Verslag LOOWI-bijeenkomst op 25 februari 2005 in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit Utrecht Ochtendprogramma: - Lezing door Saskia Brand-Gruwel (OU): Leren informatieproblemen oplossen - Rondleiding in de nieuwe Universiteitsbibliotheek van de Universiteit Utrecht (o.a. door Peter Hermans) Middagprogramma: - Betteke Tordoir (UvH): Informatievaardigheden aan de Universiteit van Humanistiek - Fred Bosman (RUG): Uitkomsten van het gebruikersonderzoek van de Universtiteitsbibliotheek Groningen in 2004 over het onderdeel informatievaardigheden-onderwijs - Normering informatievaardigheden. Presentatie van de resultaten van de LOOWI-werkgroep Informatievaardigheden - Huishoudelijke vergadering en Onderlinge informatieuitwisseling Leren informatieproblemen oplossen Saskia Brand-Gruwel (Open Universiteit: Onderwijstechnologisch expertisecentrum) Het DU-project Leren informatieproblemen oplossen heeft een handleiding opgeleverd waarmee een aanzet wordt gegeven voor de integratie van de vaardigheid "Informatieproblemen oplossen voor het hoger onderwijs". Binnen de Open Universiteit was Iwan Wopereis intensief bij dit project betrokken. In haar presentatie werd achtereenvolgens aandacht besteed aan: a) Wat is een informatieprobleem?; b) Uitgangspunten en ontwerp van instructie in Informatieproblemen oplossen en c) Evaluatie van de instructie door studenten en docenten a) Wat is een informatieprobleem? - Discrepantie tussen een gewenste en huidige toestand - Gewenste toestand: oplossing probleem (een product) - Huidige toestand: behoefte aan (betrouwbare) informatie - Noodzakelijk: systematische strategie om tot de oplossing te komen Informatieproblemen oplossen is het actief en zelfstandig kennis (leren) construeren, waarbij men de informatie die tot deze kennis leidt zelf dient te verzamelen, te verwerken, te integreren met eerder opgedane kennis en te organiseren en presenteren. Stappen die in de dat proces moeten worden gezet zijn: - Informatieprobleem definiëren - Bronnen selecteren - Bronnen lokaliseren - Informatie binnen een bron lokaliseren - Informatie verwerken - Informatie organiseren en presenteren Dit proces kan worden gezien als een complexe cognitieve vaardigheid. Van complexe cognitieve vaardigheden kan niet worden verwacht dat studenten deze zonder instructie naar behoren ontwikkelen. Daarom vraagt dit proces (de nodige) regulatie: zowel zelfregulatie door de student als "meta-regulatie" in het onderwijsproces. Het onderwijs in informatieproblemen oplossen staat echter nog in de kinderschoenen. b) Uitgangspunten en ontwerp van instructie in Informatieproblemen oplossen Basis van het 4C/ID-model Het doel is om deze vaardigheid in te bedden in het gehele curriculum van een opleiding. Om dit te bereiken moeten een aantal stappen worden gezet, zoals een analyse van het curriculum, het verzamelen van praktijksituaties, waarin de vaardigheid wordt toegepast, het ontwerpen van authentieke leertaken en het maken van keuzes omtrent de mate van ondersteuning van het leerproces. Deze stappen zijn gebaseerd op het 'Vier-componenten instructieontwerpmodel' of 4C/ID-model van Van Merriënboer (1997) (1) voor het ontwerpen van instructie voor complexe cognitieve vaardigheden. Kenmerkend voor deze aanpak is dat studenten bij taken (steeds weer) het gehele proces doorlopen, in dit geval van het oplossen van een informatieprobleem, maar dat in de opeenvolgende leertaken de mate van
1
ondersteuning afneemt. Er is in dit kader intensief overleg geweest met docenten, mediatheekmedewerkers en onderwijskundigen de leertaken en de mate van ondersteuning concreet in te vullen.
Overzicht van ontwikkelde taken: De doelgroep waren 2e en 3e jaars studenten van de Lerarenopleiding Nederlands (Tilburg en Sittard). Voor hen is één taakklasse (4 taken) ontwikkeld: De student is in staat om gebruikmakend van Internet en WebOPC (bibliotheekcatalogus) informatie te verzamelen en een rapport en een brochure over dyslexie te maken voor mededocenten en ouders, waarbij zowel het rapport als de brochure voldoet aan de richtlijnen opgesteld voor het schrijven van rapporten en brochures. Voorbeeldbeschrijving van een taak: Op het Isala College worden de leerlingen van de brugklas getest op dyslexie. Ook dit jaar zijn bij verschillende leerlingen lees- en spellingproblemen geconstateerd die kunnen wijzen op de aanwezigheid van dyslexie. Kinderen met dyslexie worden door de school intensief begeleid. Maar niet alleen binnen de school worden leerlingen geholpen. Ook buiten de school zijn verschillende instanties die zich richten op de behandeling van kinderen met dyslexie en die ouders kunnen voorzien van informatie om hun kind te helpen.Voor ouders van kinderen met dyslexie en andere geïnteresseerden organiseert de school een informatieavond over dyslexie. Twee sprekers zijn uitgenodigd om vanuit hun expertise iets te vertellen over het onderwerp. Allereerst zal een psycholoog die gespecialiseerd is in dyslexie het woord voeren en informatie verstrekken over het fenomeen dyslexie, welke behandelingsmogelijkheden er zijn, welke instanties hulp verstrekken en welke werkwijzen gehanteerd worden. De tweede spreker is de remedial teacher van de school. Zij zal de ouders informeren over hoe er op school omgegaan wordt met dyslexie, maar ook wat ouders zelf kunnen doen (bijvoorbeeld in overleg met de school). Omdat er tijdens de informatieavond veel informatie over dyslexie verstrekt wordt, is besloten om een brochure samen te stellen, waarin de hoofdzaken van de informatieavond kort en bondig worden besproken. De directie van de school geeft je de opdracht om de tekst voor deze brochure op te stellen. Je krijgt hiervoor 30 uur. De bronnen zijn voor een deel gegeven, de hoeveelheid bronnen was groot en de informatiedichtheid van de informatie was redelijk hoog. Het gaat hier om een redelijk complex probleem. Voor de ondersteuning was onderwijsmateriaal en theorieboek beschikbaar om studenten de systematische probleemaanpak te leren. De bladen waren bij de eerste taken nog zeer uitgebreid, maar de ondersteuning nam af in de opeenvolgende taken. In de ondersteunende informatie de structuur van stappen. Bijvoorbeeld stap 1: Informatieprobleem definiëren:
2
Voorbeeld proceswerkblad. Deze moesten na iedere stap ingeleverd worden. Bij de eerste stappen veel procesbegeleiding door veel subvragen. Dat werd gaandeweg steeds minder.
Na iedere stap waren reflectievragen opgenomen. Behalve deze vormen van ondersteuning waren de studenten ook getuige geweest van de manier waarop een expert, hardop denkend achter de pc, een dergelijk informatieprobleem oploste. c) Evaluatie van de instructie door studenten en docenten Samenvatting van de evaluatie van de instructie ! Studenten vonden het werken aan authentieke taken motiverend ! Proceswerkbladen werden als te sturend ervaren ! Theorieboek werd eigenlijk te weinig gebruikt ! Bespreken van proces werd als zinnig ervaren ! Beoordelen elkaars tussenproducten waardevol (peer-feedback) ! Aandacht voor knip/plak-cultuur: er werden voorbeelden gebruikt van vormen van plagiaat ! Doelen zijn bereikt Uit observaties kwam naar voren dat de studenten erg ongericht en chaotisch te werk gaan bij het zoeken (doen herhaaldelijk dezelfde dingen), en ze besteden erg weinig aandacht
3
aan het systematisch bedenken van goede zoektermen. Er moet meer nadruk komen op de voorbereiding van het zoeken. Uit de evaluatie achteraf kwam ook naar voren dat er meer aandacht besteed moet worden aan het beoordelen van bronnen. De docenten waren tevreden met de inhoudelijke doelen (de eindwerkstukken) die bereikt werden door deze aanpak. Een van de doelstellingen van het project om gebruik te maken van een elektronische leeromgeving (Netschool) is niet gerealiseerd. Voor een uitgebreide beschrijving van (de uitkomsten van) het project verwijzen we naar het projectverslag dat beschikbaar is via de website van de Digitale Universiteit (DU) http://www.digiuni.nl/digiuni/index.cfm/site/digiuni/pag eid/C2101FE3-BC93-CF8C-EBB1B0B6 6C44D87C/objectType/Article/objectID/65F6D7D7-9A8B-A3A0-244FD3385D7FBE59/Layout Template/tekst/index.cfm -. Wat betreft het onderwijsmateriaal en het theorieboek: toegezegd is dat deze alsnog op de website van de DU worden geplaatst. 1
Van Merriënboer, J. (1997). Training complex cognitive skills. Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications.
Informatievaardigheden aan de Universiteit van Humanistiek Betteke Tordoir (Universiteit van Humanistiek) In haar lezing schetste ze de geschiedenis van de Universiteit voor Humanistiek en gaf een karakteristiek van de opleiding en beroepsmogelijkheden. Vervolgens behandelde ze systematisch de ontwikkeling van de cursus Bibliotheekvaardigheden in de periode 2000 tot 2005 (BiVa), de toetsing en beoordeling, de onderdelen van de cursus (leselementen) en de voortschrijdende inbedding in het onderwijs en de activiteiten die nodig zijn om dat te bereiken. Tot slot besteedde ze aandacht aan de didactiek, de lesmaterialen en evaluaties van de verschillende vormen die de cursus in de loop der jaren heeft gehad. Voor de volledige tekst van de lezing zie Verslagen op http://www.loowi.org; Verslag LOOWI-bijeenkomst 25 februari 2005: Daar is de lezing te downloaden als pdf-bestand (62 kB, 7 pagina's).
Gebruikersonderzoek van de Universiteitsbibliotheek Groningen in 2004 Fred Bosman (Universiteitbibliotheek, Rijksuniversiteit Groningen) Naast enkele saillante uitkomsten werd er met name aandacht besteed aan uitkomsten van het onderzoek die van belang zijn voor het onderwijs in informatievaardigheden. Voor de antwoorden op een aantal vragen kon een vergelijking gemaakt worden met antwoorden uit 1988 op vergelijkbare vragen. Een opvallende uitkomst was de vermindering van het gebruik van Studiezalen en de Elektronische bibliotheek, wat onder andere veroorzaakt wordt door de afname van het aantal uren zelfstudie en de toename van het aantal uren "nevenwerkzaamheden". Voor de informatievaardigheidstrainingen zijn o.a. van belang de problemen die een groot deel van de gebruikers heeft met het gebruik van elektronische tijdschriften; de gebrekkige manieren van het zoeken op onderwerp en onbekendheid met beschikbare bronnen. De evaluaties van de bibliotheekinstructies geeft aan dat daar nog wat te verbeteren valt. De dia's van de powerpoint met alle onderwerpen die aan bod zijn geweest en tabellen met gegevens zijn te downloaden als pdf-bestand (43 kB, 5 pagina's). Zie http://www.loowi.org onder Verslagen: Verslag LOOWI-bijeenkomst 25 februari 2005.
4
Normering informatievaardigheden Kees Hopstaken (Coördinator LOOWI) Er werd verslag uitgebracht over de praktische aanpak die de LOOWI- werkgroep Informatievaardigheden gehanteerd heeft. Er zijn drie bijeenkomsten geweest. In de eerste is vastgesteld wat er gedaan zou worden: a) De normen van de ACRL vertalen en daarbij verwoorden in zo gewoon mogelijk Nederlands; b) bij de onderscheiden gedragsindicatoren vaststellen of het primair een taak is van het onderwijs, de bibliotheek of beide en c) welke prioriteit hieraan moest worden toegekend. In de twee daarop volgende sessies (en via e-mail) zijn de 5 normen, 22 competenties en 86 gedragsindicatoren intensief doorgenomen. De werkgroep heeft ook nagedacht over de mogelijkheden om de vastgestelde normen in het onderwijs te introduceren. Daarbij gaat het enerzijds om een strategisch aanpak voor het introduceren van de normen bij de juiste instellingen en organisaties. Deze is erop gericht de vaardigheden een plaats te laten krijgen in de opleidingseisen in het hoger onderwijs. Anderzijds gaat het om een praktische aanpak van de introductie gericht op docenten en opleidingen. Daarbij gaat het erom te overleggen welke bijdrage de bibliotheek kan leveren aan de realisering van de informatievaardigheden van studenten in de afzonderlijke opleidingen en/of cursussen. De korte presentatie van de normen en competenties zorgde reeds voor waardevolle voorstellen tot wijziging en suggesties voor de aanpak van het introduceren van de normen. Voor de introductie werd onder andere gewezen op de mogelijkheden van een presentatie van de normen in het kader van de Landelijke Dag Studievaardigheden (dit jaar in Brussel, 28 mei 2005). Voor introductie bij de opleidingen zijn de onderwijsdirecteuren de gepaste ingang. En het is van belang om ervoor te zorgen dat deze competenties meespelen in de visitaties van de opleidingen. Voor de dia's van de powerpoint en de uitgereikte vertaling met daarin reeds de (eerste) aanpassingen die vanuit de deelnemers aan de LOOWI bijeenkomst op 25 februari werden gesuggereerd en een weergave van de aanpak en de plannen voor implementatie als pdfbestand, zie: Verslagen op http://www.loowi.org; Verslag LOOWI-bijeenkomst 25 februari 2005 met de bijlage [pdf-bestand]: Informatievaardigheden. Normen, competenties en gedragsindicatoren voor het hoger onderwijs - 2e concept -
Huishoudelijke vergadering: Aanwezig Ingrid Bennigsen, Heather Boet-Foley, Chantal van den Bogaert, Fred Bosman, Bert Boxem, Diewke Brand-de Heer, Cynthia van der Brugge, Dorien Haarman, Peter Hermans, Bolinda Hoeksema, Kees Hopstaken, Roelof Jansma, Gerdien de Jonge, Harrie Knippenberg, Jan Kooistra, Miki Koster, Anja Malewska, Maurik Mietes, Jettie Noordam-Noorman, Renny Oortwijn, Leon Osinski, Rosemarie Pomp-Blangé, Joan Roos, Hetty van Sijl, Betteke Tordoir, Dik Vermeulen, Marjan Wink. Afwezig (wel aangemeld): Wilma Hoedemakers Gasten: Corrie van Zeist en Irene Veerman (beiden Universiteit Wageningen), Renny Oortwijn (Ec. Rug) vervangt Hille Hoekstra Afmelding ontvangen van: Anja Bastenhof (Let UU; hernia); Albert Boekhorst (Informatievaardigheden OU), Ineke Bosman (Delft), Wilma van den Brink (VU), Jules Coenegracht (IHOL), Marjolein Drent (Twente; proefschrift), Hans Forma (UvA, Pierson), Hilly Hoekstra (Ec. Rug laat zich vervangen door Renny Oortwijn), Harriet Man (NIAS), Harrie Oude Lenferink (RUG SW), Annete Theuns (INHOLLAND Diemen), Geertje Zwarts (SW RUG) Nieuwe leden
5
Miki Koster (als vertegenwoordigster van INHOLLAND); Anja Malewska (Hogeschool van Amsterdam als vervanging van Erwin Joosten); Wilma Hoedemakers (Avans Hogeschool); Maurik Mietes (Waleus RUL) Beëindiging lidmaatschap: Erwin Joosten (HvA; opgevolgd door Anja Malewska); Josee Roek (Avans Hogeschool; opgevolgd door Wilma Hoedemakers); Jos Franssen (Maastricht) als aktief lid wordt vervangen door Jeroen ten Haaf Ingekomen stukken Beste wensen voor het LOOWI voor 2005 van de UB Rotterdam (Gerdien de Jonge) Onderlinge uitwisseling van informatie: Er word naar gestreefd om zo nauwkeurig mogelijk verslag te doen van de geschetste ontwikkelingen door de afzonderlijke leden. Voor meer informatie neem contact op met het betreffende LOOWI-lid. Dorien Haarman (Bibl. FSW Universiteit Leiden): Mijn jaar als eerste informatiespecialist op de bibliotheek FSW Univ. Leiden is snel voorbij gegaan. De prioriteiten lagen en liggen nog steeds op het vormgeven en uitvoeren van instructies aan de 1400 eerstejaarsstudenten. De bibliotheekinstructie bestaat voor de meeste departementen uit het middelste deel van een drieluik: academische vaardigheden - bibliotheekinstructie - begeleid zoeken in de diverse catalogi en databases. Ieder deel beslaat 2 uur. De bibliotheek verzorgt alleen de bibliotheekinstructie. Helaas is dit blok nog niet voor iedere student verplicht; we hopen dat dit in de toekomst verandert. Andere zaken zijn: de integratie van Blackboard, regelmatige bibliotheekinstructies voor diverse groepen ouderejaars (internationale) studenten, cursus Reference Manager, het maken van voorlichtingsmateriaal en het maken van literatuurattenderingen voor medewerkers. Onze agenda voor de komende jaren vermeldt: werken aan een gefundeerd curriculum en afstemmen van verantwoordelijkheden van bibliotheek en departementen. (N.B.: vooraf schriftelijk aangeleverd). Marjan Wink (Universiteit Wageningen), docent o.a. informatievaardigheden, bij de Leerstoelgroep Educatie en Competentie Studies coördineert het onderwijs in informatievaardigheden. De cursussen worden gegeven door informatiespecialisten. Corry van Zeist (Universiteit Wageningen), is een van die informatiespecialisten die actief is in het promoten van het onderwijs in informatievaardigheden. Daar is in Wageningen nu aantoonbaar aandacht voor. Er worden cursussen in Blackboard (bijv.: Information Literacy (EDU-52901). Probleem zit nog in de inpassing in het onderwijs, m.n. in het bachelor. In de Masters is de inpassing goed geregeld. In de 'Onderwijskaders bachelor- en masteropleidingen Wageningen Universiteit 2005/2006' is als competentie opgenomen dat in alle studieprogramma's aandacht moet worden besteed aan Informatievaardigheden (zie ook Nieuwsbrief jan 05 : http://library.wur.nl/nieuwsbrief/nb3.html). Uit gebruikersonderzoek komt ook duidelijk de behoefte aan instructie en onderwijs in informatievaardigheden naar voren. (Zie ook Nieuwsbrief december 2004 : http://library.wur.nl/nieuwsbrief/nb2.html) Irene Veerman (Universiteit Wageningen): Inspanningen van de bibliotheek in de ondersteuning van het onderwijs o.a. door de mogelijkheid van personalisatie op de website van de bibliotheek (ook voor studenten); voor cursussen kunnen docenten een selectie van relevante bronnen voor een bepaalde cursus vastleggen; binnen Google Scholar is een SFX-link beschikbaar voor de (full-text)publicaties die binnen de W ageningse Universiteit aanwezig zijn. Ingrid Bennigsen (RUG, Rechten): Verzorgen informatievaardigheden onderwijs voor zo'n 1500 rechtenstudenten. De docenten stellen het volgen van dit onderdeel verplicht. In de naaste toekomst wordt ernaar gestreefd het onderdeel te integreren in het onderwijs. Aanleiding voor deelname aan de bijeenkomst was de lezing van Saskia Brand Gruwel over de handleiding tot het opzetten van dergelijke cursussen. Renny Oortwijn (RUG, Bibliotheek Economie / Bedrijfskunde / Ruimtelijke Wetenschappen): Door de grote aantallen studenten is er geen ruimte meer voor face-to-face onderwijs. Het gebeurt via Nestor (ELO). Het steven is om de docenten meer te betrekken bij het onderwijs in informatievaardigheden. Er worden verschillende formats van cursussen (cursus-onderdelen) aangeboden (uitgebreid, kort, ingepast e.d.). Voor studenten in de
6
afstudeerfase (3e jaars) is er een speciale cursus ontwikkeld die studenten moet helpen bij het schrijven hun scriptie. Fred Bosman (RUG, UB): De UB verzorgt de cursussen informatievaardigheden voor de letterenfaculteit. Dit jaar is er een nieuwe cursus ontwikkeld die een gehele dag duurde met veel opdrachten. Als neveneffect van deze cursus kwamen docenten om bijscholing vragen omdat ze onvoldoende in staat bleken het werk van de studenten te beoordelen. Anja Malewska (Hogeschool van Amsterdam): Maakt deel uit van de interne werkgroep instructies van de HvA, waarin ook alle mediatheken vertegenwoordigd zijn. Voor de basisinstructie aan alle studenten wordt HIT-online gebruikt. Daarnaast worden maatcursussen op verzoek gegeven. Verder zijn ze al jaren bezig met het geven van inloop-instructies; dit is een groot succes, vooral bij studenten en docenten van medische opleidingen zijn deze instructies ontzettend populair. Heather Boet-Foley (Erasmus Universiteit): De cijfers over de instructies en rondleidingen door de UB laten een stijging van 50% zien. Er werd voor ongeveer 3000 personen instructies en rondleidingen verzorgd. De toename is mede het gevolg van het modulair aanbieden van de cursussen. Bert van Boxem (Universiteit Twente): Samen met de Saxion Hogeschool wordt gewerkt aan een meetinstrument voor informatievaardigheden. Chantal van den Bogaert (AMC): Er is een nieuwe cursus ontwikkeld "Zoeken op internet". Deze is inmiddels 2 keer gegeven en goed beoordeeld. Samen met een docent is in het kader van het vak "Classificatie en registratie" een onderdeel zoeken naar medische literatuur verzorgd en een cursus Reference manager. Beoordeling van de zoekresultaten en zoekstrategie was positief. Joan de Roos (VU): De cursussen informatievaardigheden voor Recht en Economie zijn ingepast in het curriculum van de opleidingen. De ontwikkelde (eind)toets voor de cursussen wordt verbeterd. Er wordt aan gewerkt om tot ook een centraal aanbod van mondelinge cursussen te komen. Naast de cursus en ondersteuning voor Reference Manager zijn er voor Endnote ook een handleiding, instructie en website ontwikkeld. Cynthia van der Brugge (RUL): Is in de afgelopen tijd vooral bezig geweest met de implementatie van Aleph. De zoekinterface wordt zelf ontwikkeld. Ingangen zijn zoeken naar een bekende publicatie en zoeken op onderwerp. Harrie Knippenberg (Radboud Universiteit): Er is een speciaal onderwijsprogramma ontwikkeld (Honours Course) voor studenten die meer willen dan het standaardaanbod. Daarbinnen is ook een cursus informatievaardigheden opgenomen. Het gaat hier met name om ouderejaars studenten. De bibliotheken letteren, theologie en filosofie zijn inmiddels ingehuisd in de (verbouwde) centrale bibliotheek Peter Hermans (Universiteitsbibliotheek Utrecht): Nadruk activiteiten lag afgelopen periode op de verhuizing van de bibliotheek en alle perikelen die daarmee samenhingen. Er worden voor de staf veel rondleidingen verzorgd in de nieuwbouw. Het onderwijs in informatievaardigheden ging natuurlijk gewoon door. Voor een belangrijk deel binnen de cursussen OMMAT die voor de faculteit sociale wetenschappen in het kader van het onderwijs verzorgd worden maar ook daarbuiten voor speciale doelgroepen. Volgende bijeenkomst Datum: 3 juni 2005 Opties die bekeken zullen worden: Twente: Aantal ontwikkelingen: Meetinstrument informatievaardigheden; MEEW IZ nieuwe stijl en in varianten; ontwikkeling leerlijnen in onderwijs. Brabant: Avans Hogescholen: de ontwikkeling en inrichting van Learning Centres naar het voorbeeld van Sheffield Hallam University om zo inhoud te geven aan het begrip 'rijke leeromgeving'. De mediatheek en de mediathecaris krijgen daarbinnen ook een rol in de informatievaardigheidstrainingen. UB Leiden: Nieuwe Aleph catalogus: vraaggerichte interface.
7
Kees Hopstaken 11 maart 2005
8
