dagelijkse behoefte is rekening te houden met de antioxydatieve rol van de tocoferolen ten overstaan van de meervoudig onverzadigde


59

vetzuren (PUFA: Poly-Unsaturated Fatty Acids) in de weefsels. De aanbevelingen voor volwassenen zijn gebaseerd op een epidemiologische studie van de gemiddelde Belgische PUFA-opname. Een opname van 0,4 mg aTE per g PUFA is aanbevolen, wat een minimale plasmatische concentratie van 11,6 mmol per liter (0,5 mg per dl) helpt handhaven. Voor kinderen zijn de aan te bevelen hoeveelheden slecht gekend; veiligheidshalve is dan ook geopteerd voor iets hoger waarden. Voor zuigelingen van 0 tot 6 maand loopt de behoefte op tot 0,6 à 0,8 mg aTE per gram PUFA; voor de groep van 6 maand tot 12 jaar is 0,6 mg aTE per gram PUFA aanbevolen. Vitamine E tekort bij de mens is zeldzaam en komt dikwijls voor onder een PUFArijke voeding. De klinische tekenen van deficiëntie zijn hemolytische anemie en/of neurologische aandoeningen zoals stoornissen in de synchronisatie van de oogmotiliteit en cerebellaire ataxie. De perifere aandoening komt tot uiting onder de vorm van chronische denervatie en myopathie met degeneratie van de lipopigmenten. Toxische effecten van vitamine E zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer grote dosissen. Niettemin is aan te raden niet meer dan 2 g aTE per dag op te nemen (CEC, 1993).

8.5.

Vitamine K

Vitamine K komt voor onder verschillende vormen: als vitamine K1 of fyllochinon van plantaardige oorsprong, als vitamine K2 of menachinon van bacteriële oorsprong en als synthetisch wateroplosbaar vitamine K3 of menadion. Fyllochinon is de belangrijkste voedingsbron. Vitamine K is noodzakelijk voor de bloedstolling. Vitamine K fungeert namelijk als cofactor van een g-carboxylase van glutaminezuur; dit enzym is onontbeerlijk voor de synthese van een aantal proteïnen zoals protrombine en nog minstens vijf andere proteïnen die bij de bloedstolling betrokken zijn. Vitamine K is eveneens betrokken bij de carboxylatie en de synthese van osteocalcine in het skelet. De verschillende vormen van vitamine K hebben een gelijkwaardige biologische activiteit, die wordt uitgedrukt in µg vitamine K1; 1 µg wordt beschouwd als de eenheid. Voor jongeren tot 18 jaar zijn de Franse aanbevelingen aangenomen (Dupin et al., 1992). Deze aanbevelingen schommelen tussen 10 en 35 µg per dag in functie van de leeftijd. Bij gebrek aan voldoende gegevens zijn voor de volwassenen geen aanbevelingen weerhouden. De aan te bevelen opname voor volwassenen zou waarschijnlijk die van de jongeren moeten benaderen, zelfs al is bij volwassenen de intestinale bacteriële synthese de belangrijkste bron van vitamine K. In geïndustrialiseerde landen zijn klinische deficiëntieverschijnselen bij volwassenen zeldzaam, gezien de grote biologische beschikbaarheid van zowel vitamine K in de voeding als vitamine K die intestinaal bacterieel is gesynthetiseerd. Een tekort aan vitamine K kan voorkomen bij pasgeborenen en in het bijzonder bij prematuren, gezien de reserve aan vitamine K bij de geboorte laag is, er nog geen darmflora voorkomt en daarenboven de toelevering van vitamine K uit de moedermelk gering is. Bij deficiëntie kunnen maag-, darm-, huid-, navel-en zelfs hersenhemorragieën zich voordoen. De preventie van hemorragieën gebeurt

60


systematisch met een orale toediening van 2 mg vitamine K bij de geboorte wat, indien borstvoeding wordt gegeven, gevolgd wordt door een wekelijkse toediening van eenzelfde dosis gedurende een periode van tenminste 3 maanden. Een intramusculaire injectie van vitamine K is een aanvaardbaar alternatief. Voeding op basis van melk moet aangerijkt zijn met vitamine K. De toediening van hoge dosissen vitamine K aan pasgeborenen is potentieel toxisch en werd verantwoordelijk gesteld voor hemolytische anemie met hyperbilirubinemie en kernicterus tot gevolg.

8.6.

Vitamine C

Vitamine C komt voor als L-ascorbinezuur en als L-dehydroascobinezuur. Vitamine C kan niet worden gesynthetiseerd in het menselijk lichaam en moet dus uit de voeding komen. Vitamine C is betrokken bij de collageenvorming (hydroxylatie van proline), bij de stofwisseling van ijzer, gluciden, lipiden en proteïnen, bij het spier-en hersenmetabolisme, bij de controle van de beenvorming en bij de hormoonsynthese. Vitamine C ondersteunt tevens de humorale verdedigingsmechanismen. Talrijke van deze metabole functies van vitamine C berusten op anti-oxydatieve eigenschappen. Op deze manier beschermt vitamine C verschillende andere vitaminen tegen oxydatie en de weefsels tegen het schadelijk effect van vrije radicalen. Vrije radicalen zouden betrokken zijn bij sommige gevallen van kanker. Het is echter zeer moeilijk om bij het opstellen van de aanbevelingen met deze functie van vitamine C rekening te houden. De vitamine C activiteit wordt uitgedrukt in mg ascorbinezuur, waarbij 1 mg ascorbinezuur overeenstemt met 1 mg dehydroascorbinezuur. Om de fysiologische behoefte aan vitamine C van volwassenen vast te stellen, is nagegaan welke hoeveelheid vitamine C nodig is om de lichaamsvoorraad (1.500 mg) op peil te houden. Om deze weefselsaturatie te handhaven, moet de plasmaconcentratie aan vitamine C minstens 7 mg per liter bedragen. Met een absorptie van 85 % is hiervoor een dagelijkse opname van 65 à 70 mg vereist. Deze hoeveelheid laat toe de 3 à 4 % van de reserve die dagelijks wordt gebruikt, te vernieuwen (= turn-over). Sommige “risicopersonen” zijn meer blootgesteld aan de schadelijke effecten van oxydantia zoals vrije radicalen. Hun behoefte aan vitamine C ligt dan ook hoger; voor rokers is bijvoorbeeld een opname van ongeveer 125 mg per dag voorgesteld. Bij pasgeborenen en vooral bij prematuren vereist de activatie van het enzymsysteem dat fenylalanine en tyrosine metaboliseert, een verhoogde toevoer van vitamine C. Bij een onvoldoende supplementatie kan hyperalaninemie of transitorische hypertyrosinemie ontstaan. Bij kinderen en adolescenten zijn de behoeften per kg lichaamsgewicht belangrijker dan bij volwassenen. De turn-over van vitamine C is waarschijnlijk het hoogst gedurende de puberteit. De aanbevelingen houden hiermee rekening. Voor de zwangere vrouw is een supplement van 20 mg per dag aanbevolen, wat haar toelaat de uitwisselbare reserves op een gepast niveau te houden. Tijdens de borstvoeding, bij een excretie in de moedermelk


61

van 35 mg, is een supplementaire opname aanbevolen van 40 mg per dag (NederlandseVoedingsnormen, 1989). Een tekort aan vitamine C veroorzaakt scheurbuik: aantasting van tandvlees en spierweefsel, huidbloedingen, een grotere neiging tot vermoeidheid en een verhoogde gevoeligheid aan infecties. Een teveel aan vitamine C wordt snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten aan vitamine C zijn nooit vastgesteld, hoewel bij extreem hoge dosissen een risico op niersteenvorming zou bestaan (Rivers J.M., 1989).

8.7.

Thiamine of vitamine B1

Thiamine is een onontbeerlijk coënzym voor meer dan 20 enzymen. Thiamine is essentieel voor het energie- en vooral het glucidemetabolisme: als katalysator van de oxydatieve decarboxylatie van pyruvaat en a-ketoglutaraat in de Krebscyclus en als coënzym van het transketolase in de pentosefosfaatcyclus. De activiteit van dit enzym in de rode bloedcellen maakt meting van de nutritionele status van thiamine mogelijk. Vitamine B1 speelt bovendien een rol bij de overdracht van zenuwprikkels. De biodisponibiliteit van thiamine is normaal gesproken zeer hoog, uitgezonderd bij bejaarden bij wie de metabolisatiecapaciteit afneemt. Een aantal factoren, zoals alcohol en sommige medicijnen, kunnen de metabolisatie negatief beïnvloeden. Thiaminase is aanwezig in sommige soorten rauwe vis en breekt thiamine af. De vitamine B1 activiteit wordt uitgedrukt in mg thiaminechloorhydraat, waarbij 1 mg thiamine overeenstemt met 1 mg thiamine-chloorhydraat. Aangezien thiamine essentieel is voor het energiemetabolisme, is de thiaminebehoefte gekoppeld aan de energiebehoefte. Bij een gematigd energieverbruik is de PRI op 400 µg per 1.000 kcal per dag geraamd. Deze waarde laat toe, zich baserend op een PAL-waarde en een referentiegewicht, voor de verschillende leeftijdsklassen een aanbevolen hoeveelheid op te stellen. Ernstig thiaminegebrek, gekend sinds de oudheid en verbonden met de quasi exclusieve consumptie van gepelde rijst, veroorzaakt beriberi. Deze ziekte wordt gekenmerkt door eetlust-, spijsverterings- en vooral neurologische stoornissen met uitval van peesreflexen. Dit kan gepaard gaan met hartinsufficiëntie en oedeemvorming, dikwijls met dodelijke afloop. De neurologische stoornissen kunnen voorkomen bij “risicopersonen”, zoals overmatige alcoholverbruikers die een thiamine-arme voeding hebben. Een teveel aan vitamine B1 wordt snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten van vitamine B1 zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer hoge dosissen.

62

8.8.


Riboflavine of vitamine B2

Riboflavine is de niet-gefosforyleerde precursor van de coënzymen flavine mononucleotide (FMN) en flavine adenine nucleotide (FAD). Deze coënzymen spelen een fundamentele rol in de enzymatische afbraak van verschillende voedingssubstraten. Riboflavine is tevens de precursor van flavine-prosthetische groepen die covalent zijn gebonden aan enzymen betrokken in redoxreacties (flavoproteïnen). Riboflavine speelt bijgevolg een rol in het metabolisme van proteïnen, aminozuren, vetzuren en koolhydraten. De vitamine B2 activiteit wordt uitgedrukt in mg riboflavine. De aanbevolen hoeveelheid vitamine B2, uitgedrukt in verhouding tot het energieverbruik, bedraagt 0,53 mg per 1.000 kcal. Gezien flavoproteïnen echter ook nodig zijn in talrijke niet-energetische reacties, heeft de CEC (1993) zich gebaseerd op depletie/repletieonderzoeken om de behoefte aan riboflavine te bepalen. Op deze manier is de gemiddelde behoefte geraamd op respectievelijk 1,3 mg per dag voor de man en 1,1 mg per dag voor de vrouw. Daaruit volgt een PRI van 1,6 mg per dag voor de man en van 1,3 mg per dag voor de vrouw. Gezien de resultaten van depletie/repletie-onderzoeken niet zomaar op andere leeftijdsgroepen kunnen overgebracht worden, is om de behoefte te bepalen, in het bijzonder van zuigelingen, op andere nutritionele criteria gesteund. De enzymatische activiteit van het glutathionreductase in de rode bloedcellen is een goede maatstaf voor de nutritionele status van vitamine B2 in het lichaam. Zuigelingen hebben 0,4 mg vitamine B2 nodig per dag om dit enzym optimaal te activeren; deze waarde is dan ook weerhouden tot de leeftijd van 1 jaar. Voor kinderen vanaf 1 jaar en adolescenten is de PRI geëxtrapoleerd uit de PRI van de volwassenen, aan de hand van het energieverbruik. Voor zwangere vrouwen is een supplementatie van 0,3 mg per dag nodig, wat de PRI op 1,6 mg vitamine B2 per dag brengt. Tijdens de borstvoeding is een supplementatie van 0,4 mg per dag aanbevolen. Een tekort aan vitamine B2 veroorzaakt letsels aan slijmvliezen, huid, lippen en mond en het kan eveneens glossitis (een zeer pijnlijke rode tong) en een seborrhoïdale dermatitis tot gevolg hebben. Het zicht kan problemen opleveren wat uiteindelijk tot cataract kan leiden. Riboflavinedeficiëntie kan secundaire ijzerdeficiëntie teweegbrengen door malabsorptie uit de darm en gebrekkige mobilisatie uit de endogene reserve. Tenslotte vertraagt vitamine B2 deficiëntie de activatie van vitamine B6 wat een secundair tekort aan pyridoxalfosfaat kan veroorzaken. Een overmaat aan vitamine B2 wordt snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten van vitamine B2 zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer hoge dosissen.

8.9.

Vitamine B6

Vitamine B6 komt onder drie vormen voor in de natuur: als pyridoxine, als pyridoxal en als pyridoxamine. Deze drie vormen kunnen in elkaar worden omgezet en uiteindelijk de actieve vorm, pyridoxalfosfaat opleveren. Pyridoxalfosfaat is als


63

cofactor werkzaam in meer dan zestig enzymen die op hun beurt betrokken zijn bij de metabolismen van gluciden, lipiden en voornamelijk proteïnen. Op deze manier draagt pyridoxalfosfaat bij tot de synthese en de afbraak van aminozuren (coënzym van transaminasen), de synthese van glucose op basis van aminozuren, de synthese van neurotransmitters en de fosforylatie van glycogeen in lever en spieren. Vitamine B6 speelt daarenboven een rol in het metabolisme van poly-onverzadigde vetzuren en fosfolipiden. De vitamine B6 activiteit wordt uitgedrukt in mg pyridoxine. De behoefte aan vitamine B6 hangt nauw samen met de eiwitopname. Aan de hand van biochemische indicatoren waarmee de nutritionele status van vitamine B6 geëvalueerd wordt (de activiteitsbepaling van bepaalde transaminasen), is de behoefte voor alle leeftijdsgroepen op 0,015 mg per gram opgenomen eiwit geraamd. Bij een gemiddeld Belgisch dieet wordt 17 % van de totale energieopname aangebracht onder de vorm van eiwitten; de aanbevelingen voor vitamine B6 zijn dan ook gebaseerd op deze opname. De grotere behoefte aan vitamine B6 tijdens de zwangerschap en de borstvoeding is in overeenstemming met de grotere eiwitbehoefte. Een klinisch tekort aan vitamine B6 is zeldzaam. Belangrijk is echter dat zuigelingen die melkpreparaten krijgen waarin het vitamine B6 door oververhitting vernietigd is, stoornissen in het metabolisme van tryptofaan en methionine kunnen vertonen, die tot convulsies kunnen leiden. Deze stoornissen kunnen door een opname van 0,25 mg vitamine B6 per dag verholpen worden. Het verdient aanbeveling (CEC, 1993) niet meer dan 50 mg vitamine B6 per dag op te nemen, teneinde het risico op onomkeerbare neuropathie van de ledematen te vermijden. Deze symptomen zijn namelijk beschreven bij volwassenen die dagelijks supplementen van 50 tot 500 mg innemen.

8.10. Vitamine B12 Vitamine B12 bestaat uit verschillende vormen van cobalaminen die in elkaar kunnen worden omgezet; ze zijn allen gekenmerkt door de aanwezigheid van kobalt in het centrum van een tetrapyrroolkern. Voor het menselijk metabolisme zijn twee vormen van bijzonder groot belang: methylcobalamine en adenosylcobalamine, beide cofactor van één enkele enzymatische activiteit. Methylcobalamine is betrokken bij de methylering van homocysteine tot methionine. Adenosylcobalamine is als cofactor van methylmalonyl CoA mutase vereist voor de stofwisseling van propionyl CoA, een oxydatieprodukt van vetzuren met een oneven aantal koolstofatomen. In de bloedsomloop zijn de cobalaminen steeds verbonden aan transporteiwitten: transcobalaminen. Vitamine B12 is opgeslagen in de lever met een halveringstijd van 1 tot 4 jaar. De vitamine B12 activiteit wordt uitgedrukt in µg cyanocobalamine. De bepaling van de nutritionele status van vitamine B12 is zeer complex en meerdere criteria zijn reeds in aanmerking genomen. Ondermeer: de serumconcentratie van vitamine B12 die niet lager dan 100 ng per liter zou mogen zijn en de toename van de methylmalonaatconcentratie in urine in geval van vitamine B12 deficiëntie. Om de behoefte te bepalen, is voorgesteld om uit te gaan van

64


de hoeveelheid vitamine B12 die noodzakelijk is om de macrocytaire anemie als gevolg van een folaattekort secundair aan een vitamine B12 deficiëntie, te genezen. Tevens is gesuggereerd rekening te houden met de hoeveelheid vitamine B12, die nodig is om de neuropsychiatrische verschijnselen veroorzaakt door een tekort aan cobalamine, te voorkomen (CEC, 1993). Deze testen laten toe voor volwassenen een gemiddelde behoefte te berekenen van 1 µg per dag en een PRI van 1,4 µg per dag. Tijdens de zwangerschap en de borstvoeding is een supplement van respectievelijk 0,2 µg per dag en 0,5 µg per dag aanbevolen. Voor zuigelingen is een opname van 0,5 µg per dag voorgesteld, om biochemische deficiëntie te vermijden en de reserve op peil te houden. Vanaf de leeftijd van één jaar zijn de behoeften geëxtrapoleerd uit de behoeften van de volwassenen (CEC, 1993). In ons land is de opname van vitamine B12 voldoende groot en tekorten dan ook zeldzaam (behalve misschien bij strikte vegetariërs vermits plantaardige voeding geen vitamine B12 bevat). Als deficiëntie voorkomt, is dit dikwijls te wijten aan malabsorptie van vitamine B12 en meer specifiek aan de afwezigheid van secretie van de zogenaamde intrinsieke factor door de pariëtale maagklieren. Deze afwezigheid leidt tot een macrocytaire normochrome of pernicieuze anemie alsook tot een perifere neuropathie door demyelinisatie van de zenuwvezels. Toxische effecten van vitamine B12 zijn nooit vastgesteld. Niettemin is het af te raden meer dan 200 µg per dag in te nemen (CEC, 1993).

8.11. Niacine of vitamine PP De benaming niacine of vitamine PP slaat op twee verbindingen: nicotinezuur en nicotinamide. Strikt genomen is niacine geen vitamine, gezien ze in het menselijk lichaam uit het essentiële aminozuur tryptofaan kan worden aangemaakt. Niettemin is vooral het voorgevormd niacine uit de voeding de belangrijkste bron bij de mens. Nicotinamide is de precursor van twee derivaten die bijzonder belangrijk zijn voor het metabolisme: nicotinamide adenine dinucleotide (NAD) en nicotinamide adenine dinucleotide fosfaat (NADP). NAD en NADP zijn betrokken bij talrijke essentiële enzymatische redoxreacties in de cel. De eenheid waarin de behoefte wordt uitgedrukt is het niacine-equivalent (NE), dat beide vormen van de vitamine PP omvat en rekening houdt met de endogene synthese uit tryptofaan: 1 NE = 1 mg nicotinezuur = 1 mg nicotinamide = 60 mg voedingstryptofaan. De bepaling van de behoefte aan NE is gebaseerd op depletie / repletiestudies waarin de hoeveelheid niacine bepaald wordt die noodzakelijk is om, in verhouding tot de energie-opname, de urinaire excretie van Nmethylnicotinamide te normaliseren (> 2,4 mg per 24 uur). Uit deze berekening kan de PRI voor volwassenen op 6,7 mg NE per 1.000 kcal per dag worden geraamd. In ons land waar de


65

proteïne-opname bijna 17 % van de totale energie-opname vertegenwoordigt (met ongeveer 15 mg tryptofaan per g proteïne), wordt met de dagelijkse voeding meer dan 10 mg NE per 1.000 kcal opgenomen. Dit betekent dat onze voeding normaliter voldoende tryptofaan bevat om te voldoen aan de niacinebehoeften en dat de exogene aanbreng van voorgevormde niacine strikt genomen op geen enkele leeftijd noodzakelijk is. Tijdens de zwangerschap is geen supplement vereist. Tijdens de borstvoeding is een supplement van 2 mg NE per dag aanbevolen (CEC, 1993). Niacinedeficiëntie veroorzaakt pellagra gekenmerkt door: asthenie, stomatitis, glossitis, diarree, anemie, gewichtsverlies en anorexie, gepaard met dermatosen. Pellagra is dikwijls geassocieerd met een globale malnutritie, die zelf een ganse reeks klinische verschijnselen met zich meebrengt. Er wordt aangeraden niet meer dan 500 mg voorgevormde niacine per dag op te nemen om leverstoornissen te vermijden (CEC, 1993).

8.12. Foliumzuur “Folaat” is de algemene benaming voor verbindingen waarvan de nutritionele eigenschappen verwant zijn aan die van foliumzuur (= pteroylmonoglutaminezuur). Zowat 90 % van de foliumzuurderivaten die in de voeding aanwezig zijn, komen voor onder de vorm van polyglutamaten. De polyglutamaten moeten in het pteroylmonoglutamaat worden omgezet om geabsorbeerd te worden en moeten vervolgens gereduceerd worden tot dihydrofolaat (DHF) of tetrahydrofolaat (THF) om metabool actief te zijn. De lever stockeert folaat onder de vorm van polyglutamaten en brengt het weer in omloop onder de vorm van 5-methyl-THF gekoppeld aan serumproteïnen, in het bijzonder aan albumine. In de weefsels en de erythrocyten komen hoofdzakelijk de polyglutamaatvormen voor. Een deel van het folaat uit de lever is via de gal verwijderd, maar kan via een enterohepatische cyclus gereabsorbeerd worden. Folaat speelt als coënzym een rol bij het transport en het metabolisme van C1fragmenten. De folaatafhankelijke enzymen zijn noodzakelijk voor de synthese van bepaalde aminozuren, purinen en thymidilaat. Folaat is op deze manier betrokken bij het metabolisme van histidine, glycine, methionine, de proteïnesynthese en de DNA-en RNA-synthese. Deze enzymatische activiteiten zijn verbonden aan de aanwezigheid van vitamine B12 of vitamine B6. De vitamine activiteit van folaat wordt uitgedrukt in µg foliumzuur. De nutritionele status van foliumzuur is af te lezen uit de folaatconcentratie in de erythrocyten; dit geeft een beter beeld van de lichaamsreserves dan de folaatconcentratie in de lever. Bij vitamine B12 deficiëntie is de synthese van het metabool actieve THF sterk gereduceerd, met als gevolg een accumulatie van de precursor 5-methylTHF. Onder deze chemische vorm is stockage echter niet mogelijk. Bijgevolg daalt de folaatconcentratie in de weefsels zonder dat dit wijst op een opnametekort, zelfs niet in het geval van een functionele deficiëntie. De foliumzuurbehoefte van volwassenen is op 70 µg per dag geraamd. Aangezien folaat uit de voeding minder goed benut wordt (50 %) dan foliumzuur

66


zelf, kan een gemiddelde dagelijkse behoefte aan folaat van volwassenen op 140 µg vastgelegd worden, wat toelaat een PRI van 200 µg per dag te berekenen (CEC, 1993). Moedermelk bevat foliumzuur onder de vorm van methyl-THF gebonden aan een specifieke proteïne; daardoor is foliumzuur uit moedermelk beter assimileerbaar dan folaat uit andere levensmiddelen. Gezien de opname van foliumzuur uit moedermelk varieert tussen 50 en 120 µg per liter, is de PRI op 50 µg foliumzuur per dag gelegd. Voor kinderen en adolescenten zijn de behoeften (100 à 200 µg folaat per dag) geëxtrapoleerd uit de behoeften van volwassenen, rekening houdend met het eigen energieverbruik. Op het einde van de zwangerschap komt een daling voor van de folaatreserve in de rode bloedcellen. Deze reserve is terug op peil te brengen met een dagelijks supplement van 100 µg foliumzuur, wat overeenkomt met een supplement van 200 µg voedingsfolaat per dag (CEC, 1993). Foliumzuur is belangrijk in de preventie van embryonale afwijkingen zoals het openblijven van de tubus medullaris (spina bifida). De tubus medullaris sluit zich zeer vroeg: reeds op de 25ste of 26ste dag na de conceptie. Ter preventie van spina bifida is ten tijde van de bevruchting en gedurende de volledige zwangerschap een supplement aan te raden van 400 µg foliumzuur per dag. Tijdens de borstvoeding is, uitgaande van een produktie van 800 ml moedermelk en de biologische beschikbaarheid van folaat, een dagelijkse supplementaire behoefte van 150 µg folaat berekend (CEC, 1993). Foliumzuurdeficiëntie remt de DNA- en RNA-synthese en manifesteert zich in alle weefsels met een snelle celdeling. Dit kan zich uiten door een macrocytaire anemie, neurologische afwijkingen of vertragingen in de ontwikkeling. Een overmaat aan foliumzuur is snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten van foliumzuur zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer hoge dosissen.

8.13. Pantotheenzuur Pantotheenzuur komt voor in twee derivaten die bijzonder belangrijk zijn in het metabolisme: in coënzyme A (CoA), samengesteld uit een molecule pantotheenzuur, een ATP-molecule en cysteamine en in Acyl-Carrierproteïne (ACP) samengesteld uit een molecule pantotheenzuur, een fosfaat, een peptideketen en cysteamine. CoA speelt een rol in het katabolisme van gluciden, lipiden en sommige aminozuren. CoA en ACP nemen deel aan de synthese van vetzuren en cholesterol. Ongeveer 85 % van het pantothenaat in de voeding komt voor onder de vorm van CoA of van fosfopantothenaat. De vitamine activiteit van pantotheenzuur wordt uitgedrukt in mg pantotheenzuur. Momenteel zijn er onvoldoende gegevens beschikbaar om een PRI-waarde vast te leggen. In de Europese Gemeenschap variëren de individuele opnames van volwassenen tussen 3 en 12 mg per dag. Bij dergelijke opnames zijn deficiënties noch intoxicaties geregistreerd, zodat dit bereik is aangenomen als een aanvaardbaar opnameniveau (CEC, 1993). Voor zuigelingen, kinderen en adolescenten beveelt de Société Française de Pédiatrie


67

(CNSFP, zie ref. Dupin et al.,1992) een opname aan tussen 2 en 10 mg per dag. Deze aanbevelingen zullen in de toekomst verder gepreciseerd worden. In de geïndustrialiseerde landen is pantotheenzuur algemeen aanwezig in de levensmiddelen. Klinische deficiënties zijn niet waargenomen, behalve in het geval van parallelle subdeficiënties aan andere vitaminen van het B-complex. Toxische effecten van pantotheenzuur zijn nooit vastgesteld, zelfs niet bij dosissen die honderd maal de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid bedragen.

8.14. Biotine of vitamine H Biotine bestaat uit een ureumring gebonden aan een atofaanring. Biotine is het coënzym van vier belangrijke carboxylasen die de incorporatie van CO2 in bepaalde moleculen katalyseren: op deze manier speelt biotine een rol in de glyconeogenese (pyruvaatcarboxylase), in de vetzuursynthese (acetyl CoA carboxylase), in het metabolisme van vetzuren met een oneven aantal koolstofatomen (propionyl CoA carboxylase) en in het metabolisme van bepaalde aminozuren (methylcrotonyl CoA carboxylase). In de voeding is biotine meestal aan een proteïne gebonden via een amidebinding met een lysineresidu. Deze binding wordt in de darm gehydrolyseerd door een pancreasbiotinase, wat het absorbeerbaar vrij biotine oplevert. De vitamine H activiteit wordt uitgedrukt in µg biotine. De dagelijkse behoeften zijn moeilijk in te schatten, vooral omdat de biosynthese door de darmflora op onregelmatige wijze bijdraagt aan de behoeften. Momenteel zijn er onvoldoende gegevens beschikbaar om een PRI-waarde vast te leggen. In de Europese Gemeenschap variëren de individuele opnames van volwassenen tussen 15 en 100 µg per dag. Bij dergelijke opnames zijn deficiënties noch intoxicaties waargenomen, zodat dit bereik is aangenomen als een aanvaardbaar opnameniveau (CEC, 1993). Voor zuigelingen, kinderen en adolescenten wordt door de Société Française de Pédiatrie (CNSFP, zie ref. Dupin et al.,1992) een opname aanbevolen variërend tussen 10 en 100 µg per dag. Een tekort aan biotine komt zelden voor. Dit kan wel experimenteel worden veroorzaakt in aanwezigheid van avidine uit eiwit, een antagonist van biotine. Hierbij zijn neurologische symptomen en aantastingen van huid en slijmvliezen vastgesteld. Bij patiënten die uitsluitend parenteraal zijn gevoed, zijn deficiëntieverschijnselen gedurende een periode van meer dan 6 maanden vermeden met een dagelijkse opname van 60 µg biotine. Geen enkele nevenwerking is gesignaleerd bij toediening van biotine, zelfs niet bij hoge dosissen en na langdurige toediening. De veiligheidsmarge ligt hoger dan 100 maal de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid.

950

Borstvoeding

10

10

10 g

2,5 – 10

5 – 10

10

0,6 e

f

35

110

90

70

65

50

45

1,1

♂ 1,1 ♀ 0,9 1.0 n

0,9

1,1

1,7

1,6

♂ 1,6 ♀ 1,3

1,3

1,6

♂ 1,6 ♀ 1,3

♂ 1,4 ♀ 1,2

♂ 1,0 ♀ 0,9 ♂ 1,2 ♀ 0,9

1,2

1,0

0,8

0,4

mg

VIT B2

0,8

0,7

0,5

40

15 25

0,3

mg

VIT B1

35

mg

VIT C

10

µg

VIT K

1,6

1,4

♂ 1,7 ♀ 1,2

1,2

1,7

♂ 1,5 ♀ 1,1

♂ 1,3 ♀ 1,1

1,1

0,9

0,7

0,4

mg

VIT B6

1,9

1,6

1,4

1,3

1,0

0,9

0,7

0,5

µg

VIT B12

16

14

♂ 18 ♀ 14

14

18

♂ 18 ♀ 14

♂ 15 ♀ 14

13

11

9

8

mgc

NIACINE

350

400

200

180

150

130

100

50

µgd

FOLAAT

3 – 12

8 – 10

5–8

3–5

2–3

15 – 100

30 – 100

20 – 30

10 – 15

PANTOTHEEN- BIOTINE ZUUR mgb µgb

uitgedrukt in retinol-equivalenten. voor vitamine D, pantotheenzuur en biotine gaat het niet om een aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheid, maar om een aanvaardbare dagelijkse opname hoeveelheid. uitgedrukt in niacine-equivalenten. uitgedrukt in voedingsfolaat met een disponibiliteit van 50 % in vergelijking met die van foliumzuur (pteroylmonoglutamaat). per g PUFA. geen aanbevelingen. dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze. vanaf de 10de week van de zwangerschap.

700

Zwangerschap

a. b. c. d. e. f. g. h.

♂ 700 ♀ 600

600

700

60-plussers

Volwassen mannen Volwassen vrouwen

♂ 700 ♀ 600

600

11 – 14 jaar

15 – 18 jaar

500

400

mg

VIT E

10 – 15 0,6 – 0,8 e

µgb

µga

350

VIT D

VIT A

7 – 10 jaar

4 – 6 jaar

1 – 3 jaar

0 – 11 maand

Leeftijd

Tabel 23: Aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheden voor vitaminen.

8.15. Overzicht

68 aanbevelingen voor vitaminen

referenties en samenstelling van de werkgroep

69

9. REFERENTIES - - - - - - - - - - - - - - -

Ainsworth BE. (2002, January) The Compendium of Physical Activities Tracking Guide. Prevention Research Center, Norman J. Arnold School of Public Health, University of South Carolina. Beschikbaar op: http://prevention.sph.sc.edu/tools/docs/documents_compendium.pdf. American Academy of Pediatrics Committee on School Health: Soft drinks in schools. Pediatrics 2004; 113: 152-4. Ambroise M. Apports Nutritionnels conseillés pour la population française. 3e édition. Paris: Tec & Doc Lavoisier (CNERNA-CNRS); 2001. Astrup A, Ryan L, Grunwald GK et al. The role of dietary fat in body fatness: evidence from a preliminary meta-analysis of ad-libitum fat dietary intervention studies. Br J Nutr 2000; 83: S25-S32. BIRNH, Belgian Interuniversitary Research on Nutrition and Health. Acta Cardiologica 1989; 54, 89-194. Black AE. Physical activity levels from a meta-analysis of doubly labeled water studies for validating energy intake as measured by dietary assessment. Nutr Rev 1996 Jun; 54 (6): 170-4. Braverman L.E. Thyroid dysfunction induced by excess iodine. Iodine Deficiency in Europe, a continuing concern. Delange F, Dunn JT, Glinoer D , editors. New York: Plenum Press; 1993. Butte NF, King JC. Energy Requirements during pregnancy and lactation. Public Health Nutr 2005 Oct; 8(7): 1010-27 – USDA/ARS Children’s Nutrition Research Center, Department of Pediatrics, Baylor College of Medicine, Houston, Texas 77030, USA. CEC, Commission of the European Communities, food - science and Techniques. Nutrient and energy intakes for the European Community. Reports of the Scientific Committee for Food (thirty-first series), 1993. Dartois AM, Quetin C, Lestradet H, Jarousse MC, Machinot S. Spontaneous diet of normal children from 9 to 16 years of age. Arch Fr Pediatr 1968 Oct; 25(8): 941-53. Delange F. Iodine requirements in humans. Iodine Deficiency in Europe, a continuing concern. Delange F, Dunn JT, Glinoer D, editors. New York: Plenum Press; 1993. Devriese S, Huybrechts I, Moreau M, Van Oyen H. De Belgische Voedselcon sumptiepeiling 1 – 2004, Afdeling Epidemiologie, 2006; Brussel, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Depotnummer: D/2006/2505/17, IPH/EPI REPORTS N° 2006 – 016. Dewey KG, Beaton G,. Fjeld C et al. Protein requirements of infants and children. Eur J Clin Nutr 1996; 50: S119-S150. D.H., Department of Health. Dietary Reference Values for Food Energy and Nutrients for the United Kingdom. Report on Health and Social Subjects, no. 41. London: HMSO; 1991. Dietary reference Intakes for Energy, Carbohydrate, Fiber, Fat, Fatty acids, Cholesterol, Protein and Amino Acids (2002/2005). Beschikbaar via: www.nap.edu.

70

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

referenties

Dorchy H, Mozin MJ., Smets P, Ernould C, Loeb H. Spontaneous variations in food intake and balance of diabetes. A covariance analysis. Acta Paediatr Belg 1977 Jan-Mar; 30(1): 21-6. Dupin H, Abraham J, Giachetti I. Apports nutritionnels conseillés pour la population française. 2e édition. Paris: Tec & Doc Lavoisier (CNERNA-CNRS); 1992. EURONUT - Seneca, nutrition and the elderly in Europe. European Journal of Clinical Nutrition 1991; 45, suppl. 3. European Dairy Association. Nutritional quality of proteins. Brochure 1997. FAO/WHO. Report of a joint FAO/WHO expert consultation. Requirements of vitamin A, iron, folate and vitamin B12. Food and Nutrition series 23; 1988. Forshee RA, Storey ML. Controversy and statistical issues in the use of nutrient densities in assessing diet quality. J Nutr 2004; 134: 2733-37. Fried SK, Rao SP. Sugars, hypertriglyceridemia, and cardiovascular disease. Am J Clin Nutr 2003; 78: 873S-880S. FWU. Report of a joint FAO/WHO/UNU expert consultation. Energy and protein requirements. Geneva: Technical report series (WHO) 1985; 724. Gezondheidsraad Nederland. Richtlijn voor de vezelconsumptie. Den Haag: Gezondheidsraad, 2006; publicatie nr 2006/03. Gezondheidsraad Nederland. Voedingsnormen: energie, eiwitten, vetten en verteerbare koolhydraten. Den Haag: Gezondheidsraad, 2001; publicatie nr 2001/19. Havel PJ. Dietary fructose: implications for dysregulation of energy homeostasis and lipid/carbohydrate metabolism. Nutr Rev 2005; 63: 133-57. Hoge Gezondheidsraad. Vis en gezondheid bij volwassenene en visverbruik bij kinderen. Brussel: HGR nr. 7617; 2004. Hoge Gezondheidsraad. Aanbevelingen en beweringen betreffende de omega-3 vetzuren. Brussel: HGR nr. 7945; 2004. Hu FB, Stampfer MJ, Manson JAE et al. Dietary protein and risk of ischemic heart disease in women. Am J Clin Nutr 1999; 70: 221-227. INTERSALT. Journal of Hypertension 1986; 4: 781-787. James WPT, Schofield EC. Human Energy Requirements. A Manual for Planners and Nutritionists. Oxford: Oxford Medical Publications; 1990. Kranz S, Smiciklas-Wright H, Siega-Riz AM, Mitchell D: Adverse effect of high added sugar consumption on dietary intake in American preschoolers. J Pediatr 2005; 146: 105-11. Kvaavik E, Andersen LF, Klepp KI. The stability of soft drinks intake from adolescens to adult age and the association between long-term consump tion of soft drinks and lifestyle factors and body weight. Public Health Nutr 2005; 8: 149-57. Lairon D, Arnaud N, Bertrais S, et al. Dietary fiber intake and risk factors for cardiovascular disease in French adults. Am J Clin Nutr 2005; 82: 1185-94. Malik VS, Schulze MB, Hu FB. Intake of sugar-sweetened beverages and weight gain: a systematic review. Am J Clin Nutr 2006; 84: 274-288. MONICA. Monitoring of trends and determinants of cardiovascular diseases. Journal of Clinical Epidemiology 1988; 41: 105-114. Murphy SP, Johnson RK. The scientific basis of recent US guidance on sugars

referenties en samenstelling van de werkgroep

- - - - - - - - - - - - - - - - - - -

71

intake. Am J Clin Nutr 2003; 78: 827S-833S. National Research Council (USA). Recommended Dietary Allowances. 10th edition. Washington D.C.: National academy press; 1989. Nederlandse Voedingsmiddelentabel. Voorlichtingsbureau van de Voeding. ’s Gravenhage; 1979. Nederlandse Voedingsnormen 1989. Advies opgesteld door de commissie voedingsnormen. Voorlichtingsbureau voor de Voeding. ‘s Gravenhage; 1989. Nederlandse voedingsnormen 2001. Oh K, Hu FB, Cho E, et al. Carbohydrate intake, glycemic index, glycemic load, and dietary fiber in relation to risk of stroke in women. Am J Epidemiol 2005; 161: 161-9. Omoni AO, Aluko RE. Soybean foods and their benefits: potential mechanisms of action. Nutrition Reviews 2000; 63: 272-283. Prentice AM, Spaaij CIK, Goldberg GR et al. Energy requirements of pregnant and lactating women. Eur J Clin Nutr 1996; 50 (suppl 1:S82-S111). Raatz SK, Torkelson CJ, Redmon JB et al. Reduced glycemic index and glycemic load diets do not increase the effects of energy restriction on weight loss and insulin sensitivity in obese men and women. J Nutr 2005; 135: 2387-91. Richtlijn 91/321/EG, herziening 96/4/EG. Publicatie 26/05/1998: blz. 7981-7985. Rivers JM. Safety of a high-level vitamin C ingestion. Elevated dosages of vitamins, benefits and hazards. Walter P, Brubacher G, Stähelin H, editors. Hans Huber Publishers; 1989. Ruxton CHS. Dietary guidelines for sugar: the need for evidence. Br J Nutr 2003; 90: 245-247. Saris WH: Sugars, energy metabolism, and body weight control. Am J Clin Nutr 2003; 78: 850S-857S. Schaafsma G. The Protein Digestibility-Corrected Amino Acid Score. J Nutr 2000; 130: 1865S-1867S. Schulze MB, Manson JE, Ludwig DS et al. Sugar-sweetened beverages, weight gain, and incidence of type 2 diabetes in young and middle-aged women. JAMA 2004; 292: 927-34. Torun et al. International Dietary Energy Consultative Group; 1996. Torun B., Davies PSW, Livingstone MBE et al. Energy requirements of pregnant and lactating women; Eur J Clin Nutr 1996; 50 (suppl 1: S 82-S 111). WHO. Diet, nutrition, and the prevention of chronic diseases. Report of a joint WHO/FAO Expert Consultation. Geneva: Technical report series 916 (WHO); 1990. WHO. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO Consultation on Obesity; 1997. Young. Human amino acid requirements: counterpoint to Millward and the importance of tentative revised estimates. J Nutr 1998; 128:1570-1573.

72

referenties

10. SAMENSTELLING VAN DE WERKGROEP De volgende deskundigen hebben hun medewerking verleend bij de herziening van de voedingsaanbevelingen (versie 2006) van de Hoge Gezondheidsraad: BRASSEUR Daniel DE BACKER Guy DE HENAUW Stefaan DELZENNE Nathalie HENDERICKX Hans KOLANOWSKI Jaroslaw MOZIN Marie-Josée VANSANT Greet De werkgroep werd voorgezeten door de heren H. HENDERICKX en J. KOLANOWSKI; het wetenschappelijk secretariaat werd verzekerd door Mevr. Michèle ULENS.

federale overheidsdienst VOLKGEZONHEID VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU

Voedingsaanbevelingen voor België

Recommend Documents