Van een gouden verleden naar een gouden toekomst?

ING Economisch Bureau

Van een gouden verleden naar een gouden toekomst? Uitdagingen voor Nederland handelsland

Inhoud en samenvatting Op zoek naar de bron van het exportsucces Nederland heeft zijn welvaart voor 38% te danken aan de export. Aan welke kwaliteiten is dit exportsucces toe te schrijven? En wat zijn de grootste uitdagingen om die positie te behouden? En welke antwoorden zijn denkbaar op deze uitdagingen? Dit analyseert het ING Economisch Bureau in deze publicatie.

De bron: Eeuwenlange geschiedenis drukt zijn stempel (p.3) De waterrijke ligging heeft onze handelsgeest en internationale oriëntatie gevormd. Al eeuwenlang is een belangrijke bron van welvaart dat Nederland de wereld ‘afschuimt’ op zoek naar grondstoffen en producten, om die in Europa af te zetten.

De kwaliteiten: De sterke delta en handelsgeest (p.4) Het huidige exportpakket van Nederland is voor meer dan de helft toe te schrijven aan de ligging, sterke infrastructuur en de handelsgeest van Nederland. Zij zijn belangrijk voor de grote hoeveelheid wederuitvoer door Nederland, maar ook cruciaal voor veel producten van Nederlandse makelij.

De kansen: wereldhandel slaat hoger groeipad in (p. 5) Globalisering zet nog verder door, productketens zijn mondiaal. De internationale handel blijft groeien op een hoger tempo dan de economie. Nederland zal als handels- en toevoerland hiervan mee profiteren.

De uitdagingen: internet en een vergrijzend Europa (p.6) Vergrijzing drukt het groeipotentieel van Europa de komende decennia. Daarnaast zullen 3D-printen, de circulaire economie en hernieuwbare energie de benodigde toestroom van grondstoffen naar Europa beperken. De goederenstromen binnen Europa kunnen hierdoor juist toenemen. Voor de handelsgeest is het internet de grootste uitdaging: Wereldwijde vraag en aanbod kunnen elkaar makkelijker vinden en handel verschuift naar het internet. De rol van Nederland als handelsland staat hierdoor onder druk.


Van een gouden verleden naar een gouden toekomst / augustus 2015

Antwoord I: de nieuwe handelsgeest (p.7) Om ‘grip’ te houden op de steeds transparantere en toegankelijkere wereldmarkt moet de Nederlandse handelsgeest verrijkt worden met organisatiekracht en digitale kwaliteit, zodat Nederland kan groeien als ‘market maker’ en regisseur van de wereldwijde ketens.

Antwoord II: de nieuwe handelsroutes (p. 8) De rest van de wereld krijgt de komende decennia steeds meer koopkracht, en Europa heeft producten die daar in toenemende mate aan de man gebracht kunnen worden. Door meer export van Europese producten te gaan verzorgen kan Nederland hier meer van profiteren. Daarnaast vormen de toenemende handelsstromen binnen Europa een kans.

2

Nederland succesvol exportland De achtste goederenexporteur ter wereld Nederland is een van de meest open en internationaal verbonden landen in de wereld. In 2014 werd voor ruim € 430 miljard aan goederen uitgevoerd. Daarmee is Nederland de achtste exporteur van de wereld, net achter Zuid-Korea. In Europa moeten alleen Duitsland en Frankrijk worden voorgelaten (bron: UNCTAD).

Ontwikkeling Nederlandse export in (€ mld.)

400

Europa blijft dominant Het belang van Europa voor de Nederlandse export is nog altijd zeer groot. Bijna alle wederuitvoer gaat naar Europa, in 2014 ging het om 85 procent en dit is sinds 2002 slechts licht gedaald (van 89%). In de Rotterdamse haven is dit goed te merken: meer dan zeventig procent van de overslag daar is inkomend. Vanuit de Rotterdamse haven varen schepen met lege containers weer terug naar met name Azië. Met de toenemende koopkracht in de rest van de wereld is wel een geleidelijke verschuiving ontstaan. Vroeger was zelfs tachtig procent van de overslag in Rotterdam inkomend. Bovendien bestaat het pakket nu niet alleen meer uit grondstoffen, maar ook uit geproduceerde producten zoals elektronica en kleding.


46%

300 200

Grotere rol als puur ‘handelsland’ Door het succes van de exportmotor is de waarde van de goederenexport in twaalf jaar verdubbeld (figuur). De wederuitvoer - het verhandelen van geïmporteerde goederen die vrijwel niet bewerkt worden - groeide in deze periode harder dan de export van in Nederland geproduceerde goederen. Hierdoor is dit opgelopen tot bijna de helft van de waarde van alle exporten. Het gaat daarbij relatief vaak om machines, apparaten en andere consumentenproducten. Aan wederuitvoer wordt wel minder verdiend. Per euro is de bijdrage met acht cent een zevende van het de opbrengst van Nederlands product. Zie hiervoor ook ING Nederland handelsland 1 en Nederland handelsland 2.

Groei totaal 86% (5,3% per jaar)

500

€432,5 mld.

42%

100 Bron: CBS

0 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Uitvoer Nederlands product Wederuitvoer

Nog altijd een aanvoerland over zee:

71%

van de Rotterdamse havenoverslag is inkomend

Vooral Europa als afzetmarkt: Aandeel in Nederlands product:

Flink aandeel fossiel:

17%

73%

, wederuitvoer:

85%

van de exportwaarde is toe te schrijven aan minerale brandstoffen.

Multinationals domineren export:

82%

van de exportwaarde komt voor rekening van multinationals.

VOC-verleden heeft nog steeds invloed De waterrijke ligging heeft onze handelsgeest en internationale oriëntatie gevormd. Al eeuwen geleden ‘schuimde’ Nederland de wereld af op zoek naar grondstoffen en producten, om die in Europa af te zetten. Vroeger voeren de zeeschepen ook onder Nederlandse vlag, maar de rol in de zeevaart is nu klein. Nu heeft Nederland met meer dan 50% marktaandeel een leidende positie in de Europese binnenvaart.


3

Export gestoeld op handelsgeest en logistieke data Beoordelen waar Nederland goed in is Het ING Economisch Bureau heeft het totale Nederlandse exportpakket op basis van CBS data voor 2014 beoordeeld op basis van het type goederen, de bestemming en of het om wederuitvoer of Nederlands product gaat. Hieruit volgt dat 60% van de exportwaarde is toe te schrijven aan de handelsmentaliteit en de voordelen van de logistieke delta waarin we opereren (zie bijlage voor toelichting)

Handelsgeest Nederlanders staan bekend als handelaren. Dit komt tot uiting in de kennis van markten, prijzen, talen en netwerkkracht. De handelsgeest heeft wortels in de Gouden Eeuw. Vroeger ging het vooral om het inkopen en invoeren van grondstoffen en tropische producten. Nu gaat het meer om producten als machines, kleding, woninginrichting, elektronica en medicijnen. Maar ook producten van Nederlandse makelij profiteren van deze kwaliteit. Voorbeelden van handelsbedrijven zijn: VITOL, Cargill, Koopmans international (non-food) Flora Holland, Greenery, ZON Fruit & vegetables, Kennemer visgroep, Fruitmasters. Deze sector bestaat vooral uit MKB-bedrijven.

4% 10% 31% Totale Nederlandse exportwaarde in 2014: € 433 mld.

18%

9% Logistieke delta Nederland heeft een unieke ligging aan de Noordzee en in de Rijndelta. De dichte en efficiënte infrastructuur met de zeehavens, luchthaven, (water) wegen, spoor en binnenhavens bouwen hierop voort. Zo is Nederland marktleider in de Europese binnenvaart. Daarnaast beschikken Nederlandse bedrijven over goed ontwikkelde logistieke expertise. De digitale infrastructuur wordt hierbij steeds belangrijker. Dit maakt zowel de wederuitvoer mogelijk, maar is ook van groot belang voor bijvoorbeeld de zware industrie. Voorbeelden van grote logistieke bedrijven zijn: VOPAK, DHL, DB Schenker, Kuhne Nagel, UPS SCS, Bakker logistiek en DSV. Ook de zeehavenbedrijven en terminalexploitanten zoals de ECT en APMT en vele MKBbedrijven spelen een belangrijke rol.


28%

Beschikbaarheid van gas/energie is op twee manieren bepalend voor het succes als exportland: Nederland is ten eerste gasexporteur als gevolg van de natuurlijke aanwezigheid van gasvoorraden. Gas heeft daarnaast ook een belangrijke functie als energiebron in de agrarische sector en de chemie. Nederlandse bedrijven importeren ook gas en andere energiedragers en handelen daarin op de wereldmarkt. De NAM (exploratie), Gasunie (infrastructuur), Gasterra (handel) en de energiemaatschappijen zijn bedrijven die hierin actief zijn.


Kwaliteit van de chemische sector Nederland heeft een groot (petro)chemisch cluster. Dat komt in sterke mate door de ligging en de Rotterdamse haven en door beschikbaarheid van aardgas. De kwaliteit van deze sector heeft vanzelfsprekend ook invloed. Producten zijn vooral veel brandstoffen en ook kunststoffen en medicijnen. Voorbeelden van chemische bedrijven zijn: Akzo, Air products, Dow Chemical, DSM,Sabic, en Shell. Kwaliteit van de agrarische sector Nederlandse agrarische producten staan hoog aangeschreven in exportlanden. Het gaat dan bijvoorbeeld om groenten, bloemen, kaas en zuivelproducten . Kenmerkend is de hoge productiviteit, de cultuur van openheid en samenwerking (met andere bedrijven en in de driehoek met onderwijs- en onderzoeksinstellingen en overheid) en de stabiel hoge kwaliteit van de producten. Voorbeelden van bedrijven zijn: Friesland Campina, Vion, Aviko, maar vooral veel agrarische MKB-bedrijven. In de zadenbranche zijn Syngenta en Rijk Zwaan grote exporteurs. Kwaliteit van de maakindustrie: Nederland is nog steeds een land met hoogwaardige maakbedrijven, die internationaal opereren. Specifieke niches zijn bijvoorbeeld foodprocessing machines, technische apparatuur, specialistische schepen en vrachtwagens. Voorbeelden van bedrijven zijn: DAF, VDL, ASML, Royal IHC-Merwede, Damen Shipyards, Nedap, Philips, NXP semiconductors, Marel-Stork, Lely industries, Thales, maar ook vele MKB-bedrijven.

4

Kansen om te groeien blijven er, vooral buiten Europa Wereldhandel slaat weer hoger groeipad in De Nederlandse export vertoont een sterke samenhang met de wereldhandel. Sinds 2012 groeit de wereldhandel niet langer sterker dan de wereldeconomie. Ondanks drukkende effecten als afnemende groei in China is de verwachting van het ING Economisch Bureau dat de wereldhandel de komende jaren weer een sterker groeipad in zal slaan. Hier kan ook Nederland van profiteren. Eén van de belangrijke drivers hierachter is dat de globalisering verder doorzet en productketens steeds meer worden opgeknipt. Het verplaatsen van productie naar lagelonenlanden is nog niet voorbij. Ook vrijhandelsverdragen blijven bijdragen aan de groei van de wereldhandel. Voor een uitgebreide analyse zie ING: The world trade come back. Dit is belangrijk voor Nederland als aanvoerland voor Europa: de mate waarin het continent producten uit andere continenten haalt blijft hierdoor groeien. Zowel voor de logistieke rol van Nederland als voor de rol in de handel is dit van belang.



5

De uitdagingen van de Nederlandse export Groei, maar de exportpositie gaat een uitdagende tijd tegemoet De wereldhandel blijft dus groeien, en ook de Nederlandse export zal blijven groeien. Het groeitempo staat door een aantal trends op termijn echter wel onder druk. Bovendien zal de samenstelling van het exportpakket veranderen. De belangrijkste trends zijn: Digitalisering en opkomst van de interneteconomie gevolg: markten worden transparanter, vraag en aanbod vinden elkaar makkelijker, transactiekosten dalen, de rol van de handelaar neemt af Vergrijzing en afnemende groei in Europa gevolg: de koopkracht van Europa groeit minder snel, de aanvoer naar Europa groeit minder sterk, terwijl de vraag in de rest van de wereld wel blijft groeien Het ontstaan van een circulaire economie met sluitende productketens en hergebruik van grondstoffen gevolg: minder grondstoffen van overzee nodig en groei van afvalstromen in de eigen regio, de aanvoer naar Europa groeit minder sterk, binnen Europa nemen de stromen toe De opkomst van hernieuwbare energie gevolg: minder aanvoer van fossiele grondstoffen naar Europa door de komst van lokale opwekking en bronnen Groei van 3D-printing op lange termijn gevolg: er zal meer lokaal worden gemaakt en de aard van de gebruikte grondstoffen verandert daarbij, minder toevoer van containers, meer bulk (granulaat) naar Europa Smelten Noordelijke IJszee en spoorverbinding met Azië gevolg: de reistijd van China naar Europa wordt ingekort van veertien tot twaalf dagen en traditionele handelsroutes via zee voor aanvoer naar Europa komen ter discussie ING Economisch Bureau


6

Antwoord 1: De nieuwe handelsgeest: van groothandelaar naar ketenregisseur De uitdaging: de handelaar is minder nodig door internet Intensiever gebruik van internet leidt tot toenemende transparantie van de wereldmarkten. Het wordt makkelijker om contact te leggen, relaties te onderhouden en ‘koopjes’ te vinden. China start bijvoorbeeld met Alibaba.com zijn eigen marktplaats. Steeds meer ‘handel’ vindt dus online plaats en hoeft niet altijd meer via Nederland als handelsland te lopen. De antwoorden: Regie voeren - Nederlandse bedrijven kunnen trachten een grotere rol als regisseur en market maker te vervullen voor goederen die Nederland niet langer inkomen, maar rechtstreeks van herkomst naar bestemming gaan. Flora Holland, de Aalsmeerse bloemenveiling slaagt erin deze rol te pakken. De bloemen komen lang niet altijd meer voor de veilingklok van Flora Holland, maar gaan onder Nederlandse regie rechtstreeks van leverancier naar afnemer. Digitaal voorop lopen – Ook al is internet een uitdaging voor de handelaar, dan nog is het beter om daarin zelf het voortouw te nemen. Daarvoor is het ook belangrijk dat Nederland voorop blijft lopen met een sterke digitale infrastructuur De basis vasthouden - sterke maak- en agrarische bedrijven zijn nodig om als regisseur te kunnen werken. Daardoor ontstaat binnen Nederland kennis en netwerk op deze gebieden. Hiervoor zijn ook Nederlandse bedrijven die in het buitenland produceren van belang. Organiseer – De Nederlandse groothandel is een versnipperde sector, waarin de organisatiegraad versterkt kan worden. Al met al ontstaat zo wat we de ‘nieuwe handelsgeest’ noemen, een moderne regisseur en market maker voor de wereld.



Diepgewortelde handelsgeest gebruiken om verder te komen De gouden eeuw , waarin Nederland het centrum van de wereldhandel was kon ontstaan door: 1 Een relatief vrije arbeidsmarkt 2 Een ontwikkelde financiële markt (eerste NV met aandeelhouders), 3 Een technologische voorsprong 4 Een diverse, open en een tolerante samenleving die dit mogelijk maakte

7

Antwoord 2: De nieuwe handelsroutes De traditionele handelsroutes van vroeger en nu Grondstoffen, halffabricaten, machines, electronica, kleding, woninginrichting

De nieuwe handelsroutes van de toekomst Machines en apparaten, vervoermiddelen, halffabricaten, agrarische producten

inkopen in

VS

China

verkopen aan

Japan Maleisië Brazilië

VS

China

Brazilië

Korea

Turkije

Nederlandse handelaren

Nederlandse handelaren

(vooral groothandels)

(vooral groothandels)

Duitsland België Frankrijk Verenigd- Koninkrijk

Italië

Tjechië

Duitsland België Frankrijk Verenigd Midden- en Koninkrijk Oosteuropese EU-landen

verkopen aan

inkopen in

De uitdaging: Minder behoefte aan toevoer via Zee naar Europa Een afvlakkende koopkracht, de circulaire economie, duurzame lokale energie-opwekking, 3D-printen: de groei van de toevoer aan Europa staat hierdoor onder druk. Dit heeft invloed voor Nederland als ‘gateway to Europa’. Het antwoord: Europa naar de rest van de wereld brengen Nederland is nu met de handelsfunctie vooral gericht op het inkopen in de wereld en dit verhandelen en doorvoeren naar landen in West- Europa. Door in te zetten op het verhandelen van Duitse en Europese producten naar (grote landen in) de rest van de wereld (zie ook box) kan Nederland meer profiteren van een stroom met meer groeipotentieel. Dit kan er ook voor zorgen dat vervoersstromen beter in evenwicht komen en lege containers meer worden gevuld (zie ook box)


xx

Een eerste stap is gezet, door betere connecties met Zuid-Duitsland Hamburg en Bremen hebben nu het grootste aandeel in de afvoer van Duitse kapitaalgoederen naar de rest van de wereld. Nederland zou hierin met een gunstige ligging en efficiënte infrastructuur een grotere rol kunnen vervullen. Rotterdam kan als ‘first port of call’ voor zeeschepen immers tijdwinst opleveren. Het Rotterdamse Havenbedrijf Rotterdam zet nu spoorlijnen naar Zuid-Duitsland op, met het oog om daarmee vooral marktaandeel in de aanvoer van grondstoffen voor de Duitse machine-industrie te winnen. Deze verbeterde verbindingen zouden echter nog efficiënter benut worden als ze ook voor afvoer van die kapitaalgoederen ingezet worden.


8

Antwoord 2 De nieuwe handelsroutes vervolg Praten met andere partijen Als we willen groeien in de ‘nieuwe handelsroutes’ dan is buiten de gebaande paden gaan een vereiste. Dat de Nederlandse groothandel deze rol kan spelen is niet vanzelfsprekend. Het gaat immers om heel andere partijen. In plaats van met de verkopers in de rest wereld en de inkopers in Europa is het dan van belang de inkopers in de rest van de wereld en de verkopers in Europa op te zoeken. Hiervoor zijn nieuwe contacten en netwerken nodig die in andere landen actief zijn en die ook vaak in andere sectoren met andere producten te vinden zijn. Scherp blijven op de logistieke concurrentiepositie Als Nederland een grotere rol wil verwerven in de export van Europese producten, dan wordt de logistieke concurrentiepositie ten opzichte van Duitsland en België - die die rol nu meer vervullen - belangrijker. Nederland heeft een sterke reputatie op het gebied van infrastructuur, maar moet wel scherp blijven op dat de voorsprong niet terugloopt (zie figuur). De logistieke kosten spelen immers een rol in het verzorgen van deze goederenstromen. Andere relevante factoren zijn de kosten van overheidsdiensten (vergunningen, grondonderzoek). Bij de bouw van een nieuw warehouse scoren België en Duitsland beide beter dan in Nederland. (Bron: Wereldbank 2015). De gemiddelde bouw van een warehouse in dagen neemt in Nederland minder tijd in beslag dan in België, maar meer dan in Duitsland. Nieuwe Europese handelsstromen bieden ook kansen Nederland kan bovendien profiteren van de groeiende intra-Europa handel die we op termijn verwachten: In de circulaire economie worden meer grondstoffen in de eigen Europese regio verhandeld. De dominante rol in de binnenvaart in combinatie met de handelsgeest stellen Nederland in staat om een sterke rol te spelen bij het vervoeren en verhandelen van deze goederenstromen. Een voorbeeld van zo’n goederenstroom is de handel in schroot (zie box).

Infrastructuur op peil houden: voorsprong slinkt (Beoordeling en concurrentiepositie infrastructuur*) 4,4 4,2

1

2 3

3 8 9

11

4

8

3,8 Score NL 2007 2010

2012

Score België 2014

Bron: Logistics Performance Index 2007-2014/2015, schaal 1-7 *kwaliteit van havens, luchthavens, wegen, spoor, warehouse capaciteit en ICT

Nieuwe groeier in de uitvoer: schroot De circulaire economie gaat een grotere rol spelen in de export. Dat is nu al te zien. Zo is schroot een groeiende goederenstroom in de Amsterdamse haven. In 2014 werd de nieuwe schrootterminal van Alba Group in gebruik genomen en steeg de overslag met meer dan 50% naar ruim 1,1 mln ton. In 2015 stijgt dit verder. Nederlands schroot gaat naar Turkije en bijvoorbeeld Zuid-Europa. Een beperkt deel hoogwaardig materiaal gaat naar Tata Steel in IJmuiden.

Al met al speelt Nederland hiermee in op de ‘nieuwe handelsroutes’, en kan daarmee blijven profiteren van de wereldhandel.



9

Colofon Rico Luman 06-83648954 [email protected] Dimitry Fleming 06-22954875 [email protected] Marieke Blom 06-53904531 [email protected]

Conclusie Nederland is een buitengewoon sterk exportland en dat heeft bijgedragen aan een solide economische basis. Om die kracht te behouden moet Nederland zich goed bewust zijn van de eigen kwaliteiten die daaraan ten grondslag liggen en die verder ontwikkelen. Deze analyse laat zien waar de kracht van Nederland als handelsland vooral ligt: Nederland brengt goederen uit de rest van de wereld naar Europa. Dat komt door kwaliteiten waarover Nederland al eeuwenlang beschikt: een gunstige ligging, sterke logistieke kwaliteiten en een scherpe handelsgeest. In de toekomst kan Nederland profiteren van de blijvende stevige groei van de wereldhandel. Toch kan het groeitempo van de Nederlandse export door toegenomen transparantie, vergrijzing in Europa en verduurzaming op termijn onder druk komen te staan. Nederland kan daarop inspelen door zich meer op te stellen als regisseur van wereldwijde goederenstromen, door Europa naar de wereld te brengen in plaats van andersom, en door een rol te spelen in de goederenstromen van de circulaire economie. Dit is een andere rol dan in het verleden, maar sluit wel aan op wat Nederland al heeft opgebouwd. Omdat deze rol echt anders is dan vroeger is het verstandig om nu te beginnen met het verder ontwikkelen van de Nederlandse exportkwaliteiten. Buitengewoon blijven vraagt ook om buitengewoon snelle en slimme antwoorden op uitdagingen.



10

Bijlage Berekening exportkwaliteiten Voor het toeschrijven van het Nederlandse exportpakket aan achterliggende kwaliteiten hebben we een onderverdeling naar wederuitvoer en export van Nederlands product gehanteerd. We gaan er vanuit dat de wederuitvoer volledig is toe te rekenen aan de logistieke delta en de handelsmentaliteit (zie tabel), er komt immers nauwelijks bewerking aan te pas. Per productgroep is hiervan een schatting gemaakt: Toerekening wederuitvoer Chemische producten (incl. farmacie) Agrarische producten (incl. bloemen, zaden) Machines, vervoermiddelen en halffabricaten en overige producten Energie (minerale olie, kolen, gas)

Waarde in € mld. 31,8 16,5 121,5 29,8

Logistieke delta 50% 50% 30% 70%

Handelsmentaliteit 50% 50% 70% 30%

De export van Nederlands product is anders dan de wederuitvoer in belangrijke mate toe te schrijven aan de kwaliteit van het product zelf en minder aan de logistieke delta en handelsmentaliteit. Ook hiervan zijn per productgroep schattingen gemaakt (zie tabel). De beschikbaarheid van gas/energie speelt hierbij een aanvullende rol. Toerekening export van Nederlands product Chemische producten (incl. farmacie) Agrarische producten (incl. bloemen, zaden) Machines, vervoermiddelen en halffabricaten en overige producten Energie (brandstoffen, gas)

Waarde in € mld.

kwaliteit van de betreffende sector

Logistieke delta

Handelsmentaliteit

Beschikbaarheid van gas/energie

44,0 52,8 92,8 43,2

40% 80% 85% 0%

30% 5% 5% 40%

10% 5% 10% 0%

20% 10% 0% 60%

Gecombineerd met de verdeling van het totale exportpakket en de aandelen van de verschillende productgroepen daarin, leidt dit tot het onderstaande beeld in € mld. Hierbij vertegenwoordigt €433 mld. de totale Nederlandse exportwaarde in 2014. Toerekening exportkwaliteiten Totale export € 432,5 mld. Kwaliteit van de chemische sector Kwaliteit van de agrarische sector Kwaliteit van de maakindustrie Logistieke delta Handelsmentaliteit Beschikbaarheid van energie

Chemische producten

Agrarische producten

Producten van de maakindustrie

Beschikbaarheid van gas/energie

Wederuitvoer

totaal

18 x x 13 4 9 44

x 42 x 3 3 5 53

x x 79 5 9 0 93

x x x 17 0 26 43

x x x 81 118

18 42 79 119 134 40 433

200

De cijfers waarop deze analyse is gebaseerd geven weer voor hoeveel euro Nederland uitvoert. Per euro levert wederuitvoer veel minder op dan binnenlands geproduceerde uitvoer. Indien hiermee rekening wordt gehouden, dan neemt het belang van de kwaliteiten ‘handelsgeest’ en ‘logistieke delta’ af. De ‘kwaliteit van de maakindustrie’ wordt dan de belangrijkste ‘driver’ achter de Nederlandse export. ING Economisch Bureau


11

Van een gouden verleden naar een gouden toekomst?

Recommend Documents