Verslag en Achtergrondinformatie van de Wandeling in de Mortelen 20-09-2013 Na twee prachtige zomermaanden gaan we vandaag wandelen in de Mortelen, een uniek stukje natuurgebied in de omgeving van Oirschot. De Mortelen is een onderdeel van het
Rechts:
startplaats en P aan de Liempdse Dijk.
Groene Woud, een gebied van 35.000 hectare in de driehoek Eindhoven-Tilburg's-Hertogenbosch; het gebied kent een kern van 7.500 hectare aan natuur bestaande uit bossen, moerassen, heide en agrarisch populierenlandschap. De overheid riep het gebied in 2005, naast negentien andere gebieden uit tot Nationaal Landschap wegens zijn kenmerken. De benaming Het Groene Woud is net als Randstad een planologische term die niet voorkomt uit de historie van de streek, maar recent verzonnen is.
Landschap Wat het Groene Woud bijzonder maakt is de kleinschaligheid en daardoor de grote variatie in het landschap. De oorsprong hiervan voert ver terug in de tijd, toen de mens begon met het ontginnen van de woeste gronden. Dat is nog goed te zien aan de bolle akkers, die ontstonden door bemesting van arme gronden met heideplaggen en mest en waarvan rond Liempde en Haaren enkele voorbeelden te vinden zijn. Of aan de uitgestrekte populierenweides, zogenaamde coulisselandschappen, zoals die in het Wijboschbroek bij Schijndel. Niet overal werden de woeste gebieden ontgonnen. Zo is “De Kampina” tussen de kernen Boxtel en Oisterwijk nog steeds een ruig natuurgebied met uitgestrekte heidevelden, bossen en stuifzand. Ook water speelt een rol bij de variëteit aan landschappen. De Oisterwijkse Bossen en Vennen zijn een bezoek waard en tal van beken stromen door het landschap. Langs de rivier de Dommel zijn op veel plaatsen nog oude beemdgronden met een weelderige plantengroei te vinden.
Bezoekerscentra
in het Groene Woud worden Groene Poorten genoemd. Ze
bieden informatie over de activiteiten en de routes in het gebied. Op dit moment zijn er twee Groene Poorten. Naast hun informatieve functie als VVV-loket behandelen ze elk een specifiek thema. "Oertijdmuseum De Groene Poort" in Boxtel richt zich op de historie en geologie. Bezoekerscentrum Oisterwijk van Natuurmonumenten legt het accent op educatie en natuur. De volgende dorpen liggen in het Groene Woud: Best, Boxtel, Eerde (gemeente Veghel), Esch (gemeente Haaren), Haaren, Liempde, Moergestel, Oirschot, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode, Schijndel, Son en Breugel. We hebben hier al in verschillende natuurgebieden gewandeld, zoals Banisveld, De Geelders, Oisterwijkse Bossen en Vennen, Kampina, Dommeldal. De laatste dagen hebben we via de media kunnen vernemen dat er sprake is van proefboringen naar schaliegas op verschillende plaatsen in het Groene Woud, waartegen al heftig wordt geprotesteerd. Ook de Mortelen is dus onderdeel van het Groen Woud. Natuurgebied “Het Groene Woud” bestaat uit een zogenaamd coulisselandschap. Op kleine afstand van elkaar vindt u hier schilderachtige weilanden, bossen, bomenrijen, akkers, sloten en houtwallen. In het voorjaar zijn er tal van wilde bloemen te bewonderen. We komen vandaag o.a. door het mooie landgoed Heerenbeek en Velder. Vanaf de parkeerplaats lopen we in westelijk richting over de Liempdse Dijk door het gebied “de Achterste Elzinge”. Van de Liempdse Dijk lopen we naar de Woekensch Steeg. We gaan door een landschap van afwisselend houtwallen, bosjes, boomrijen en weiland. Langs de route zien we heel wat heerlijke zwarte bramen, die natuurlijk af en toe gekeurd moeten worden. Ze zijn goedgekeurd. Al gauw zien we ook een bordje met Herenbeekloop erop. Op deze plaats staat helaas geen water meer in het beekje, na al die maanden van droogte. Wat verderop nabij herberg de Schutskuil is de stroom veel breder en stroomt er nog volop water door. Door de Smalzij lopen we naar de oude Grintweg, die Oirschot met Boxtel verbindt
Heerenbeekloop De Ecologische Verbindingszone (EVZ) Heerenbeekloop verbindt de natuurkerngebieden De Mortelen en Kampina met elkaar. De Heerenbeekloop heeft een lengte van ca. 4,2 km en stroomt vanaf de Smalzij bij De Mortelen via de Oude Grintweg en Lennisheuvel naar de Beerze (Kampina). In het project wordt de verbinding door herinrichting van de watergang en de oevers aantrekkelijker gemaakt voor verschillende dieren én planten. Deze kunnen zich dan beter tussen de natuurkerngebieden verplaatsen. Leuk zijn de vistrappen. Deze maken het voor de vissen mogelijk om in kleine 'sprongetjes' het hoogteverschil te overbruggen waardoor zij de Heerenbeekloop in kunnen zwemmen. Ook wij komen langs deze vistrap, maar bij de
voorwandeling stond ook die helemaal droog. Verder zijn er nog twee faunatunnels aangelegd onder de Koevoortseweg en de Mijlstraat. Nabij herberg de Schutskuil, waar de Heerenbeekloop een stuk breder was konden we echt zien dat het een behoorlijke beek was waar nog water door stroomde. Het project is december 2003 afgerond. Via de Oude Grintweg gaan we richting Herberg de Schutskuil. Hier langs de Oude Grintweg ligt enigszins verscholen nog een kleine Familiebegraafplaats. Op het landgoed Heerenbeek (waar we na de pauze langskomen) is in 1865 de familiebegraafplaats aangelegd, die later is verplaatst naar deze plek die verscholen ligt langs de Oude Grintweg nabij herberg De Schutskuil. Vier stoffelijke resten werden verhuisd en dat gebeurde op 1 juni 1897. Vandaar dat de graven 1 t/m 4 één onderbak hebben. De later begraven familieleden hebben ieder een afzonderlijke onderbak. Slechts leden van de familie de Girard de Mielet van Coehoorn, hetzij door geboorte dan wel door huwelijk, hebben het recht daar te worden begraven. Dat blijkt uit een schenkingsakte van 1 mei 1917, waarbij de toenmalige rechthebbenden de toegangsweg en de begraafplaats aan de gemeente Oirschot schonken. De gemeente nam daarbij de verplichting op zich deze 'eenvoudig maar netjes blijvend te onderhouden'. De verhuizing in 1897 werd geleid door de toenmalige rentmeester/opzichter Henricus van Zelst Immers uit zijn werkrapporten blijkt dat hij op 19, 28 en 29 mei en op 1 en 5 juni 1897 op de begraafplaats werkte. Daarmee wordt ook de betekenis duidelijk van de letters en cijfers die ingeslagen zijn op de aanwezige kerkhofsteen. Dat zijn de letters: H v Z 1 J 1897 6. In 2002 heeft de gemeente Oirschot de begraafplaats op de monumentenlijst geplaatst. De inventarisatie van de begraafplaats hiervoor vond reeds in 1986 plaats. In dat jaar waren er acht grafmonumenten van de familie de Girard de Mielet van Coehoorn aanwezig. Nadien is er in 1988 en in 1994 nog een familielid begraven. Bij de motivering om de begraafplaats op de lijst te zetten werd gerefereerd aan het feit dat de familie lange tijd op het landgoed Heerenbeek in Oirschot heeft gewoond dat ook op de monumentenlijst staat. In 1994 overleed de laatste telg uit het roemrijke geslacht. Hij heeft verder geen nakomelingen, zodat de laatste plaats bezet Bij herberg de Schutskuil houden wij onze eerste(koffie)pauze. Achter herberg de Schutskuil, een gezellige herberg met groot terra, ligt een visvijver waar je forellen kunt vangen. Klik maar eens op de volgende link http://www.youtube.com/watch?v=-6FRxohJNgY Als we na de koffiepauze onze wandeling hervatten komen we na enige tijd uit bij landgoed Heerenbeek de naam van een landgoed dat zich bevindt in het noorden van de gemeente Oirschot. Het maakt deel uit van het gebied Mortelen en Scheeken en is in bezit van de Stichting Het Brabants Landschap.
Geschiedenis Op een kaart uit1650 is sprake van een hoeve Heerenbeek die midden in het moerassige gebied lag, op een dekzandkopje. In 1760 kwam deze hoeve in handen van Marcellus van Bles, die Heer van Moergestel was. Deze zette het boerenland en de heide om in een landgoed. Hij liet een groot herenhuis bouwen en dit is de voorloper van het huidige landhuis, dat in 1864 werd gebouwd door Jan Philip de Girard de Mielet van Coehorn De begraafplaats van deze familie bevindt zich anderhalve kilometer naar het noordwesten, aan de Oude Grintweg. De familie is echter uitgestorven in de mannelijke lijn, maar de naam Van Coehoornweg herinnert nog aan deze familie.
Landhuis en Hoeve Het landhuis is een gemeentelijk monument dat witte gepleisterde muren en hangtorens heeft en daardoor op een kasteeltje lijkt. In 1998 heeft hier een brand gewoed die het interieur van het huis geheel verwoestte, waarna dit volledig werd hersteld. Tegenwoordig is het particulier bezit en als zodanig bewoond. Van hier uit loopt een oprijlaan naar de Oude Grintweg toe. Achter het Landhuis bevindt zich de originele Vlaamse schuur van de Hoeve Heerenbeek 6, die in 1997 geheel is gerestaureerd. De Vlaamse schuur van de Hoeve Heerenbeek is het oudste gebouw op het landgoed en is een Rijksmonument, eveneens bewoond door particulieren. Het landgoedbos dat dit gebied kenmerkt is relatief oud, namelijk uit de 2e helft van de 18e eeuw. In tegenstelling tot De Mortelen, dat afwisseling van landbouwgrond en bospercelen kent, is het bos in Heerenbeek aaneengesloten. Driekwart van het gebied bestaat uit vochtig loofbos. Men heeft hier vooral populieren aangeplant. De vochtige bodemgesteldheid wordt mede veroorzaakt door deleemlagen in de bodem. Er groeien veel plantensoorten, zoals bosanemoonen slanke sleutelbloem,en ook eenbes en grote keverorchis komen voor. Tot de broedvogels behoren boomvalk, torenvalk, bosuil, ransuil, steenuil en houtsnip. Bij landhuis Heerenbeek slaan we links af naar het noorden en lopen dan door het “Velders bosch “ Dit bos is een sterrenbos. Een sterrenbos is een bos met paden die vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de uiteinden lopen en die daarmee een ster vormen. Sterrenbossen vormen een element uit de barokke tuinarchitectuur en raakten in de achttiende eeuw in zwang. Ze waren bij uitstek geschikt voor de jacht, omdat vanuit het middelpunt het overstekend wild op alle paden kon worden waargenomen. Hier komen negen paden in het centrale punt uit, hetgeen goed te zien is op de kaart, daarom heet het hier “Negen Dreven” In dit bos zien we ook enkele landschapskunstwerken. Ten noorden van het Velders Bosch zien we een groot open grasveld, dit hoort bij landgoed Velder. Hier houden we even een pauze, er staan ook enkele bankjes.
Landgoed Velder Het landgoed is gelegen ten westen van de snelweg A2 en de spoorlijn Boxtel-Eindhoven. Het landgoed is door middel van reeëntunnels onder de spoorlijn en wildviaduct "Het Groene Woud" met andere bossen verbonden. Door middel van natuurontwikkeling wordt het aan het natuurgebied de Kampina verbonden. Landgoed Velder wordt gekenmerkt door relatief natte bossen. Het landgoed is in bezit van de familie Van Boeckel van Rumpt-van Heyst en bedraagt ongeveer 160 ha. In 1851 werd het goed door wijnhandelaar Jan Francis van Boeckel van Rumpt (1803-1870) uit Boxtel aangekocht, nadat het door de vorige eigenaar in deplorabele staat was achtergelaten. In 1857 heeft deze getracht om een tabaksplantage in het gebied te beginnen. In Boxtel bestond immers een sigarennijverheid. Hoewel deze aanvankelijk een succes leek, is er later niets meer over gepubliceerd. Na Jans dood werd het goed bewoond door zijn weduwe Theresia Arnoldina Antonia van der Heijden (1818-1886) en haar zoon Adrianus van Boeckel van Rumpt (1860-1909), die opdracht gaven voor de bouw van het landhuis. Huidige eigenaar is Frans van Boeckel van Rumpt. In 1878 werd een landhuis met koetshuis gebouwd en een park dat door W.F. Maréchal is ontworpen Teneinde het landgoed sluitend te kunnen exploiteren bevindt zich aldaar een evenemententerrein van 25 ha, waar in het verleden de Landbouwwerktuigendagen en tuinbeurzen werden georganiseerd. Tegenwoordig ook de EO tienerdagen. De Landbouwwerktuigendagen begonnen in 1948, waartoe zelfs een speciale halte aan de spoorlijn werd ingericht. In 1993 werd dit evenement geschrapt wegens malaise in de landbouwsector. In het begin van de 21e eeuw werd het terrein onder meer gebruikt voor landelijke scoutingevenementen. We keren weer om in zuidelijke richting om via landgoed Heerenbeek en door een prachtig bos weer uit te komen bij de auto’s De naborrel houden we bij het roemruchte café Vingerhoeds aan de Oude Grintweg 90.
Café Vingerhoeds - een uniek Brabants Café Dit café annex boerderij heeft een lange en rijke geschiedenis achter de rug. In de archieven komen we de eerste vermeldingen van het café tegen uit het jaar 1800. Een zekere Arnoldus van Leuven is dan eigenaar van café De Hut. Hetgeen niet slaat op de toestand van het gebouw, maar op de ligging hiervan. Het is normaal dat het laatste huis voor een onherbergzaam gebied een openbaar lokaal is. Hier dronken de voerlui een borrel om het goede geluk om het bos, heideveld of in dit geval het moeras te doorkruisen. Dit soort herbergen werden in de volksmond hutten genoemd. (zie Hut van Mie Pils) In 1827 verhuurt Arnoldus van Leuven zijn café aan Josephus Vingerhoeds. En deze noemt de herberg er ook naar. In 1836 koopt hij het café/boerderij met de aangrenzende landerijen.
Zijn zoon Johannes neemt de zaak over en schrijft het café in 1895 in bij de Kamer van Koophandel. Een zeer belangrijke zet blijkt later als bijna alle boerenherbergen moeten verdwijnen als zij niet voldoen aan de eerste drank/horecawet. Johannes Vingerhoeds zijn gezin is groot van getal, maar veel kinderen sterven vroegtijdig. Vier zonen blijven vrijgezel en slechts twee kinderen huwen. De vier vrijgezellen zonen: Toon, Wout, Gert en Jan zetten op hun beurt het café voort. De vijfde zoon Josephus trouwt in 1922 met Johanna Maria van Straten. Deze vrouw kennen we later als Mieke Vingerhoeds. Geluk kent het jonge stel nauwelijks. Het eerste kind overlijdt bij de geboorte en als Mieke bevalt van haar tweede kind is zij al enkele maanden weduwe. Haar man is in februari 1925 gestorven aan een longontsteking. Mieke neemt dan haar intrek in het café bij haar schoonbroers. Met Mieke als kasteleinse komt het café in een tijdperk waarmee het café beroemd wordt tot over de grenzen van het Brabantse land. Van 1925 tot aan haar dood - ze stierf op 90-jarige leeftijd in 1989 - zwaaide Mieke de scepter in het café. En in al die jaren bleef de herberg onveranderd, want Mieke hield niet van nieuwerwetse dingen. De laatste jaren dat Mieke waardin was, staan veel mensen nog in het geheugen gegrift. Ze slofte op de platte klompen door het café, gekleed in blauwe boerenschort. Haar eenvoud, maar ook de directe manier waarop zij gasten aansprak, brachten haar grote bekendheid. Mieke bepaalde ook of je genoeg gedronken had en als dat zo was kreeg je steevast te horen: "ge kunt ginne dorst mer hebbe, ge hed genog gehad" De herberg rekende vroeger onder zijn klandizie vooral de voerlui, die met paard en wagen allerlei producten transporteerden. Ook zwervers en landlopers behoorden tot de dagelijkse klanten. Zij waren in het rijke en voorname Oirschot geen geziene gast en werden voor een slaapplaats naar D'n Achterste Hoed verwezen. Hetgeen wijst naar de plaats van de herberg, het laatste huis van de Gemeente Oirschot. In de wintermaanden voegden de houthakkers zich bij de groep. Deze kwamen zich warmen rond het open vuur en dronken koffie uit de teut van de moor die in het as van
het vuur stonden. Lastige klanten werden door Mieke persoonlijk verwijderd, indien nodig met behulp van de kachelpook of klomp. Mensen met korte broek werden niet bediend:'zij konden hun geld beter aan fatsoenlijke kleding besteden'. En de gasten kwamen. Van overal togen mensen naar de Oude Grintweg om Het Brabant van toen in levende lijve te aanschouwen. Maar ook Dries van Agt legde met zijn hele kabinet aan. Bisschop Bluyssen ging op de koffie als hij aan het wandelen was. Staatssecretaris Van Zijl kreeg te horen dat het gas op was en dat er dus geen koffie was. En zo schikte iedereen naar het op klompen rondstommelende vrouwtje in de blauwe schort. Het duurde tot in 1992 voor de nieuwe tijd greep kreeg op de oude herberg. Na een grondige restauratie herrees het café in de oorspronkelijke staat. De stal en schuur verbouwde men tot zaal. Buiten verscheen een terras waar het in de zomer heerlijk toeven is. Sites die ik dankbaar gebruikt heb bij het samenstellen van dit verslag en waaruit je nog meer informatie kunt putten.
http://www.wandeleninhetgroenewoud.nl/index.php?pid=2 http://www.vvvliempde.nl/go/95fbc532-da59-4e8e-986506deb4322011 http://nl.wikipedia.org/wiki/Landgoed_Velder http://www.landgoedvelder.nl/library/files/HRinfo_pdf_VELDER.pdf http://www.duthmala.nl/Bosch.htm http://www.dommel.nl/we-0/werk-uitvoering-0/archief/archief_projecten http://www.gps-wandelaars.nl/Nederland/Noord_Brabant/Oirschot_-_De_Mortelen/oirschot__de_mortelen.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Heerenbeek http://www.gpswalking.nl/wandeling.php?gw_id=62 De wandeling, Op 20 september was het mooi wandelweer, een lekker temperatuurtje van 17 /18graden. Helaas kon ik wegens een ongeval met de fiets zelf niet meelopen, maar Fred heeft de wandeling weer prima geleid. Voor de naborrel was het voor terrasje pikken net iets te koel, dus hebben we bi j Vingerhoeds in een oergezellige en warme omgeving binnen gezeten. Door een verkeerde instelling van de fotocamera zijn de foto’s die Marlot heeft gemaakt allemaal mislukt. Gelukkig heeft Harrie Kesseler ook prachtige foto’s van de wandeling gemaakt zodat jullie die nu ook op internet kunnen bekijken.
Chris Pennings
