Sporen van de Groote Oorlog
Wandeling in Watersite en Centrum
WOI 100 jaar later... We gaan op zoek naar sporen van de Groote Oorlog in Vilvoorde en herontdekken verhalen uit het dagelijkse leven tijdens de bezetting. We vernemen hoe Dikke Pie de Duitse troepen heeft tegengehouden, waarom er een Amerikaanse vlag wapperde aan de bloemmolens Drie Fonteinen en hoe de voedselverdeling verliep… Deze wandeling ongegidst afleggen? Op de belangrijkste punten langs het parcours tref je een QR-code aan die je kan scannen voor meer achtergrondinformatie.
Inhoud 2
p.3 Spionnen in Vilvoorde (n°1) p.4 De koning van Beieren bezoekt Vilvoorde (n°2) p.4 Het Hulp- en Voedingscomiteit van Vilvoorde (n°3) p.4 Bedeling van volkssoep in het slachthuis (n°4) p.5 Voedselbedeling in de gemeenteschool in de Vestenstraat (n°5) p.5 Verdwenen kazerne van de wielrijders-carabiniers, Tyndalepark (n°6) p.5 Onderwijs tijdens de bezetting (n°7) p.6-7 PLAN CENTRUM + SCHEMA WANDELING p.8 Een officierencasino in de Rooseveltlaan (n°8) p.8 Deportaties van werklozen naar Duitsland (n°9) p.8 Activisme in Vilvoorde (n°10) p.8 Kommandantur (n°11) p.9 Koekjesfabriek Delacre (n°12) p.9 Een melkerij en wasserij in de fabriek Legrand (n°13) p.9 Meense vluchtelingen (n°14) p.9 Standbeeld Koning Albert I (n°15) p.10 Ontploffing Favier (n°16) p.10 Bloemmolens Drie Fonteinen (n°17) p.10 Kasteel Orban in het park Drie Fonteinen (n°18) p.10 Het Tuchthuis (n°19) p.1 1 Patatten op het Heldenplein (n°20) p.1 1 Goedkoop restaurant in de Stadskam (n°21) p.1 1 Dikke Pie (n°22)
“Roode weerglanzen kleuren bij scheuten den zwarten hemel, de richting van Vilvoorden uit waar vanochtend het kanon heeft gedonderd.”
In de nacht van 2 op 3 augustus
door de stad. Het centrum van
laat burgemeester Xavier Buisset
Vilvoorde
de commandant van de burger-
grote gevechten, maar voor de
wacht wekken: Duitsland heeft
inwoners betekende die 20ste
België de oorlog verklaard! De
augustus wel de start van 4 jaren
burgerwacht trekt de wacht op
van voedselschaarste, rantsoene-
aan
strategische
ring, werkloosheid, deportaties
punten. Op 20 augustus merkt de
en opeisingen. Gouverneur-gene-
compagnie
Lafaut
raal Von Bissing zou het bezette
- beter gekend als Dikke Pie - de
land besturen vanuit Vilvoorde,
eerste Uhlanen op, Duitse verken-
de stad wordt het toneel van
ners te paard. Enkele uren later
spionnen, activisten en Meense
trekken de eerste Duitse soldaten
vluchtelingen…
verschillende van
Pierre
blijft
gespaard
van
Spionnen in Vilvoorde Tijdens de oorlog zijn heel wat spionnen actief, ook in Vilvoorde. Eén van hen, politieagent Antoon Burgos, woont in een huis in de Preckherstraat. Eind 1916 wordt zijn spionagenetwerk volledig opgerold. De Duitsers veroordelen hem samen met zijn vrouw ter dood, maar ze krijgen gratie en worden naar Duitsland gedeporteerd. Arthur Van Poucke was een andere Vilvoordse spion van dat netwerk. Net voor de Duitsers hem naar Duitsland sturen, huwt hij nog zijn verloofde tijdens een emotionele dienst in de gevangenis van Antwerpen.
De Vilvoordse spionnen worden aan het strengste gevangenisregime onderworpen en krijgen amper brieven of pakketjes, maar overleven wel de oorlog.
3
1
2
4
De koning van Beieren bezoekt Vilvoorde
Het Hulp- en Voedingscomiteit van Vilvoorde
Op 19 januari 1916 krijgt de stad hoog bezoek: Ludwig III, koning van Beieren komt het Bayerisches Landsturm - Infanterie - Bataillon Amberg schouwen, dat in Vilvoorde gelegerd is. Om Duitsland te overtuigen van de goede behandeling van de Belgen worden kosten noch moeite gespaard: de bezetter verplicht Vilvoordenaars vlaggen uit te hangen en betaalt zelfs mensen om de koning te komen toejuichen. De Duitsers kleden de Grote Markt aan met kerstbomen en een triomfboog.
Bij de inval van de Duitsers worden heel wat arbeiders plotsklaps werkloos. Bijna de volledige bevolking zal gedurende de bezetting aangewezen zijn op voedselverdelingen. Een lokaal Hulp- en Voedingscomiteit organiseert de verdeling van voedselrantsoenen en bedeelt soep. Dit comité had zijn zetel in de huidige Portaelsschool voor Beeldende Kunsten.
Bedeling van volkssoep in het In het vroegere slachthuis (afgeslachthuis
broken in 1966) wordt aan de behoeftige bevolking de zgn. volkssoep verdeeld. Dagelijks schuiven Vilvoordenaars massaal aan met potten en ketels voor een portie soep. Een halve liter kost 5 centimes. In juni 1918 worden er niet minder dan 223 000 porties uitgedeeld. Het Volkshuis, de coöperatieve van de socialisten, staat in voor de bereiding ervan.
3
4
Voedselbedeling in de gemeenteschool in de Vestenstraat
5
In de gemeenteschool nr. 1, het huidige BuSO De Vest, zijn het gemeentemagazijn en een zgn. “Amerikaanse winkel” ondergebracht, waar kosteloze voedselverdelingen aan de armste gezinnen gebeuren en bijkomende rantsoenen kunnen worden aangekocht. Op de schoolkoer organiseert hoofdonderwijzer Allecourt tijdens deze bedelingen patriotistische activiteiten, pal onder de neus van de Duitsers.
6
Verdwenen kazerne van de wielrijderscarabiniers
De (afgebroken) kazerne Poliet was vóór de oorlog de thuisbasis van de wielrijders-carabiniers. Dit regiment maakt zich in het begin van de oorlog onsterfelijk o.a. bij de Slag van Halen. De Duitsers noemen hen “De Zwarte Duivels”, niet enkel omwille van het zwarte uniform, maar vooral door hun felle tegenstand. Tijdens de bezetting verblijven hier de Duitse soldaten.
Onderwijs tijdens de bezetting
7
5 Bij de start van het schooljaar ’14-’15 geldt voor het eerst leerplicht. Maar de oorlog gooit roet in het eten. De Duitsers hadden de meeste schoolgebouwen opgeëist en in het instituut van de Ursulinen en de Staatsmiddelbare school in de Van Helmontstraat waren geïmproviseerde lazaretten ingericht voor gewonde Belgische en Duitse soldaten. Schoolmeubilair en didactisch materiaal is na de doortocht van de soldaten verdwenen. Het schooljaar start pas goed eind september, begin oktober, wanneer de gewonde soldaten zijn weggevoerd.
STRAAT
9
M CA F. TRO O ST
EM STR .
LEU
DRE
EI NL
HELDENPLEIN
TR. AELS PORT PORTAELSO.L.VROUW PLEIN
AT RA EST NS LEU
NKP
TU
1
RO
LAA TSS TR.
AA T ES TR DU CH IU S M
.
20
0
LA
N
V
LA
EW ND
A
N
D
ER
N
PI
EG
21
ST R
SCHA
A LA
E
S
AA T
EN UIS
T AA
TR NS
.
E OL
R ST
AL
YM
NA
U SP
4
AT
A
TR LS
3
NS TR
KR UR
KO
13
RE
VU
ESTRA A LS
T
.
E C HE
R ST RS NIE E LV
SE
TE NS TR
ST R.
AR
AR
22
RG
2 M
HE
AT
KOE PO
BE
S
V
5
FR. G ELD ER
6
.
A
IT
GR MA OTE RK T G E M OL EN ST RA AT
EG
NT ST R
PO
AT SES TRA
OS RO LIN
W
ES
7
EI
NK
ES TE
TYNDALE PARK
MO
EL
LS
EN
EL
12
ST R
W
VEN
EVE
NO W
VE
EC
J.B .
FRA
M
AN LTL A
LTL A EVE OS RO LIN NK FRA
7 HE
AT
LD
EI
6
A
O
IL
AN
RIK
LA
TRA ETS ISS
U RBH
LE
ENSSTR . OL .M L K
ND
NS
11
IE XAV
R. ST
HE
SSE
STA TIO
8
AN
V RI
D’A UBR
ER
BO LW
EI
NL
PIO
B. H
R. ST R 10 IE
LEUVENSE
AAT
KS TR
Wandeling in Watersite en Centrum
EN
ST R
A
AT
Legende
HANSSENS PARK
15 14
AAT STR OOL W A TR
OORTSTRAAT
EKLEI
AARBE
HAR
ENS ES TE
EN
T AA
STADSDIENSTEN
ZE
E ST
AR
EK
NN
E
DE
ZE
NN
E
16 STEENKA
AI
I
AA
K EN
HA
BE
BR A PL BAN EI N T-
TUCHTHUIS
19
LAURENTBENOIT DEWEZPLEIN
WEG
DE
SC
EG
KANAAL VAN WILLEBROEK
18
LE
I
RIE WI JOSE JK
UC
W
RA AT
U HTH
HA VE NS T
TR ISS
7
SL UI SS TR .
AN
MA
VILVOORDE
0 Toeristisch infopunt (Lange Molensstraat 44) 1 Woning spion Burgos (Preckherstraat 5) 2 Grote Markt met stadhuis en Overdekte Markt 3 Hulp- en Voedingscomiteit (Spiegelstraat 62) 4 Slachthuis (Slachthuisplein) 5 “Amerikaanse winkel” (Vestenstraat 14) 6 Kazerne Poliet (Tyndalepark) 7 Lazaretten in scholen (Rooseveltlaan (Franklin) 98 en Van Helmontstraat 6) 8 Officierencasino (Rooseveltlaan (Franklin) 12) 9 Middelbare Meisjesschool (Leuvensestraat 117) 10 “Volksopbeuring” activisten (Rivierstraat 22) 11 Kommandantur (d’Aubreméstraat 16) 12 Directeurswoning Delacre (Van Helmontstraat 2) 13 Wasserij en melkerij (Leopoldstraat 27) 14 Woningen “Menenaars” (Koepoortstraat) 15 Standbeeld koning Albert I (Hanssenspark) 16 Buskruitfabriek Favier (Sluisstraat-Steenkaai) 17 Bloemmolens Drie Fonteinen (Steenkaai) 18 Kasteel Orban (domein Drie Fonteinen) 19 Tuchthuis (Rondeweg 1) SCHAARBEEKLE 20 Heldenplein I 21 “Goedkoop Restaurant” (Lange Molensstraat 66) 22 Standbeeld Dikke Pie (Leuvensestraat 20)
17
8
Een officierencasino in de Rooseveltlaan De Duitse soldaten worden gelegerd in de kazernes, maar de officieren verblijven in statige burgerwoningen verspreid over de stad, zoals in de Rooseveltlaan (Franklin) nrs. 10 tot 14. In de middelste woning, Villa Sunnyside, richten officieren in 1917 een casino in ter ontspanning. Deze residentie was gebouwd door de familie Blieck, eigenaar van de fabriek Duché. Omdat dit een Frans -Engelse maatschappij was, nemen de Duitsers het beheer ervan over.
9
Deportaties van werklozen naar Duitsland
Activisme in Vilvoorde
De activisten, flaminganten die met de Duitsers samenwerken om hun Vlaamse eisen te realiseren, waren in Vilvoorde zeer bedrijvig. Ze stichten hier een Groeningerwacht om propaganda voor de Vlaamse zaak te voeren en richten in een hotel op de hoek van de d’Aubreméstraat en de Rivierstraat een afdeling van Volksopbeuring op, dat o.a. voedsel verdeelt en hulppakketjes naar krijgsgevangenen verstuurt.
Kommandantur De bezetter eist in 1917 de gebouwen van de middelbare meisjesschool op: de lessen zullen voortaan doorgaan op het stadhuis. Vanuit deze school worden op 10 februari ’17 heel wat werklozen uit Vilvoorde en de omliggende gemeenten gedeporteerd naar Duitsland om te werken in de oorlogseconomie. Drie Vilvoordenaars overleven dit niet.
10
De gemeentebesturen vallen tijdens de bezetting onder het directe toezicht van een Ortskommandantur, geleid door een Ortskommandant. Deze militair is verantwoordelijk voor o.a. opeisingen, het uitreiken van passen en de zorg voor de stipte naleving van verordeningen. De Ortskommandantur van Vilvoorde was (waarschijnlijk) vanaf 1917 ingericht in de d’Aubreméstraat nr. 16.
11
12
13
Koekjesfabriek Delacre
Meense vluchtelingen
Ook de directeurswoning van Delacre wordt door Duitse officieren bewoond. De koekjesfabriek zelf, gelegen achter het station, blijft tijdens de oorlog draaien. Delacre maakt hier niet alleen de schoolkoeken die dagelijks worden verdeeld onder de schoolkinderen, maar ook andere voedingswaren bestemd voor de voedselbedelingen.
Vanaf de zomer van 1917 worden in Vilvoorde meer dan 1 000 vluchtelingen uit Menen en omstreken opgevangen. De “Menenaars”, zoals ze door de Vilvoordenaars worden genoemd, krijgen onderdak in tijdelijke, houten barakken of in leegstaande woningen zoals in de Koepoortstraat.
Een melkerij en wasserij in de fabriek Legrand
Standbeeld Koning Albert I door Rik Poot
In de kantfabriek Legrand wordt tijdens de bezetting niet enkel een melkerij, maar ook een gemeentelijke wasserij opgericht – omwille van de openbare hygiëne. Vilvoordenaars kunnen hier elke week 6 stuks komen afgeven om te laten wassen tegen een beperkte prijs.
In 1952 laat het Comité der Vaderlandse Verenigingen in het Hanssenspark een standbeeld oprichten ter ere van koning Albert I. Het monument wordt ontworpen door beeldhouwer en Vilvoordenaar Rik Poot en stelt de Koning-Soldaat voor.
14
9
15
16
10
17
Ontploffing Favier Op het einde van de oorlog laten de Duitsers overal grote hoeveelheden explosief materiaal onbewaakt achter, buskruitfabrieken doen gouden zaken. De Vilvoordse kruitfabriek Favier, in Vilvoorde beter gekend als ’t Poeierke, bewaart een grote stock buskruit wanneer er op 31 mei 1919 brand ontstaat. De gigantische ontploffing die volgt, kost het leven aan 13 mensen, meer dan 100 gezinnen hebben geen dak meer boven het hoofd.
Bloemmolens Drie Fonteinen In het begin van de oorlog dreigt hongersnood, maar in het buitenland en vooral in Amerika ontstaat er een grote solidariteit met “Poor Little Belgium”. Vanaf januari 1915 wordt massaal Amerikaans graan naar België verscheept en gemalen in de Bloemmolens Drie Fonteinen. Tot 1917 - wanneer ook de Verenigde Staten in oorlog is - wappert de Amerikaanse vlag aan de fabriek.
Kasteel Orban in het park Drie Fonteinen
18
In juni 1915 verhuist gouverneurgeneraal Moritz Von Bissing van Brussel naar het kasteel Orban in het park Drie Fonteinen. In de belangrijkste straten van Brussel worden borden opgehangen met aanduiding “Zum Schloss TroisFontaines”. Vanuit Vilvoorde zal hij bezet België leiden tot aan zijn dood in 1917. De fiere Pruis houdt er audiëntie in vol ornaat: met helm en zwaard.
Het Tuchthuis Het Tuchthuis kent tijdens de oorlog verschillende functies. De bezetter gebruikt het als kazerne en richt er in 1916 een sigarenfabriek op. Vanaf eind 1917 krijgt “de correctie” opnieuw haar originele bestemming: een gevangenis voor politieke gevangenen. Vanaf oktober 1918 wordt het gebruikt voor de opvang van bevrijde gevangenen, voornamelijk Italianen en Portugezen.
19
Patatten op het Heldenplein
20
Tijdens de oorlog is voedsel schaars. Werklozen vormen ongebruikte gronden om tot moestuintjes. Ook op de “Square” worden de twee mooie rotondes, in Franse stijl aangelegd met bloemen en planten, omgespit en beplant met aardappelen en kolen. De naam Heldenplein verwijst naar het monument voor de gesneuvelden dat hier vroeger stond.
Goedkoop restaurant in de Stadskam In maart 1917 wordt in de balzaal van de Stadskam een goedkoop restaurant ingericht. Behoeftigen kunnen hier voor (aanvankelijk) 20
centimes soep en hoofdgerecht komen eten. Het wordt een groot succes: na een maand hebben al 1 200 Vilvoordenaars zich ingeschreven.
21
11
22
Dikke Pie Pierre Lafaut - bij Vilvoordenaars beter gekend als Dikke Pie - is bij het uitbreken van de oorlog korporaal bij de burgerwacht en moet de brug aan de spoorweg bewaken. Hij zal als allereerste Vilvoordenaar een Duitse Uhlaan zien. Omdat de overmacht te groot is, legt de burgerwacht haar wapens neer zonder een schot te lossen. Jaren na de inval pocht Dikke Pie nog met zijn heldendaden: “Zoolang de garde-civiek van Vilvoorde aan de brug is gebleven, is er toch niet een enkele Duitscher de stad kunnen binnendringen.”
WOI 100 jaar later... Er valt niet aan te ontsnappen: vanaf 2014 wordt overal in Vlaanderen 100 jaar Groote Oorlog herdacht. Ook in Vilvoorde staan in de periode 2014-2018 heel wat activiteiten rond de eerste wereldoorlog op het programma.
Het stadsbestuur organiseert uiteraard jaarlijks op 11 november een herdenking op de verschillende begraafplaatsen. Maar daarnaast wordt de Groote Oorlog ook door tentoonstellingen, muziek- en theatervoorstellingen, vertelmomenten, voordrachten, wandelingen, … onder de aandacht gebracht, voor verschillende doelgroepen bovendien. Neem gerust een kijkje op de website www.vilvoorde.be/grooteoorlog voor het volledige aanbod en meer informatie.
Foto’s © Stad Vilvoorde - KIK-IRPA, Brussel - Georges Detournay - Adelijn Calderon & Marcel Stappers Brochure © Bluegum - Tamara Stroobant
vu: Hans Bonte, burgemeester, Grote Markt, 1800 Vilvoorde
