Verslag Deelsessie ´De Groene Legenda´ Jaar van de Ruimte, 15-1-2015
Achtergrond Na vijftig jaar van zorg voor het landschap op rijksniveau is er nu - na de decentralisatie van het ruimtelijk beleid - niet veel meer van landschapsbeleid op nationaal niveau terug te vinden. Ondertussen gaat de transformatie van het Nederlandse cultuurlandschap voort, soms als gevolg van grote programma’s zoals energietransitie en deltaprogramma, soms door allerlei aanpassingen van de agrarische condities zoals de vergroening van het GLB en het afschaffen van de melkquota. De provincies bezinnen zich ook op hun publieke verantwoordelijkheid voor landschappelijke kwaliteit en vullen dat momenteel verschillend in. Door de versnipperde aanpak en de sterke neiging het primaat bij burgers en maatschappelijke organisaties te leggen raakt het cultuurlandschap onderhevig aan fragmentatie en talloze compromissen. Het landschap verliest snel zijn betekenis als ruimtelijk integratiekader dat zijn eigen kwalitatieve benadering vraagt. Reden genoeg om een zoektocht te starten naar de relevantie en inhoud van een groene legenda als input voor de ontwikkeling van de nieuwe nationale Omgevingsvisie. - Voorzitter: Rob Janmaat, Landwerk - Boegbeeld en inleider op de stellingen: Eric Luiten, Rijksadviseur voor Landschap en Water (CRa) - Samenvatters: Stephan Hermens, Kim Klaassen Bos Aan de hand van verschillende onderwerpen zijn door Eric Luiten 4 stellingen opgesteld, geformuleerd in de ‘ik’-vorm. De reacties hierop vanuit het publiek zijn in dit verslag ook beschreven.
De kwaliteit van de groene ruimte Waar staan we nu op het gebied van landschap? Er is een kantelpunt op bestuurlijk, maatschappelijk en inhoudelijk niveau. Wat is er overgebleven van het landschap, de groene ruimte, na alle stedelijke ontwikkeling? Bij rode ontwikkelingen wordt groen als compenserende maatregel ingezet en als legenda-eenheid opgenomen. Rood en groen komen samen terug in het VINEX-programma. In de 20e eeuw heeft er wederopbouw van stad en landbouw plaatsgevonden. Er was een agrarische en landschappelijke revolutie dat op Rijksniveau werd bepaald: de landinrichtingsplannen. We hadden de wederopbouwlandschappen op het platteland dat een reusachtige transformatie tot gevolg had. Daarnaast waren er ook verzachtende maatregelen als de landschapsbouw. Het beleid bleek moeilijk grijpbaar. Het is niet gelukt om goed nationaal beleid op te stellen. Het is een eeuw van verlies op het gebied
1
van landschap. Het blijkt lastig te zijn om goed landschapsbeleid te definiëren. Er bestaat een typisch Nederlands beeld van grasland met koeien met op de achtergrond de stad. Er zijn veel structuren verloren gegaan. Het verschil in opvatting/waardering wordt duidelijk als de blik wordt gericht op Flevoland. In de ene publicatie krijgt deze de waardering 0 omdat er niets ‘oud’ is. Bij Alterra krijgt deze juist een hoge waardering vanwege de gaafheid van dit jonge landschap. Er zijn veel verschillende abstractieniveaus / beschouwingsniveaus, zoals de landschapssystemen, structuren en patronen.
Stelling 1: Ik vind dat de kwaliteit van de groene ruimte in balans is gebleven met de enorme economische en demografische groei in de 20e eeuw. Argumenten voor en tegen vanuit de zaal: o
Dit geldt niet voor de ecologische kwaliteit.
o
Landschap is van niemand geworden. We hebben meer eigenaren nodig.
o
De Randstad is meer open dan dat er sprake is van landschap.
o
De kwaliteit van het landschap in Twente gaat steeds verder achteruit. De landschapselementen als houtwallen en singels verdwijnen steeds meer. Op natuur is een veel sterker regime dan op landschap.
o
Landschap is nu vooral een economisch belang, zoals de recreatielandschappen. Dit is wel meer in balans gebracht.
o
Er is veel wisselend beleid. Aan de ene kant doen we alles aan de parels als Katwijk en Hondsbossche Zeewering, maar elders treedt er verloedering op.
o
In de ondergrond/watersystemen is veel verslechtering. Het is wel goed gegaan in vergelijking met andere metropolen.
o
Er is grote variatie. Rond water en ruimte is veel goed gegaan, maar rondom VINEX is het diepe droefenis.
Stemming: Eens: 8; Oneens: 8
Ontwikkelingen Er zijn verschillende ontwikkelingen gaande. Eén daarvan is de grote wateropgave, Wateragenda (Deltaprogramma, Ruimte voor de rivier), waar miljarden in het Deltafonds voor de komende jaren beschikbaar voor zijn. De tweede ontwikkeling is de energietransitie, met verschillende interpretaties van schaalniveaus en expressies. Een derde ontwikkeling is de vergroeningsverplichting van het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB). Vergroening leidt zeker voor kleigebieden/akkerbouw tot verplichtingen. Dit kan autonoom/spontaan worden opgepakt, of juist wat meer vanuit een visie. Een vierde ontwikkeling is de leegstand als gevolg van enorme schaalvergroting. Een voorbeeld hiervan is de familie Kok uit Amersfoort, afgelopen zondag te zien in een
2
documentaire op de televisie. Zij zijn tegen de stroom van stadsuitbreiding in op hun locatie gebleven. In he begin zaten ze vooral in de weg. Nu wordt hun bedrijf gekoesterd vanwege hun biologische bedrijfsvoering. Er is een grote beweging door schaalvergroting. Afschaffing van het melkquotum zal dit nog gaan versterken. Er gaan veel agrarische bedrijfsgebouwen vrijkomen. De 70er jaren stallen (asbest) zijn een probleem. Stelling 2: Ik vind dat de ontwikkelingen die zich nu voordoen in de groene ruimte het cultuurlandschap geweld aan doen. Argumenten voor en tegen vanuit de zaal: o
Ontwikkelingen brengen veel kansen met zich mee en worden soms ook wel benut. We (waterschap) zijn te veel gewend aan sectoraal werken, daar liggen nog kansen.
o
Het cultuurlandschap is een weerslag van oude ontwikkelingen. Dat nieuwe ontwikkelingen daar op gespannen voet mee staan is logisch. Echte nieuwe structuren komen nog. We staan nu nog aan het begin van een houdbaar cultuurlandschap.
o
Het cultuurlandschap is altijd in ontwikkeling geweest. Ontwikkelingen zouden cultuurlandschap moeten verrijken. Daar houden we op dit moment rekening mee. De essentie van het cultuurlandschap is dat het altijd in beweging is. Het is belangrijk dat het cultuurlandschap leesbaar blijft.
o
Flevoland heeft te weinig samenhang. Het is misschien wel een leefbaar landschap, maar geen herkenbaar landschap.
o
Er moet goed gekeken worden naar de energie-opgave bij landschap. Er moet ruimte zijn voor meer water en windturbines, op een zorgvuldige manier, dus kwaliteit leveren.
o
Behoud door ontwikkeling, door de inzet van ontwerpers. Nieuwe beleving creëren en onderscheid maken. Een windmolenpark in de Beemster is iets anders dan in het Wieringermeer.
o
Subsidieregels vragen om gescheiden trajecten. Dit maakt het lastig om ontwikkelingen te combineren en maakt faciliteren steeds moeilijker. We moeten nu werk met werk maken.
Stemming: Eens: 5; Oneens: 7
Bezorgdheid Landschap is een sterk merk. Er is vaak veel weerstand tegen de aantasting van het landschap. Dit komt niet zozeer voort uit een direct belang, maar meer vanuit ideologisch belang. Dit is nu een gelegitimeerde positie, maar heeft ook zijn schaduwkanten. Het leidt vaak tot vertragingen waardoor de infra-projecten wel tot drie maal zo veel kunnen gaan kosten. Weerstand leidt dan ook tot hoge kosten.
3
Stelling 3: Ik vind de maatschappelijke bezorgdheid over de groene ruimte niet effectief. Argumenten voor en tegen vanuit de zaal: o
In Twente is er veel bezorgdheid over de boerenerven. Er is daarvoor dan ook een Erventransitiedag georganiseerd. Niemand heeft hiervoor nog een oplossing.
o
In de tijd van Henk Bleker manifesteerde maatschappelijke bezorgdheid zich niet. De grootste zorg is de slechte verbinding tussen de burger en het landschap.
o
De tunnel door het Groene Hart heeft veel geld gekost. Dit geld had beter ingezet kunnen worden.
o
De maatschappelijke bezorgdheid is nu niet goed georganiseerd. De omgeving wordt vaak te laat in het proces op de hoogte gebracht, als de beslissingen al genomen zijn. Aanpassingen in dat stadium zijn extra duur.
o
Groene ruimte krijgt te weinig erkenning. Het moet effectiever gemaakt worden. We moeten weer gaan beseffen dat groene ruimte met kwaliteit de economie helpt.
o
Het is lastig dat bezorgdheid meestal voortkomt vanuit de eigen situatie. Dit leidt bij mitigerende maatregelen tot een stapeling van individuele wensen.
o
Organisaties die de groene ruimte beschermen zijn nogal versnipperd, waardoor het minder effectief is. Het kan effectiever worden door met partijen aan de voorkant te spreken. Plannen zijn in eerste instantie vaak te goedkoop. Inspraak resulteert vaak in kwaliteitswinst. We moeten de handen in een slaan.
Stemming: Eens: vrijwel gehele groep; Oneens: 1
Zorg Het landschapsbeleid uit de Nota Ruimte heeft tot weinig geleid. Na 30-40 jaar pogingen om tot landschapsbeleid te komen kan geconstateerd worden dat het niet is gelukt. Het neo-liberale kabinet Rutte1 (Bleker/Schultz) heeft alles geschrapt waar onder de Nationale Landschappen, Rijksbufferzones, RodS. De beleidscategorieën worden niet meer op beleidsniveau geagendeerd. Institutionele organisaties als Dienst Landelijk Gebied zijn opgeheven en Staatsbosbeheer moet met een aanzienlijk lager budget verder. Provincies worden geacht het nu op te pakken. CRa doet momenteel een quickscan naar de wijze waarop de provincies landschapsbeleid voeren. Hierbij rijzen de vragen als: Is er nog samenhang? Hoe verhouden provinciegrenzen zich tot landschappelijke kwaliteit? Landschap is ‘uit’. Ruimtelijke kwaliteit is ‘in’. Zijn corporate partijen zoals Eneco, VGZ, Heijmans, Campina en K3Delta de nieuwe adoptieouders van het landschap?
4
Stelling 4: Ik vind de corporate zorg voor de kwaliteit van de groene ruimte de publieke verantwoordelijkheid moet overnemen. Argumenten voor en tegen vanuit de zaal: o
Het landschap is een publieke verantwoordelijkheid.
o
Campina is niet zo zorgvuldig met boeren: pleit voor publieke rol. Bedrijven hebben een belangrijke rol, maar laat het ze niet overnemen. Het is een taak voor ons allemaal, we zijn allemaal verantwoordelijk. De drinkwaterbedrijven moeten er ook bij betrokken worden.
o
Recreatieschappen zijn onbestuurbaar geworden: hier moet iets op gevonden worden. Natuur en recreatie moeten meer met elkaar verbonden worden.
o
De overheid moet een duidelijk beleidskader bieden. Daarbinnen ligt een rol voor ondernemers.
o
Vaak gaat het bij terreinbeheerders heel goed met inzet van vrijwilligers. Moeten de waarde voor corporate organisaties uitputten: dan waarborg je wel kwaliteit: klantbinding door koppeling landschap met product.
o
Bedrijven hebben alleen interesse in geld verdienen: dit gaat voor landschap niet werken.
o
Als overheid flexibeler wordt en het bedrijfsleven meer ruimte geeft, liggen er wel kansen. Dan kunnen bedrijven hun eigen kwaliteit definiëren. Hierover moet je met elkaar in gesprek gaan. Dit moeten we met zijn allen doen. Hier ligt ook voor corporate een taak. Het gaat niet alleen om geld verdienen. Door maatschappelijke betrokkenheid kun je juist meer geld verdienen en heeft het ook voordeel. Zij zouden bijvoorbeeld ook eigenaar van landschap kunnen worden.
Stemming: eens: 3; oneens; kleine meerderheid
Tweets We kiezen de stelling waar een grote meerderheid voor is: o
Ik vind de maatschappelijke bezorgdheid over de groene ruimte niet effectief
Als nabrander wordt een stelling toegevoegd: o
Er moet een groene legenda komen
5
