Tips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas

Tips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas

Workshopdag ‘Rode reuzen, bruine dwergen en zwarte gaten’ 30 januari 2007 Planetarium Artis, Amsterdam

Achtergrondinformatie voor leerkrachten bij exhibits: ◦ Sterren Een ster is een enorm grote gasbol dat licht en warmte afgeeft. In de kern van de ster vinden kernreacties plaats waardoor licht wordt uitgezonden. De temperaturen die hiervoor nodig zijn liggen in de orde van enkele tientallen tot enkele honderden miljoenen graden. ◦ Sterrenbeelden Een sterrenbeeld is een verzameling sterren die – vanaf de aarde gezien- een figuur vormt als men ze door lijnen zou verbinden. Naar aanleiding van die vorm hebben mensen de sterrenbeelden een bepaalde naam gegeven, zoals grote beer, kleine beer of draak. Twaalf van de bekendste sterrenbeelden zijn de tekens van de dierenriem: dit zijn 12 sterrenbeelden waardoor de zon schijnbaar beweegt gedurende het jaar, zoals ram, stier, boogschutter en kreeft. De klassieke verdeling van één sterrenbeeld per maand klopt niet helemaal, de zon staat niet even lang in alle sterrenbeelden en er is eigenlijk nog een 13de sterrenbeeld Slangendrager. Ook verschuift de volgorde met ongeveer één sterrenbeeld per 2150 jaar, waardoor de tijdstippen dat de zon in een sterrenbeeld staat, verschuiven.

Draco en Ursa Minor (kleine beer)

Ursa Major (grote beer)

Orion (jager)

Cassiopeia en Andromeda

2

◦ Planetarium Er zijn verschillende soorten planetaria. Dikke Van Dale: 1 2 3

toestel dat een bewegende, ruimtelijke of geprojecteerde voorstelling van de sterrenhemel met de bewegingen van de zon, planeten en sterren geeft. gebouw waarin de sterrenhemel enz. tegen de binnenwand van een koepel wordt geprojecteerd. lijst van planeten.

Sommige planetaria laat een schaalmodel van het zonnestelsel zien (zoals in het Eise Eisinga Planetarium). In anderen kan men door middel van (sterren) projecties het volledige heelal zien. ◦ Sterren bewegen Sterren komen op en gaan onder, net als de zon. Als je ’s nachts naar de sterren kijkt, zul je merken dat ze niet op een vast punt aan de hemel blijven staan. Dit komt door de draaiing van de aarde. De enige ster die niet lijkt te bewegen is de poolster. Dit komt doordat de Poolster recht boven de draai-as van de aarde zit. In vroegere tijden maakten men in bijvoorbeeld de scheepvaart gebruik van de Poolster om te bepalen of het schip op koers was. Op het noordelijk halfrond maakt men gebruik van de positie van de Poolster. Op het zuidelijk halfrond is deze niet te zien. Daar maakt men gebruik van het Zuiderkruis.

◦ De zon De zon is een ster. Het is de ster waar de aarde omheen draait en die het dichts bij ons staat. Dankzij de warmte en het licht van de zon is er leven op aarde mogelijk. Men schat de temperatuur in de kern van de zon op zo'n 16 miljoen graden. Het oppervlakte van de zon is iets van 6000 graden. De afstand naar de zon is 150 miljoen kilometer. Een zonnestraal reist in 8 minuten en 17 seconden van de zon naar de aarde. Een auto die 100 kilometer per uur rijdt, doet daar 171 jaar over. De zon zal ongeveer 11 miljard jaar blijven bestaan. Daarvan heeft ie er net de helft op zitten. ◦ Lichtpuntjes Sterren zijn gigantisch: de meeste hebben een diameter van meer dan een miljoen kilometer, veel groter dan de aarde. Maar ze staan zo ver weg, dat wij ze allemaal als kleine puntjes zien. Omdat de lichtpuntjes die we aan het heelal zien allemaal ongeveer even groot zijn, lijkt het alsof de sterren allemaal even ver weg zijn. Maar in werkelijkheid is dit niet zo: de dichtstbijzijnde ster- op de zon na- is ongeveer 4 lichtjaren van de aarde verwijderd. De verste ster die wij nog kunnen zien is meer dan 2 miljoen lichtjaren van de aarde! Dat zou je niet denken, als je ’s nachts naar de hemel tuurt… ◦ Wat zijn lichtjaren? Doordat het heelal zo groot is, zijn de afstanden ook gigantisch. Daarom wordt er vaak gerekend in lichtjaren. Een lichtjaar is de afstand die licht aflegt in een jaar. Een lichtjaar is 9.460.000.000.000 kilometer. Dat is een heel groot getal: meer dan tweehonderd miljoen maal de omtrek van de aarde. De afstand van de aarde tot Betelgeuse is lastig om precies te bepalen, maar wordt door 3

wetenschappers geschat op ongeveer 430 lichtjaren (hoewel sommige schattingen een stuk hoger uitkomen). Dat betekent dat het licht dat Betelgeuze geeft, er ongeveer 430 jaar over doet om ons te bereiken. ◦ Dichtstbijzijnde ster De dichtstbijzijnde ster (behalve de zon) is Proxima Centauri, op ongeveer 4,2 lichtjaar van de aarde. Deze ster is te vinden in het sterrenbeeld Centaur. Proxima Centauri is overigens niet met het blote oog te zien. ◦ De sterren van Orion De sterren van Orion heten (in dezelfde volgorde als de letters van het exhibit) Bellatrix, Betelgeuze, Saiph, Rigel, Alnitak, Alnilam en Mintaka. (zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Orion_(sterrenbeeld) ) Hoe helder de sterren eruit zien hangt af van meerdere factoren. Bijvoorbeeld het type ster en hoe ver weg die staat. De ene ster zend gewoon meer licht uit dan de andere en hoe verder weg de ster is, hoe minder helder die voor ons eruit ziet. Sommige sterren zijn eigenlijk geen sterren maar hele sterrenstelsels. Omdat ze zo ver weg zijn, zien wij ze als puntje en denken we dat het sterren zijn. Als je ze door een krachtige telescoop bekijkt, zie je wel dat het een sterrenstelsel is. ◦ Het verhaal van Orion Orion, die ook wel de jager wordt genoemd, is een figuur uit de Griekse mythologie. De drie heldere sterren die zijn gordel vormen zijn het makkelijkst te herkennen. Over het leven en de dood van Orion zijn vele versies in omloop. Sommigen zeggen dat hij een verhouding had met Artemis, de godin van de jacht. Haar broer keurde deze verhouding af. Op een dag dat Orion in zee zwom, zonder dat Artemis het wist, daagde de broer van Artemis haar uit: ze kon vast niet het kleine zwarte puntje in zee raken met een van haar pijlen. Artemis spande haar boog en schoot Orion dood. Toen ze ontdekte wat ze had gedaan, had ze vreselijke spijt. In een andere versie van het verhaal, was Artemis juist heel kwaad op Orion. Zij stuurde een schorpioen achter hem aan. De schorpioen stak Orion en doodde hem. Er bestaan ook nog andere varianten op deze verhalen.

Informatieve sites voor leerkrachten: ◦ ESA website Op de website van ESA zijn niet alleen allerlei artikelen te vinden over de ruimtevaart en sterrenkunde, maar ook lesmateriaal. Kijk eens op http://www.esa.int/SPECIALS/Mission_Possible_nl/ ◦ Diverse achtergrondartikelen over sterren Kennislink heeft een reeks artikelen geschreven over algemene sterrenkunde. Deze informatie is betrouwbaar en geschreven voor scholieren in het voortgezet onderwijs maar ook erg handig voor leerkrachten. http://www.kennislink.nl ◦ Achtergrondinformatie sterrenkunde de Sterrenkunde Encyclopedie van het Sterrenkundig Instituut "Anton Pannekoek" van de Universiteit van Amsterdam. Deze Encyclopedie is bedoeld voor iedereen die informatie zoekt over sterrenkundige onderwerpen zoals planeten, sterren, zwarte gaten, dubbelsterren, sterrenstelsels, het heelal en nog veel meer. http://www.astro.uva.nl/encyclopedie/ ◦ Ster Wat is een ster precies? Op Wikipedia kun je hier veel informatie vinden. Er is ook een lijst met sterrenbeelden te vinden. http://nl.wikipedia.org/wiki/Ster_(hemellichaam) http://nl.wikipedia.org/wiki/Sterrenbeeld http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_sterrenbeelden ◦ Sterren nader verklaard Op de site ‘Alles over Sterrenkunde’ worden verschillende begrippen uitgelegd (in het “ABC”) En zijn er verschillende artikelen te lezen over sterrenkunde.

4

Ook kun je er de hemelverschijnselen van de komende tijd in opzoeken en de sterrenhemel van vanavond. http://allesoversterrenkunde.nl/ ◦ Sterrenhemel Op deze site staat de sterrenhemel die te zien is in de maand waarin we ons bevinden. Bovendien kun je hier een sterrengids bestellen. De Sterrengids is een jaarboek over hemelverschijnselen die zichtbaar zijn vanuit Nederland in het jaar van uitgave. http://www.dekoepel.nl/sterrenhemel.html ◦ Proces van sterren De geboorte en sterfte van een ster wordt op deze site beschreven. Deze site geeft een inzichtelijk beeld hoe dit proces verloopt. http://mediatheek.thinkquest.nl/~lla050/sterren.html ◦ Reis door het heelal Een uitgebreide tour door het heelal met uitleg over verschillende moeilijke fenomenen. http://users.skynet.be/sky03361/html/reis.html ◦ Paul’s astropage Uigebreide informatie over onder meer sterrenbeelden. http://home.tiscali.nl/~ppsmeets/

Sites voor kinderen: ◦ Sterren & melkwegstelsels Op de website van ESA kids wordt aandacht besteed aan ons heelal. Hierin wordt het thema sterren & melkwegstelsels behandeld. Allerlei leuke, begrijpelijke artikelen voor de kinderen (en jezelf!) over bijvoorbeeld de geboorte van een ster. http://www.esa.int/esaKIDSnl/Starsandgalaxies.html ◦ Vallende sterren Waarom mag je bij een vallende ster een wens doen? Deze vraag wordt beantwoordt op de site van Sterrenkids. Bovendien zijn er nog een aantal artikelen die in redelijk eenvoudige taal uitleggen hoe sterren ontstaan, welke benamingen sterren hebben en wat deze namen betekenen. http://www.sterrenkids.nl/page.php?90 en http://www.sterrenkids.nl/page.php?53 en http://www.sterrenkids.nl/page.php?30 ◦ Zwarte gaten Altijd al willen weten wat zwarte gaten precies zijn? Kijk voor een uitleg op: http://www.sterrenkids.nl/page.php?25

Lesmateriaal: ◦ Kids in Space Deze site snijdt drie grote thema’s aan in de wereld van ruimtevaart en sterrenkunde. Het is een interactief spel waar leerlingen punten verzamelen door het goede antwoord te geven. www.kidsinspace.nl Groep 7&8 ◦ Stars en andere gratis planetariumprogramma’s Deze gratis downloads zijn in het Engels en Nederlands. Hierbij kun je de sterrenhemel digitaal ontdekken. Alle downloads zijn terug te vinden onder deze links. http://www.astrostart.nl/downloads.php

5

◦ Ontdek de sterrenhemel met Google Earth Google Earth heeft een onder meer een “Sky-functie”, waarbij het mogelijk is om de sterrenhemel te bekijken. Google Earth is gratis te downloaden. http://earth.google.com/sky/skyedu.html ◦ Een sterrenkaart maken Hoe ziet de sterrenhemel eruit op elke tijdstip van het jaar? Dit kun je zien op een zelfgemaakte sterrenkaart. Op de site van “ nieuws uit de natuur” kun je zien hoe je dat doet. http://www.schooltv.nl/nudn/article_zomaakjedat.jsp?art=736935 ◦ Quiz voor kinderen Benieuwd of uw kinderen al wat kennis over het thema ruimtevaart hebben vergaard? Op de volgende site staat een quiz over algemene ruimtevaart en sterrenkunde. Wie heeft de hoogste score? http://www.quiz-it.nl/algemeen_ruimtevaart_quiz_q-26.html

Boeken voor leerkrachten: ◦ Handboek Sterrenkunde. Govert Schilling (Herziene druk:2007). Dit basisboek voor de sterrenkunde - geschreven door de bekende wetenschapsjournalist Govert Schilling - zit boordevol nuttige informatie, schitterende illustraties en foto's interessante weetjes, tips om zelf de sterrenhemel waar te nemen, en natuurlijk de nieuwste resultaten van het ruimteonderzoek. In 166 overzichtelijke spreads neemt hij de lezer mee langs zon, maan en planeten, via sterren, nevels en sterrenhopen naar melkwegstelsels, clusters en de geboorte van het heelal. Daarnaast maakt hij de amateur-astronoom wegwijs in wat er aan de sterrenhemel te zien is en helpt hij hem op weg bij het zelf waarnemen van maankraters, dubbelsterren en meteoren. ISBN: 97-8905-9560-22-2. Uitgeverij: Fontaine Uitgevers ◦ Genieten van de sterrenhemel Het heelal, de bouw van het zonnestelsel en een bespreking van diverse hemelverschijnselen. - Met behulp van veel illustraties wordt informatie gegeven over het heelal, het zonnestelsel en met name de sterren en het waarnemen ervan. Rob Walrecht ISBN: 97-8907-70-520-13

Boeken voor leerlingen (Informatief): ◦ Volle maan, Kleine Beer en andere nachtbeelden Informatie over het heelal, voorzien van sfeervolle illustraties in zachte kleuren. Vanaf ca. 10 jaar. Govert Schilling ISBN: 90-6097-466-2 ◦ Sterrenspeurder Kennismaking, door middel van onder meer vele proefjes en kleurenfoto’s, met de sterrenkunde. Vanaf ca. 10 jaar. Ben Morgan ISBN: 90-1802-278-0 ◦ De ruimte ontdekken Aan de hand van vragen wordt informatie gegeven over het bestuderen van het heelal en de ruimtevaart. Met proefjes, weetjes, legenden en verhalen, gekleurde tekeningen en kleurenfoto's. Vanaf ca. 10 jaar. Cynthia Pratt Nicolson ISBN: 90-5483-639-3

6

◦ Sterrenkunde Met hulp van veel gekleurde afbeeldingen en opdrachten wordt uitgelegd wat sterrenkunde nu eigenlijk inhoudt. Niet meer in de handel, maar wel een echte aanrader! Nog te lenen bij bibliotheken. Vanaf ca. 10 jaar. Robin Kerrod ISBN: 90-5426-884-0 ◦ Er is een grote beer aan de hemel en nog veel meer over sterren Aan de hand van korte teksten, illustraties in kleur en proeven wordt informatie gegeven over sterren. Vanaf ca. 9 jaar. Helen Taylor ISBN: 90-5495-565-1 ◦ Het beste boek over astronomie Het heelal, ons zonnestelsel en het rijk der sterren. Veel foto’s en illustraties. Alles in kleur. Vanaf ca 10 jaar Carole Stott ISBN: 90-257-3673-4 ◦ Aarde en Heelal: vragen en antwoorden Uitgebreid boek over aarde en heelal. Vooral hoofdstuk 3 zoomt in op big bang, ontstaan van sterren, rode en witte reuzen, witte dwergen, zwarte gaten en sterrenstelsels. Met gekleurde illustraties. Vanaf ca 10 jaar. Anita Ganeri ISBN: 1-4054-5238-2 ◦ De Sterren Aan de hand van vragen wordt informatie gegeven over sterren, de zon, sterrenbeelden, de Melkweg en het heelal. Met knutselopdrachten, weetjes, (oude) verhalen, tekeningen en foto’s in kleur. Vanaf ca 10 jaar Cynthia Pratt Nicolson ISBN: 90-5483-637-7 Boeken voor leerlingen (verhalen): ◦ Sterrenverhalen uit alle windstreken Vijftien verhalen uit allerlei landen over de zon, de maan en de sterren. Met grote gekleurde tekeningen. Vanaf ca 10 jaar. Geraldine McCaughrean en Sophy Williams ISBN: 90-6238-626-1 ◦ Zon, Maan en Sterren, Mythen en legenden uit de hele wereld over wat men aan de hemel waarnam. Met grote gekleurde tekeningen. Vanaf ca 10 jaar. Mary Hoffman en Jane Ray ISBN: 90-6238-633-4 ◦ Het grote Laura’s sterboek Als Laura een ster ziet vallen, neemt ze hem mee en sluit er vriendschap mee. Dan komt de dag dat de ster weer naar huis moet. Met illustraties in kleur. Vanaf ca 8 jaar Cornelia Neudert en Klaus Baumgart. ISBN: 90-5341-741-9

7

Prentenboeken: ◦ Toen pappa mij het heelal liet zien. Pappa laat Koen het heelal zien omdat hij nu oud genoeg is. Vanaf ca 5 jaar Ulf Stark Eva Eriksson ISBN: 90-76347-47-6 ◦ De zeemuizen en de sterren De familie zeemuizen maakt een grote reis om vallende sterren te verzamelen die hen tijdens de koude winter zullen beschermen. Vanaf 4 jaar Kenneth Steven ISBN: 90-5920-407-7 ◦ Ik heb van jou gedroomd vannacht Een jongetje droomt van een meisje dat van een ster valt en samen met hem door de ruimte reist. Vanaf ca 4 jaar Harmen van Straaten ISBN: 90-2583-715-8 ◦ Kleine bruine beer heeft een wens Als kleine bruine beer op zoek is naar een cadeau voor zijn moeder, stuit hij op een ster. Vanaf ca 4 jaar Giliam Lobel ISBN 90-5159-110-1 ◦ Nijntjes droom Een konijntje droomt dat het met een ander konijntje tot vlakbij de sterren vliegt. Vanaf ca 3/4 jaar Dick Bruna ISBN: 90-2294-173-6 ◦ Mijn eigen ster Een jongentje wil graag vriendjes worden met een ster en doet veel moeite er één te vangen. Vanaf ca 3 jaar Oliver Jeffers ISBN: 90-2595-41-2

Clips en programma’s: Teleblik (http://po.teleblik.nl/) is een onderwijsproject waarin duizenden uren televisiemateriaal uit de archieven van o.a. de publieke omroepen via internet toegankelijk wordt gemaakt voor het onderwijs. In Teleblik vindt u bijvoorbeeld uitzendingen uit de rijke archieven van Schooltv. Maar u ziet er ook afleveringen van Willem Wever, Het Klokhuis, Jeugdjournaal en de Polygoonjournaals. Speciaal voor het gebruik in het onderwijs zijn van deze afleveringen bovendien kleinere, betekenisvolle fragmenten gesneden door de Teleblikredactie. Via Teleblik zijn veel filmpjes te vinden over de geschiedenis van de ruimtevaart. Enkele hiervan hebben we hieronder weergegeven. Met het telebliknummer zijn de uitzendingen eenvoudig vinden. ◦ Sterrenhemel Reis mee naar de sterren Als het donker is, zie je de sterren. Er zijn zoveel sterren. Je kunt ze niet eens tellen. Kijk naar het filmpje. En kom meer te weten over de sterrenhemel. Lengte: 2 min. 36 sec. Telebliknummer: 1417065

8

◦ Sterren Sterrenbeelden en de zon Sterren zijn reusachtige gasballen die zo heet zijn, dat ze licht geven. Ook de zon is een ster; hij is aan het oppervlak 6000 graden. Het verschil tussen de zon en andere sterren is dat de zon dichterbij de aarde staat. De afstand tussen sterren is heel erg groot. Deze drukken we uit in lichtjaren. Een lichtjaar is de afstand die het licht in 1 jaar aflegt. Iedere ster heeft zijn eigen plek in het heelal. Vroeger gebruikten zeevaarders de sterren om hun positie op zee te bepalen. Sommige sterren vormen samen een 'groep'. Deze hebben een naam. We noemen dit sterrenbeelden. De 12 sterrenbeelden van de dierenriem ken je misschien wel van de horoscoop. Lengte: 2 min. 35 sec. Telebliknummer: 1566785 ◦ Afstand van sterren Een sterrenkundige legt uit hoe je de afstand van sterren kunt meten. De afstand van een ster wordt vaak in lichtjaren uitgedrukt. De dichtstbijzijnde ster is de zon. De zon staat 150 miljoen kilometer bij ons vandaan. Dat klinkt al heel ver. De eerstvolgende ster staat 40 biljoen kilometer bij ons vandaan. Dat is een 4 met dertien nullen. Sterrenkundigen hebben iets bedacht waardoor ze minder nullen hoeven te gebruiken. Ze werken met lichtjaren. Eén lichtjaar is de afstand die een lichtstraal in een jaar aflegt. Dat is 10 biljoen kilometer. Sterren die een aantal lichtjaren bij ons vandaan staan kunnen inmiddels al uit elkaar geklapt zijn en nu niet meer bestaan. Wist je dat de helft van de sterren die we zien nu niet meer bestaan? Lengte: 6 min. 45 sec. Telebliknummer: 97429 ◦ Het zonnestelsel Met een telescoop kun je sterren zien De aarde draait om zijn as. Hier doet hij ongeveer 24 uur over. Dit zorgt bij ons voor een dag en een nacht. De aarde draait tegelijkertijd om de zon. Hij doet hier ongeveer 365 dagen over. Dit zorgt voor de vier seizoenen. Met een telescoop kun je zonnestelsels bekijken. Ons zonnestelsel bestaat uit de zon, maan, sterren en planeten. In het heelal zijn ontelbare zonnestelsels. In ons zonnestelsel zijn 9 planeten. De maan is de satelliet van de aarde; hij draait om de aarde heen. Elke planeet heeft één of meer manen. Lengte: 4 min. 50 sec. Telebliknummer: 1566783 ◦ Wat is een ster en wanneer zie je een vallende ster? Met een telescoop en een sterrenprojector kun je nevels en sterren bekijken Met een telescoop kun je maar een heel klein stukje van de ruimte zien. Het is zo klein dat je zeker geen vallende sterren ziet. Wel zie je nevels. • Nevels bestaan uit gas en stof en zijn de geboorteplaats van een ster. • Een ster is een heet en groot hemellichaam dat licht en warmte afgeeft. • Een supernova is een explosie van een ster. In het Planetarium zie je door de sterrenprojector een vallende ster. • Een vallende ster ontstaat wanneer een deeltje in de dampkring komt en dan verbrandt. • Deze deeltjes komen van kometen. • Soms komt er een stuk op aarde terecht, dat is dan een meteoriet. Lengte: 5 min. Telebliknummer: 99990 ◦ Adriaan en de grote beer Adriaan blijft nachten op om naar de sterren te turen. Adriaan is een serie die is uitgezonden in het programma Nieuws uit de Natuur. Adriaan ontdekt de natuur. Dit is aflevering 8 over het verhaal van de grote beer. Bekijk de hele aflevering van Beleef de natuur mee met Adriaan 8 Lengte: 3 min. 34 sec. Telebliknummer: 1422979 ◦ De snelheid van licht

9

Omdat licht zo snel reist, wordt de snelheid van licht uitgedrukt in lichtjaren Licht gaat ontzettend snel, er is niets dat sneller reist dan licht! Wist je dat het licht van de zon er 8 minuten over doet om ons te bereiken? De zon staat dan ook 150 miljoen kilometer bij ons vandaan. In dit fragment wordt uitgelegd wat een lichtjaar is. Dat is namelijk de afstand die het licht in 1 jaar aflegt. Lengte: 2 min. 25 sec. Telebliknummer: 62142 ◦ Oudste planetarium Een filmpje van Willem Wever over de geschiedenis van het ontstaan van het planetarium in Franeker opgericht door Eise Eisinga. Lengte: 24 min. 50 sec. Telebliknummer: 2809770 Fragment: 20ste minuut tot het einde. ◦ Eise Eisinga Eise Eisinga bouwde zelf een planetarium in het plafond van zijn woning in Franeker. Eise Eisinga wilde graag alles weten over de wetten van de schepping. Daarom bouwde hij zelf een zonnestelsel op schaal. Hiervoor gebruikte hij het plafond in zijn woning in Franeker. Het is er nog steeds te bekijken. www.planetarium-friesland.nl/ Lengte: 39 sec. Telebliknummer: 2563374 ◦ Wie was Christiaan Huygens? Een zeer belangrijk en briljant wetenschapper Christiaan Huygens (1629-1695) was een geniaal en veelzijdig wetenschapper. Hij verbeterde vooral belangrijke (uit)vindingen, zoals het uurwerk. Voor zijn tijd waren klokken niet zo nauwkeurig. Na zijn aanpassingen waren ze dat wel. Lengte: 34 sec. Telebliknummer: 2886555

Tips voor uitjes: ◦ Artis Planetarium Leerlingen van het primair onderwijs kunnen een educatief en/of recreatief dagje Artis beleven dankzij de vele mogelijkheden in de Dierentuin met het Aquarium, het Artis Planetarium, het Geologisch Museum, en het Zoölogisch Museum (UvA), dit alles voor één entreebewijs! Er zijn diverse nieuwe lessen ontworpen, waaronder ‘Het betoverde Rif met aansluitend les over de Maan’ en ‘Astronaut’. Met het Online Educatief Boekingssysteem van Artis kunt u na uw registratie (alleen bij uw eerste gebruik, zie hieronder*) in een oogwenk zien welke programma’s voor uw groep geschikt zijn. Tevens kunt u zien of er op de dag van uw keuze nog ruimte is. U kunt uw afspraak meteen in onze digitale agenda vastleggen. De bevestiging komt per e-mail en per brief naar het schooladres en uw boeking is dan definitief. Boek nu online via de inlogpagina. (NB: om in te kunnen loggen heeft u Internet Explorer 6 of hoger nodig). Meer informatie via [email protected] of via 020-5233612 Adres: Artis, Plantage Kerklaan 38-40, 1018 CZ AMSTERDAM. ◦ Spruitjes in Space! Teylers Museum heeft een kleine maar prachtige collectie sterrenkundige apparaten. Het is nu mogelijk een project op school te organiseren met sterrenkunde als thema. Het project bestaat uit een leskist met een docentenhandleiding en materiaal voor 3 voorbereidende lessen, en een interactieve rondleiding en experimenten in het museum. De lessen op school gaan over ruimte en tijd en eindigen met een creatieve les over ‘planeetbeesten’. In het museum gaat het o.a. over telescopen, sterrenbeelden, meteorieten en het zonnestelsel. De leerlingen onderzoeken in het Educatief Paviljoen hoe het zit met meteorietkraters, de omloop van de maan om de aarde en de aarde om de zon, en de afstanden in de ruimte.

10

De lessen zijn bedoeld voor groep 7. Organisatie Duur van de rondleiding: 60 minuten Kosten: € 40,- per rondleider (max. 20 kinderen); entree € 2,- p.p. Leskist (eenmalig aan te schaffen): € 55,Reserveren: [email protected] of t: 023-5160972 Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, 2011 CH Haarlem, www.teylersmuseum.nl ◦ Eise Eisinga Planetarium Het Eise Eisinga Planetarium is het oudste, nog werkende planetarium ter wereld. Het heeft sinds kort een lesbrief beschikbaar voor het onderwijs. Deze lesbrief maakt een bezoek aan het Planetarium nog waardevoller dan het al was. Hij bestaat uit de volgende onderdelen: • docenteninformatie over Eise Eisinga en zijn planetarium; • docenteninformatie over de belangrijkste bewegingen aan de sterrenhemel; • opdrachten voor leerlingen van het basisonderwijs (o.a. over maanfasen en sterrenbeelden) en van het middelbaar onderwijs (o.a. schaalmodel van het zonnestelsel en kosmische kalender); • bouwplaten voor de leerlingen, zoals een zonnewijzer en een sterrenklok; • bijlagen met gegevens over sterren en planeten; • een speurtocht met vragen, voor in het planetarium. De entree tot het Planetarium is voor groepen (groter dan 20 personen) slechts € 2,50 per persoon. Het lespakket wordt u, na het maken van een afspraak voor een bezoek, gratis toegezonden! Adres: Eise Eisingastraat 3, te Franeker. ◦ Sterrenwachten Mocht je geïnteresseerd zijn in het kijken naar de sterren, op deze lijst vind je alle sterrenwachten in Nederland. Is er bij jullie school ook een sterrenwacht in de buurt? Ga naar http://www.dekoepel.nl/sterrenwachten.html

Contact? Project Delta: www.deltaopschool.nl [email protected] ESERO:

[email protected] www.esa.int/esero

11

12