Vlaams-Nederlands tijdschrift voor industriecultuur

INDUSTRIE EN TECHNIEK

23 st e j aa r gan g

2014

Vlaams-Nederlands tijdschrift voor industriecultuur Nummer 4, december Historische pakhuizen (h)erkend Amsterdamse pakhuizen: van spijker tot appartement Brusselse pakhuizen in de negentiende en de twintigste eeuw Comptoir sucrier herbestemd, werken en wonen in de stad

Erfgoed 2014 nr.4 | 1

Colofon Erfgoed van Industrie en Techniek is een uitgave van de Stichting Erfgoed Redactie lic.hist. Fr. Becuwe drs. M. van de Berg dr.ir. P. van den Bossche dr.ir.arch. M. de Bouw dr. M. Van Dijck P. Marcuse R. Roetman R. Rotsaert dr.ir.arch. I. Wouters Redactieadres C.H. van Eldik Brilduikerhof 12 2623 NT Delft Voor Vlaanderen VVIA, postbus 30 Postkantoor Gent Stationswijk 9000 Gent XII Verantwoordelijke uitgever voor België: Adriaan Linters, Vredelaan 72, 8500 Kortrijk Ook voor inlichtingen over abonnementen en advertenties. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De inhoud van de artikelen met auteursnaam is voor verantwoordelijkheid van de auteur. Lay-out Sanne van Hooff Vormgeving SD Communicatie, Rotterdam Druk Veldhuis Media, Raalte ISSN 0927-3026 Omslagfoto Het voormalige rijstpakhuis en rijstpellerij de Phenix vormt samen met het rijstpakhuis Zaandam een mooi geheel aan de Oostzijde van de Zaan in Zaandam. Opvallend in die zin, dat het niet alleen behouden bleef in zijn oorspronkelijke vorm, maar dat er nog steeds productie plaatsvindt. In het complex van de firma Meypro, waar de pakhuizen toe behoren worden tegenwoordig verdikkingsmiddelen geproduceerd voor levensmiddelen en diverse industriële toepassingen. (Foto Peter Marcuse)

Inhoud 4

Historische pakhuizen (h)erkend Ine Wouters en Inge Bertels

9

Amsterdamse pakhuizen: van spijker tot appartement Hans Bonke

INDUSTRIE EN TECHNIEK

18 Beeldverhaal Peter Marcuse 20

Brusselse pakhuizen in de negentiende en de twintigste eeuw Marianne De Fossé & Louis Vandenabeele

30

Comptoir sucrier herbestemd, werken en wonen in de stad Inge Bertels en Ine Wouters

Redactioneel

H

istorische pakhuizen spelen een belangrijke rol in het overdragen van de handelsgeschiedenis. Hun architectuur en inbedding in de stad zijn immers onlosmakelijk verbonden met de (verdwenen) handelsactiviteiten en handelsroutes. In dit nummer komen historische pakhuizen uit verschillende landen en steden aan bod. De internationale vergelijking toont aan hoe de architectuur en structuur van het pakhuis niet alleen bepaald worden door de op te slane handelswaar en het transport, maar ook door regionale invloeden.

Aangezien de functionele aspecten in het pakhuis primeren, verschuift de architectuur van het gebouw soms naar de achtergrond. Anderzijds wordt er weinig aandacht besteed aan de industriële gebouwen wanneer het oeuvre van een belangrijke architect wordt besproken. Dit was ook het geval voor de Belgische architect Edmond Van Waeterschoodt, die naambekendheid kreeg in Antwerpen met de verwezenlijking van herenhuizen en villa’s in de negentiende eeuw. Dat zijn industriële architectuur ten onrechte onbesproken blijft, wordt duidelijk in het artikel Comptoir Sucrier. Dankzij de respectvolle renovatie van twee generaties architecten is het pand, ook vandaag, een meerwaarde voor zijn omgeving. Erfgoed 2014 nr.4 | 3

Comptoir sucrier herbestemd, werken en wonen in de stad Inge Bertels en Ine Wouters

Verscholen in het dichte, onregelmatige stratenpatroon van Antwerpen Noord ligt het inspirerende woon- en werkcomplex ‘Comptoir Sucrier’. Deze voormalige opslagplaats voor suiker werd recent herbestemd door Verdickt & Verdickt Architecten1 die er naast diverse types wooneenheden en semi-publieke ruimtes ook hun eigen architectenatelier integreerden (figuur 1-2 en 4-6). Met dit herbestemmingsproject is het architectenatelier niet aan zijn proefstuk toe. In 1998 kochten de broers Carl en Nico Verdickt een verwaarloosd graanpakhuis en bijhorende woning in de Oranjestraat, in het zelfde bouwblok als de Comptoir Sucrier. Later volgden onder meer de herbestemming van een voormalige Boomse steenbakkerij tot woning (2007), de inrichting van een smidse in de Antwerpse binnenstad tot dokterspraktijk (2007) en de omvangrijke transformatie van de treinloodsen van het voormalige Antwerpse goederenstation naar sportinfrastructuur in het huidige Park Spoor Noord (2009). De erkenning voor hun werk bleef niet uit. Zo werd het laatste project zowel genomineerd voor de European Union Prize for Contemporary Architecture – Mies van der Rohe Award 2013 als voor de Belgium Building Award 2014 en werd de Comptoir Sucrier, hoewel niet als monument beschermd, opgenomen in de selectie voor Open Monumentendag 2014. Het geheel maakt dat het architectenatelier geleidelijk aan een sterke reputatie opbouwde in het herbestemmen van industrieel erfgoed, waarbij het ingenieus samengaan van oud en nieuw het kwaliteitskenmerk werd. Dit artikel focust op het recente project Comptoir Sucrier, gelegen aan de Oude Steenweg 85-91 in Antwerpen (Noord) en gaat in op de herbestemmings- en renovatiestrategie die 30 | Erfgoed 2014 nr. 4

Figuur 1: Comptoir Sucrier. De gebouwen aan de straatzijde van de Oudesteenweg 85-91 zijn nu volledig in gebruik als woningen. (Foto Stefan Dewickere)

Figuur 2: Comptoir Sucrier. Zicht op binnengebied met pakhuis. (Foto Luc Roymans)

Figuur 4: Comptoir Sucrier. Het Architectenatelier Verdickt & Verdickt is ondergebracht in het achterliggende pakhuis. (Foto Luc Roymans)

Figuur 3: Comptoir Sucrier. Foto interieur achterliggende pakhuis net na verkoop in 2010. (Foto Henk Van Rensbergen)

ingezet werd door de architectenvennootschap Verdickt & Verdickt. Voor dit artikel maakte Carl Verdickt plaats aan de vergadertafel en ging hij uitvoerig in op de complexiteit van het herbestemmingsproject in zijn stedelijke context. Daarnaast kon ook gebruik worden gemaakt van reeds gepubliceerde interviews en ontrafelden we via bouwvergunningen, milieuaanvragen en architectenarchieven het onbekende verleden van dit complex.

Van broodbakkerij naar Comptoir Sucrier Het complex Comptoir Sucrier dankt zijn naam aan de gelijknamige suikernatie2 die in 1908 werd opgericht door enkele suikerhandelaars die de hoofdzakelijk per trein aangevoerde ruwe suiker in Antwerpen opsloegen, vermaalden en in diverse hoeveelheden verpakten om vervolgens verder

te verkopen (figuur 3). Aanvankelijk had de NV Comptoir Sucrier zijn hoofdzetel en opslagplaatsen in de Venusstraat en de naburige Raapstraat, beiden gelegen in de historische binnenstad, ten zuiden van de Antwerpse oude haven, maar al snel had het bedrijf een betere infrastructuur nodig. In 1914 kreeg architect Jos Bascourt (1863-1927) de opdracht om een nieuw complex te ontwerpen in de Eduard Pecherstraat en de Gijzelaarstraat op het Antwerpse Zuid.3 Bascourt is in de literatuur vooral bekend als “een virtuoos eclecticus en pionier van de art nouveau in Antwerpen, [die …] een toonaangevende rol [speelde] in de opbouw van de wijk Zurenborg, een van de belangrijkste Belgische monumenten van de Belle Epoque”.4 Het gefragmenteerd bewaarde archief van Bascourt in het Archives d’Architecture Moderne (AAM) laat echter zien dat hij naast burgerwoningen, landhuizen en gemeentehuizen ook heel wat handels- en nijverheidsgebouwen realiseerde, Erfgoed 2014 nr.4 | 31

Figuur 5: Comptoir Sucrier. Multifunctionele ruimte gelinkt aan het architectenatelier. (Foto Luc Roymans)

Figuur 6: Comptoir Sucrier. Nieuwe scheidingselementen worden naast de bestaande structuur aangebracht om de leesbaarheid van het originele dakspant in het pakhuis te vrijwaren. (Foto Luc Roymans)

zoals een chocolaterie (1904), de bureaucomplexen van de Comptoir Commercial Anversois (1907), het bankgebouw voor de Crédit Anversois (1908), of een broodbakkerij (1914).5 Door het uitbreken van de oorlog werden de nieuwbouwplannen van de NV Comptoir Sucrier echter opgeborgen. De concrete ontwerptekeningen voor dit project zijn helaas niet teruggevonden, maar het initieel in 1914 opgestelde lastenboek, dat herzien werd in 1919, is wel bewaard.6 Datzelfde jaar werd echter beslist om dit nieuwbouwproject niet te realiseren en vroeg de NV Comptoir Sucrier aan Bascourt om een bestaand complex aan de Oudesteenweg, vlakbij het goederenstation in Antwerpen Noord, herin te richten.7 Het complex dat Bascourt in 1920 tekende bestond uit drie woningen en een kantoor met toegangspoort aan de straatzijde, een dwarse vleugel aan de westzijde van het perceel die dienst deed als opslagruimte en een achterliggend pakhuis met een

ijzeren structuur en bakstenen parament bestaande uit drie bouwlagen (figuur 7). De aanpassingen die Bascourt aan dit gebouw aanbracht zijn eerder minimaal en tegelijkertijd erg respectvol voor het bestaande complex. Naast het verplaatsen en vergroten van de kantoren aan de straatzijde, werden er in de dwarse vleugel bijkomende paardenstallen ingericht tussen de voorliggende woningen, werd het achterliggende pakhuis omgevormd en liet Bascourt de naastliggende open binnenruimte deels overkappen (figuur 8). De neoclassistische vormgeving van de gevels aan de straatzijde zette hij echter niet naar zijn hand en ook de krachtige architectuur van het achterliggende pakhuis bleef onaangeroerd.

32 | Erfgoed 2014 nr. 4

De vraag stelt zich dan ook welke voorgeschiedenis dit complex had. Via bouwdossiers, milieuvergunningen en historisch kaartmateriaal kon achterhaald worden hoe het omvangrijke

perceel in de tweede helft van de negentiende eeuw steeds meer in gebruik werd genomen voor nijverheidsactiviteiten. Het perceel is gelegen in Antwerpen Noord, de zogenaamde vijfde wijk of extra-muros-wijk, een wijk die na de opbouw van de nieuwe negentiende-eeuwse Brialmont fortengordel en de afbraak van de zestiende-eeuwse stadsomwalling, intramuros-gebied werd.8 Het noordelijke gebied werd vrij snel ingevuld, zonder vooropgestelde urbanistische ideeën. De buurt ontwikkelde zich op maat van kleine projectontwikkelaars, handelaars en kleinere industriëlen. Dit is duidelijk zichtbaar in de kadastrale plannen die de situatie voor en na 1872 schetsen (figuur 9). Het perceel van de latere Comptoir Sucrier bleef echter lange tijd slechts fragmentarisch bebouwd. Zo werd in 1864 een milieuvergunningsaanvraag ingediend voor het oprichten van een jeneverstokerij, later aangevuld met paardenstallen.9 Pas in 1893 diende A. Van Seters een aanvraag in voor het bouwen van een broodbakkerij in het binnengebied, met drie woningen en een bureel aan de straatzijde.10 De bouwaanvraag bevat naast enkele schriftelijke documenten ook een uitgevoerde geveltekening van de hand van Edmond Van Waeterschoodt (figuur 10), die als architect onder meer naam en faam maakte met het huis ‘Brabo’ (1896, Cogels-Osylei 1) in Zurenborg, naast andere burgerwoningen in neo-Vlaamse-renaissancestijl. Of Van Waeterschoodt ervaring had met andere industriële complexen is nog niet bekend, maar het is wel duidelijk dat hij het complex aan de Oudesteenweg met veel aandacht voor architecturale vormgeving heeft ontworpen. De stilistische vormentaal, de keuze, kwaliteit en afwerkingsgraad van de materialen met onder meer knipvoegen in diverse kleuren voor het rode metselwerk van de gevels gericht naar het binnengebied -, maar ook de inplanting van het complex op het perceel en het bouwblok geven duidelijk aan dat de architect vertrouwd was met lokale tradities en bouwpraktijk.

Van Comptoir Sucrier naar werk- en woonerf Of de broodbakkerij nog actief was tot na de Eerste Wereldoorlog is onbekend, maar het bakkerijcomplex, met zijn ruime bloemzolders, leende zich vanaf 1920 perfect voor het opslaan

Figuur 7: Opmetingsplan van de bestaande toestand in 1920. (SAA, Bouwdossier 1920#9800)

Stadsarchief Antwerpen: digitale kopie

Erfgoed 2014 nr.4 | 33

Stadsarchief Antwerpen: digitale kopie

Figuur 8: Aanpassingen door architect Jos Bascourt in 1920 in opdracht van Comptoir Sucrier. (SAA, Bouwdossier, 1920#9163)

34 | Erfgoed 2014 nr. 4

Figuur 9: Kadastrale kaarten voor en na 1872. Het perceel van de Comptoir Sucrier is aangeduid met een rode lijn. (SAA 12#2711 en 12#2612)

Erfgoed 2014 nr.4 | 35

Figuur 10: Geveltekening door Edmond Van Waeterschoodt voor het ontwerp van ‘drie woningen’ in 1892 (SAA, Bouwdossier 1914#1094)

van suiker voor de NV Comptoir Sucrier. Het complex onderging na de aanpassingen in 1920 geen noemenswaardige wijzingen meer. Na de Tweede Wereldoorlog bracht architect Jos Persoons enkele functionele wijzingen aan.11 Zo werden onder meer de toegangspoort en doorrit verbreed om ook met vrachtwagens het binnengebied te kunnen bereiken en werd de binnenruimte in de loop van de tijd steeds meer overdekt. De NV Comptoir Sucrier besliste in 2010 om het bedrijf te laten overnemen, waardoor de handelsactiviteiten naar de Kempen verhuisden en het complex leeg kwam te staan. Carl en Nico Verdickt kenden de Comptoir Sucrier al langer dan 2010. Toen ze in 2000 het graanpakhuis en de bijhorende woning aankochten om er hun atelier in onder te brengen, werden ze buren van de Suikernatie. De aankoop van het complex in 2010 maakte het voor het architectenbureau dan ook mogelijk om een grootschalig project op te starten dat vandaag de 36 | Erfgoed 2014 nr. 4

dag uit vijf fases bestaat: (1) de transformatie van het oude graanpakhuis in de Oranjestraat naar architectenatelier en later naar een ontwerpstudio voor kleine creatieve bedrijven in 1998-2000, (2) de transformatie van de bijhorende woning in de Oranjestraat naar wooneenheden in 2005, (3 en 4) de aankoop van het complex Comptoir Sucrier aan de Oudesteenweg en de herbestemming van het achterliggende pakhuis en de dwarse vleugel naar architectenatelier en diverse loftappartementen in 2010, en tot slot (5) de herinrichting van de burelen en woningen met neoclassicistische vormgeving aan de straatzijde tot diverse woontypes, namelijk kleinere woningen en een gemeenschapswoning voor studenten in 2012 (figuur 11). Op die manier werd via herwaardering van de kern van het bouwblok, inclusief ontpittings- en inbreidingsoperaties (door densificatie en variatie in het programma) stapsgewijs een “dorp in de stad” gecreëerd in een te herwaarderen Antwerpse wijk.

Figuur 11: Terreindoorsnede recent project Comptoir Sucrier (Verdickt & Verdickt)

Het project toont duidelijk de ontwerpvisie van het architectenbureau. De intelligente, vaak minimalistische ingrepen respecteren het bestaande patrimonium. Zo werden de originele gietijzeren kolommen en bakstenen vloergewelven, alsook houten vloeren en dakspanten zoveel mogelijk behouden. Nieuwe technische leidingen werden geclusterd, zodat de impact op de open ruimtes en de historische materialiteit zoveel mogelijk kon worden beperkt. Tegelijkertijd werden karaktervolle nieuwe elementen, zoals de betonnen circulatietrap in het pakhuis, toegevoegd zonder dat de historische leesbaarheid van het complex in het gedrang komt. Het resultaat is een herbestemmingsproject dat op een erg doordachte en tegelijkertijd minimale manier het karaktervolle maar zelden naar waarde (in)geschatte erfgoed valoriseert en het ook een toekomst biedt.

d’architecture Moderne - Fondation Robert-L. Delevoy (Brussel 1986) 78-85. 6 AAM, Cahier des charges, 1914. 7 SAA, Bouwdossier, 1920#9163 en 1920#9800. 8 Inge Bertels e.a. (eds.), Biografie van een stad (Antwerpen 2011) 5565. 9 SAA, Bouwdossier, 969#3701. 10 SAA, Bouwdossier, 572#1094. 11 SAA, Bouwdossier, 18#15744 en 18#22647.

Noten

Inge Bertels, Bert De Munck en Herman Van Goethem (eds.), Antwerpen biografie van een stad (Antwerpen 2011).

1 www.verdicktenverdickt.be 2 Een natie is een veem of vennootschap voor het lossen en laden van handelsgoederen. 3 AAM, Cahier des charges, 1914. SAA, Bouwdossier 1920#9163. 4 Francis Strauven, Jos Bascourt (1863-1927) (Brussel 1993) p. 140. 5 Maurice Culot en Anne Van Loo, Collections - Musée des Archives

Maurice Culot en Anne Van Loo, Collections - Musée des Archives d’architecture Moderne - Fondation Robert-L. Delevoy (Brussel 1986).

Bronnen Archives d’Architecture Moderne (AAM), Fonds Bascourt, Cahier des charges Comptoir Sucrier, E. Pecherstraat en Gijzelaarsstraat Antwerpen, 1914.

Eline Daelman, Erfgoed. Vroeger, nu en in de toekomst (brochure Open Monumentendag 14 september 2014) (Antwerpen 2014).

Erfgoed 2014 nr.4 | 37

Stadsarchief Antwerpen (SAA), Bouwdossier 572#1094 (dossier toegevoegd aan 4de directie werken), Oudesteenweg 83-95 Antwerpen, Bouwen van 3 woningen door architect Van Waterschoodt voor SetenBelsac, 1892. SAA, Bouwdossier (BD) 1914#5915, Edward Pecherstraat – Gijzelaarstraat (zonder nummer) Antwerpen, Magazijnen bouwen voor Comptoir Sucrier (zonder gevolg), 1914. SAA, BD 1920#9163, Oudesteenweg 85-87 Antwerpen, Binnenveranderingen door architect Jos Bascourt voor Comptoir Sucrier, 1920. SAA, BD 1920#9800, Oudesteenweg 89 Antwerpen, Bijzondere goot (waterafvoer) door Kockerols voor Comptoir Sucrier, 1920. SAA, BD 18#15744, Oudesteenweg 87 Antwerpen, Verbreding van doorrit door Jos Persoons voor Comptoir Sucrier, 1942. SAA, BD 18#22647, Oudesteenweg 87 Antwerpen, Verbouwingswerken door architect Jos Persoons voor Comptoir Sucrier, 1947. SAA, Milieuvergunningen (MV) 969#3701, Oudesteenweg 87, Aanvraag voor de inrichting van een jenever distillerie, 1864. SAA, MV 25#2, Oudesteenweg 89, Aanvraag voor de inrichting van een stoomketel, 1868. SAA, MV 25#473, Oudesteenweg 89, Aanvraag voor de inrichting van een stoomtuig, 1870. SAA, MV 25#11267, Oudesteenweg 87, Aanvraag voor een broodbakkerij door A. Van Seters, 1893. SAA, MV 25#11377, Oudesteenweg 87, Aanvraag voor de inrichting van een paardenstal door A. Van Seters, 1893. SAA, MV 25#11556, Oudesteenweg 87, Aanvraag voor de inrichting van een bergplaats voor petroleum door Van Seters-Belsac, 1893. SAA, MV 25#20497, Oudesteenweg 87, Aanvraag voor de inrichting van een mechanische schrijnwerkerij, 1907. Francis Strauven, Jos Bascourt 1863-1927. Art Nouveau in Antwerpen (Brussel 1993). Francis Strauven, ‘Jos Bascourt’, in: Anne Van Loo (ed.), Repertorium van de architectuur in België van 1830 tot heden (Antwerpen 2003) 140-141.

38 | Erfgoed 2014 nr. 4

‘Terug naar de stad’, Bouwen en Wonen. Special Batibouw (maart 2013) 58-77. Verdickt & Verdickt architecten, Dossier Comptoir Sucrier. Verdickt & Verdickt architecten, http://www.verdicktenverdickt.be/

Over de auteus: Prof. dr. Inge Bertels (°1976), architectuurhistorica en master in de monumentenzorg, promoveerde in 2008 aan de KU Leuven op een doctoraat over publieke stedelijke architectuur en bouwpraktijk (Building the City, Antwerp 1819-1880). Haar onderzoek en publicaties bevinden zich op het kruispunt van architectuurgeschiedenis met techniek- en stadsgeschiedenis. Sinds 2008 doceert ze architectuurgeschiedenis en monumentenzorg aan de opleiding Ingenieurswetenschappen: architectuur van de Vrije Universiteit Brussel. Samen met collega’s Ine Wouters en Linda Van Santvoort is ze promotor van het FWO-onderzoeksproject ‘Historische pakhuizen: behoud en herbestemming’ (VUB-UGent). Prof. Dr. Ir. Arch. Ine Wouters (°1972) studeerde in 1996 af als ingenieur-architect en promoveerde in 2002 aan de vakgroep Architectonische Ingenieurswetenschappen van de Vrije Universiteit Brussel op een doctoraat over de renovatie van negentiendeeeuwse industriële gebouwen. Ze doceert bouw- en renovatietechnieken en legt zich in haar onderzoek toe op de bouwhistorie en het hergebruik van het industrieel en bouwkundig erfgoed.

Administratie en abonnementen Administratie voor Nederland C.H. van Eldik Brilduikerhof 12, 2623 NT Delft [email protected] Tel. 015-2622499 (na 19.00 uur) Rekeningnummer 1753502 t.n.v. Stichting Erfgoed, Delft Administratie voor Vlaanderen Adriaan Linters Vredelaan 72, 8500 Kortrijk [email protected] VVIA, postbus 30 Postkantoor Gent Stationswijk, 9000 Gent XII Abonnement voor Nederland (2014) €24,50 per jaar, studenten €14 (kopie inschrijvingsbewijs meezenden) Abonnement voor Vlaanderen (2014) Het abonnement is verbonden aan het lidmaatschap van de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie vzw, Postbus 30, Postkantoor Gent Stationswijk, 9000 Gent XII Lidgeld als lid-abonnee €25. Studenten, gepensioneerden en werklozen €20. Verenigingen €25, Instellingen (openbare besturen, bibliotheken) min. €50. Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij vóór 1 december schriftelijk is opgezegd. Losse nummers €7,50, dubbelnummer €15, incl. portokosten. Bestuur Stichting Erfgoed drs. J.A. van Dalen, voorzitter ir. C.H. van Eldik, penningmeester drs. H. Bouwmeester A. Linters dr. ir. H. Neukermans dr. G. van Os Het copyright van de beelden is naar best vermogen geregeld. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met het redactiesecretariaat. Foto achterzijde Zicht op de negentiende-eeuwse binnenhaven in Brussel (Prentkaartenverzameling Belfius- Académie royale de Belgique ©ARB-MRBC)