Tips, achtergrondinformatie en lesmateriaal voor ruimtevaart in de klas
Workshopdag ‘Satellieten’ 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk
Achtergrondinformatie voor leerkrachten Satelliet Een satelliet is een voorwerp dat om een veel groter voorwerp heen draait. Zoals bijvoorbeeld de maan, die is een satelliet van de aarde. Maar de meeste mensen denken bij satellieten aan de dingen die met raketten worden gelanceerd. Deze worden door de mens gemaakt. Ze kunnen verschillende dingen doen, zoals het weer bekijken, foto’s maken van het heelal, of televisiezenders doorgeven. Satellieten draaien vaak in korte tijd rond de aarde; zo’n 90 min tot enkele uren. Hierdoor zijn ze aan de nachtelijke hemel te onderscheiden van sterren. Zeker tegen zonsopgang reflecteren de satellieten veel van de eerste zonnestralen naar de aarde. Dit is met het blote oog waar te nemen. Telescoop Een telescoop is een apparaat dat vergroot wat je ziet. Eigenlijk een soort bril, waarmee je dingen die heel ver weg staan beter kunt bekijken. Telescopen worden dus vaak gebruikt bij het bekijken van de ruimte. Want in de ruimte zijn heel veel dingen, heel ver weg. Er zijn radiotelescopen, optische telescopen en telescopen voor andere straling. De grootste is wel 300 meter in doorsnee, en ligt in Puerto Rico. Lens Een lens is een stuk glas dat een lichtstraal veranderd. Als de lens hol is, worden de lichtstralen uit elkaar getrokken. Dan wordt het beeld verkleind. Als de lens bol is, gaan de lichtstralen juist naar elkaar toe. Dan wordt het beeld vergroot. Lenzen kunnen een vergrotende werking hebben. Dit is waar een telescoop gebruik van maakt. Licht Licht is wat de dingen om je heen zichtbaar maakt. Het komt uit de zon of uit een lamp. Je kunt je hand of je buurman zien omdat het licht van de zon weerkaatst op die hand of buurman, en het dan in je oog komt. Licht gaat heel erg snel, wel 300.000 kilometer per seconde. Reflectie Reflectie is het weerkaatsen van licht op een voorwerp. Bij een spiegel of glas zie je het heel duidelijk. Je kunt met je horloge een lichtvlekje op het plafond van de klas laten bewegen. Het kan ook met geluid. Schreeuw maar eens in een put. De echo die je dan hoort is ook reflectie. Lichtjaar Een lichtjaar is een afstand. Het is de afstand die licht aflegt als het een jaar kan reizen. Licht gaat 300.000 kilometer per seconde. Een lichtjaar is dus 300.000 x 60 seconden x 60 minuten x 24 uur x 365 dagen = 9.500.000.000.000 kilometer! Dat is 9,5 biljoen. Raket Een raket is een voertuig waarmee astronauten en satellieten de ruimte in worden geschoten. Ze kunnen wel 100 meter hoog worden! Ook gaan ze erg hard, om van de aarde weg te kunnen komen. Er zijn allerlei verschillende raketten gemaakt, die allemaal iets anders kunnen. Atmosfeer De atmosfeer is de laag lucht die om de aarde heen zit. Als hij er niet zou zijn, zouden we allemaal stikken! De atmosfeer is ongeveer 100 kilometer dik, en zorgt voor wolken en de blauwe lucht overdag. Ruimtesonde Een sonde lijkt erg op een satelliet, alleen draait hij nergens omheen. Hij wordt bijvoorbeeld naar een andere planeet gestuurd om daar te landen. Orbit/baan om de aarde Satellieten en de maan bevinden zich in een baan om de aarde. Dat betekent dat ze een vast rondje om de aarde draaien. Ze zullen niet verder omhoog of omlaag komen dan die baan. Er zijn verschillende hoogtes waarop een baan om de aarde kan zijn. Hoe hoger de baan, hoe langzamer de satelliet gaat.
Straling Straling is een ander woord voor de verzameling van licht en andere vormen, zoals Röntgen. Het zijn golven die op voorwerpen afketsen en op allerlei manieren te ‘zien’ zijn. Zo kunnen ze ons veel over de ruimte vertellen. De meeste soorten straling zijn schadelijk als je er veel van op je lichaam krijgt. Als je verbrandt door de zon komt dit namelijk ook door straling! Oog Het oog is het orgaan waarmee je ziet. Het vangt lichtstralen op en maakt daar een beeld van. Het is heel normaal om goede ogen te hebben. Maar ga maar eens in een donkere kast staan en probeer dan je weg te vinden! Informatieve sites voor leerkrachten Over satellieten: Wakker worden lezing Satellieten: www.science.uva.nl/kinderlezingen/object.cfm/objectid=F95CEFA7-18C3-4517-A83694404E1CF85B Wikipedia: kunstmanen. Alles over verschillende typen satellieten, het lanceren, de locatie en de functie. http://nl.wikipedia.org/wiki/Kunstmaan Heavens above; vrij ingewikkelde site (engels) waar je de locatie van satellieten kunt zien, en ook of je ze vanaf de aarde kan zien. www.heavens-above.com Over weersatellieten: Meester Maikel Inspirerende vragen van kinderen over het weer, en de vragen die daarbij boven komen: http://meestermaikel.web-log.nl/meestermaikel/2006/11/project_het_wee_5.html Over telescopie(satellieten): Wikipedia: Telescoop. Op deze site wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende typen telescopen, en wordt na een klik een schat aan informatie getoond. http://nl.wikipedia.org/wiki/Telescoop Overwegingen bij het aanschaffen van een telescoop: www.dekoepel.nl/sterrenkijker De telescoop bestaat in 2008 400 jaar! www.inventionofthetelescope.eu 2009: het jaar van de astronomie www.astronomy2009.nl Wikipedia: De werking van het menselijk oog http://nl.wikipedia.org/wiki/Menselijk_oog Wikipedia: reflectie http://nl.wikipedia.org/wiki/Reflectie_%28straling%29 Wikipedia: licht http://nl.wikipedia.org/wiki/Licht Wikipedia: lenzen. Lees alles over hoe lenzen werken http://nl.wikipedia.org/Lens_(optiek)
Sites voor kinderen Over satellieten Kidsplanet; wat is een satelliet, hoe komt hij in de ruimte en wie doet dat? www.kidsplanet.nl/planet/show/id=855165/contentid=20321 Over telescopie(satellieten) Telescopen. Het verschil tussen een lenzentelescoop en een spiegeltelescoop. www.sterrenkids.nl/page.php?59 Uitleg en proefjes over licht: http://nl.wikibooks.org/wiki/Wikijunior:Natuurkunde/Licht Maak een lens van gelatine (engels): http://www.csiro.au/resources/ps1uw.html Zo werkt licht en lenzen: http://www.obs-erasmus.nl/leefwereld/groep8/les22/les22.htm Dit zijn de optische instrumenten die we kennen (engels): http://www.msnucleus.org/membership/html/k-6/as/scimath/k/assmk_9a.html Speel met lenzen en lichtbreking: http://www.technopolis.be/nl/index.php?n=4&e=48&s=281&exp=22 Licht, en hoe is het opgebouwd? En wat doet het? http://www.hetklokhuis.nl/lees/dossiers/read/dossier_pagina.cfm?did=C51C071E%2DD601%2D40C2 %2DA1A77254B82D6DC6&pnr=1 Hoe zwaar ben je op een andere planeet? En hoe oud? http://www.unawe.org/unawe_tools/index.php?page=magnification Voor de bovenbouw PO en onderbouw VO is er een Belgisch project: Stimulus. Op deze website staan een aantal projecten op het gebied van techniek, chemie, biologie en fysica die online gedaan kunnen worden. Enkele voorbeelden; hoe werkt een GSM? Hoe werkt GPS? Hoe maak je vuurwerk? http://www.stimulus.eu/stimulusmenu.swf Boeken voor leerkrachten Telescopen en satellieten Het heelal – Ooggetuigen Bevat enkele bladzijden met informatie over telescopen en satellieten. Robin Kerrod ISBN: 90-76900-83-3 Natuuronderwijs inzichtelijk In dit boek worden veel natuurkundige verschijnselen uitgelegd aan de hand van de doelgroep (basisonderwijs), waaronder lenzen en licht. Carla Kesbergen en Amito Haarhuis ISBN: 90-469-0006-1
Genieten van de sterrenhemel Het heelal, de bouw van het zonnestelsel en een bespreking van diverse hemelverschijnselen. Met behulp van veel illustraties wordt informatie gegeven over het heelal, het zonnestelsel en met namen de sterren, én het waarnemen ervan. Rob Walrecht ISBN: 97-8907-70-520-13 Winkler Prins Encyclopedie van ruimtevaart Naslagwerk over de ruimtevaart, dat gekoppeld is aan een aparte website met extra informatie. Met korte teksten en veel illustraties. Voor de betere leerling ook geschikt. Ian Graham ISBN: 90-274-2231-1 Boeken voor leerlingen (informatief) Over satellieten Satellieten nu en in de toekomst Een boek over alle aspecten van satellieten: geschiedenis, hoe werkt het, lanceren, functies, etc. Steve Parker Vanaf ca. 10 jaar. ISBN: 90-5495-280-6 Satellieten Een boek over de geschiedenis en toepassingen van de satelliet. Steve Parker Vanaf ca. 11 jaar. ISBN: 90-5495-337-3 De ruimte ontdekken Aan de hand van vragen wordt informatie gegeven over het bestuderen van het heelal en de ruimtevaart, waaronder satellieten en telescopen. Met proefjes, weetjes, legenden en verhalen, gekleurde tekeningen en foto’s. Cynthia Pratt Nicolson Vanaf ca. 10 jaar. ISBN: 90-5483-639-3 Wetenschap en techniek Een zeer breed informatief boek, waarin o.a. uitgelegd wordt over satellieten, reflectie, communicatie, straling, etc. Millennium Encyclopedie Vanaf ca. 13 jaar. ISBN: 90-209-3849-5 Over ruimtevaart in het algemeen Inzicht in het heelal In korte hoofdstukken met veel gekleurden tekeningen en kleurenfoto’s wordt informatie gegeven over zaken die met ons heelal te maken hebben. Stuart Clark Vanaf ca. 11 jaar. ISBN: 90-5426-068-8 De geïllustreerde ruimteatlas voor de jeugd Per bladzijde wordt een thema uitgelegd. Hierbij wordt veelvuldig gebruik gemaakt van gekleurde tekeningen en kleurenfoto’s. Robert Burnham Vanaf ca. 11 jaar ISBN: 90-209-4138-0
Het beste boek over astronomie In korte hoofdstukken met veel gekleurde afbeeldingen wordt van alles verteld over planeten, manen, sterren, maar ook over grote uitvindingen en de geschiedenis van de ruimtevaart. Carole Stott Vanaf ca. 11 jaar ISBN: 90-257-3673-4 Boeken voor leerlingen (verhalen) Stripboek Cassini-Huygens Aan de hand van een stripverhaal wordt verteld hoe een ruimtesonde tot stand komt, en wat zo’n sonde in de ruimte gaat doen. Eric Pailharey en Fred Vignaux Vanaf ca. 9 jaar ISBN: 92-9092-771-2 http://www.esa.int/esapub/br/br228/br228nl.pdf Clips en programma’s Over Satellieten Hoe weet een satelliet waar hij heen moet? - je ziet hoe een satelliet vliegt en navigeert duur: ongeveer 6 minuten. http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/3085293 telebliknummer: 3085293 Klokhuis. CanSat. Volg enkele klassen die meedoen aan het CanSat project. - Het lanceren - Uitleg over het werken van de satelliet en de eenvoudige raket. - Duur: 10 min. Klokhuis: http://player.omroep.nl/?aflID=6205947 Teleblik: Noorderlicht, aardobservatie - Verschillende typen satellieten - Geschiedenis van de satelliet - Toepassingen van aardobservatiesatellieten http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/1670504 telebliknummer: 1670504 Teleblik: Jules Unlimited - Over de bescherming die een satelliet in de ruimte nodig heeft. http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/1539499 Telebliknummer: 1539499 Over communicatiesatellieten Teleblik: Polygoonjournaal na eerste succesvolle satellietverbinding - Biedt een leuk perspectief tegen de ‘gewoonheid’ van satellieten nu. http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/86691 Telebliknummer: 86691
Over telescopiesatellieten Teleblik: De telescopen van Huygens - En hoe hij Saturnus ontdekte http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/2857995 Telebliknummer: 2857995 Teleblik: Satellieten, telescopen en het zonnestelsel. - Wat is een satelliet - Wat is een telescoop - Een beetje geschiedenis van de telescoop http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/1566782 Telebliknummer: 1566782 Teleblik: De uitvinder van de telescoop, Huygens - Informatie over de andere prestaties van Huygens. http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/2857999 Telebliknummer: 2857999 Over ruimtevaart in het algemeen Teleblik: Zonnecellen - Hoe worden ze gemaakt? - Wat zijn de toepassingen? - Kun je er zelf een maken? - Waarom hebben wij als mensen geen zonnecellen? http://web.teleblik.kennisnet.nl/tsr/player/po/fid/15666 Telebliknummer: 15666 Tips voor uitjes: Space Expo In dit museum zie je echte satellieten en raketten, en leer je van alles over het leven van een astronaut. Rondleidingen zijn beschikbaar (€25 per uur per gids). www.space-expo.nl Museum Boerhaave in Leiden heeft van 11-9-2008 tot 19-4-2009 een tentoonstelling ter ere van het 400 jarig bestaan van de telescoop. Er is een boekje uitgegeven ter gelegenheid van dit jubileum, en in het museum is een speciale rondleiding langs de belangrijkste telescopen. Meer informatie op de website; www.museumboerhaave.nl. Sterrenwachten Wil je zelf eens een telescoop van dichtbij bekijken? Op deze lijst staan alle sterrenwachten in Nederland. Kijk of er ook een sterrenwacht bij jullie school in de buurt is! http://www.dekoepel.nl/sterrenwachten.html eXplorion, Heerlen. Workshop raketbouw Leerlingen bouwen en lanceren een raket die 100m hoog gaat. Ze leren de raket kennen als ‘vrachtauto’ voor de ruimte, maar ook de satellieten die je met zo’n raket lanceert. Duur: 40 min. Kosten: 1,50 p.p. www.eXplorion.nl
