nrc handelsblad › School met een gouden randje Het Vakcollege, een moderne versie van de ambachtsschool, is een groot succes. Maar na de verkoop aan een uitzendconcern dat er geld aan wilde verdienen, kwam het financieel in de problemen. De drie oprichters hadden toen elk al een miljoen euro verdiend. Onderwijs Door onze redacteuren Hugo Logtenberg en Derk Stokmans | pagina 26 - 27 De tube zonnebrand met factor 30+ van Hans de Boer gaat van hand tot hand. Met een groep vrienden wandelt hij het Franse deel van de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela. In acht dagen hebben de zeven mannen 200 kilometer afgelegd. Het uitje is een jaarlijkse traditie. Machtig mooi, vindt De Boer. Mannen onder elkaar. Goed gesprek, de natuur, af en toe een platte grap. Op zondag 27 augustus 2006, de laatste dag van de trip, wandelt De Boer naast zijn vriend Koos de Vos. De Boer, de huidig voorzitter van werkgeversorganisatie VNO-NCW, en onderwijsconsultant De Vos praten over de teloorgang van het techniekonderwijs sinds het afschaffen van de lts en de mts, waar kinderen die graag met hun handen werken een vak leerden. Als voorzitter van de Taskforce Jeugdwerkloosheid heeft De Boer gezien dat juist die kinderen nergens meer terecht kunnen. Het vmbo? Kinderen zitten er uren achter hun boeken. Dat is stukken goedkoper dan praktisch techniekonderwijs: wie met zijn handen leert, jaagt er nogal wat spijkers, bakstenen of waterleidingen doorheen. De uitval bij technische vmbo’s is enorm. In Rotterdam staat de opleiding scheepsbouw op omvallen door een gebrek aan aanmeldingen. Gevolg: een gigantisch tekort aan vakmensen. Toch is er geen politicus in Den Haag die zich er druk om maakt, tot ergernis van de twee. De Boer tegen De Vos: „Zullen wij het dan maar doen?” Dezelfde avond rijdt de vriendengroep terug naar Nederland. De Boer als altijd achter het stuur, De Vos is bijrijder. De rest ligt achterin het busje te slapen. Voorin smeden de twee econometristen een plan voor een moderne ambachtsschool. Een paar dagen later praat De Boer zijn studievriend en zakenpartner Hans Kamps bij. Kamps, ondernemer en Kroonlid van de Sociaal Economische Raad, is meteen enthousiast. Het Vakcollege is geboren en het wordt een succes. Tussen 2008 en 2011 vormen zestig vmbo-opleidingen in het hele land zich om tot Vakcolleges. De centrale organisatie in Amersfoort groeit tot 25 medewerkers. Ze werven scholen, werken aan promotiemateriaal, ontwikkelen lesmiddelen en trainen docenten. Duizenden leerlingen gaan weer met plezier naar school, de slagingspercentages schieten omhoog en docenten en ouders zijn dolenthousiast.
1
De Boer spreekt van een „goudgerande, revolutionaire opleiding”, voor kinderen met „gouden handjes”. „Ambachtsscholen in ere hersteld”, kopt De Telegraaf op de voorpagina. Voor één prestatie vraagt De Boer geen aandacht. Nog voor de eerste leerling het Vakcollege heeft afgerond, hebben hij, Koos de Vos en Hans Kamps het Vakcollege in stilte verkocht aan uitzendconcern USG People. Ze hebben er elk één miljoen euro voor gekregen. De transactie is het keerpunt in het succesverhaal. Scholen komen in verzet tegen het plan van USG om aan de detachering van leerlingen te verdienen. Uiteindelijk haakt USG af. Minister van Onderwijs Jet Bussemaker springt in 2015 financieel bij om „het unieke onderwijsconcept” voorlopig te redden. Waarom greep de overheid niet eerder in? En welke rol speelden de drie oprichters?
Nieuwe lesmethode Hans de Boer trekt zijn gele das nog eens recht. In de Pulchristudio in Den Haag hebben zich op een zomerdag in 2007 dertig vertegenwoordigers van overheidsorganisaties en bedrijven verzameld voor de aftrap van het Vakcollege. „Een eliteschool voor vakmanschap”, zegt De Boer. Scholen die zich aansluiten verzekeren zich van opleidingen met „een diploma- én een baangarantie”. Het Vakcollege gaat opereren volgens het franchisemodel, dat De Boer kent van supermarktketen Plus, waar hij president-commissaris is. Scholen die zich aansluiten voeren een vaste onderwijsformule uit, werken met centraal ontwikkeld lesmateriaal en profiteren van de landelijke naamsbekendheid. Maar er is geld nodig, bovenop de reguliere onderwijsbekostiging. Ze moeten immers een nieuwe lesmethode maken. Het ministerie van Defensie zegt steun toe, net als energiebedrijf Nuon en het Platform Beta Techniek, een stichting die met belastinggeld techniekonderwijs stimuleert. Maar De Boers belangrijkste bondgenoot is USG People. De beursgenoteerde uitzendorganisatie doneert 1,2 miljoen euro voor de eerste vier jaar.
Uitzendbureau Het Vakcollege neemt zijn intrek in een kantoorpand van USG in Amersfoort. De sfeer is opgetogen. Jongensachtig. Een medewerker van het Platform Beta Techniek wordt in deeltijd directeur van de nieuwe organisatie: Martin van Os. Bij het Platform is hij op zoek naar vmbo-scholen die meer aan techniek willen doen. Dat netwerk komt nu goed van pas. De Boer en Kamps dienen als uithangbord. Dat doen ze gratis. Zo nodig praat een van hen twijfelende scholen over de streep. De Boer verzorgt ook de pr, veelal via De Telegraaf. „Niets dan lof voor terugkeer ambachtsschool” en „Gouden handjes melden zich volop bij Vakcollege”, schrijft de krant. Bij de start van het schooljaar 2008-2009 zijn dertien vmbo-scholen omgedoopt tot Vakcolleges. Niet langer volgen de leerlingen er vijftien vakken – het gevolg van de op de
2
vmbo’s vervloekte basisvorming. Ze werken weer tien uur per week met hun handen: zagen, lassen, metselen. Het aantal nieuwe leerlingen neemt voor het eerst in jaren weer toe. De oprichters krijgen op veel plekken geld los. Het Platform Beta Techniek is een betrouwbaar donateur. In de eerste drie jaar draagt het een miljoen euro bij. Met contributie van de scholen betaalt het Vakcollege een deel van de personeelskosten van de organisatie, waar dan tien mensen werken. USG betaalt de rest. De nauwe betrokkenheid van de uitzendreus leidt wel tot enige argwaan bij scholen. „We worden toch geen uitzendbureau?” vraagt een schooldirecteur aan Martin van Os. Die stelt hem gerust. „Welnee.”
Netwerk Toch is dat precies wat USG wil. Vanaf het begin is duidelijk, zeggen betrokkenen, dat USG geld wil verdienen met de Vakcolleges – minimaal 1,5 miljoen euro per jaar, zo blijkt uit een intern stuk uit 2008. Terwijl de pioniersscholen zich in 2008 opmaken voor hun eerste jaar als Vakcollege, worden buiten hun medeweten de eigendomsverhoudingen geregeld. De drie oprichters, USG en directeur Martin van Os krijgen elk 20 procent van de aandelen van de BV waar het Vakcollege onder valt. De oprichters laten Van Os meedoen om zich te verzekeren van zijn onvoorwaardelijke inzet. Van Os, voormalig docent natuurkunde, heeft zo drie petten op: hij werkt bij Platform Beta Techniek dat het Vakcollege subsidieert waarvan hij directeur én mede-eigenaar is. De nieuwe eigenaren kennen elkaar goed. Hans de Boer is de spin in het web. De studievrienden De Boer en Kamps zijn al jaren zakenpartners. De Boer en De Vos werden vrienden nadat ze begin jaren tachtig tegelijkertijd op Curaçao werkten. Met USG-topman Leo Houwen gaf De Boer vanaf 2003 leiding aan het ‘innovatieplatform’ van de uitzendorganisatie. En een van de nevenfuncties van PvdA’er Hans Kamps is het voorzitterschap van de branchevereniging van uitzendorganisaties. Daar is USG’er Houwen weer de vice-voorzitter. Zo is de cirkel rond. Hans de Boer heeft een rechtstreekse lijn met de verantwoordelijke staatssecretaris, Marja van Bijsterveldt (CDA). Die is direct enthousiast over het Vakcollege en zegt haar steun toe. Wel drukt ze partijgenoot De Boer op het hart om met al zijn onderwijsvernieuwingen binnen de wettelijke kaders te blijven. Van Bijsterveldt: „Hans, ik wil hiervoor niet naar de Kamer worden geroepen.” De Boer grappend: „En ik wil er niet voor de gevangenis in!”
Weerribben De lobby voor geld blijft niet beperkt tot Den Haag. Naast vier ministeries dragen provincies en andere publieke instellingen bij aan de ontwikkeling van lesmateriaal. Niet één overheidsorganisatie vraagt het Vakcollege wie er verder subsidie verstrekt. Onderlinge afstemming van de overheidsorganen ontbreekt.
3
Er ontstaat een vliegwieleffect. Eind 2010 zijn er al bijna veertig Vakcolleges. Die bieden een „krachtige beroeps- en loopbaangerichte leeromgeving”, constateert het Amsterdamse Kohnstamm-instituut. Nu wil USG haar investeringen gaan terugverdienen. Voor USG is het Vakcollege een digitale kaartenbak vol „triple A leerlingen”. USG wil deze vaklui gaan detacheren. Zo zou het bedrijf zich een unieke concurrentiepositie verwerven. Maar om zeggenschap over die kaartenbak te krijgen moet het eerst de baas worden bij het Vakcollege. In stilte overlegt de USG-top met De Boer en Kamps over het uitkopen van de oprichters. In december 2010 zijn ze er uit. Op een zondagochtend belt Hans de Boer naar Martin van Os. Die staat met zijn gezin op het ijs in het Overijsselse natuurgebied De Weerribben. USG betaalt de vier aandeelhouders één miljoen euro per persoon voor driekwart van hun aandelen. De resterende aandelen zal USG eind 2016 van ze overnemen, vertelt De Boer. Als het Vakcollege dan genoeg winst maakt, zullen ze ieder nog maximaal 3 miljoen euro ontvangen. Van Os is er even stil van. Verrast hangt hij op.
Vakgilde USG neemt de aandelen op 3 januari 2011 over, ruim voordat de eerste lichting scholieren het Vakcollege heeft afgerond. De scholen krijgen er pas weken later lucht van. Ze voelen zich overrompeld. Het Vakcollege is toch ook hun project? „Het grootkapitaal is binnen”, klinkt het geïrriteerd. De schooldirecteuren voelen er niets voor zich „uit te leveren” aan de markt. Laat staan aan één marktpartij. „De Vakcolleges zijn publieke instanties die nu onderdeel worden van een private organisatie met een winstoogmerk”, concluderen ze. USG negeert de onvrede en trekt de teugels aan. Het benoemt een nieuwe directeur bij het Vakcollege: Michael Ammerlaan, Vice-President Sales & Business Development bij USG. Hij moet het verdienmodel gaan invoeren: het Vakgilde. Alle leerlingen moeten zich verplicht inschrijven op de website vakgilde.nl. Hij noemt het een „Facebookachtige omgeving” waar de schoolprestaties van de leerlingen te zien zijn en waar bedrijven zich presenteren. USG heeft grote verwachtingen van het gilde en steekt miljoenen in de ontwikkeling van de site.
Wolf Ook het Vakgilde is voor de scholen een grote verrassing. Door de lancering komen de ondernemers en de onderwijsmensen tegenover elkaar te staan. De oprichters en USG zien in het gilde een doorbraak in de oerconservatieve onderwijswereld. Voor de scholen voelt de franchiseovereenkomst die USG hun voorlegt als een onwenselijk dwingend contract. Op een ingelaste vergadering op 17 februari 2011 in Hotel Houten uiten de schooldirecteuren hun ergernis. Hoezo „moeten” hun leerlingen zich bij het Vakgilde inschrijven? Dat kunnen en willen ze niet opleggen. Bovendien hebben veruit de meeste scholen zelf contacten met het regionale bedrijfsleven om leerlingen te plaatsen. Die bedrijven zien de bemoeienis van USG als broodroof. 4
Directeur Ammerlaan gaat er hard in. Wat zeuren die scholen nou? „Het Vakcollege en het Vakgilde zijn als een tweeling onlosmakelijk met elkaar verbonden”, zegt hij. Het verzet van de regionale bedrijven vindt hij „onbetamelijk”. De Boer probeert het verzet te smoren. Zonder succes. Ook zijn belofte van baangaranties helpt niet. „Wie gelooft dat in deze crisistijd?” zegt een van de aanwezigen. „USG is een wolf in schaapskleren”, mailt een schooldirecteur zijn collega’s na afloop. Ook in de buitenwereld probeert De Boer het Vakgilde aan de man te brengen. Eind februari 2011 is hij samen met de tot minister van Onderwijs gepromoveerde Van Bijsterveldt te gast bij omroep WNL. De Boer: „Het Vakgilde zorgt ervoor dat de kinderen zich goed voorbereiden op hun carrière.” Van Bijsterveldt: „Ik vind het Vakgilde een prachtig initiatief. Daarom steun ik het van harte.”
Monopolie Het verzet onder de scholen bereikt in mei 2011 de Tweede Kamer. De Boer en Kamps proberen in een brief aan politici de onvrede weg te redeneren. Ze schrijven dat hoewel het Vakcollege en het Vakgilde zijn opgezet als een onderneming er „aan het onderwijs geen geld wordt verdiend”. Dat ze van USG net een miljoen euro de man hebben ontvangen, blijft onvermeld. Op „de arbeidsmarktbemiddeling” van de leerlingen zal „op den duur wel een zekere marge” zitten, schrijven De Boer en Kamps. Onontkoombaar meent het duo, omdat het ministerie niets extra wil bijdragen. „Met andere woorden: als deze forse toef slagroom op de taart van het beroepsonderwijs niet uit publieke middelen wordt betaald, hoort het Vakgilde erbij.” De oprichters gaan ook in op de angst voor een monopolie van USG. „Het Vakgilde is neutraal ten aanzien van alle arbeidsmarktintermediairs. Niet alleen USG maar ook andere uitzenders maken er inmiddels gebruik van.” Dat is alleen niet waar. Maandenlang probeert Ammerlaan het Vakgilde erdoor te krijgen. Tevergeefs, ook als USG het verplichtende karakter loslaat. Het verzet van scholen en bedrijven is te groot. Van Bijsterveldt zoekt naar een oplossing. Ruim 12 miljoen euro is er dan geïnvesteerd in het Vakcollege, waarvan ruim 5 miljoen subsidie. In ontbijtsessies met de top van de Nederlandse polder probeert de staatssecretaris het maatschappelijk middenveld bij de financiering te betrekken. Maar er is geen interesse. Er bestaat „een ongemakkelijk gevoel vanwege het winstkarakter van het Vakgilde”, aldus het verslag. Het merk is definitief besmet, beseffen betrokkenen. „Het Vakgilde zal om die reden vanaf 1 april 2013 niet meer door ons worden gevoerd”, meldt het Vakcollege aan de scholen. Er is geen leerling gedetacheerd. Voor De Boer en Kamps is het echec extra pijnlijk. Het verdienmodel van USG blijkt niet te werken, wat ze met al hun ervaring hadden kunnen weten. Het duo blijft lid van de raad van advies van het Vakcollege maar houdt zich publiekelijk steeds meer afzijdig. 5
De leerlingen van de Vakcolleges halen intussen al na het derde leerjaar het gewenste eindniveau, een jaar eerder dan op een reguliere vmbo.
Deal „Jet, geniet van je vakantie. Zeker bootje varen?” Het is 6 augustus 2013. Hans de Boer mailt Jet Bussemaker (PvdA), die dan negen maanden minister van Onderwijs is. De Boer heeft een „goed plan voor het beroepsonderwijs”, dat haar „bezuinigingsoperatie in één keer realiseert”. „Ik zou het leuk vinden om iets met en voor je te doen”, schrijft hij. Het is de methode-De Boer: hij vraagt niets, hij komt juist helpen. Wat hij wil, wordt al snel duidelijk. USG wil „de formule van het Vakcollege het publieke domein invaren”. Oftewel: verkopen aan de overheid. Het bedrijf schetst een lonkend perspectief: het ministerie kan „financiële én beleidswinst” boeken. Doordat leerlingen van het Vakcollege sneller afstuderen, kan Bussemaker „de leerweg verkorten”. Dit succes van de Vakcolleges kan eenvoudig worden „uitgerold” van 65 naar „circa 300” scholen. Het plan is niet gratis. USG wil 10 miljoen euro voor de aandelen. Al staat het ook open voor een suggestie van een topambtenaar van Bussemaker: een subsidie voor de gedane investeringen. „Deal of geen deal?” schrijft een topman van USG, „mede namens de particuliere aandeelhouders”. Het ministerie wijst de deal niet categorisch af, uit angst dat USG de financiering van het Vakcollege stopt. En dus blijven de twee mannen lobbyen. Na weer een gesprek met Bussemaker mailen De Boer en Kamps alvast een „richtinggevend persbericht” over de overname, dat het ministerie kan verspreiden. De details van het overnameplan worden duidelijk in een mail die De Boer op 23 februari 2014 aan het ministerie stuurt. Winst hoeft USG niet te maken, sust hij. „Kostendekkendheid is het uitgangspunt.” Ook schrijft De Boer: „De vormgeving van de transactie moet transparant zijn, begrijpelijk en politiek goed voelen.” Als het ministerie tempo maakt, kan Bussemaker haar overname van het populaire Vakcollege bovendien nog presenteren voor de gemeenteraadsverkiezingen, aldus De Boer. Eén detail noemt De Boer nergens. Hij, Kamps en De Vos zijn nog steeds mede-eigenaar van het Vakcollege. Ze hebben dus een financieel belang bij verkoop aan het ministerie. De „transparante” transactie die De Boer voor ogen heeft, krijgt intussen vastere vorm. Het ministerie maakt niet rechtstreeks geld over naar USG maar „aan een nieuw op te richten rechtspersoon”. Die betaalt vervolgens USG. Een ABC-constructie dus. „Reden hiervoor is het vermijden van beeldvorming dat OCW rechtstreeks zaken doet met een commerciële partij”, staat in een interne memo van het ministerie.
BV Nederland Hans de Boer heeft voor de gelegenheid een goudkleurige das om gedaan. In het circustheater in Scheveningen feliciteren op 30 juni 2014 honderden topbestuurders hem met zijn 6
aanstelling als baas van werkgeversclub VNO-NCW. In zijn nieuwe rol mag De Boer geen conflicterende belangen hebben. Dus draagt hij, samen met Hans Kamps en Koos de Vos zijn overgebleven aandelen in het Vakcollege „om niet” over aan USG. De uitzendgigant uit Almere is de verlieslatende boedel dan, ruim drie jaar na het mislukken van het Vakgilde, nog altijd niet kwijt. Nu is het Hans Kamps die te hulp schiet. De partijgenoten Kamps en Bussemaker kennen elkaar. Mede door haar inzet als Kamerlid werd hij in 2005 Kroonlid van de invloedrijke Sociaal Economische Raad. Op 20 augustus wijst hij de OCW-top in een mail op de kansen die „verdere uitrol van de formule” van het Vakcollege biedt. Over de ABC-constructie schrijft Kamps: „Ik denk dat het transparant is, zuiver en politiek hanteerbaar. (...) Mijn gevoel is dat we nu moeten doorpakken.” Om af te sluiten met: „Ben benieuwd naar de reactie van Jet.” Maar bij het uitwerken van de constructie is een juridisch probleem opgedoken: „Subsidie kan geen betrekking hebben op activiteiten die plaatsvonden vóór het indienen van de aanvraag”, concluderen ambtenaren. Begin januari 2015 meldt Bussemaker USG schriftelijk dat het uitgesloten is dat zij voor het overnemen van het Vakcollege zal betalen.
Handvat Dat valt slecht bij USG. Het bedrijf rest geen andere mogelijkheid „dan de stekker eruit trekken”, schrijft een topman aan „beste Jet”. Het Vakcollege lijdt dan al geruime tijd een verlies van bijna een miljoen euro per jaar. Geld dat USG telkens bijlegt. „Erg jammer en mijns inziens ook voor de BV Nederland niet echt een goede zaak.” De topman is benieuwd welke mogelijkheden Bussemaker nog ziet. „Mijn politieke kennis reikt blijkbaar niet zover.” Maar meer dan een persmoment waarop de minister de baas van USG „de hand zou kunnen drukken” heeft het ministerie niet in de aanbieding. Helemaal omdat ambtenaren lucht hebben gekregen van een bijzondere afspraak. In een geheim notarieel contract heeft USG „uit coulance” opgenomen dat „de voormalige kleine aandeelhouders ridderlijk zullen worden behandeld als USG haar aandelen vervreemdt”. Oftewel: als het ministerie USG miljoenen betaalt voor het Vakcollege, vloeit een deel daarvan naar De Boer en Kamps. Als ambtenaren daar vragen over stellen, laat USG het ministerie weten „het te betreuren” als dit „passende gebaar” aanleiding zou geven tot „misverstanden”. Kamps probeert in een uitgebreide mail aan een topambtenaar direct de onrust te bezweren. „Volgens mij is er sprake van een storm in een glas water. Maar wel vervelend natuurlijk.” Hij heeft ook tips voor eventuele externe communicatie: wat hij en De Boer ook van USG zouden krijgen, het betreft „een puur privaatrechtelijke transactie”. Helemaal zeker dat de notarieel vastgelegde „ridderlijkheid” geheim blijft, lijkt hij niet meer. „Hoop dat je hiermee een handvat hebt voor het geval dat...” Op 1 april 2015 stopt USG met de financiering van het Vakcollege. Per 1 augustus 2015 wordt het voor 1 euro overgedragen aan een stichting. Op het allerlaatste moment zegt Bussemaker eenmalig 975.000 euro toe. Met één toevoeging: „Het is voor ons essentieel dat er geen geld terug kan vloeien naar USG en/ of de oorspronkelijke aandeelhouders.”
7
Epiloog Terwijl Hans Kamps bij het ministerie voor USG lobbyde, probeerde hij ook voor zichzelf een klus binnen te halen. Hij bood herhaaldelijk aan het aantal Vakcolleges te vergroten, met de bedoeling de inkomsten van de centrale organisatie te verhogen. Het ministerie gaf het Vakcollege opdracht Kamps in te huren om dertig nieuwe scholen te strikken. Scholen reageerden verontwaardigd toen ze lucht kregen van de opdracht. Moest uitgerekend de man die het Vakcollege aan USG had verkocht nu de boel redden? Uiteindelijk kwam het niet tot een opdracht. Kamps deed al een klus voor het ministerie én Bussemaker stelde hem medio 2015 aan als speciaal gezant bij het in problemen geraakte ROC Leiden. Dat werd te veel van het goede. Er zijn nu 100 Vakcolleges met 15.000 leerlingen. Rini Weststrate, de nieuwe directeur, heeft twee jaar gekregen om met eenderde van het oorspronkelijke budget en een kwart van de medewerkers het schoolconcept te blijven ontwikkelen. „Het Vakcollege is een mooi karretje, dat over de rand van het ravijn bungelt. Het is de moeite waard om het daar weg te krijgen.” De schooldirecteuren voelen er niets voor zich „uit te leveren” aan de markt Van Bijsterveldt tegen De Boer: ‘Hans, ik wil hiervoor niet naar de Kamer worden geroepen’ Dit artikel is gebaseerd op gesprekken met alle hoofdrolspelers en honderden interne documenten, deels verkregen via de Wet openbaarheid van bestuur (WOB). Alleen USG wilde niet reageren.
8
