Familiebedrijven
Verwerven, vererven, verderven in drie generaties Welke konijnen kunnen uit de hoge vermogenshoed komen?
door mr. R.N.J. Kamp en mw.drs. M.D.C. Kuijpers
Als een vermogen is opgebouwd, voelen veel vermogende families de verantwoordelijkheid en behoefte om het kapitaal voor een langere periode in stand te houden. Veel vermogende ouders stellen zich de vraag: ‘Is ons familievermogen een lust of een last voor onze kinderen?’ Ongeacht de samenstelling van het vermogen – familiebedrijf of beleggingen – hebben vermogende ouders vaak dezelfde zorgen: welke invloed heeft het vermogen op het leven van onze kinderen en hoe gaan mensen met hen om als ze weten dat ze uit een vermogende familie komen? In de praktijk is instandhouding van een familievermogen over de generaties heen een uitdaging. Het gezegde verwerven, erven en verderven in drie generaties onderstreept dit nog eens. Als een familie vermogend is, hoe zorgen ze dan dat het vermogen niet verdampt en de volgende generatie als persoon floreert? In samenwerking met prof.dr. A.J. Kil van Business Universiteit Nyenrode zijn wij eind 2009 een onderzoek Vermogensoverdracht in Nederland gestart. Wij hebben ons verdiept in de dynamiek van opgroeien in een vermogende familie, voorbereiding op de vermogensoverdracht en leven met geërfd vermogen. In dit artikel staat de volgende vraag centraal: hoe kan een estate planner bij zijn advisering zorgen dat de volgende generatie optimaal is voorbereid op de kansen en verantwoordelijkheden van het vermogen? Er is veel (internationaal) onderzoek gedaan naar familiebedrijven en specifiek naar overdracht en opvolging. Er is
18
VAKBLAD ESTATE PLANNING [2013-20]
zeer beperkt (internationaal) onderzoek gedaan naar vermogensoverdracht binnen vermogende families. In de praktijk komt het regelmatig voor dat wij bij het openvallen van de nalatenschap worden geconfronteerd met complexe familieverhoudingen en onderhuidse spanningen die soms zelfs leiden tot grote conflicten. Bij andere families verloopt de vermogensoverdracht probleemloos. Onze professionele nieuwsgierigheid naar de verschillende ervaringen met vermogensoverdracht motiveerden ons om een verkennend kwalitatief onderzoek te doen onder vermogende erfgenamen in Nederland. Na een literatuurstudie, hebben wij een uitgebreide vragenlijst opgesteld en met achttien vermogende erfgenamen diepte interviews gehad over hun ervaringen met het familievermogen. De erfgenamen, variërend van de tweede tot de tiende generatie, erfden verschillende vermogensbestanddelen: familiebedrijven, effectenportefeuilles, liquiditeiten en/of onroerend goed.
In ieder interview kwamen de volgende drie onderwerpen aan de orde: • de oorsprong van het vermogen en de impact van het vermogen tijdens de jeugd; • de ervaringen met het geërfde vermogen; • de wijze waarop de erfgenaam zijn/haar eigen kinderen voorbereidt op de toekomstige erfenis De insteek van het onderzoek is gericht op de sociaalemotionele aspecten van vermogensoverdracht. Fiscaal juridische structuren om vermogen optimaal naar de volgende generatie(s) over te dragen staan niet centraal. Ons doel is om te bepalen wat de valkuilen en succesfactoren van vermogensoverdracht zijn. De resultaten van het onderzoek worden dit najaar gepubliceerd in het boek ‘de Gouden Rugzak’.
Obstakels Uit het onderzoek blijkt dat voor veel erfgenamen het beheer van hun geërfde vermogen een groot obstakel is. Belangrijke oorzaken zijn het gebrek aan kennis, ervaring en interesse om zich met financiële zaken bezig te houden. Tijdens de afwikkeling van de erfenis en vervolgens als eigenaar van het vermogen, dient een erfgenaam allerlei besluiten te nemen. Dit is voor veel erfgenamen lastig. Een erfgename geeft dit treffend weer in het volgende citaat: ‘We hadden begrepen dat we fiscaal twee jaar hadden om het uit te zoeken en we hebben de volle twee jaar genomen. Professionals denken dat je weet wat je wilt, maar dat weten wij helemaal niet. We kregen een fiscaal voordelig verhaal. Je kon dit of dat, en dat hing af van dit en dat. En dan stonden we met zijn vijven weer buiten en dan keken we elkaar aan. We hadden geen idee! We konden wel iene miene mutten doen. Het was niet te doen.’ Daarnaast kan een erfenis zorgen voor emotionele obstakels. Een aantal vrouwelijke erfgenamen schaamde zich voor hun erfenis en vroeg zich af: waarom ik? Het kostte de vrouwen veel tijd om te wennen aan de nieuwe status als erfgenaam en de erfenis moreel te accepteren. Een erfgename geeft haar gevoelens en de worsteling met de erfenis weer in het volgende citaat: ‘De schaamte ging erover dat ik vond dat ik het niet ver-
diende. Dat is een diep minderwaardigheidsgevoel eigenlijk. Niet echt jezelf veel waard vinden. Had weer te maken dat je zo graag wil dat papa trots op je was en hij dat nooit was. Ik heb het echt stap voor stap moeten leren. Heeft me wel tien jaar gekost. Is nooit helemaal weg.’ De mannelijke erfgenamen uit ons onderzoek (totaal elf respondenten) schamen zich overigens niet voor hun erfenis. Voor de mannen die ondernemers zijn (in het familiebedrijf of daarbuiten) doemt de vraag op of zij zonder die vermogende start van de erfenis net zo succesvol waren geweest. De vraag is of het mogelijk is om de financiële en emotionele obstakels van een toekomstige erfenis te be-
Tijdens de afwikkeling van de erfenis dient een erfgenaam allerlei besluiten te nemen
perken of zelfs te voorkomen? Alvorens hier op in te gaan,staan we eerst stil bij een belangrijk resultaat van het onderzoek: dieperliggende angsten en zorgen van vermogende ouders.
Wat spookt er in het ouderlijk hoofd? Uit de gesprekken kwam naar voren dat rijke ouders drie angsten/zorgen hebben. Allereerst bestaat de angst dat het familiekapitaal het zelf initiatief van de kinderen beperkt. Waarom zullen de kinderen gaan werken, zich ontplooien en hun eigen leven vorm geven als zij weten dat het grote kapitaal eraan komt? Verder bestaat de angst dat ze zich mogelijk te veel focussen op materiële zaken en omgaan met mensen die alleen maar achter hun geld aanzitten. Verder maken ouders zich soms zorgen met welke partij hun dochter in het huwelijksbootje zal stappen. Een erfgename vatte het mooi samen: ‘Het is vreselijk moeilijk voor ouders om kinderen los te laten in het algemeen, maar met geld in het bijzonder.’
VAKBLAD ESTATE PLANNING [2013-20]
19
‘Elk kind is onderdeel van een gezinsysteem met een bepaalde cultuur met gewoontes en tradities’
20
VAKBLAD ESTATE PLANNING [2013-20]
Ouders hopen deze problemen te vermijden door hun kinderen niet of beperkt te informeren over de financiële situatie van het gezin. Maar helpt dit ook echt? Als ouders besluiten om hun kinderen niet te informeren over de financiële situatie van het gezin, veronderstellen zij ten eerste dat kinderen geen idee hebben dat de familie vermogend is. Soms zal dit kloppen, maar vaak hebben de kinderen wel het vermoeden dat de financiële situatie van het gezin of de familie anders is dan gemiddeld. Uit ons onderzoek blijkt dat kinderen rond hun 8e levensjaar op de hoogte zijn van de unieke financiële familie situatie. Dit bewustzijn bij jonge kinderen ontstaat door de levensstijl van ouders. Een citaat van een erfgenaam dat dit verschil met anderen perfect illustreert: ‘Misschien wist ik al vanaf het moment dat ik praten en kijken kon dat wij anders waren. Je ziet altijd dat je net meer hebt dan anderen.’ Of de gedachten van de kinderen overeenkomen met de feitelijke situatie, is iets anders. Misschien schatten ze het vermogen te laag in, misschien te hoog. Maar de verwachtingen hierover zijn er wel degelijk, of ouders nu met hun kinderen over financiën spreken of niet.
Het familieharnas In elk gezin, vermogend en niet vermogend, speelt dynamiek tussen familieleden. Elk kind is onderdeel van een gezinsysteem met een bepaalde cultuur met gewoontes en tradities. In het gezin kan een spanningsveld ontstaan tussen de ouders en hun kind, omdat de zoon of dochter zich op een bepaalde manier ontwikkelt en op zoek is naar een eigen identiteit. Tegelijkertijd kan het kind onderdeel zijn van een hecht collectief (gezin of familie) met mogelijk een overmatig sentiment en dwang. In hoeverre is en voelt een kind zich vrij om keuzes te maken? Of is het gezin zo georganiseerd dat de familie- normen en -waarden zeer bepalend zijn en weinig ruimte laten voor de autonomie van het kind. Als in een familie een familiebedrijf is, kunnen impliciete verwachtingen bijdragen aan de spanningen tussen het individu en het collectief. Een onschuldige opmerking van een ouder: ‘je hoeft niet per se in het bedrijf te
komen werken’ kan impliciet met zich meebrengen dat een kind juist de morele druk voelt om in het familiebedrijf te komen. Vanuit loyaliteit richting zijn ouders en om hen niet teleur te stellen.
Moment suprême: afwikkeling van de nalatenschap Uit de gesprekken met respondenten blijkt dat bij de afwikkeling van de erfenis vooral relationele problemen voorkomen. De afwikkeling wordt door een aantal erfgenamen gevoeld als een belangrijk ijkmoment: heb ik het in
Gevoelens van bevestiging en erkenning zijn belangrijk voor veel erfgenamen
de ogen van mijn vader of moeder goed gedaan? Gevoelens van bevestiging en erkenning zijn belangrijk voor veel erfgenamen. Het komt voor dat bepaalde kinderen zich door hun inmiddels overleden ouder gepasseerd voelen, omdat andere kinderen in het gezin uitverkoren zijn om bepaalde familiezaken te behartigen. Een erfgenaam beschrijft deze voor hem gevoelige situatie in de volgende quote: ‘Mijn vader had geregeld, wat ik overigens het enige minpunt vind, dat mijn zus ons zou vertegenwoordigen, omdat zij de oudste was. Voor de rest was alles perfect geregeld. Ik heb daar nooit ruzie om gemaakt, maar dat is een punt geweest, dat ik denk: dat doe ik mijn kinderen niet aan, gelijke monniken, gelijke kappen.’ De bedragen en het grote belang van de erfenis maakt dat er veel op het spel staat. Zijn de belangen van de nazaten gelijk of komt het voor dat een broer of zus toch een tegengesteld belang heeft? En hoe ga je om als de volgende generatie verschilt van inzicht over de toekomst van een gemeenschappelijk geërfd eigendom? Een eenvoudig voorbeeld: twee kinderen erven het familiehuis in Frankrijk waar ze vanaf hun
VAKBLAD ESTATE PLANNING [2013-20]
21
jeugd al jaren komen. Eén van de kinderen wil in lijn met de familiegedachte het huis aanhouden en opknappen. Het andere kind ziet dit niet zitten en is klaar met de oude familieplek. En hoe kan dit probleem, dat plotseling bij de afwikkeling naar voren komt, worden opgelost?
Het kind met meerdere petten Een andere valkuil kan ontstaan als één van de kinderen een grote informatievoorsprong heeft ten opzichte van de andere kinderen. Dit kan heel gemakkelijk ontstaan, omdat dit kind meer interesse heeft in financiële zaken of werkzaam is in het familiebedrijf. Als vervolgens bij overlijden het goed geïnformeerde kind ook nog een prominente rol krijgt toebedeeld, omdat het uitverkoren kind als executeur de boel regelt, kan dit leiden tot familiefrictie. Het minder goed geïnformeerde, minder geïnteresseerde kind kan door onkunde de zaak niet overzien. Met als gevolg dat wantrouwen kan ontstaan richting de broer of zus die de zaken regelt en overziet.
Succesfactoren Als estate planner kunt u overwegen om de estate planning in breder perspectief te zien en een ontwikkelingsplan van ieder gezinslid en de gezinsleden onderling te (laten) maken. Familiedynamiek laat zich niet vangen door de estate planning techniek of een bepaalde structuur. De volgende drie stappen kunnen u ondersteunen in het proces van vermogensvoorbereiding Stap 1 breng de communicatie over geld en vermogen op gang Kinderen zullen op een gegeven moment vragen stellen aan hun ouders over het vermogen. Spreken over geld en vermogen is binnen veel gezinnen een heikel punt. Ouders weten vaak niet hoe ze moeten reageren op vragen van hun kinderen, en kinderen stoppen met vragen omdat ze voelen dat het onderwerp taboe is. Zonder gezinscommunicatie over geld en vermogen, kan er geen goede voorbereiding op de vermogensoverdracht en/of overdracht van een (familie)bedrijf plaatsvinden. Een externe partij met kennis en ervaring kan de gezinscommunicatie op gang brengen en zorgen dat praten over geld en vermogen na verloop van tijd gemakkelijker wordt.
22
VAKBLAD ESTATE PLANNING [2013-20]
Stap 2: oefenen, oefenen en oefenen Vermogensopvoeding zou een verplicht gerecht moeten zijn op de menukaart van vermogende families. Oefenen, oefenen en oefenen. Ontdek wat het geld-type van alle gezinsleden is en welke invloed dit heeft op welke wijze ieder gezinslid met geld en vermogen omgaat. Leer de gezinsleden hoe zij optimaal kunnen samenwerken rondom het vermogen en waarom dit belangrijk is. In dit kader nog een opmerking: vermogensoverdracht met voorbehoud van zeggenschap tijdens het leven draagt niet bij aan het succes. Verantwoordelijkheid moet overgaan, anders voelt het niet echt. Een eenmalige groepscursus over beleggen of fiscaliteit is leuk voor het algemene begrip, maar de opgedane kennis zal snel vervliegen indien het geen praktisch vervolg krijgt. Stap 3: Ontdek de ruimte Laat ruimte voor het individu om af te wijken. Wat is de rol van geld en vermogen in hun eigen leven en in de familie? Bestaan hierover verschillende gedachten en zijn deze ook expliciet gemaakt? Ontdek de individuele wensen en talenten en op welke wijze kunnen deze vervolgens worden benut!
Conceptueel model Op grond van de resultaten van het onderzoek gecombineerd met theoretische grondslag, hebben wij een conceptueel vermogensoverdrachtmodel ontwikkeld. Dit praktische model overziet het gehele proces van opgroeien binnen een vermogende familie, overgang van de erfenis en leven met geërfd vermogen. Op grond van praktische tools wordt inzichtelijk waar de potentiële valkuilen van de familie(dynamiek) zijn en welke andere aandachtspunten er zijn. Een bewuste voorbereiding, zonder of met de hulp van professionals, draagt bij aan de doelstelling en wens van vermogende families om het vermogen generatieproof te maken. mr. Marijke Kuijpers en mr. Raimund Kamp zijn oprichters en partners van Guidato Family Office. Zij begeleiden vermogende families in het proces van de vermogensoverdracht en individuele familieleden bij leer- en ontwikkelingstrajecten.
