Tussen Vecht en Eem. T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis. ; ** Huyzen. V4to6«&w\ t k- *, A A A k i U - A t A - y AAAAW, #V fyygf?

TVE 20e jrg . nr. 2, m ei 2002

Tussen Vecht en Eem T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis TIL ■ <“.....

, ɣ.-

.'

M

.A A

T

; **| Hu yzen

\ ¥ ~ \ ,5 v ofVfrt* Hem

D

E

:i S

E

K

- - F. y

M E

$

JR

E!R

//'r ffc u w " J g t

Z^<4

“ V4to6«&w\ t k-* ,

1»* I h i l s u r n

A A A k iU -A t A -y AAAAW, A

#V fyY gf?

A \R

D ' E > ^ jR

L a a fen

ƒ

1

■

■ ■■■:■

/* /■ '.

/ èi

•■• -• k ity ,v

. l\

........

ten >

-e Si

B lo lel an

T hem anum m er

r 'i / s u ? / t * .*

%£r"' s»tv m sae^ Bmj -

1.

P '^ S d u iu ii

Bern tr u e r f t

I

*

’< i v - *

jirrfV' »■ *■l ^ —1

|

Pol
Seaetitt

■AI ~ƒ

v\

*

a»

_v A V ji flitrvu k t,

y.$<% >

y |

Eei J^**JL?téirrv AbrBaren

Lan<

■^

535^

,

S Hilversum

KERKBRINK 6 1211 BX HILVERSUM TELEFOON 035 6292826 WWW .GOOISMUSEUM.NL

2 februari t/m 2 juli 2002 GEOPEND: DINSDAG T/M ZONDAG 13.00 TOT 17.00 UUR

GOOIS MUSEUM

TVE 20e jrg. nr. 2, mei 2002

Tussen Vecht en Eem T ijd sch rift voor reg io n ale gesch ied en is

?-

'

7

i.

Minmui

'AWÏkjlii.ihilffl

I ,iI ■■’ r— I rrr-f I

1 1&SU51 r—

r—f

t

II

I r w -n -r '1

II

U itgegeven d o o r de S tichting Tussen V echt en Eem

R ed actio n eel

In h o u d

O p 8 ju n i aanstaande vindt de jaarlijkse O pen Dag van TVE plaats in Baarn. Naast een drietal inleidingen over lokale historische onderw er­ pen zijn er excursies langs villa’s en landhui­ zen en h et Cantonpark. Om u alvast wat in de stem m ing te brengen staat dit num m er geheel in h et teken van Baarn. V erder wil ik u vertellen over enkele wisselin­ gen binnen de reactie. Oud-archivaris van N aarden, M uiden en Bussum Dirk Dekema heeft zijn stokje doorgegeven aan de nieuwe archivaris A nne M edema. D aarnaast heeft ook Marijke Visser de redactie verlaten.

M.R.Th.J.G. Wolterink-Oremus Voorwoord

55

Open dag 8 juni te Baarn

56

Leo Boudewijns De muzikaalste villa van Baarn Herinneringen aan ‘H oog Wolde’

57

Hans Bronkhorst Pijnenburg, ‘uw gevels rijzen uit de bomen met hun kruinen’ . Een landgoed uit de zeventiende eeuw

64

Charlotte J.C. Broer De Sint-Paulusabdij in Utrecht en haar rechten in Baarn en omgeving

De redactie bedankt Dirk en Marijke voor hun jaren lan g e inzet voor TVE en heet A nne har­ telijk welkom in haar m idden.

Jaap Kruidenier

Wellicht tot ziens op de O pen Dag! Namens de redactie,

Henk Michielse

Lieu de mémoire Het verdriet van het paard

71

81

Drakenburg Gemeenschapsoord en volkshogeschool te Baarn Oprichting en eerste jaren (1938-1955) 84

Ingeborg Laarakkers Frits Booy Conimex, een ‘exotische’ conservenfabriek te Baarn

93

Gerard Brouwer De gobelins en paneelschilderingen van Cuno van der Steene. ‘Hij was een perfectionist in zijn werk’

Titelpagina: De voorgevel van Pijnenburg naar een ontwerp van Philips Vingboons (1608-1678). Mu­ seum Flehite, Amersfoort. Atlas Coenen van ’s-Gravesloot. A.C. 12-92-1. Kopergravure. Zie het artikel van Hans Bronkhorst vanaf p. 64.

98

Matthijs Andreas Archiefnieuws De archieven van de gemeente Baarn

105

Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem

106

Het tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem en verschijnt vier maal per jaar. Redactieadres Produktie Druk

Huizerweg 9, 1401 GD Bussum - 035-6918978 - e-mail: [email protected] Uitgeverij Verloren, Hilversum Drukkerij Wilco, Amersfoort

©TVE 2002. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schriftelijke toestemming van het redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334 54

TVE 20e jrg. 2002

V oorw oord

Vrienden van het gebied tussen Vecht en Eem! Enige eeuwen geleden, zo m oeten wij consta­ teren, stonden de grenzen van het gebied tus­ sen de rivieren Vecht en Eem omwille van eco­ nom ische belangen - tu rf en ho u t - o nder voortdurende druk. De heersers, heren van Aemstel, graven van H olland en bisschoppen van U trecht lieten zich in hun aanspraken op dit gebied niet on­ betuigd. Grenstwisten bleven feitelijk voortduren tot in de achttiende eeuw. Wie de huidige grens be­ kijkt, zal tot de conclusie kom en dat de grond­ slag daarvoor eigenlijk al gelegd is in 1356 bij h et akkoord tussen bisschop Ja n van Arkel en graaf Willem van Beieren. Tussen de (verdwenen) Leeuwenpaal en het Goois N atuurreservaat (opvolger van 't Gooierbos) loopt de grens in een rechte lijn op de D om toren toe, in het gebied van de Vuursche aangegeven door de G ooiergracht ofwel H ollandse sloot. Nieuwe grenspunten zijn Kievitsdal en Bosoord geworden. T hans m ag een ieder deze grens overschrij­ d en zonder het risico van geseling en verban­ ning! Uit de geschiedenis van dit gebied heb ik be­ grepen dat Erfgooiers de neiging hebben kor­ te m etten te m aken m et te eigengereide bur­ gem eesters die naar h un oordeel onvoldoen­ de aandacht schonken aan hun belangen. Zo­ als bijvoorbeeld in 1900 toen o n d er Floris Vos uit H uizen het burgem eestersbestuur h et be­ h eer over erfgooiersgronden werd ontzegd. Hij vorm de m et zijn achterban een nieuw be­ stuur van Erfgooiers, m annelijke bewoners van het Gooi, van Gooise ouders en w onend in het Gooi ofwel “Man uit m an in h et Gooi g eb o ren ”. Voorts bleek mij dat slechts tijdens de perio­ de van de abdissen van Elten (tussen 968-

±1280) vrouwen enige zeggenschap over de grond van dit gebied h ebben gehad. Voorwaar, h et is gelukkig historie waarover ik spreek. H et zou anders wellicht enige risico’s m et zich brengen de Gooiers als burgem ees­ ter, en notabene een vrouw, te ontvangen. Pogingen om de grenzen af te bakenen met geweld, knoestige knotsen en twee- o f drietandige vorken, alsm ede spionageactiviteiten zijn gelukkig boeiende verhalen gew orden, boei­ end zowel om passief hiervan te genieten als actief (verder) te onderzoeken. Wij leven in pais en vree m et elkaar ook al w orden nog steeds grenzen tussen U trecht en H olland verlegd. H et is daarom ook goed dat er ‘grenzeloze’ banden zijn tussen onze H istorische Kring “B aerne” en de Stichting Tussen Vecht en Eem. Na een aantal jaren is Baant graag w ederom gastvrouw en m id d elp u n t van de ‘open dag ’ en bet speciale num m er van TVE. Ik wens u op .3 juni 2002 een evenzoveel gren­ zeloos genoegen toe.

de burgem eester van Baarn, Mw. drs. M.R.Th.J.G. W olterink-Oremus

TVE 20e jrg. 2002

55

Tussen Vecht & Eem, in samenwerking met de Historische kring Baerne

OPEN DAG 8 juni 2002 te Baarn Locatie: “H et B ran d p u n t’, O ude U trechtseweg 4a te Baarn. Dit gebouw ligt vlak bij h et NS-station en er is ruim te voor parkeren op h et terrein van de naast gelegen G ereform eerde kerk. Thema: Aspecten van de Baarnse geschiedenis Programma: 9.30 10.00 10.10 10.20

uur uur uu r uur

Ontvangst m et koffie/th ee O pening d o o r dr. H.C.M. Michielse, voorzitter van TVE Welkomstwoord door mw. drs. M.R.Th.J.G. W olterink-Oremus Een drietal inleidingen over de geschiedenis van Baarn • dr. Charlotte Broer, De rechten van de Utrechtse Kerk (Sint-Paulusabdij) in Baarn en Kernland • H ans Bronkhorst, De Pauluskerk te Baarn • Jaap K ruidenier en H uub van d er Aa, Geschiedenis en flora van het Cantonspark (de vroegere hortus botanicus van de U trechtse Universiteit)

12.30 uur:

Aperitief aangeboden door de G em eente Baarn, en lunch

14.00 uur:

Excursie langs een aantal fraaie landhuizen en villa’s (aan de h an d van een geïllustreerd gidsje) en rondleiding door het Cantonspark Concert in de fraai gerestaureerde G ereform eerde kerk, naast ‘H et B ran d p u n t’ Afsluiting en een drankje

15.45 uur: 16.15 uur:

De deelnam eprijs bedraagt €11,50 (incl. lunch), over te m aken op girorekening 3892084 t.n.v. Tussen Vecht en Eem, Bussum. A anm elden, schriftelijk: TVE, Antwoordnummer- 549, 1400 VB Bussum; telefonisch: F.H. Bos, tel. 035-6941382.

56

T V E 20e jrg. 2 0 0 2

De muzikaalste villa van Baarn Herinneringen a a n ‘H oop Wolde’

W anneer, in begin 1950, h et gem eentebestuur van Hilversum wat toeschietelijker was ge­ weest en aan de wensen van Philips’ Phonographische Industrie was tegem oet gekom en, had Baarn geen schijn van kans gemaakt. Hil­ versum was de eerste keus van de Eindhovense gloeilam pengigant. Er werd gezocht naar een k antoor van waaruit de muzikale plannen k onden w orden vormgegeven en uitgevoerd. Hilversum leek ideaal, het was im m ers de radiostad, de plek waar 'de populaire artiesten' w oonden, en die bovendien niet te veraf lag van het culturele centrum A msterdam, m et zijn theaters en concertzalen. De h eer PR. Dijksterhuis, technisch direc­ teu r en kw artierm aker van de jo n g e firma, vond aan de O ude Utrechtseweg, tussen Hil­ versum en U trecht, een villa die geschikt leek: 'De Zegetocht'. Een niet al te ingrijpende ver­ bouwing en een kleine uitbreiding w aren no­ dig om van h et huis een kantoor (m et techni­ sche faciliteiten) te maken. Dijksterhuis m oest voor een commissie verschijnen om zijn plan­ nen toe te lichten. Hij kreeg al m eteen het ge­ voel dat zijn bedrijf niet welkom was. Zo ging m en wel akkoord m et enkele verbouwingsplannen, m aar m ochten de elektrische aan­ sluitingen niet m eer dan twee kilowatt bedra­ gen, absoluut onvoldoende voor h et gestelde doel. De afkeer van de commissie voor het platenbedrijf bleek overduidelijk uit de uit­ spraak van haar voorzitter: ‘Wij vinden in Hil­ versum een boom belangrijker dan een indu­ strie.’ Dat deed voor Dijksterhuis de deu r dicht. Hij antw oordde: 'G aat u dan m et z’n al­ len in die boom zitten', en verliet verontwaar­ digd de vergadering. Na verschillende andere villa’s te hebben bekeken vond hij in Baarn de Villa ‘H oog W olde’, die leeg stond. Dijksterhuis w endde zich tot de burgem eester en ontving twee da­ gen later al een positieve reactie: de nieuwe firm a was hartelijk welkom en m ocht op alle mogelijke steun rekenen.

..

Leo Boudeioijns

En zo kwam het dat de platenactiviteiten van Philips w erden gehuisvest in Baarn, een mooi, groen en rustig dorp, waarvan echter geen enkele w ereldster ooit h ad gehoord. Ja­ renlang m oesten de m edewerkers aan h u n in­ ternationale relaties uitleggen waar Baarn lag. ‘In de b u u rt van H ilversum ’, bleek meestal een afdoend antwoord.

K unst u it de badkam er Toen ik in 1954 voor h et eerst naar Baarn reis­ de voor een sollicitatiegesprek en de villa na­ derde, klonk er uit de openstaande ram en muziek. H et was wel niet mijn muziek, want ik hield niet zo van h et ensem ble 'Vrij en Blij’, m aar h et stem de me toch vrolijk en hoopvol. Ik werd aangenom en voor de afdeling Pu­ bliciteit, die o n d er leiding stond van de flam­ boyante Piet Beishuizen. Zijn assistente, Margreel Korsman, hield zich bezig m et de ver­ vaardiging van de hoezen voor klassieke lang­ speelplaten. Aan haar werd ik toegevoegd, als hoezenm aker voor wat toen nog ‘lichte m u­ ziek' heette. De afdeling huisde in de vroegere badka­ m er van de villa.Waar in betere tijden dus de familie Sandberg zich had opgefrist, werd nu verhit gewerkt aan opvallende, m o d ern e hoe­ zen, die, zoals later bleek, w ereldbekendheid zouden verkrijgen. In de toch al kleine ruim te ontvingen we re­ gelm atig bekende N ederlandse ontwerpers, schilders en fotografen, die h u n schetsen en an d ere visuele ideeën kwamen aanreiken. Cornelius van Velsen, Em m erich Weninger, Max Keuris (vader van de later bekende com­ ponist Tristan Keuris), Ger Vink, Flor Silves­ ter, Wim Bijmoer, Max Velthuys, Ja n van Keu­ len en Dick Elffers waren geregeld terugke­ rende bezoekers. De onlangs overleden fotograaf Paul H u f was hier een geziene gast. Zijn medew erking

TVE 20e jrg. 2002

57

? rï K i iflÉ

wg&m '

ÉÜIÜ

V --

mmsm

Een uan éte éérste internationale conventies van Philips ’Phonographische Indus trie, gehouden in Baam. In dit artikel ge­ noemde namen: v.l.n.r. Theo van Dongen (I), Nico Boer (7), PIL Dijksterhuis (II), E.B.W. Schuitema (14), K.K. Daan (16), Jack Philips (17), Piet Beishuizen (19), Otto Glastra van Loon (21), Com Solleveld (24). (roll. Leo Boudewijns)

leidde in 1956 tot een opvallende serie kleurenhoezen voor klassieke platen. Hij fotogra­ feerde h et Engelse fotom odel Ann Pickford in allerlei standen en tegen verschillende, aan­ sprekende achtergronden, voor muziek van Bach, Beethoven, Brahms en vele anderen. Miss Pickford werd d o o r deze reeks een be­ kende figuur in N ederland, m et als koosnaam A nnetje. Ter gelegenheid van Hufs vijfenze­ ventigste verjaardag werd de com plete serie hoezen tentoongesteld in h et G roninger Mu­ seum (1999); daarm ee w aren deze Philipshoezen eindelijk tot kunst verheven, hetgeen wij altijd al vonden. O ok de grafische hoogstandjes van ge­ noem de ontw erpers ondervonden veel bijval. Een aantal creaties van Cornelius van Velsen o n d er andere voor een spectaculaire jazzserie —werd m et veel lof besproken, terwijl Em m e­ rich W eninger internationaal hoog scoorde m et zijn inm iddels beroem de ontw erp voor de lp van Lotte Lenya, die liedjes van Kurt Weill zong. 58

D at de eigentijdse aanpak van de lp-hoezen ook tegenstanders kende, werd duidelijk d o o r kritiek uit de hoek van de altijd wat conserva­ tief ingestelde gram m ofoonplatenw inkeliers. H oezen w aren er uitsluitend om de consu­ m ent te strikken, vonden zij, en e r was nu een ­ maal een groot aantal m uziekliefhebbers dat niet van ‘die abstracte kunst’ hield. Wij dachten daar geheel anders over. We vonden eerd er d at de muziek van de plaat een extra dim ensie kreeg als een grafisch kunste­ naar daar zijn fantasie op los liet. H et form aat van dertig bij dertig centim eter was ideaal voor een pakkende illustratie. De tijd van de grauwe, onartistieke, kraftpapieren hoezen was definitief voorbij. Lp-hoezen m oesten vooral opvallen in de etalage en in de platenbakken. Daar stond te­ genover d at de Philipsplaat natuurlijk niet h et odium op zich m ocht laden dat hij weliswaar fraai was opgenom en, muzikaal aan de hoog­ ste eisen voldeed, kunstzinnig was verpakt, m aar vervolgens niet te verkopen bleek. In de

TVE 20e jrg. 2002

badkam er van ‘H oogW olde' is over dit o n d er­ werp vaak en langdurig gediscussieerd: hoe­ ver konden we te ver gaan?

Music Herald Philips Eindhoven bezag de ontwikkelingen van die kleine, nog onaangepaste fonografi­ sche kwajongen m et enige reserve, m aar liet hem gelukkig voldoende levcnsruimte. Mu­ ziek verkopen, wat een platenbedrijf in wezen doet, was fundam enteel anders dan h et slijten van gloeilam pen, rad io ’s en zelfs gram m o­ foons. Eindhoven was techniek, Baarn was muzikale em otie, en die twee zouden h et dan ook op weinig p u n ten m et elkaar eens wor­ den. In m aart 1950 werd de h eer E.B.W. Schuitem a benoem d. Hij zou, als m ededirecteur, de com m erciële verantw oordelijkheid op zich nem en. Gelukkig bezat hij gevoel voor kunst en muzikale belangstelling. H et eerste wat hij ooit tegen m e zei, was: ‘Zo, b ent u onze nieu­ we kracht? Vergeet niet dat wij Philips' Phonographische Industrie m et drie maal ph schrij­ ven. En de rest zal de h eer Beishuizen u stellig b ijbrengen.’ Piet Beishuizen was een kleurrijke figuur, die eigenlijk niet paste in een streng georgani­ seerd Philipsbedrijf. H et was m aar goed dat er in die eerste tijd veel geïm proviseerd m oest w orden, zodat de hiërarchische banden niet al te zeer konden knellen. Beishuizen was een erudiete man, die hield van film en showbusiness, van jazz en klassieke muziek, en vooral van de artiesten en kunste­ naars die daarin werkten. D aarnaast bezat hij een voortreffelijke pen, waarm ee hij onder andere een gevreesde, wekelijkse colum n in De Groene Amsterdammer schreef. W anneer de inspiratie eens stokte en de deadline naderde, m ocht n iem and zijn kantoor m eer b innen en werd de telefoon niet opgenom en. W ant hoe­ wel zijn colum n nooit over het werk ging, vond hij het de gewoonste zaak dat hij hem zo nu en dan in kantooruren schreef. M argreet Korsman en ik hebben nog wel eens een aar­ dig onderw erp aangedragen, dat natuurlijk in eerste instantie werd verw orpen, m aar soms, in tijdnood, toch werd gebruikt. Beishuizen vond dat het nieuwe platenbe­

drijf, vanwege zijn internationale ambities, een visitekaartje m oest krijgen en hij koos daarvoor de vorm van een prestigieus kwartaalschrift, getiteld Philips Music Herald. Zelf benoem d e hij zich tot hoofdredacteur, een klein team stond hem bij en de vormgeving werd toevertrouwd aan het Baarnse reclam e­ bureau Van Borssum Waalkes. Met dit bureau onderhield PPI al vanaf h et eerste begin een goede relatie; ook op hoezengebied heeft VBW prachtige ontw erpen geleverd. In het eerste n u m m er van de Music Herald sprak Beishuizen zijn nog o n b ekende in tern a­ tionale lezer als volgt toe: ‘Welcome reader! This magazine, which will appear four times a year, comes to you from Baarn, a beauty spot in The Netherlands, and the home of the central or­ ganization of Philips’ international records com­ munity.' H et klonk iets grootser dan h et in werkelijk­ heid was, m aar wel geheel in overeenstem ­ m ing m et wat h et later zou worden. De vroege num m ers van h et tijdschrift ge­ ven een beeld van de muziekactiviteiten van Philips in de jaren vijftig. Een greep: een arti­ kel over M ahalia Jackson d o o r Wint lbo (!), een verslag van een optred en d o o r h et Con­ certgebouw orkest in de Scala te Milaan, een gesprek m et de dichter-zanger Georges Brassens do o r Ben Levi, indertijd een bekende chanso n d esk u n d ig e, een verhaal over de Spaanse volksmuziek d o o r Melle Weersma en een essay over verschillen en overeenkom sten tussen Italiaanse o p e ra ’s en Amerikaanse m u­ sicals do o r G oddard Lieberson, indertijd di­ recteur van C olum bia Records in de Verenig­ de Staten. G eïllustreerd m et prachtige foto’s o f p ren ­ ten, sommige speciaal voor de Music Herald gem aakt, gedrukt op kunstdrukpapier en mo­ dern vormgegeven, was h et blad zijn tijd ver vooruit. H et werd gratis aan m uziekliefheb­ bers, lees: actieve platenkopers, aangeboden, opdat zij nooit zouden vergeten dat Philipsplaten stonden voor kwaliteit, muzikaliteit, ge­ durfd repertoire en m od ern e vormgeving. H et was voor mij een feest aan een zo fraaie uitgave m ee te werken. En h et werd pas echt spannend, toen mijn m en to r op een dag plot­ seling aankondigde: ‘Ik ga woensdag naar We-

TVE 20e jrg. 2002

59

n en om een interview te m aken m et R obert Stolz, en jij gaat m ee.’ Ik geloofde mijn oren niet. Ik was nog nooit in W enen geweest, had zelfs nog nim m er gevlogen. Beishuizen zat daar niet mee, hij was een m an van de wereld, voelde zich overal thuis. O ok bij Stolz dus en zijn charm ante gade Einzi. Er werd die m id­ dag veel slivovitsj geschonken en ik ruilde vaak mijn nog volle glaasje snel m et Beishuizens lege. Na afloop van h et gesprek overhan­ digde de m aestro ons elk een exem plaar van zijn autobiografie, m et daarin een uiterm ate hoffelijke opdracht. In de wolken vloog ik n aar huis. M aar steeds vroeg ik mij af, o f we onze tijd (en de mijns in­ ziens grote bedragen die we h adden gespen­ deerd) wel voldoende zakelijk h adden be­ steed. Was e r n u wel genoeg uitgekom en? H ad ik h e t nodige m ateriaal om er een inte­ ressant en vooral overtuigend artikel voor de Music Herald van te maken? Kon je zo’n aan­ genaam verpozen nog wel o n d er werk rang­ schikken?

Uitbreiding O ndertussen groeide h et bedrijf snel. De villa werd te krap en in de achtertuin verrees een nieuwe vleugel, die via een verbindingsgang naar ‘H oog W olde’ voerde. De officiële in­ gang verplaatste m en toen ook naar die gang; de m ooie voordeur van de villa, m et de luifel erboven, werd nog m aar zelden gebruikt. Ook h et aan de O ude Utrechtsew eg gelegen koets­ huis werd n u als kantoor ingericht. De rech­ terhelft daarvan bleef echter nog lange tijd h et woonhuis van de directiechauffeur, die in vroeger tijd de familie Sandberg had gediend en d o or PPI was overgenom en. H et koetshuis werd n u h et terrein van de creatieve afdelin­ gen Reclame, Publiciteit, H oezen en Public Relations. D irecteur Schuitem a had de gew oonte om iedere m orgen even in h et koetshuis langs te kom en, naar boze tongen bew eerden om te kijken of de creatievelingen wel aan h et werk waren. O p een ochtend, tegen tienen, arri­ veerde Piet Beishuizen, ju ist nadat de direc­ teu r zijn rondgang was begonnen. Schuitem a riep hem van verre toe: ‘Zeg Piet, vind je niet dat je m et jouw salaris tenm inste op tijd kunt 60

begin n en ?’ W aarop Beishuizen, ad rem als al­ tijd, antwoordde: 'Salaris, m en eer Schuitema, bedoelt u dat bakkie kippenvoer?’ Aan de T orenlaan was in 1951 een m oderne platenfabriek gebouwd op h et terrein van de NV Zilgroba, een fabriekje in tl-arm aturen. In de jaren die daarop volgden, w erden alle fabrieksactiviteiten die tot dan nog in Doetinchern geconcentreerd waren, naar Baarn ge­ haald. Zo kon Philips eindelijk beginnen met h et professioneel veroveren van de wereld­ m arkt voor muziek, vanuit één strategisch ge­ legen hoofdkw artier: Baarn, T h e N eth er­ lands. O ndanks alle artistieke en com m erciële in­ spanningen bleven er aanvankelijk ook ontwa­ p enen d e provinciale elem enten in de dage­ lijkse gang van zaken merkbaar. Twee wille­ keurige voorbeelden: de eerste em ployé die PPI ooit aannam , was een tuinm an! Deze had, op eigen initiatief, h et gras ro n d ‘H oog Wol­ d e ’ gem aaid en daartegen w aren protesten ge­ rezen van de georganiseerde hoveniers uit de omgeving. Om van h et gezeur af te zijn heeft directeur Dijksterhuis toen deze tuinm an, de h eer Muts, in dienst genom en. Hij heeft vele ja re n h et groen ro n d de villa verzorgd. H et vervoer van platen tussen de fabriek en het hoofdkantoor gebeurde sinds 1951 m et een bakfiets, die daarvoor speciaal was aange­ schaft, zoals de annalen verm elden. Er is naar alle waarschijnlijkheid geen enkel muziekbedrijf ter wereld d at op deze folkloristische wij­ ze de com m unicatie tussen zijn fabriek en kantoor onderhield.

D e essentie: muziek! PPI kon niet voor alle voorkom ende proble­ m en p u tten uit de b ro n van kennis in E indho­ ven. H et hoofdkantoor bezat wel veel ervaring op gebieden als com m ercie, distributie en na­ tuurlijk techniek, m aar op artistiek terrein wa­ ren het leken. Men keek er zelfs m et enige scepsis naar. Artiesten vond m en ‘aangeklede aapjes'. Toen besloten werd om ‘in de muziek te gaan', stond voorop h et idee om m et deze activiteit de naam sbekendheid en verkoop van Philipsgram m ofoons te vergroten. H et was er dus niet in eerste instantie om begon­ nen m et muziek winst te m aken. Men zag de

TVE 20e jrg. 2002

"TH <£ssÉ

wss**

Margreet Kmrsman, hoezenmaakster v a n het eerste uur, in haar kamer in ‘Hoog Walde’. (1955, roll. Leo Boudewijns)

plaat als hulpm iddel om m eer afspeeltoestellen te verkopen, de opnam e als muzikale soft­ ware dus. H et betekende dat de Baarnse m edew er­ kers van h et eerste u u r zichzelf dit moeilijke vak m oesten eigen maken. Er w erden arties­ ten gecontracteerd, klassieke en vooral popu­ laire, er m oesten opnam etechnici kom en en studio’s. De fabriek diende een eersteklas gram m ofoonplaat te produceren, die vervol­ gens op adequate wijze werd gepresenteerd. N ationale verkooporganisaties waren nodig. En tegelijkertijd een internationale afstem­ ming van repertoire, om te voorkom en dat veel geld werd uitgegeven voor allerlei lokale uitvoeringen van dezelfde muziekstukken. O tto Glastra van Loon, m usicoloog en diri­ gent van h et Philipsorkest en -koor, werd aan­ gezocht om de klassieke catalogus op te bou­ wen. Hij m aakte snel contact m et h et Residen­ tie Orkest. Eind 1950 werd de eerste opnam e al gemaakt: Tsjaikowski’s Vierde Symfonie en de Peer Gynt Suite van Grieg, o n d er leiding van Willem van O tterloo. H et was Van Loons opzet om het klassieke

rep erto ire centraal te regelen. Een grote m oeilijkheid daarbij was dat vrijwel alle gearri­ veerde kunstenaars in de wereld al een platen­ contract h ad d en m et een van de co n cu rren ­ ten. En PPI kon nog niet veel m eer bieden dan enthousiasm e, technische topkwaliteit en een loyale ondersteuning. Wie nu die eerste catalogi bestudeert, kan niet anders dan tot de conclusie kom en dat Van Loon en zijn m e­ dewerkers volledig in h u n o p d rach t zijn ge­ slaagd. N ederlandse kunstenaars hebben er volop van geprofiteerd. H et is niet overdreven te stellen dat h u n internationale carrière zonder Philips een langere tijd had gevergd, zo hij al ooit tot stand was gekom en. H et N ederlands Kamerkoor, de fluitist H u b ert Bahrwasser, pia­ nisten Cor de Groot, Hans H enkem ans en T heo van d er Pas, vocalisten als Gré Brouwenstijn en Aafje Heynis, de violist H erm an Krebbers en vele an d eren hebben h u n grote artis­ tieke kwaliteiten via de Philipsplaat naar ge­ bieden uitgedragen waar zij zelf nooit hadden opgetreden. O ok latere ervaringen onderstre­ pen dit. De sopraan Elly Ameling werd bij

TVE 20e jrg. 2002

61

^ P

MichielA. de Ruyter, jazzproducer (links) met Leo Boudewijns in dePhonogramstudio in ‘H of van Holland’ le Hilversum, tijdens de opname van de lp f i z z beh in d the dikes. (1956, coll. Leo Boudewijns)

haar eerste concert in Canada m et een uit­ bundig applaus verwelkomd: haar platen wa­ ren haar vooruitgereisd. De klassieke afdeling wilde echter niet al­ leen N ederlands talent. Van Loon begaf zich persoonlijk binnen h et Europese muzikale m ilieu en slaagde erin orkesten, ensem bles en solisten vast te leggen. N iet altijd de eerste keus misschien, soms nog geheel onbekend, m aar e r bleken zowel artistieke als com m er­ ciële verrassingen uit voort te kom en. Zo werd h et Italiaanse kam erorkest I Musici exclusief gecontracteerd, m et als w ereldbestseller Vival­ d i’s VierJaargetijden, en w erden er vele m ooie opnam en gem aakt m et de W iener Symphoniker, het O rchestre des C oncert Lam oureux, de Berliner P hilharm oniker en uiteindelijk m et h et Concertgebouworkest, onze nationa­ le trots. Naast begeesterde m edew erkers op artistiek gebied heeft een platenm aatschappij n atu u r­ 62

lijk ook com m erciële talenten nodig. Van be­ gin af aan had Schuitem a zich m et de beste krachten omgeven. ‘Hema-boy’ ( o e n Solleveld voerde de com m erciële afdeling aan. (Bij Philips Eindhoven had m en een groep jonge, veelbelovende co m m erciële m ensen in dienst, die allem aal hetzelfde verdienden, en daarom ‘Hema-boys’ w erden genoem d. Als zich een gelegenheid voordeed, w erden zij in­ gezet.) Samen m et Evert G arretsen, ex-VARAom roeper, en Ernst van d er Vossen, ex-verkoopleider van Vroom & D reesm ann, die h et productm anagem ent voor respectievelijk po­ pulaire en klassieke muziek uitoefenden, be­ paalden zij h et internationale gezicht van de jo n g e firma. O ok T heo van D ongen en Melle Weersma droegen daar veel toe bij. Ze o ntdekten al gauw d at m en nog zulke prachtige opnam en van klassieke m eesterwer­ ken kan m aken, zelfs m et eersteklas uitvoe­ renden, m aar dat een erg groot deel van de m ensheid nu eenm aal niet van serieuze mu-

TVE 20e jrg. 2002

ziek houdt. In N ederland was de verhouding tussen de genres ongeveer 15% klassiek en 85% populair. In Amerika haalde de klassieke muziek nog geen vijf procent. H et was dus es­ sentieel om veel aandacht te besteden aan po­ pulaire platen, er m oesten zo gauw mogelijk hits komen! Terecht zag m en in dat w ereldhits niet in Baarn zouden ontstaan. Daarvoor had PPI haar landelijke organisaties nodig. Inm iddels waren er succesvolle filialen opgericht in vrij­ wel alle Europese landen, in Zuid-Amerika en h et M idden-Oosten. Voor de V erenigde Sta­ ten had PPI een uitwisselingscontract gesloten m et Colum bia Records. In N ederland was P honogram actief, en hoe! M et kleurrijke figuren als Jack Philips, R einhard Klaassen, Rolf ten Kate, Nico Boer, Jan de W inter en Rine Geveke beheerste Pho­ nogram al vrij snel de N ederlandse platenmarkt. O ok hiervan profiteerde h e t N eder­ landse talent volop: Willy Alberti, The Kilima Hawaians, T he T hree Jacksons, A nnie de Reu­ ver, T hom Kelling, Tom Erich, het orkest Malando, de Ramblers, h et Trio Pia Beck, de Skymasters, Eddy Chrisdani, zij allen m aakten hits in grote regelm aat, die soms ook in het buitenland w erden gekocht. M alando zou la­ ter een bijna religieuze adoratie in Jap an ge­ nieten... Hoewel Phonogram s kantoor in A msterdam gevestigd was, kwamen vele artiesten graag naar de villa ‘H oog W olde’. Daar w erden in­ te rn a tio n a le p ro m o tie p la n n e n b esproken, daar werd gediscussieerd over de vormgeving van h u n volgende langspeelplaat, van daaruit werd zo n u en dan een bezoek aan de fabriek gebracht, om h et altijd weer boeiende pro­ ductieproces van de lp persoonlijk te aan­ schouwen. In de kam ertjes van 'H oog W olde’, te m idden van h et groene lover, is in h et begin van de jaren vijftig de basis gelegd voor een van de m eest interessante en zeker een van de meest succesvolle platenbedrijven van de wereld. Een m aatschappij die de moeilijkste weg van alle m oest gaan: zonder enige ervaring in de showbusiness en m et een m oeder die de frivo­ le kanten daarvan eigenlijk verafschuwde, een volwassen, internationale m uziekproducent te worden. Een bedrijf dat natuurlijk com m er­

cieel was. m aar dat tevens, zeker in het begin, een avontuurlijk program m abeleid voerde, w aardoor talloze onbekende w erken w erden uitgebracht en vele onbek en d e kunstenaars hun kansen kregen. ‘Baarn wordt een internationaal m uziekcen­ tru m ,’ schreef de Baamsche Courant van 25 septem ber 1951. O p die dag werd in H otel Zeiler en later in kasteel De H ooge Vuursche Philips’ P honographische Industrie voorge­ steld. O n d er de aanwezigen waren Philips’ presiden t ir. O tten, mr. J.M .L.Th. Cals, staats­ secretaris van Onderwijs, Kunsten en Weten­ schappen, E duard van Beinum, Willem van O tterloo, T heo U den Masman en Ja n Corduwener. Een illustratieve gastenlijst, lijkt me: een beetje Philips, wat overheid m aar vooral muziek.

Geraadpleegde bronnen Cassandra Bosters, Van ‘Minigroove tot multime­ dia’ , De geschiedenis van Polygram 1950-1997 (niet gepubliceerd). K.K. Daan, Kroniek van Philips’Phonographische Industrie, (niet gepubliceerd). K.K. Daan, Serie op band vastgelegde interviews met medewerkers van PPI (niet gepubliceerd). Philips Music Herald, Baarn, jaarg an g 1955/56 nos 1 t/m 4. Philips Music Herald, special Piet Beishuizen issue, Baarn, voorjaar 1986. Disco Discussies, A msterdam, jaarg an g 1952. Leo Boudewijns (geb. 1931) studeerde n a de m id­ delbare school M.O. Engels te A m sterdam . Hij be­ kleedde vanaf 1954 verschillende functies bij Philips in Baarn en bij Phonogram in A m sterdam . In 1971 werd hij benoem d tot directeu r van Phonogram . In 1977 vroeg de N ederlandse platenindustrie hem directeur te w orden van de overkoepelende or­ ganisatie NVPI. Hij heeft een aantal publicaties over h e t platen­ vak geschreven, o.a. 'n Hele Kunst, Honderd Jaar Rond, Hoezenmakers, Muziek uit was en Paul H u f Re­ cord Covers. D aarnaast verschenen van zijn hand de m uziekverhalenbundels Verliefd op Polymnia, De To­ vercirkel, Matthaus Passion, Ken fonografisch geheugen en onlangs I)egeest van Maju.

TVE 20e jrg. 2002

63

Pijnenburg, ‘uw gevels rijzen uit de bomen m et hun k ru in en ’ Een landgoed uit de zeventiende eeuw Verscholen achter hoge sparren en beuken ligt aan de Biltseweg, de weg van Paleis Soestdijk naar Bilthoven, aan de rechterkant, schuin te­ genover het Spiehuis, het eeuw enoude land­ huis Pijnenburg. De bouwgeschiedenis van dit huis gaat terug tot het m idden van de zeven­ tiende eeuw. Al sinds 1860 is het in het bezit van de familie Insinger, die al die tijd ook het uitgestrekte bijbehorende landgoed heeft be­ heerd. Dit landgoed, voornamelijk bos, heeft een oppervlakte van 350 ha. H et is voor wande­ laars, fietsers en ruiters toegankelijk. H et is een van de mooiste Baarnse natuurgebieden. De tegenw oordige bew oner en eigenaar, Mr. J.H .O . Insinger, is am bassadeur geweest in M adrid en Brussel.

Tw ee huizen Als je de lange oprijlaan van P ijnenburg op­ gaat, kom je, tegenover een groot groen ga­ zon, bij de tegenw oordige ingang, in h et lin­ kerdeel van h et gebouw encom plex. H et ge­ heel bestaat uit twee huizen, die tegen elkaar aangebouw d en onderling verbonden zijn. H et linker huis is in oorsprong een zeventiende-eeuwse woning, die echter in de negen­ tiende eeuw, en vervolgens nog eens in deze eeuw, ingrijpend veranderd is. We kom en de bel-etage van dit oudste huis n u b in nen via een fraaie stenen buitentrap, en naast de d eu r zijn aan iedere kant twee hoge vensters m et groene h outen luiken. Naast de trap is h et souterrain, m et nog eens twee vensters aan iedere kant. O p h et afge­ platte schilddak, gedekt m et dakpannen, zien we twee dakkapellen en vier schoorstenen (als die op h et dak van h et voormalige Baarnse huis Mes Délices). Deze linkerhelft is dus het oorspronkelijke Pijnenburg, m aar dat vroeg­ ste huis is er nauwelijks in te h erkennen, ten­ gevolge van de latere wijzigingen. 64

Hans Bronkhorst

Een sch ep p in g van V ingboons H oe P ijnenburg er in de zeventiende eeuw uitzag, weten we van een fraaie kopergravure in een boek uit 1665 met de bouw kundige scheppingen van de A m sterdam se architect Philips V ingboons (1608-1678). Dit g ro o tfo r­ m aat boek is in 1665 uitgegeven door Cle­ m en t de Jo n g e in de Amsterdamse Kalverstraat, en h et is getiteld: Gronden en Afbeeldsels der voornaamste Gebouwen van alle die Philips Vingboons geordineert heeft. O n d er de p ren t m et de voorgevel van Pij­ nen b u rg staat links: ‘P. Vingboons, inventor’, waarm ee gezegd werd, dat Vingboons h et o n t­ werp had gem aakt. We zien op deze p ren t een gevel van drie traveeën, waarvan de middelste, die hoger is dan de an d ere twee, bekroond is m et een fronton, m et een versiering in h et tim paan. Deze classicistische gevel d o et d en ­ ken aan die van de Amsterdamse g rachtenhui­ zen die d o o r Vingboons gebouwd w erden. Pijnenburgs Vingboonsgevel bevond zich aan de tegenw oordige achterzijde van h et o ude huis. In h et boek over de werken van Vingboons staat P ijnenburg beschreven als: ‘Een bequaem Huys m et veel V ertrecken daerin, en is zeer sterck en w eldeurtim m ert. H et is van buyten rondom even sch o o n ’. In h et boek is ook een plattegrond van het huis afgebeeld. V ingboons had in 1647 voor de bouw van P ijnenburg o p d rach t gekregen van Sara de Wael (1591-1652). Zij was d e weduwe van Ja­ cob H inlopen, een Amsterdamse lakenhande­ laar, die ook in koloniale waren deed, en sche­ pen van A m sterdam was. De gefortuneerde Sara de Wael, die in A m sterdam op de H eren ­ gracht w oonde, liet P ijnenburg bouwen als een buitenplaats en een zom erhuis, zoals an­ dere rijke A m sterdam m ers om streeks die tijd in Baant buitens lieten bouwen. Toen Sara de Wael in 1652 overleed werd haar zoon Jan H inlopen, ook schepen van A m sterdam , eige-

TVE 20e jrg. 2002

naar, en het hnis is tot 1720 in h anden van de familie H inlopen gebleven.

Een hofdicht van Vos O p het P ijnenburg van de H inlopens is door de Amsterdamse dichter Jan Vos (1620-1667), een tijdgenoot van Vondel, een kort hofdicht gem aakt, dat in 1662 werd gepubliceerd in zijn verzam elde werken Alle de gedichten. H et is een buitengew oon retorisch gezwollen vers, waarin de dichter talrijke góden, als Pom ona, Flora, Bacchus, Ceres, Pan en Diana, te voor­ schijn haalt om dit ‘landprieel’ te prijzen. In zijn gedicht spreekt Vos Pijnenburg toe alsof h et een persoon is en ieder couplet eindigt m et een levensles, of m oraliserende uitspraak. Hij vertelt hoe mooi P ijnenburg is gelegen: 'Uw gevels rijzen uit de bom en m et hun kruinen, en steigeren naar de zon, «'aar die op ’t heerlijkst straalt'

F.n hij m eldt hoe ver je vanuit de bovenste vensters van P ijnenburg kunt kijken: ‘H ier ziet m en van uw trans h et oude U trecht brallen,

waar ‘t woeste volk voorheen vergeefs op heeft ge­ woed. Ginds n ad ert A m ersfoort, om heind d oor groene wallen. D aar doet zich N aarden op, geverfd in burger­ bloed.’ (In 1572 werd N aarden d o o r de Spanjaarden uitge­ m oord).

De H inlopens, die in het stadsbestuur van A m sterdam een zware verantw oordelijkheid hadden, k onden op hun buitenplaats Pijnen­ burg wat op adem kom en, of zoals Vos dicht: ‘De H inlopens, d o o r de zorg voor d 'o n d e rd an e n Van d ’Amstel afgesloofd, verluchten hier ’t ver­ stand. De zorg wordt best verpoosd in schaduwrijke la­ nen. G een zwaarder lasten dan de last van stad en land. De staatszorg laat zich niet dan voor een tijd be­ palen. Wie an d eren dient, m oet voor zichzelf ook adem halen.'

O p 29 juli 1720 heeft de laatste H inlopen die het huis in eigendom had P ijnenburg voor ƒ4750 verkocht aan Everard van Harscamp, secretaris van de stad U trecht.

; 2 * .iü s»

mril

~ w:u/t Pijnenburg (achterzijde, met links de ingang). Foto: H ans Bronkhorst.

TVE 20e jrg. 2002

65

Een prent naar Cornelis Pronk

Een nieuwe bouwheer

In 1731 is een p ren t verschenen van L.P. Serru rier naar een tekening van C. Pronk. De A m sterdam m er Cornelis Pronk (1691-1759) was een kunstenaar uit h et tweede kwart van de achttiende eeuw, die naam heeft gem aakt als tekenaar van topografisch natuurgetrouw e afbeeldingen van kastelen, buitenplaatsen, d o rp en en steden, o n d er m eer van de Vuursche. De tekening van Pijnenburg is door Pronk ter plaatse gem aakt op dinsdagm iddag 12 ju n i 1731, toen hij, op weg van Am sterdam naar Kleef, ook tekeningen m aakte van Drakestein en Soestdijk. O p Soestdijk dronk hij een kopje thee bij Prins Willem IV en diens fami­ lie, aldus een reisverslag van Pronk. O p de p re n t van P ijnenburg h erk en n en we duidelijk h et P ijnenburg van Vingboons. De zom erse voorstelling is verlevendigd m et en­ kele figuren. Rechts loopt een jo n g e n langs een heg, w aarop zijn schaduw valt. Links op de voorgrond staat een dam e in een lange wij­ de ja p o n , m et naast haar een hondje. H et is wellicht de vrouw van Everard H arscam p, de toenm alige eigenaar. Van H arscam p gaat h et landgoed op 3 sep­ tem ber 1738, voor ƒ8300, over op Jacob van Dorssen, ‘C anunnik ter Dom te U trech t’, die h et op 30 septem ber 1750, m et een kleine winst, voor ƒ8500, verkoopt aan H endrik C oenraad Gomman, de In ten d an t van het aan g ren ze n d e Soestdijk. V ervolgens d o et Com m an het voor ƒ22.000 op 5 oktober 1763 over aan Elias Augier, die h et op 22 septem ber 1790 verkoopt aan Mr. Franciscus H enricus M oorrees, ‘Advocaat in den Hove van H ol­ la n d ’ (De nieuwe eigenaar krijgt, m et het landgoed, h et recht op ‘een gestoelte’ - een h eren b an k - in de kerk van de Vuursche). D aarna kom t h et buiten in 1806 in h et bezit van Mn Nicolaas H enricus Strick van Linschoten, die het op 23 ju n i 1810 voor ƒ16.000 over­ d o et aan Ju rrian Tetterode te Amsterdam. O p 3 juli 1810 heeft Lodewijk N apoleon, op weg van H aarlem naar Oostenrijk, op Pijnen­ burg gelogeerd. Twee dagen tevoren had hij, als Koning van H olland, afstand gedaan van de troon, nadat zijn b ro er Keizer N apoleon h et hem onm ogelijk had gem aakt verder te regeren.

Een gedenkw aardige datum in de geschiede­ nis van Pijnenburg is 18 decem ber 1823. Voor ƒ24.800 w erden h et huis en h et landgoed van de toenm alige eigenaar, Jacob Marcus Rozenik, gekocht d o o r A ndries de Wilde (17811865). Hoewel De Wilde toen nog pas tweeënveertigjaar oud was, had hij, als p lanter in Nederlands-Indië, al een veelbewogen leven ach­ ter de rug. (Over zijn overzeese avonturen is door Cora Westland een ‘vie ro m an cée’ ge­ schreven: De levensroman van Andries de Wilde). De Wilde, die voor de w interm aanden een huis in U trecht bezat, kocht P ijnenburg als zo­ merverblijf. Hij had een groot gezin m et ne­ gen kinderen en hij constateerde, dat h et zeventiende-eeuwse Pijnenburg te klein was om door zoveel m ensen bew oond te worden. Dus liet hij, door de architect Erik H om an, de villa verbouwen en vergroten m et een tweede huis, dat haaks op h et oude gebouw kwam te staan. Als we tegenover de ingang van Pijnenburg staan is dat h et rech ter huis. Aan de achter­ kant van h et gebouw encom plex zien we nu nog, hoog in de m uur, de eerste steen van 6 april 1835. Aan een gevel van dit negentiendeeeuwse huis is een bordes, een o pen portiek, waarvoor vier zuilen staan m et Ionische kapi­ telen. H ier was tot 1914 de hoofdingang. Andries de Wilde heeft, in de eerste helft van de vorige eeuw, ook voor een nieuwe aan­ leg van hei park van P ijnenburg gezorgd, en hij had daarvoor de U trechtse tuinarchitect H endrik van L unteren (1780-1848) aange­ trokken, die ook een tuin voor Drakestein ontwierp. Voor De Wilde was zijn landgoed Pijnenburg het ‘H erw onnen paradijs’. Andries de Wilde, was een zeer veelzijdig, erudiet en o n d ern em en d man. Hij was arts, zakenm an, jager, kunstliefhebber en schrijver. Zo publiceerde hij in 1841 h et eerste Neder­ duits- Maleisch en Soendasch Woordenboek. Hij heeft op zijn landgoed Pijnenburg verscheide­ ne boerderijen laten bouwen en hij heeft van h eid eg ro n d lan d b o u w g ro n d laten m aken. O m streeks 1850 heeft hij zijn bezit uitgebreid m et de hofsteden V eenhuizen en Ravenhorst. Hij had tientallen w erklieden in dienst. Hij liet de W ieksloot, de scheiding tussen Soest en Hees, verder uitgraven. Volgens Hans Kruis­ wijk, schrijver van een studie over Pijnenburg,

66

T V E 20e jrg. 2 0 0 2

.. ' *■M

__ _ .

l ^ i — ■*? -

^

wütofWfi

nmffflïwwa

H

'sSSiLW

urmnrur,

niiifiiin

De voorgevel van Pijnenburg naar een ontwerp va n Philips Vingboons (1608-1678). M useum Flehite, Amersfoort. Atlas Coenen van ’s-Gravesloot. A.C. 12-92-1. Kopergravure.

was De Wilde wellicht de eerste forens van Soest en Baant. Hij reisde soms wel enkele m alen p er week naar Am sterdam om zijn za­ ken te regelen. Hij overleed op 27 april 1865 in U trecht, waar hij m et zijn gezin ’s winters verbleef. Hij werd begraven op het kerkhof van de Lage Vuursche, nadat het personeel van Pijnenburg de kist naar h et open graf had gedragen. Zijn schoonzoon, de U trechtse hoogleraar prof. j.|. van O osterzee, hield de grafrede, waarbij hij zijn schoonvader be­ schreef als een m ensenvriend die afkerig was van ijdele praal. De echtgenote van De Wilde, Cornelia N eil/el overleed pas zevenentwintig ja a r later, in 1892, ook in U trecht, en ook zij werd in de Lage Vuursche begraven. H un graf is nog op het kerkhof te vinden, dichtbij dat van het geslacht Insinger.

D e tijd van de Insingers Het huis P ijnenburg en h et bijbehorende landgoed w erden op 15 septem ber I860 door A ndries de Wilde verkocht aan H erm an Al­ brecht Insinger (1827-1911). de overgrootva­ d er van de tegenw oordige eigenaar. Insinger ontving soms koning Willem III. als die in de bossen kwam jagen. H.A. Insinger, die Pijnen­ burg als zom erverblijf bew oonde, was direc­ teur van de Amsterdamse K anaalm aatschap­ pij, die in 1876 het N oordzeekanaal zou aan­ leggen. Hij was achtereenvolgens gem eente­ raadslid van Amsterdam, lid van de Provincia­ le Staten van N oord-H olland en in ’s-Gravenhage lid van de Eerste Kamer d er Staten-Generaal. Hij w oonde ’s winters in Amsterdam. Als hij ’s zomers op P ijnenburg verbleef, ging

TVE 20e jrg. 2002

67

Abraham de Hoen (Amsterdam, 6.4.1707 - Amsterdam, IS. 174S) ‘P ijnenburg’, 12.6.1731. Gewassen pentekening 106 x 183 mm, Schetsboek III van C. Pronk, Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

hij, vanuit het station Baant, niet de trein naar Am sterdam of D en Haag. O p latere leeftijd, toen hij inm iddels w eduwnaar was geworden, is hij in Parijs gaan w onen. P ijnenburg bleef toen enige ja re n onbew oond. Toen H.A. Insinger op 20 februari 1911 in Parijs overleed, bleek hij P ijnenburg te heb­ ben verm aakt aan zijn negentienjarige klein­ zoon E dm ond H.D. Insinger (1892-1951). Deze nieuwe eigenaar heeft Pijnenburg per­ m an ent bewoond, dus ook in de w interm aan­ den. Hij liet in 1913 en 1914 h e t huis d o o r de architect j.W. H anrath verbouwen. De hoofd­ ingang werd van de zuilengevel verplaatst n aar de achterzijde van h et oudste deel van h et huis. Deze E.H.D. Insinger, de vader van de te­ genw oordige eigenaar, heeft niet alleen aan h et huis m aar ook aan h et landgoed veel ver­ beterd. Zo liet hij in 1917, door de Haagse ar­ chitect J.A. C ram er een koetshuis, tevens dienstw oning bouwen. H et is dat fraaie ge­ bouw dat we vanaf de Biltseweg, aan de oprij­ laan van Pijnenburg, zien liggen. O ok voor hotel-restaurant Groot-Kievitsdal aan de Hilversumsestraatweg was E.H.D. Insinger de op­ drachtgever. H et werd in 1923 door de Hilver68

sumse architect J.H. Slot gebouwd. Een ge­ denksteen in de m uur herinnert daaraan. Ver­ meldenswaardig is nog dat deze Insinger in de wijk Hees van Soest een school liet bouwen, die nu dan ook de Insingerschool heet. Insinger was getrouwd m et A.W.C.E.M. Freiin von Uslar Gleichen, m et wie hij op 17 novem ber 1917 in W ageningen in het huwelijk was getreden. Insinger was lid van de g em eenteraad van Baarn en voorzitter van h et w aterschap De Pijnenburgergrift. Wegens zijn hulp aan joodse onderduikers in de bezettingstijd werd hij na zijn dood postuum onderscheiden met het Verzetsherdenkingskruis. Na het overlijden van E.H.D. Insinger in Baarn op 24 decem ber 1951, kwam Pijnen­ burg toe aan diens zoon, mr. J.H .O . Insinger, die h et n u dus bewoont. Hij b eh e ert zelf h et huis, en hij heeft de zorg voor h et landgoed overgedragen aan zijn zoon mr. E.P. Insinger te Bilthoven.

Een wandeling door het park H et park van P ijnenburg heeft een oppervlak­ te van 31 ha. Door een bos m et loofbom en en

TVE 20e jrg. 2002

WÊMê,

WÊÊÊmSÊ: ' A t . VA

'é i r.

■ƒ.

MËÉm

a lliliS S I sm ü Het landgoed Pijnenburg. Uit: C. Westland, De levensrom an van Andries de Wilde, Wageningen z.j.

c o n iferen , w a a ro n d e r zeldzam e e x e m p la re n , als e en tu lp e n b o o m e n v ro eg e A m erik aan se eiken, slin g ert zich d e serpendnevijver. V roe­ g er kon m e n over dit w ater m et e e n p u n te r e e n to ch tje m ak en . N u e n d a n is e r e e n b ru g ­ getje om over te steken. Zo h e e ft m e n h e r­ h aaldelijk ee n fraaie doorkijk. O p e en e ilan d is e e n o n d o o rd rin g b a a r bos o n tstaan . E en van d e la n e n is n o g d o o r d e teg en w o o rd ig e eige­ n a a r aangelegd. W aar een s e e n ro z e n tu in was, zien we n u e en fraai g ro e n gazon, o m zo o m d m e t o u d e b o m e n . E r staan in h e t p ark en k ele o u d e kassen. W an d elen d d o o r d it u itg e stre k te p a rk ziet m en som s, tussen h e t g e b o o m te b oven e e n vij­ ver, in de verte h e t hu is P ijn e n b u rg o p d o e ­ m en. O n d e r e e n m et gras b e d e k te heuvel zien we d e g e re s ta u re e rd e g em etse ld e in g a n g sp o o rt m et een v e rg re n d e ld e d e u r van e e n m o o ie

o u d e ijskelder. H et ijs d a t ’s w inters uit d e vij­ vers w erd g eh ak t, w erd h ie r o p g eslag en en h e t k o n d e h ele zom er, to t e n m et sep tem b er, w or­ d e n g e b ru ik t. In d eze ijsk eld er h u izen nu v leerm u izen , w ier g e d ra g d o o r b io lo g e n b e ­ stu d e e rd w ordt.

De Pijnenburgergrift In d it verhaal over d e g esch ied en is van P ijn e n ­ b u rg is u itg e g a an van h e t huis, zoals h e t e r n u staat, w aarbij h e t o n tsta a n is b esch re v e n sinds d e zev en tien d e eeuw. M aar d e n a a m P ijn en ­ b u rg is o u d er. Al in 1239 k re e g h e t U trec h tse K apittel van Sint Jan van d e b issch o p van U tre c h t O tto de D e rd e v erlo f e e n w eterin g te graven van d e ve­ n e n van de V uursche n a a r d e E em , d ie u it­ m o n d d e o p d e Z u id erzee. Zo kon in e e n plat-

/ \ I. 2o, i,r. 2002

69

boom schuit, een vlet, ol' praam , de tu rf ver­ voerd worden. Die w etering is om streeks 1600 verbeterd door ‘die van P ijnenburgh’, Jan van Cuyck en Jo h a n Bol, kennelijk de toenm alige eigenaars van h et landgoed. De w etering heet dan Pijnenburgergrift. Om deze historische red en bepleit de tegenw oordige bew oner van Pijnenburg, dat de naam Pijnenburgergrift, die dus al h o n d erd e n ja re n oud is, weer algem een gebruikt wordt, in plaats van de naam Praam ­ gracht.

park en h et landgoed, na m eer dan drie eeu­ wen, nog bestaan en zo goed o n d erh o u d en worden, en d at we in h et m ooie bos kunnen w andelen.

B ronnen (Wonden en Afbeeldsels der voornaamste Gebouwen van alle die Philips Vingboons geordineert heeft, t’ Amsteldam by C lem ent de Jo n g e in de Kalver-straat in de gekroonde Konst en Caart-winkel (G edateerd

1665).

G raven in de V uursche O p het kerkhof van de H ervorm de Kerk in de Lage V uursche vinden we h et graf van Andries de Wilde (21.11.1781-27.4.1865), die dus 84 ja a r oud werd, en zijn echtgenote Cornelia Neitzel (19.4.1803-16.12.1892). De Wilde was eigenaar van P ijnenburg van 1823 tot 1860. O p dit kerkhof zijn twee grafm onum enten van de familie Insinger, die sinds 1860 Pijnen­ burg in bezit heeft. Een grafm onum ent van 1918 to o n t een viertal reliëfs m et afbeeldin­ gen uit h et oude Egypte: geknielde jo n g e vrouwen m et lotusbloem en. De Egyptoloog J.H. Insinger (1854-1918), die hier begraven ligt, heeft in Egypte gew oond en is in Cairo overleden. (Hij was de zoon van H erm an Al­ b rech t en de vader van Edm ond, H.D., m aar hij is zelf geen eigenaar van Pijnenburg ge­ weest). O p h et andere graf, gedekt m et een zwart m arm eren steen, zien we h et w apen van de familie Insinger: twee zeem eerm innen bo­ ven elkaar. (E.H.D. Insinger, de vader van de tegen­ woordige bew oner van Pijnenburg, is niet op h et kerkhof van de Lage Vuursche begraven, m aar op de Algem ene Begraafplaats aan de W ijkamplaan in Baarn, Klasse I, Vak 18, Nr. 1) Aan de H ervorm de Kerk werd in 1881, door de toenm alige bew oner van Pijnenburg, H.A. Insinger, een orgel geschonken. Indertijd h ebben in de kerk twee h erenbanken gestaan voor de bew oners van Pijnenburg: een voor de familie en een voor h et personeel. Bij de jongste restauratie van de kerk zijn die ban­ ken niet opnieuw geplaatst. De familie is ove­ rigens niet hervorm d, m aar luthers. Pijnenburg heeft dus een rijke geschiede­ nis, en we m ogen blij zijn, dat het huis, het 70

Fred Gaasbeek, jan van 't H of en M aarten Koenders, Baarn, geschiedenis en architectuur, Zeist 1994. Biltseweg 4. *** M. Pijnenburg, p. 206. Arie Ja n G elderblom : ’k Wil lijmen wal ik bouw. Twee eeuwen topografische poëzie, A m sterdam 1994, p. 43. Jan Vos, Alle de gedichten, Am sterdam 1662. T hera C oppens, Baarn.se Lusthoven en hun bewoners, Baarn 1990, p. 44. J.C. baron d ’ Aulnis de Bourouill, Chronologische ge­ schiedenis van Baarn, deel II, Baarn 1886. (M anu­ script in het arch ief van de Historische Kring Baerne) Cora W estland, lie levensroman veen Andries de Wilde, W ageningen z.j. Genealogie Insinger, N ederland’s Patriciaat, 72e ja a r­ gang, 1988, p. 249. Centraal B ureau voor gene­ alogie, s-Gravenhage. Baerne, 21e jaa rg an g nr. 3, septem ber 1997, p. 7 (H erschreven en aangevuld voor dit artikel); ‘Een Egyptisch graf in de Lage V uursche’, in: Baerne, 23e jaa rg an g nr. 2, ju n i 1999, p. 4; Baerne, 23e jaargang nr. 3, septem ber 1999, p. 7. W illem O tten, Van Stulp tot Kerk, Lage Vuursche

1988, p. 41. H ans Kruiswijk, Vei van het gewoel der wereld. Een im­ pressie van het landgoed Pijnenburg. 2001. S.E. Pronk Czn, Pronk-Stukken. Mededelingenblad van de Stichting Familiearchief Pronk, Nummer 6, december 1974. (Reisverslag Cornelis Pronk. 1731) U trechts Archief, R60-1. Inv.nr. 228, Pijnenburg L eonard Kasteleyn, ‘Een P ronkende H a en ’, in: Bul­ letin van het Rijksmuseum, jaargang 44, 1996, num ­ m er 2, p. 91.

Hans Bronkhorst (geb. 1922) is redacteur van het historisch tijdschrift Baernecn h o u d t zich verder be­ zig m et de geschiedenis van E em land en Baarn in h et bijzonder. Hij heeft veel studies gem aakt van achttiende-eeuw se topografische tekeningen en et­ sen uit h et U trechts Archief, h et Koninklijk Huis Ar­ chief, m useum Flehite en h et Rijks Prenten Kabi­ net

TVE 20e jrg. 2002

De Sint-Paulusabdij in U tre c h t en haar rechten in B aarn en om geving1

( )m \ angrijk zijn d e b ezittin g e n en re c h te n die d e U trech tse abdij van Sint-Paulus in B aarn in d e M iddeleeuw en h e e lt g e h ad , n ie t gew eest, m a a r ze b e tro ffe n wel ee n vrij b elan g rijk re c h t als h e t p atro n aats- o f co lla tie re c h t van d e kerk en ook tie n d re c h te n in ee n (klein) d ee l van B aarn. H et ging hierbij b o v en d ien o m re c h ­ ten die - g eh eel in g e b e d in d e u itg e b re id e re b e z ittin g en van de abdij in E em la n d - d irect te h e rle id e n zijn to t de o n tstaan stijd van de k lo o sterg em een sch ap , die - v ó ó r ze in 1050 d o o r bisschop B ern o ld van U tre c h t (10271054) n a a r d e bisschopsstad w erd overge­ b ra c h t - gevestigd was o p d e H o h o rst bij A m ersfoort. In dit artikel zal w o rd e n g eschetst h o e de abdij precies h a a r re c h te n in B aarn verw ierf e n vooral ook w at h ierv an d e a c h te r­ g ro n d e n w aren.

D e k loostergem een schap op d e H oh orst O p d e H o h o rst, later o o k wel H eilig en b e rg ge­ n o em d , was om streeks h et jaar 1000 d o o r bisschop A nsfried van U trech t (995-1010) een cel gesticht w aar hij zich bij tijd en wijle v o o r ge­ b ed en b ez in n in g p lach t te ru g te trek k en . I lierbij o n ts to n d een kleine g em ee n sch a p van lied en die - a n d ers d an o p d at m o m e n t in U tre c h t zelf m ogelijk was - ee n duid elijk m o ­ nastiek g eo rg an iseerd religieus leven w ensten te leiden. Deze g em ee n sc h a p w erd voorts in d e vroege ja r e n tw intig van d e elfde eeuw d o o r A nsfrieds opvolger bisschop A delbold (10101026) m et h u lp van de k lo o sterh erv o rm er P o p p o van Stavelot g eo rg an isee rd als b e n e d ic ­ tijn er abdij en te n slotte om streeks 1050 n a a r U tre c h t verplaatst, w aar ze als Sint-Paulusabdij e e n plaats k reeg n aast de kapittels aldaar. Bij deze g e le g e n h e d e n van stich tin g , n a d e ­ re o rg an isatie en verh u izin g van de g e m e e n ­ schap zijn d o o r de g e n o e m d e b issch o p p e n v an u it h e t alg eh e le v erm o g e n van d e U tre c h t­ se kerk, h e t z o g eh eten b isd o m sg o ed , steeds

Charlotte J. C. Broer

d o taties o f sc h e n k in g en g e d a an van g o e d e re n en re c h te n , die b e d o e ld w aren om d e kloos­ te rlin g en een m a te riële basis te verschaffen en w aarvan d e o p b re n g ste n en in k o m sten d ie n d e n v o o r h u n le v e n so n d e rh o u d . D eze sch e n k in g e n v in d en we o m sch rev en in e e n tw eetal b ev estig in g so o rk o n d e n vo o r de abdij, d a te re n d u it respectievelijk 1028 en 1050.- In deze o o rk o n d e n w o rd e n o o k ver­ sc h e id e n e b ez ittin g en en re c h te n in E em lan d g e n o e m d , in d e m in o f m e e r n ab ije om geving van d e o o rsp ro n k elijk e vestigingsplaats van d e k lo o s terg e m e e n sc h ap o p d e H o h o rst.

Eem land sin ds d e achtste eeuw S p re k e n d over E e m lan d h e b b e n we h e t over h e t d ire c t ten o o ste n van d e U trec h tse H e u ­ velrug g eleg e n stro o m g eb ied van versch illen ­ d e b ek en die v a n u it h e t z u id en en h e t o o sten bij A m ersfoo rt sa m en k o m e n en v a n d a a r als ri­ vier d e E em v e rd e r n a a r h et n o o rd e n stro m e n o m d a a r ten slotte in h e t A lm ere, d e latere Z u id erzee, u it te m o n d e n . S inds e e n sch e n ­ k in g van Karei d e G ro te in 777' van o n d e r m e e r d e in d it g e b ie d g eleg e n villa o f h e t d o ­ m ein L e n sd e n m e t allerlei to e b e h o re n en o o k e e n viertal w aarschijnlijk g ro te re b o sg eb ied en aan w eerszijden van d e E em g o ld d e U tre c h t­ se k erk o n d e r leid in g van h a a r b issch o p h ie r als d e b elan g rijk ste g ere ch tig d e . O o rsp ro n k e lijk zu llen d e z a n d g ro n d e n in d it g eb ie d een vrijwel o n o n d e rb ro k e n bo sb e­ g ro e iin g h e b b e n g e k e n d , afgew isseld m e t tus­ sen d e z a n d ru g g e n en m e t n a m e in d e G el­ d erse Vallei g eleg e n v e en g e b ie d en . D ergelijke v e en g e b ie d en stre k te n zich oo k m e e r n a a r h e t n o o rd e n to e uit, terwijl v e rd e r h e t o o r­ sp ro n k elijk z ee r b re d e m o n d in g sg eb ied van di- E em g e d u re n d e lang e tijd, to t ver in de tw aalfde eeuw, aan d e invloed van d e zee o n ­ d erh ev ig was. G eleidelijk z o u d e n d o o r h et o n tsta a n en d e u itb re id in g van n ed e rz ettin -

TVE 20e jrg. 2002

71

Amersfoort, Lensden en de Hohorst in het stroomgebied va n de Eem en de beken die erin uitmonden. Tekening M. W.J. de Bruijn.

AMERSFOORT !/7,eveldse beek of düerlj(

LEUSDEN

Hohorst

gen als die van Leusden de genoem de bossen in verschillende delen uiteenvallen. De oud­ ste middeleeuwse bew oning in dit gebied tref­ fen we aan langs de (noord)oostelijke randen van de hoge zandgronden van de Heuvelrug. Dat waren de gronden die door hu n natuurlij­ ke gesteldheid voor bew oning en bewerking h et m eest geschikt waren. Deze bew oning breidde zich in de periode vanaf de achtste tot en m et de tiende eeuw geleidelijk uit. De ne­ derzettingen nam en in aantal en omvang toe, hetgeen ontginning heeft ingehouden. Daar­ o n d er verstaan we h ier steeds: h et om zetten van grond van welke aard dan ook in bouw­ land. In de vroegste tijd, de achtste en negen­ de eeuw, betekende dat vooralsnog op o f aan de randen van de hoger gelegen zandgron­ den voornam elijk het rooien van bos. Pas later is m en in staat geweest om ook m eer lager ge­ legen gronden - hooi- en w eilanden en veen­ gro n d en - te o ntginnen en perm an en t in ge­ bruik te nem en als akkerland. O m streeks h et ja a r 1000, w anneer we hier de abdij van H ohorst op het toneel zien ver­ schijnen, m oeten we ons Eem land voorstellen als een nog m aar ten dele bew oond gebied. W anneer precies bepaalde n ederzettingen zijn ontstaan, is niet m et zekerheid te zeggen. 72

Lensden bestond in elk geval in de achtste eeuw. Hees, ten zuidwesten van Soest, wordt in de b ro n n en verm eld in de negende eeuw.4 En hoewel ze pas in de elfde eeuw voor h et eerst w orden geno em d 5, is h et niet onwaar­ schijnlijk dat toch ook n ederzettingen als Soest en Maarn hun bestaan terugvoeren tot de negende en tiende eeuw. Van Baarn zijn helaas geen werkelijk zeer oude eerste verm eldingen bekend. De ligging echter - op een uitloper van de hoge zand­ gronden van de Heuvelrug, waar in h et alge­ m een de oudste bew oning en nederzettingen te vinden zijn - en de algehele structuur van de plaats, zoals bijvoorbeeld de aanwezigheid van een eng, wijzen erop dat h et ook hier waarschijnlijk gaat om een oude, in de negen­ de o f tiende eeuw ontstane nederzetting. R ond het ja a r 1000 heeft waarschijnlijk ook A m ersfoort als nederzetting al wel bestaan. Een eerste verm elding van deze plaats vinden we in de oudste bevestigingsoorkonde voor de abdij op de H ohorst uit 1028." Elk van de genoem de nederzettingen zal omgeven zijn geweest d o o r uitgebreide on­ o n tgo n n en gronden. G edeelten daarvan zul­ len wel in gebruik zijn geweest bij inwoners van de nederzettingen en daarom ook tot die

TVE 20e jrg. 2002

nederzettingen gerekend zijn. Echt scherp af­ gebakende grenzen waren er waarschijnlijk nog niet toen de nederzettingen gering in aantal en ontvang en er voldoende woeste gro n d en waren. M eer naar h et noorden toe zal verder sprake zijn geweest van een uitge­ strekte onbew oonde wildernis van bos- en veengronden. Zoals gezegd lijkt de periode van de achtste en een deel van de negende eeuw een tijd te zijn geweest van het ontstaan en de uitbrei­ ding van nederzettingen, hetgeen steeds m et ontginningen gepaard ging. In de loop van de elfde eeuw nem en opnieuw grote ontginnin­ gen een aanvang. De periode daartussen, vooral de tweede helft van de negende eeuw, wordt in het algem een geschetst als duister. N o o rm an n en aan v allen op D orestad en U trecht zorgden voor een sfeer van onrust en grote onzekerheid. De bisschop - en m et hem waarschijnlijk het grootste deel van de aan de U trechtse kerk verbonden geestelijkheid week zelfs uit naar veiliger oorden en keerde eerst in de loop van de tiende eeuw, om ­ streeks 920 vanuit D eventer terug naar de bis­ schopsstad, waarvan hij toen de w ederopbouw ter h and nam. Over h et algem een wordt ervan uitgegaan d at de effecten van dit alles ook m erkbaar zijn geweest op h et platteland en dat ze daar een o n d erbreking of op zijn m inst een stagnatie in de ontwikkeling en uitbreiding van de bewo­ ning en daarm ee van de ontginningsactiviteiten in deze streken veroorzaakt hebben. H et is in dit verband bijzonder interessant dat we voor Eem land niet alleen kunnen vaststellen bijvoorbeeld archeologisch - dat die o n d er­ breking of stagnatie zeer kort heeft geduurd, m aar d at wellicht zelfs rekening mag worden geh o u d en m et een min of m eer doorlopende ontwikkeling vanaf de negende tot in de elfde eeuw.7 In delen van E em land zijn nam elijk niet alleen voor de vroege elfde, m aar zeker ook voor de latere tiende eeuw - en misschien zelfs eerd er - ontginningsactiviteiten aan te nem en. Met nam e betro f dit ontginningen in de omgeving van Amersfoort, nam elijk op het Hogeland." In Am ersfoort zelf was mogelijk al in de tiende eeuw een hof gevestigd, die als centrum diende voor de bisschoppelijke do­ m eingoederen in deze contreien en van waar­ uit aan deze betrekkelijk vroege, m aar ook la­

tere (geleidelijk steeds m eer naar het noor­ den toe opschuivende) ontginningsactivitei­ ten leiding werd gegeven.

De oudste bezittingen van de abdij op de Hohorst Na deze korte en zeer globale schets van Eem­ land omstreeks liet jaar 1000 richten we onze aandacht op de schenkingen zoals die vanaf die tijd aan de kloostergem eenschap op de H ohorst en de abdij in LItrecht zijn gedaan. We ku n n en dan stellen dat vanuit het in de achtste eeuw verworven en daarna in de loop van de eeuwen toegenom en bezit van de U trechtse kerk in dit gebied de bisschoppen delen hebben genom en, die met nog verschil­ lende andere bezittingen en rechten elders w erden toegekend aan de kloosterlingen, om te dienen als bestaansbasis voor h u n gem een­ schap. De dotatie van Ansfried omvatte voor wat betreft E em land allereerst de kerk van Leusden en verder een zekere hoeveelheid (veertien hoeven) land met toeb eh o ren in Soest en Hees. Bisschop Adelbold vulde deze schenking aan m et eveneens landbezit (zes en een halve hoeve) in Soest en bepaalde tiend­ rechten in o n d er m eer Amersfoort. Bisschop Bernold ten slotte d o n eerd e enig landbezit (een halve hoeve) in Lensden. Zo op het eerste gezicht lijkt dit alles niet een echt omvangrijk bezit en geheel van rech­ ten. N iettem in b etekenden deze schenkingen dat de abdij in later tijd naast de bisschop de belangrijkste afzonderlijke g erech tig d e in E em land was. Dit had allereerst te m aken m et h et feit dat achter de betrekkelijk sum m iere omschrijvingen van het bezit in de oorkonden om vangrijker en com plex sam engestelde rechten schuilgingen. Bovendien zouden ook door ontginningen in die in de vroege elfde eeuw in deze streken al plaatsvonden m aar ook ged u ren d e de verdere M iddeleeuwen w erden voortgezet, het oorspronkelijke bezit en de rechten van de abdij geleidelijk zowel in ontvang als betekenis toenem en. In verband m et de latere rechten van de ab­ dij ten aanzien van de kerk en zekere tienden in Baarn is m et nam e de schenking van bis­ schop Ansfried van belang, die betrekking had op de kerk van Leusden en daarbij de

TVE 20e jrg. 2002

73

weliswaar in de oorkonden niet genoem de, m aar toch wel bij de schenking inbegrepen tiendrechten.

De kerk van Leusden en haar dochterkerken Van deze kerk - bedoeld is de kerk van (Oud-) Leusden - mag w orden aangenom en dat ze uiterlijk in de late tiende eeuw gesticht is, als d o ch terk erk afgesplitst van de dom in U trecht.’1 Ze is daarm ee de oudste kerk in E em land en geldt daarom als m oederkerk in dit gebied. D at wil zeggen dat in beginsel praktisch heel Eem land, voorzover h et toen­ tertijd bew oond was, tot de parochie Leusden b eh o o rde en dat alle andere, later ontstane kerken in dit gebied - op de kerk van Amers­ foort na - d ochterkerken van Leusden zijn. De schenking door Ansfried van de kerk van Leusden betekende dat deze tot dan toe bisschoppelijke eigenkerk werd tot een eigen­ kerk van de kloostergem eenschap, dat wil zeg­ gen d at deze gem eenschap zich voortaan als eigenaar van de kerk kon beschouw en, dat de abt daarom de pastoor m ocht benoem en en d at een deel van de opbrengsten van de kerk - offeranden bijvoorbeeld, m aar ook betalin­ gen die de gelovigen in de parochie verschul­ digd w aren bij d open en begrafenissen - in plaats van alleen aan de parochiepriester of pastoor ook vooral aan de m onniken van de H ohorst ten goede zouden kom en. O p zich­ zelf was het bezit van een kerk in de elfde eeuw dus belangrijk en lucratief. En dat zou in de loop van de tijd alleen m aar verder toene­ m en, om dat de bevolking sinds die tijd groei­ de en er ook in verschillende (reeds bestaan­ de m aar ook nieuw ontstane) nederzettingen kerken w erden gesticht, die als dochterkerken van Leusden golden en waarvan dus de rech­ ten aan de abdij als p atroon van de m oeder­ kerk bleven behoren. H et oorspronkelijk eigenkerkrecht ontwik­ kelde zich in de loop van de twaalfde en der­ tiende eeuw tot wat m en noem t het patronaats- o f collatierecht. Dat wil zeggen dat de abt voor zowel de voormalige Leusdense ei­ genkerk als de nieuw ontstane dochterkerken de pastoors niet helem aal direct m eer kon be­ noem en, m aar wel een kandidaat voor dit 74

am bt kon voordragen aan de aartsdiaken, die een dergelijke voordracht dan feitelijk niet echt kon negeren en bij gebleken form ele ge­ schiktheid de kandidaat officieel benoem de. De voordrachten of zogeheten collaties door de abt van Sint-Paulus voor de verschillende kerken in Eem land vinden we in de b ro n n en in o n d er m eer h et abdijarchief terug. Bezien we dan welke kerken in E em land als dochterkerken van Lensden k u n n en worden beschouwd, dan beginnen we allereerst toch m et een kerk te noem en waarvan dat niet het geval is geweest, nam elijk Amersfoort. We stel­ len voor deze plaats vast d at we van h et be­ staan van parochiekerk, gewijd aan Sint-Joris, niet eerd er dan omstreeks h et m idden van de d ertien d e eeuw vernem en. W anneer deze kerk gesticht is w eten we eenvoudigweg niet. M aar de stichter zal de bisschop zijn geweest, die we in later tijd nog in h et bezit zien van het collatierecht of voordrachtsrecht voor het pastoorsam bt. Van rech ten van de abt van Sint-Paulus, als p atro o n van de kerk van Lens­ den, op de kerk van A m ersfoort als mogelijke dochterkerk van Leusden blijkt in h et geheel niets. Het o p tred en van de bisschop als kerk­ stichter, op grond waarvan hem h et patronaatsrecht van de kerk toekwam, en het feit dat hij dit recht ook steeds voor zich gehou­ den lijkt te hebben, zal verband hebben ge­ houd en m et fle aanwezigheid in Am ersfoort van de bisschoppelijke hof. D enkbaar is dat aan deze - waarschijnlijk dus in de tiende eeuw gestichte - h o f van m eet af aan een kapel verbonden was ten aan­ zien waarvan bisschop Ansfried zich de rech­ ten voorbehield, toen hij om streeks 1000 de kerk van Lensden overdroeg aan de gem een­ schap van de H ohorst. Een kapel geëxim eerd ten opzichte van de parochie Leusden, kan op een gegeven m om ent zijn verheven tot pa­ rochiekerk. W aarschijnlijk is dit echter ge­ beurd toen in noordelijk Eem land al verschil­ lende an d ere nederzettingen waren ontstaan, voor wier inwoners - om dat er in Am ersfoort geen kerk bestond - oorspronkelijk de kerk van L eusden als parochiekerk dienst deed en er in sommige gevallen ook zelfs al eigen ker­ ken waren gesticht. Dat geldt dan voor de ker­ ken van Soest, Baant, Scherpenzeel, Hoevela­ ken, Eem brugge, Eem nes-Buiten, EemnesBinnen en Bunschoten."1

TVE 20e jrg. 2002

De kerken in het oosten van het Nedersticht, met name in het dekenaat Gooi­

Alm e re

Eemnes-Buiten

leend aan: Dekker, I Iet K ro m m e R ijn g eb ied in d e m id d eleeu w en , afb. 51, p. 310.

4. Bunschoten/'

Eemnes-E^innen + / /

land. Tekening M. W.]. de Bruijn, ont­

Eembrugge

/

Baarn+

Leusden

+ UTRECHT

Woudenberg + Zeist Scherpenzeel punnik

Doorn Nederlangbroek + Leersum Overlangbroek

Van h o e zoiets in z’n w erk gin g v ern e m en we in h e t geval van H oevelak en , w aar in 1132 d o o r de bisschop aan een aan ta l lie d e n e e n concessie w erd v e rleen d to t h e t o n tg in n e n van liet g eb ied ." N aast d e re c h te n van d e ontg in n ers-k o lo n isten w erden o o k h u n p lic h te n o m schrev en. O n d e r m e e r w erd to e n b ep a a ld d at, zolang e r in H oev elak en zelf g een eigen p a ro c h ie k e rk was, m e n in L eu sd en te r k erke d ie n d e te gaan. W a n n e e r e r o p d a t m o m e n t in h et d ich terb ij g eleg en A m ersfo o rt e e n vol­ w aardige p a ro c h ie k e rk h a d b estaan , zou h e t v o o r de h a n d h e b b e n g eleg en d a t H oevelaken o n d e r deze k erk was gaan re sso rte re n e n n iet o n d e r die van L ensden, d ie n ie t allee n v e rd e r w eg geleg en , m a a r ook in a n d e re h a n d e n d an d ie van d e bisschop was. T oen e r u ite in d elijk wel ee n k erk in H o evelak en w erd g estich t -

Amerongen

'

e e n ee rste v e rm e ld in g van d eze kerk d a te e rt uit 129412 - g o ld deze als d o c h te rk e rk van die van L ensden e n b le e f o o k h et c o lla tie re c h t e r­ van b e h o re n aan d e ab t van Sint-Paulus. S oortgelijke re g e lin g e n zijn w eliswaar n ie t ex­ pliciet b e k e n d vo o r a n d e re p laatsen in Kern­ lan d , m a a r zijn m isschien toch wel m e e r ge­ troffen.

Soest en Baarn De k erk en van Soest en B aarn v in d e n we n ie t v ó ó r d e v e e rtie n d e eeuw in d e b ro n n e n , d a t wil zeggen d e lee n registers van d e abdij, te­ rug. Soest en w ellicht to c h o o k B aarn m o g en , zoals we zagen, e c h te r w o rd en g e re k e n d tot d e o u d e n e d e rz e ttin g e n in E e m la n d d ie ont-

TVE 2(h' jrg. 21)02

75

staan zijn globaal gesproken in de periode van de achtste tot en m et de tiende eeuw en waar­ voor in beginsel de kerk van Leusden als pa­ rochiekerk fungeerde. N aderhand gestichte kerken - de eerste verm elding van de kerk van Soest d ateert van 133113, die van de kerk van Baarn van 138514- zullen eveneens op ba­ sis van deze band m et Leusden ter collatie h ebben gestaan van abt van Sint-Paulus. Van de latere verm eldingen van collaties voor de kerk van Baarn is m et nam e een interessante die uit 1543'\ om dat daar blijkt dat de kerk van Baarn gewijd was aan Sint-Nicolaas en niet, zoals d o o r Joosting en M uller16 gesteld en daarop steeds aangenom en is, aan SintPaulus. Verdere kerkstichtingen in deze contreien w aren e r in de d ertiende eeuw en veertiende eeuw, in nederzettingen als Eem brugge, de beide Eem nessen en B unschoten. O ok hier b etro f h et dochterkerken direct van Leusden, o f indirect via de kerken van Soest e n /o f Baarn. De relatie tussen een m oeder- en een dochterkerk blijkt in later tijd soms nog uit betalingsverplichtingen van (de pastoor van) de dochterkerk ten opzichte van (de pastoor van) de m oederkerk17, bij wijze van com pensa­ tie voor door de afsplitsing van een deel van de m oederparochie weggevallen inkom sten. Met betrekking tot vrijwel al deze kerken in E em land vinden we in de bro n n en in h et abdijarchief o f elders verm eldingen van collaties (voordrachten aan de aartsdiaken) d o o r de abt van Sint-Paulus. \ \ \

vj*!

D e tie n d e n O pgem erkt is al dat h et bezit van een kerk, zo­ als de kloostergem eenschap dat in Leusden d o o r de schenking van Ansfried verwierf, op zich als een lucratief recht gold. N iet alleen had de eigenaar, later de patroon van de kerk rech t op een deel van de offeranden, onlos­ makelijk m et de kerk verbonden was in die tijd ook het zeer belangrijke tiendrecht. Dit hield in dat van de opbrengsten van h et bouw­ land m aar ook van de m eeste nieuw-geboren dieren d o o r de boeren een tiende deel m oest w orden afgestaan ten behoeve van de kerk, m aar in de praktijk aan de eigenaar van de kerk. De schenking van Ansfried van de kerk 76

N ieuw e K aart v a n den L a n d e va n Utrecht, B ernard de Roy 1696. Fragment, met B aa rn en het grensgebied met Soest en Hees.

van Leusden betekende dus - zonder dat het overigens in de oork o n d en van 1028 en 1050 expliciet verm eld was - dat vanuit een groot deel van de parochie Lensden, in elk geval in de oud ere nederzettingen Leusden, Soest en Hees en wellicht ook Scherpenzeel, die tien­ den aan de kloostergem eenschap op de Ho­ ftors! toevielen. In an d ere in die tijd bewoon-

T V E 20e jrg. 2 0 0 2

de delen van Eem land, en dan niet nam e in en rond Amersfoort, heeft evenwel de bisschop deze tienden voor zichzelf behouden. Misschien was dat om dat deze tienden in die tijd nog golden als nieuwe tienden o f vovalia, dal wil zeggen tienden die geh eten w erden van (betrekkelijk) recent in cultuur gebrachte of o n tg o nnen gronden, die in het algem een geacht w erden de bisschop toe te behoren. L ater zien we dat de bisschop deze tienden in leen heeft uitgegeven aan heren van Amers­ foort die oorspronkelijk waarschijnlijk de mei­ ers (beheerders nam ens de bisschop) van de h o f aldaar zijn geweest. N adien zijn deze he­ ren van A m ersfoort zich n aar h u n andere be­ zit in de omgeving ook heren van Stoutenb u rg gaan noem en. Van de tienden nu die de abdij in Leusden, Soest, Hees en Scherpenzeel verwierf, diende een deel - meestal een derde deel - weliswaar te w orden aangew end voor het ond erh o u d van de pastoor, m aar het m erendeel van de opbrengsten kwam toch direct ten goede aan de kloosterlingen, zonder dat die hiervoor veel m eer hoefden te doen dan ze zelf te ha­ len o f te laten halen. Uit later tijd zijn er be­ richten over m ensen, die vanwege tie abdij in de velschillende plaatsen deze tienden (in natura) gingen innen, w aarna degenen die in Soest en Hees land hielden van de abdij en m ede daarom tot allerlei diensten verplicht w aren, de o p b ren g sten m et wagens naar U trecht dienden te brengen om ze daar af te leveren in de korenschuur van de abdij.12 H oe­ wel we geen b ro n n en hebben over hoe dit voor de allervroegste periode geregeld was, valt aan te nem en dat die opbrengsten oor­ spronkelijk in de abdij op de H ohorst zelf zul­ len zijn gebracht. Daar zullen ze imm ers in de eerste plaats voor het levensonderhoud van de m onniken bestem d zijn geweest. In Baant was - gezien de veronderstelde ou­ derdom van de nederzetting toch wel enigs­ zins opm erkelijk - niet de abdij van Sint-Paulus m aar de bisschop de voornaam ste en oor­ spronkelijke tiendgerechtigde, die in de veer­ tiende eeuw hier ook de rechtsm acht nog in h an d en had en liet uitoefenen d o o r een schout. Die tienden in Baarn w erden tot 1310 van de bisschop in leen gehouden door Everard van Stoutenburg, die ze in dat ja a r ver­ kocht aan het kapittel van S in tja n in U trecht.

Dit gebeurde na bem iddeling d o o r de bis­ schop, die deze tienden vervolgens van leenroerigheid bevrijdde19, d at wil zeggen dat h et kapittel deze tienden niet in leen hield van de bisschop m aar ze als zijn allodiaal o f vrijeigen bezit m ocht beschouwen. H et kapittel bezat reeds het tien d rech t in de Vuursche, mogelijk op grond van eerd ere bisschoppelijke schen­ king.2" H et bezit van de tienden van Baarn sloot duidelijk territoriaal op dit o u d ere bezit aan. De genoem de Everard van Stoutenburg die in 1310 afstand deed van zijn rechten, stam de uit bet m inisterialengeslacht Van Amersfoort. L eden van deze familie waren naar alle waar­ schijnlijkheid ooit de meiers, dat wil zeggen de beheerders, van de bisschoppelijke h o f in Amersfoort, die wellicht in die hoedanigheid ook de tienden van Baarn in h an d en hebben gekregen. Van deze Baarnse tienden zou dan ku n n en w orden aan g en o m en dat ze oor­ spronkelijk - misschien in de tiende en zelfs in de vroege elfde eeuw nog als novalia - ver­ bonden zijn geweest m et de h o f en vooral de tienden in Amersfoort, die als zodanig uitge­ zonderd waren van Ansfrieds schenking aan de H ohorst van de kerk en tienden van Leus­ den en toen vooralsnog aan de bisschop zijn blijven behoren. Toch bezat de abdij in Baarn in een klein ge­ bied zekere tiendrechten, en wel van het goed De Lult.21 Gebleken is evenwel dat de grens­ scheiding tussen de gerechten Baarn en Soest ooit noordelijker lag dan later h et geval was.

De grens tussen Soest en Baarn Tussen Soest en de zandgronden van Baarn lag oorspronkelijk een veengebied, dat al­ thans voor een deel gerekend lijkt te zijn tot Soest, m aar d at in tegenstelling tot bijvoor­ beeld het Soester- en H ezerveen geen deel uitm aakte van de m eentgronden. Er blijkt niets van gebruiksrechten van bewoners van Soest en Hees o f van de andere kant van be­ woners van Baarn. Dit woeste veen, waarvoor eerst in h et laatste kwart van de veertiende eeuw sprake lijkt te zijn van een systematische exploitatie22, werd geacht toe te b eh o ren aan de bisschop, die er ten behoeve van and eren vrij en naar believen over kon beschikken.

TVE 20e jrg. 2002

77

Soest en Hees. 't ekening M .W . J. de Bruijn. De Slaag

H o est

-3

Hameien-

J e Gracht

HOOGLAND Het Hart

V uurschep

Dolder;

Waterweg, die in 1239 als wetering in de bronnen wordt genoemd en in 1399 en 1424 als ‘Oude Gracht’ wordt aangeduid. Thans de Praam-

M eer

Hoog-Hees

N o n n e n - f H ’Eng

of Pijnenburgergracht onder Hees

De Paltz

en de Oude Gracht onder Soest.

veen

‘Nieuwe Gracht’, verbreed en ge­ graven in de dertiende eeuw, ver­ meld in het eerste kwart van de veertiende eeuw. Ewijkshoeve. 't Hoge Huis. Oudere grens tussen Soest-Hees en Zeist; Oostelijke Nonnengroep. Wieksloot als grens tussen LaagHees of Hezerveen en Soest(erveen). 7. Veensloot; waarschijnlijk gegraven omstreeks 1398. 8. ‘Nieuwe Gracht', vermeld in 1424. 9. Oudere grens tussen Soest en Baarn.

In 1239 kreeg h et kapittel van Sint-Jan van de bisschop toestem m ing om over deze hem to eb ehorende gronden gelegen o n d er Soest een w etering aan te leggen naar de Eem, be­ doeld voor de afwatering van het aan h et ka­ pittel toeb eh o ren d e veen bij de V uursche.21 H et is in h et eerste kwart van de vijftiende eeuw (1424) waarschijnlijk deze w etering dan ter onderscheiding van een inm iddels aangelegde ‘Nieuwe G racht’ als O ude G racht aangeduid - die de grens tussen Soest-Hees en Baarn vorm de. E erder echter strekte - blij­ kens een grensom schrijving in een oorkonde uit 1 3 2 4 /5 ’1- h et gerecht Soest zich verder uit over wat dan genoem d w ordt de ‘Nieuwe G racht’, daarbij rakend aan het Ridderveen bij de Vuursche en d oorlopend tot aan een sloot die de grensscheiding vorm de tussen Soest en Baarn. Ook h et vanuit Soest gezien 78

aan de overzijde van de Eem gelegen Soestbroek en Soestm aat worden in de b ro n n en verm eld als b eh o ren d tot het g erecht Soest.25 Dat m et ‘Nieuwe G racht’ de huidige Praam­ gracht bedoeld w ordt211en dat Soest-Hees zich inderdaad verder dan later, in de vijftiende eeuw, h et geval was naar h et n oorden en noordwesten heeft uitgestrekt, blijkt uit de omschrijving van het goed De Eult, zoals die in de veertiende-eeuwse verm eldingen van dooi­ de Van Lokhorsten en Van Abcoudes van de abdij in leen gehouden (tiend)rechten voor­ kom t.27 Gelet op de daar beschreven situering van het vanuit Soest gezien aan de overzijde van de Praam gracht gelegen goed - tusschen die Nije graft ende sceijdinghe van Zoy.s ends Baerne - kan er haast geen twijfel over bestaan of m et ‘Nieuwe G racht’ de tegenwoordige Praam­ gracht is bedoeld. W anneer we tenslotte zien

TVE 20e jrg. 2002

d at dit g o ed De Kult in 1350, w a n n ee r G o ed e Staal ten beho ev e van ee n altaar in d e dom aan de bisschop h et allodiaal bezit ervan over­ d raag t om h e t g o ed d a a rn a in erfelijke pacht te ru g te on tv an g en , g esitu e erd w o rd t in h e t ge­ re c h t Soest1'8, d an is z o n d e r m e e r du id elijk dat d e to en m alig e g rens van h e t aan de abdij b e­ h o re n d e g e re c h t Soest n o o rd e lijk er m o e t h e b ­ b e n gelegen d a n later het geval was. H ierm ee is d a n d e o p het ee rste o o g v reem ­ d e v erd elin g van d e tie n d re c h te n in d it g ren s­ g eb ied van Soest en B aant te v erk laren . SintPaulus bezat de tie n d e n van h e t (van d e bis­ sch o p in le e n g e h o u d e n ) g o e d De Eult, d a t in la te r tijd steeds g e a c h t w erd d eel u it te m ak en van h et g e re c h t B aant, w aar d e b isschop lan g e tijd de v o o rn aam ste e n o o rsp ro n k e lijk e tien d g e rech tig d e was. O o rsp ro n k e lijk g eleg e n o n ­ d e r Soest was De E ult e c h te r evenals d e overi­ ge la n d e rije n in d e om geving - o p g ro n d van d e sc h en k in g van A nsfried van kerk en tie n ­ d e n van L eu sd en - tie n d p lic h tig aan d e abdij. D e n k b a a r is d at h e t h ie r gaat o m een klein ge­ b ied. d a t m isschien in d e elfde, a n d e rs wel­ licht in d e tw aalfde eeuw - in elk geval veel e e rd e r d a n h e t o m lig g en d e v e en g eb ied - m o ­ gelijk n a uitgifte d o o r de bisschop, o n tg o n ­ n e n w erd. Bij e e n dergelijk e uitgifte kan d an zijn b ep a a ld d at d e tie n d e n , novalia w aarover d e bisschop kon besch ik k en , z o u d en to ek o ­ m en aan de abdij als tie n d g e re c h tig d e in Soest. T oen d a n la te r als gevolg van e en g ren s­ w ijziging De E ult in plaats van to t Soest (-Hees) to t B aarn ging b e h o re n , bleven deze tie n d re c h te n van d e abdij o n aan g etast. W aar n u precies de o u d e g ren s tussen Soest en B aarn g elo p en h e e ft is m oeilijk uil te m a­ ken. V oor tijd g en o ten en b e tro k k e n e n zal de in d e v eertien d e eeuw g e n o e m d e slote daer die sceijdinge gaet tusschen Zo\s en de Baernr' als g ren s m isschien duidelijk zijn geweest, voor ons b ied t ze als geografische a fb ak en in g wei­ n ig houvast. M eer d an te stellen d a t h e t gaat om een ons verd er o n b e k e n d e sloot die erg en s ten n o o rd e n van de h u id ig e grens tussen Soest en B aarn van de V uursche n a a r d e E em g elo­ p en m o e t h e b b e n , lijkt aldus n ie t m ogelijk. V oor wat b e tre ft h e t tijdstip van d e g ren sv er­ legging te n slotte, deze m o e t erg e n s tussen 1350 en 1394 h e b b e n p laatsg eh ad . In h et e e rstg e n o e m d e jaar w erd, to e n G o ed e Staal afstand d e e d van zijn g o e d ten b eh o ev e van

een a lta a r in d e d o m , De Eult n o g g esitu eerd in h e t g e re c h t Soest. In d e d a aro p v o lg e n d e e rfp a c h tv e rlc n in g d o o r d e b isschop w o rd t ver­ m eld d at h e t g o ed was gheleghen tusschen Soest ende Baerne hi der Ouder Graftd" In 1394 is bij d e v e rlen in g van la n d d a t b e h o o rt to t De Eult sp rak e van e e n situ erin g in den gerichte van Baerne." De g ren sv erleg g in g m o e t d a n dus in­ m iddels h e b b e n p laatsg eh ad . M ogelijk is d it om streeks 1379 g e b e u rd . In d e b isschoppelijke re k e n in g van d at jaar w o rd t m eld in g g em aa k t van e e n o n d e rz o e k n a a r en vaststelling van d e g ren ssch eid in g tussen Soest e n B aarn .11’ Dit o n d e rz o e k h ield v e rb a n d m e t d e in h e t laatste kwart van de v e ertie n d e eeuw a an g ev an g en intensieve ex p lo itatie van dit veen tussen Soest en B aarn. En hoew el e r n iet m e t zoveel w o o rd en van een g rensverlegging sprake is, a ch te n we h e t toch n ie t o n d e n k b a a r d a t om streeks d ie tijd d e bisschop d e g ree p op wat hij b eschouw de als zijn re c h te n o p de w oeste g ro n d e n zo sterk m ogelijk h ee ft willen d o e n zijn. W ellicht d a a ro m h eeft hij h e t w en­ selijk g each t deze o n o n tg o n n e n v e e n g ro n d e n niet lan g e r te la te n b e h o re n to t h e t aan de Sint-Paulusabdij b e h o re n d e g e re c h t van Soest, m a a r ze juist bij h et aan h e m zelf b e h o re n d e g e re c h t van B aarn te voegen. B ek en d is h o e e r in d iezelfde tijd over h e t in n e n van novale tie n d e n in deze strek en (m et n a m e in Lens­ d e n , Soest en H ees) o n e n ig h e id h e e ft b estaan tussen de bisschop e n d e Sint-Paulusabdij.’3 H et veiligstellen van d e re c h te n van d e bis­ sch o p d o o r de v erlegging van d e g ren s tussen B aarn en Soest d ie n t d a n w ellicht o o k in h e t licht van die verw ikkelingen te w o rd en gezien. E en c o n c re te reg elin g o m tre n t deze grenswij­ ziging is ons e c h te r n iet b ek en d . H ie rm e e h e b b e n we n a g e g a a n e n a c h te r­ h a a ld w at d e h e rk o m st en o o rs p ro n g is van de re c h te n e n b e z ittin g e n die d e abdij in late r tijd h a d in B aarn , te w eten h et p atro n aatsre c h t te n aan zien van d e kerk en h e t re c h t op b e p a a ld e tie n d e n b in n e n wat n u B aarn is. D eze re c h te n k u n n e n u itein d elijk allem aal w o rd e n te ru g g e v o erd to t h e t a lle ro u d ste bezit van d e k lo o s te rg e m e e n sc h a p o p d e H o h o rst, n am elijk d e van d e g ro n d le g g e r van d e ge­ m ee n sc h a p , bisscho p A nsfried van U tre c h t, afkom stige sc h e n k in g van d e k erk van Leus­ d e n m et d e d a a rm e e v e rb o n d e n tie n d e n in de p a ro c h ie , w aartoe to e n o o k B aarn h o o rd e .

TVE 20e irg. 2002

79

N o ten 1 Dit artikel is hoofdzakelijk gebaseerd op mijn in okto­ ber 2000 verschenen dissertatie (Charlotte J.C. Broer, Uniek in de stad. De oudste geschiedenis van de kloosterge­ meenschap op de Hohorst bij Amersfoort, sinds 1050 de SintPaulusabdij in Utrecht: haar plaats binnen de Utrechtse kerk en de ontwikkeling van haar goederenbezit (ca. 1000-ca. 1200), Utrecht 2000). Gekozen is bij dit artikel voor een beperkte annotatie; voor een uitgebreider notenappa­ raat, een uitvoerige literatuurlijst en een behandeling van een ruimere context van het hier besproken abdijbezit in Baarn wordt in zijn algemeenheid verwezen naar voornoemde publicatie. 2 Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, uitgave A.C.F. Koch, ’s-Gravenhage 1970 (hierna aangehaald als Koch, OHZI), nr. 76 en nr. 81. 3 Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta I, uitgave M. Gysseling en A.F.C. Koch, z. pl. [Brussel] 1950, (hierna aangehaald als DD belg. I), nr. 178. 4 DD belg. I, nr. 182 (anno 838). 5 Koch, OHZA, nr. 76 (anno 1028). 6 Koch, OHZA, nr. 76. 7 Zie in dit verband ook C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen. Een institutioneel-geografische studie, Stichtse Historische Reeks, 9, z. pl. [Zutphen] 1983, p. 265 en Broer, Uniek in de stad, p. 279-281, p. 304. 8 Zie hiervoor uitvoerig Broer, Uniek in stad, p. 304-316. 9 Dekker, Het Kromme Rijngebied, p. 311. 10 Collatierechten van de abt van Sint-Paulus ten aanzien van (vrijwel) al deze kerken vindt men onder meer ver­ meld in Het Utrechts Archief, Sint-Paulus (inventaris: G.A. van Kalveen, Inventarissen van de archieven van de S. Paulusabdij te Utrecht, 1307-1804, en de S. Laurensabdij van Oostbroek te De Bilt, 1346-1800, Utrecht 1993), nr. 31, f. 34-34v. en Het Utrechts Archief, Dom (inventaris: K. Heeringa, Inventaris van het archief van het kapittel ten Dom, Utrecht 1929), nr. 3367. 11 Ocrrkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301, 5 delen, uit­ gave S. Muller Fz., A.C. Bonman e.a., Utrecht/’s-Gra­ venhage 1920-1959 (hierna aangehaald als OSU); deel I, uitgegeven door S. Muller Fz., Utrecht 1920, nr. 341. 12 OSUV, nr. 2614. 13 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 28v. 14 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 42v.-43. 15 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 34, f. 35v. 16 Bronnen voor de geschiedenis van de kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht in de middeleeuwen, uitgave J.G.C. Joosting en S. Muller Hz., Eerste afdeeling: De indeelingvan het bisdom, uitgave S. Muller Hz., 2 delen, Werken dervereeniging tot uitgave der bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht, 2de reeks, nrs. 8, 17, ’s-Gravenhage 1906-1915, II, p. 378. 17 Zo bijvoorbeeld nog in de zestiende eeuw in het geval van Bunschoten aan de kerk van Ter Eem of Eembrugge (Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 33, f. 43-43v. (anno 1521). Eenzelfde betaling aan de pastoor van Eembrugge werd ook gedaan vanwege zowel de kerk van Eemnes-Binnen als die van Eemnes-Buiten. 18 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 209. 19 Het Utrechts Archief, Bisschoppen van Utrecht (inven­ taris: S. Muller Fz., Catalogus van het archief der bisschop­ pen van Utrecht, Utrecht 1906), nr. 302; Het Utrechts Ar­ chief, Kapittel van Sintjan (inventaris niet gepubli­

80

20

21

22

23 24 25 26

27 28 29 30 31

32 33

ceerd), nr. 211; zie ook A.J. Maris, Eemnes. Rechtsgeschiedkundige ontwikkeling van gemeente en waterschap, Utrecht 1947, p. 17. aST/II, nr. 582 (1207-1212 vóór december 5). Zie met betrekking tot de rechten van Sint-Jan bij de Vuursche ook E.N. Palmboom, Het kapittel van Sint-Jan te Utrecht. Een onderzoek naar verwerving, beheer en administratie van het oudste goederenbezit (elfde-veertiende eeuw), Amsterdam­ se Historische Reeks, grote serie, 20, Hilversum 1995, p. 248-253. Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 192v.-193. Deze tienden werden van de abdij in leen gehouden door de Van Lokhorsten, die er in 1371 afstand van de­ den ten gunste van de deken en het kapittel van Sint­ jan (Maris, Eemnes, p. 17; Het Utrechts Archief, Kapittel van Sintjan, nr. 213). Rekeningen van het bisdom Utrecht, 1378-1573, uitgave K. Heeringa, 3 delen, Werken uitgegeven door het Histo­ risch Genootschap, 3de serie, 50, 59, 60, Utrecht 19261932, 1,1, p. 202-203 (anno 1379). OSUII, nr. 943 (anno 1239). Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 162v.-163. Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 162v. Deze hier als ‘Nieuwe Gracht’ aangeduide Praamgracht was misschien al in de dertiende, anders in de vroege veertiende eeuw aangelegd als een nieuwe vaarverbinding vanaf het Hart naar de Eem, dit ter vervanging van dat deel van de Oude Gracht onder Soest, dat waar­ schijnlijk voor de afvoer van turf niet geschikt was en in tegenstelling tot diezelfde Oude Gracht onder Hees daarvoor ook niet geschikt te maken viel (zie in dit ver­ band uitvoerig Broer, Uniek in de stad, p. 288-301). Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 192v.-193. Het Utrechts Archief, Dom, 2801. Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 162v.-163. Het Utrechts Archief, Dom, nr. 2802. A.J. Maris, Repertorium of) de Stichtse leenprotocollen uit het landsheerlijk tijdvak, 1. De Nederstichtse leenacten (13941581), ’s-Gravenhage 1956, p. 29, nr. 36. Rekeningen van het bisdom Utrecht 1378-1573, 1,1, p. 203. Broer, Uniek in de stad, p. 273.

Charlotte J.C. Broer (1959) studeerde middeleeuw­ se geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. In oktober 2000 promoveerde zij op een proef­ schrift over de vroegste geschiedenis van abdij op de Hohorst bij Amersfoort, later de Sint-Paulusabdij in Utrecht. Tevoren publiceerde zij al artikelen over onder meer de positie van de vrouw in de Middel­ eeuwen, de eerste Utrechtse kerken (samen met dr. M.W.J. de Bruijn) en de ontginningsgeschiedenis van Eemland. Recentelijk verscheen Het Utrechts ker­ kenkruis. Feit offictie? Charlotte Broer is thans werk­ zaam bij het Nederlands Centrum voor Volkscul­ tuur in Utrecht, publiceert in de daar verschijnende tijdschriften Traditie en Alledaagse Dingen en geeft re­ gelmatig lezingen over tal van onderwerpen.

rfVE 20ejrg. 2002

Lieu de m ém o ire H et verdriet van een paard

T _ . , Jaap Kruidenier

Tegen een vooruitstekend m uurtje van de Nieuwe Baarnse School aan de Smutslaan in Baarn zit een levensgroot wit paard. H et m aakt een enigszins bedroefde indruk en kijkt de voorbijganger wat lodderig aan, alsof hel Ie diep in het glaasje heeft gekeken en nu herstellende is van een forse kater. O p zijn buik staat in rode kapitalen de latijnse spreuk: Vis Tem perata Fortior (Beteugelde kracht is sterker). Er zullen hoogstwaarschijnlijk m aar weinig voorbijgangers zijn, die dit beeld ooit h eb b en opgem erkt en verm oedelijk zijn er nog m in d er m ensen, die de functie en de his­ torische achtergrond van dit beeld kennen.

Het wapen van 1867 Na jarenlang terugkerende discussies in de gem eenteraad, kreeg Baarn in 1969 eindelijk h et uit de veertiende eeuw daterende ge­ m eentew apen terug, waarop een gouden Sint Nicolaas staat afgebeeld in een veld van la­ zuur. H ierm ee verdween het wapen m et de Romeinse slaaf en het paard, dat m eer dan een eeuw had dienstgedaan. De komst van dil laatstgenoem de wapen is in Baarn een beken­ de, m aar nog altijd vermakelijke geschiedenis. In 1866 nam elijk stelde burgem eester Laan de raad voor om het gem eentew apen te ver­ anderen. Als reden gaf hij op dat de vroegere gem eente niet m eer bestond, om dat de Vuursche bij Baarn was gevoegd. Die sam ensm el­ ting had echter al tien ja a r eerd er plaatsge­ vonden; bovendien was nergens bepaald dat bij toevoeging van een buurtschap een ge­ m eente zou o p houden te bestaan. Er hoefde dus helem aal geen nieuw wapen te kom en. H oe dan ook, burgem eester Laan verraste de aanwezigen m et een gloednieuw ontwerp. De brave raadsleden, blijkbaar gespeend van elk gevoel voor historie en traditie, hechtten zonder m eer h u n goedkeuring aan de schets, die hun getoond werd. Men besloot aan de

koning te vragen het nieuwe wapen te m ogen voeren. En wat v o o re e n wapen! ‘Een veld van lazuur, beladen m et een springend paard van zilver, getoom d van keel (rood) en geleid d o o r een Romeinse slaaf van goud; het schild bedekt m et een gouden gra­ venkroon; o n d er het schild een lint van keel, waarop h et m otto: Vis Tem perata Fortior.’ H oe de zinspreuk op h et vredige Baarn m oest w orden toegepast ontging de goegem eente volledig; ook begreep m en niet wat zo’n woest paard en een slaaf uit de oudheid in Baarn te zoeken hadden. De H oge Raad van Adel noem de de verandering zelfs ‘hoogst zonderling ■ Toch verleende op 6 m aart 1867 koning Willem lil zijn hoge goedkeuring aan h et nieuwe em bleem . Sint Nicolaas was na vijf eeuwen verdrongen d o o r een man-met-paard.

D e c h a r m e s van d e b a r o n e s

H oe b urg em eester Laan aan deze vreem de w apenfiguur kwam is voor velen een bekend verhaal. Baronesse Hulft-Taets van Am eron-

TVE 20e jrg. 2002

Het ontwerp voor het gemeentewapen uit 1867 door ba­ ronesse H uift Taets van Amerongen. (roll. Historische Kring Baeme)

81

Een meer kunstzinnige vormgeving van het wapen met de sla a f en het paard. (coll. H K B )

Sint Nicolaas, hel oorspronkelijke wapen vanB aarn. (coll. HKB)

gen, hofdam e van koningin Sophie, had tij­ dens h aar reis m et de koningin n aar Stutt­ gart in h e t park van h et K urhaus een prach ­ tig m arm eren beeld gezien. De fam ilie Taets van A m erongen was bevriend m et de familie Laan en op een ontvangst bij de burgem ees­ ter werd een d o o r de barones gem aakte teke­ n ing van h et beeld getoond. Bij h et afscheid ‘vergat’ de enthousiaste hofdam e h aar kunst­ werk m ee te nem en. En h ier b eginnen de ge­ ru ch te n . De b u rg em e ester zou b u ite n g e­ woon g echarm eerd zijn geweest van de baro ­ nes en wist blijkbaar geen groter bewijs van verering te schenken dan om h aar tekening om te zetten in een nieuw gem eentew apen. M aar nog een an d e re m ogelijkheid deed zich voor: was de h e e r Laan in zijn h a rt mis­ schien anti-katholiek en h in d e rd e de bisschopsfiguur hem?

inw oners van Baarn besloten in 1919 om po­ gingen in h et werk te stellen tot terugkrijgen van het oude gem eentew apen m et de bisschop. In o ktober 1938 in fo rm eerd e burge­ m eester Van R eenen bij de secretaris van de H oge Raad van Adel o f er een redelijke kans bestond op inwilliging tot herstel van het oude wapen van Baarn. H et antw oord was be­ m oedigend. Er kwam ech ter oppositie uit de Christelijke H istorische hoek. De CH-kiesvereniging verzocht de raad tijdens een zitting in 1939 het voorstel van B urgem eester en Wet­ houd ers herinvoering van h et oorspronkelij­ ke w apen niet aan te nem en. De kiesvereni­ ging was bevreesd dat ‘het overgrote deel der B aarnsche burgerij welke de Protestantse be­ ginselen is toegedaan, aan een bisschop aan­ stoot zou k u n n en n e m e n ’. Als tweede argu­ m ent schoof m en de financiële consequen­ ties naar voren. Dit laatste bezwaar was d o o r­ slaggevend en het voorstel w erd voorlopig te­ ruggenom en. Sint Nicolaas verdween tot na de Tweede W ereldoorlog in de ijskast en bleef d aar tot de jaren zestig. Pas in de raadsvergadering van 4 juni 1969 werd u naniem besloten tot herstel van h et o ude gem eentew apen.

D e terugkeer van Sint N icolaas De burgerij was kennelijk niet zo gelukkig m et h e t nieuwe wapen. Al spoedig klonken schim pscheuten en in h et begin van deze eeuw sprak m en spottend over 'de badm eester m et h et paard van Kuyer’. Room s-katholieke 82

TVE 20e jrg. 2002

nieuw e vleugel aan d e school. D o n ald D uk k re eg d e o p d ra c h t o m een b e e ld te m ak en v o o r d e k in d ersp eelp laats, d at n ie t alleen a a n ­ trekkelijk voo r k in d e re n m o est zijn, m a a r d at o o k als k lim o b ject d ie n st zou k u n n e n d o en . O m d a t hij als H a g e n a a r niets van B aant wist, ra a d p le e g d e hij e e n b o ek over h e ra ld ie k en stu itte daarbij o p d e g esch ied en is van h e t B aarnse w apen. M edelijden d e e d h e m beslui­ ten h e t w eg g estu u rd e p aa rd te late n te ru g k e ­ ren . U it m assief k u n ststo f g e g o te n kijkt h e t ons v e rd rie tig aan. W at mij b e tre ft m ag h e t to t in len g te van d a g e n B aant blijven v erfraaien .

Sp||§§;

...

tcmf e s w \

WFOKhöR

-

'

^]

Literatuur

Het teruggekeerde paard tegen de gevel van de Nieuwe Baarnse School, (roll. Kruidenier)

W.H.G.F. Hubers, De geschiedenis van hel wapen van Baarn 1867- 1969, Baarn 1985. E. Witsenburg- Horsman, 'Geschiedenis van het wa­ pen van Baarn', in: Baerne, jaargang 9 (1985) nummer 1, p. 9-1 1. J. Kruidenier. 'Het medelijden van Donald Duk', in: Baerne, jaargang 18 (1989) nummer 4, p. 25-28. T. Pluim, Vil de geschiedenis wm Baarn, Baarn 1932.

Het beteugelde paard

Jaap Kruidenier (geb. 19.36) was werkzaam als do­

,

D o o r alle feestvreugde om d e te ru g k e e r van Sint Ni< olaas, was m en h et a rm e w eggejaagde zilveren p a a rd m et zijn g o u d e n slaaf v erg eten . N iem an d to o n d e m e d elijd e n , terwijl ze toch m e e r d an h o n d e rd jaar h e t wel en wee van de B aarnse bevolking h a d d e n m eeg em aak t. W aar d e R om ein gebleven is. is to t o p h e ­ d e n o n b e k e n d . H et p a a rd is e c h te r teru g g e ­ v o n d en . H et h eeft zich b e d ro e fd , m a a r ook w at angstig te ru g g e tro k k e n in een d o n k e r h oek je op h e t sch o o lp lein van d e N ieuw e B aarnse School. Zijn k ra c h t lijkt v o o rg o e d b e ­ te u g e ld e n is w aarschijnlijk n ie t sterker, al staat e r an d e rs op zijn buik gesch rev en . L eu ­ n e n d teg e n ee n m u u rtje zit h e t b e ru s te n d te w achten o p de sch o o lk in d e re n , die h e t m o ­ g en beklim m en.

cent wis-en scheikunde. In 1971 medeoprichterwan de I listorische Kring Baerne ei: sinds die tijd lid van de redactie van het tijdschrift Baerne. Publiceerde diverse artikelen over Baarn.

Medelijden De sc h e p p e r van d it b e e ld is d e H aagse b e e ld ­ h o u w er D o n ald D uk (z o n d e r ck) en h e t is in 1985 gep laatst n a h e t to tsta n d k o m e n van de

7’t 20e jrg. 201)2

83

D rakenburg Gemeenschapsoord en volkshogeschool te B aarn Oprichting en eerste jaren (1938-1955)

In 1938, tegen het einde van de Crisisjaren, gin­ gen de eerste spaden in de grond voor een bouwkamp van jonge katholieke werklozen op h et fraaie landgoed Drakenburg, gelegen in het westen van de gem eente Baarn, grenzend aan h et territorium van Laren en Hilversum en ge­ noem d naar het vroegere kasteel van die naam. H et kamp was gereed in september, het werd in gebruik genom en in oktober en op 25 januari 1939 werd h et officieel geopend door een verte­ genwoordiger van het Ministerie van Sociale Za­ ken en ingezegend door de aartsbisschop van U trecht Mgr. J. de Jong, de latere kardinaal. In dit bouwkamp zouden werkloze jo ngeren ei­ genhandig het katholiek Gemeenschapsoord en Volkshogeschool Drakenburg gaan bouwen en daarm ee ook de grondslag leggen voor een karakteristiek stulje socio-culturele geschiede­ nis. Toen het hoofdgebouw gereed was, kon het eigenlijke werk van start gaan - vormingsbijeen­ komsten voor alle lagen van de bevolking - en daarm ee ook de spanning die zat opgesloten in de term en ‘katholiek gem eenschapsoord’ en ‘volkshogeschool’. De eerste term verwijst naar de verzuiling en de tweede juist naar pogingen om die te overwinnen.

Het bouwkamp H et plan om in h et k ader van de jeugdwerklozenzorg een ‘katholiek, nationaal cultuurcen­ tru m ’ te bouw en dateerde al van 1932, m aar h et kon pas gerealiseerd w orden toen in 1936 het Rooms Katholiek W erklieden Verbond (RKWV), de latere K.A.B. (Katholieke Arbei­ dersbeweging), zich geheel achter h et plan plaatste uit ‘een ruim en diep begrip van de sociale en culturele nooden van ons volk’ en geld ter beschikking stelde voor de aankoop van de grond en de lasten van h et kampwerk. D aarnaast kwam er ook subsidie van h et Na­ tionaal Crisis Com ité en de regering. 84

H m k M lchidse

Doel van h et bouwkamp was tweeledig. Aan de ene kant ging h et er om jo n g e katholieke werklozen tussen 16 en 25 jaar enkele m aan­ den in een leef- en w erkgem eenschap bij el­ kaar te b rengen voor ‘nuttige, leerzam e, zo­ veel mogelijk vakkundige arb e id ’ in een ge­ zonde omgeving en o n d er goede leiding en aan de an d ere kant h en d o o r ‘positieve vor­ m ing en opvoeding’, zowel van geestelijke als vakmatige aard wat m ee te geven voor de toe­ komst. H et gaat n iet alleen om werkver­ schaffing, schreef De Gooi en Eemlander (24 ja ­ nuari 1939) in een positieve reportage, m aar om h et opvoeden van de jo n g en s tot nieuwe, bewuste w erkende leden van de g em een­ schap: ‘Zoo h o o p t m en de jongens, die door de lange w erkloosheid h u n evenwicht zijn kwijtgeraakt, weer te vorm en tot krachtige le­ den d er m aatschappij.' De jongens hadden tot taak een gebouwen­ complex neer te zetten, waarvan het interieur van een ‘waardige eenvoud’ was, m aar niettemin ‘een zekere verfijning inhoudt die de vrucht is der beschaving’ en waarvan het exterieur reke­ ning moest h o uden m et het fraaie landschappe­ lijke karakter van de omgevende natuur. H et kam p werd beh eerd d o o r een ‘kampcommissie’, waarin twee vertegenwoordigers zaten van h et RKWV, een van de Jonge Werk­ man, een priester en Jan Beerends nam ens de in 1933 in het leven geroepen Stichting Ge­ m eenschapsoord. De dagelijkse leiding berust­ te bij Jan Beerends als ‘kam pcom m andant’, een aalm oezenier en een viertal leiders. Ook de jongens hadden wat in te brengen. De ver­ schillende vakgroepen vorm den zogenaam de arbeidsgildes, die o n d er leiding stonden van een volwassen voorm an en een leider uit de groep, terwijl alle leiders in de zogenaam de ‘w erkraad’ zaten. In h et eindverslag van het bouwkamp is sprake van ‘een geregeld zelfbe­ stuur uit en door de kam pgenooten’. De stichters van het kamp wilden er geen

TVE 20e jrg. 2002

Officiële opening 25 januari 1939 in aanwezigheid van aartsbisschop /. de Jong. (foto: part. coll.)

•» * '

\

‘gesticht’ van maken, de sfeer m oest prettig zijn en h et werk-object zowel technisch-materieel als ideëel aantrekkelijk. In het eerste ja ar werkten er in totaal 234 jo ngeren, gem iddeld zo’n 70 per periode. Van mei 1940 tot begin 1941, toen D rakenburg gevorderd werd door de bezetter voor de N ederlandse Arbeids­ dienst, was de gem iddelde bezetting 95 man. D oor hen werd heel wat gepresteerd. F.r m oest grondwerk worden verricht, zoals de aanleg van een (i kilom eter lange hoofdweg, wandel­ wegen d o or bos en hei, plantsoenen en een m oestuin. D aarnaast was er allerlei am bachte­ lijk werk: metselen, tim m eren, sm eden, schil­ deren, m eubelm aken, tuinieren enzovoort.

Indrukwekkend vormingsprogramma Al m oest de sfeer prettig zijn, de dagorde in h et katnp was pittig. O m 6.30 u u r opstaan, wassen en ochtendgym nastiek, om 7 u u r naar de Mis, om 8.15 u u r sam enkom en ro n d de kampvlag en daarna o n d er het zingen van kam pliedjes afm archeren naar het werk. Dat werk du u rd e tot 12 u u r en ’s middags van 13.00 tot 17.00 uur. Na h et avondeten was er h et avondprogram m a, dat deels op ontwikke­ ling en deels op o ntspanning was gericht. En­ kele m iddagen p er week werd er aan licham e­ lijke oefening en sport gedaan. H et vorm ingsprogram m a was indrukwek-

TVE 20e jrg. 2002

85

ÊSSS

HISSES mmmwimm r !

(I

De barakken van het werkkamp, (foto: part, roll.)

kend. H et viel uiteen in een verplicht en een vrij deel, enerzijds op cultureel gebied en an­ derzijds op dat van de elem entaire en vakkun­ dige scholing. O p cultureel gebied waren ver­ plicht: de wekelijkse vormingsavond, de weke­ lijkse volkszangavond, h et wekelijkse boekenuurtje en de liturgiecursus van drie u u r per week. Wat scholing betreft m oesten de jo n ­ gens zowel cursussen volgen op h u n vakge­ bied als een cursus N ederlandse taal van 75 m inuten p er week. Tot h et vrije program m a b eh o o rd en sociale lessen, een kunstnijverheidscursus, clubs voor natuurstudie, een vorm ingsgroep, kerkzang, een uitgebreide cursus N ederlands, taallessen en boekhouden. Met steun van de katholieke openbare leeszalen uit Laren en Hilversum was e r een wisselende collectie van 100 boeken. Later kwam er een bibliotheek m et 450 eigen boeken en een leestafel m et daarop alle katholieke kranten en de bladen van de katholieke vakbonden, waarvoor volgens het eindverslag ‘intense be­ langstelling’ bestond. 86

Tijdens de vorm ingsavonden zijn in de loop van de tijd zo’n h o n d erd , voor de jo n g e werk­ lozen vaak zware, onderw erpen behandeld, naast toneel- en filmvoorstellingen en declam atieavonden. Een reeks avonden was gewijd aan ‘de Christelijke C u ltu u r’. D aarnaast typi­ sche volkshogeschool-onderw erpen als ‘Aard en karakter van h et N ederlandse volk’, ‘H et volkskarakter in onze letterk u n d e’, ‘N eder­ landse volksgebruiken’, ‘Geestelijke strom in­ gen in N ed erlan d ’ en ‘V laanderen en NoordN ederlan d ’. En verder th em a’s als ‘Beginse­ len d er m aatschappij’, ‘Geschiedenis van de arbeidersbew eging’, ‘N aar en in L ourdes’ en ‘H et leven van de heilige Tarcisius’. H oe het al die jongens verder is vergaan en welke invloed h et bouwkamp op h en heeft ge­ had, is nooit onderzocht. Wel heb ik zelf bij toeval twee van die (inm iddels overleden) m annen leren kennen, de een uit Laren en tie ander uit Best. Voor beiden geldt, dat zij later sociaal-actieve en kritische m ensen waren met m eer dan gewone belangstelling voor samenle-

T V E 2 0 e jrg. 2 0 0 2

ving en cultuur. H et d oel d a t De Gooi en Eemlander o m sch reef lijkt dus wel gerealiseerd te zijn.

Verzuiling H oe m o e t de o p rich tin g van D ra k e n b u rg als g e in ee n sch ap so o rd en volkshogeschool cultuur-historisch geplaatst w orden? O ngetw ijfeld past deze in de lange historische tre n d die m en iie l burgerlijk beschavingsoffensief is gaan n o e m e n , h e t streven van d e h o g ere klassen sinds het ein d e van d e ach ttie n d e eeuw n a a r ontw ikkeling en vorm ing van d e lagere en in d e n o g veel langere tre n d van discip lin erin g en h ero p v o ed in g van h e t volk d o o r d e instituties van kerk en staat. In de katholieke k ra n t Hel Centrum (2.12.1933) sch reef Paul K nijpers bij d e o p rich tin g van de S tichting G em eenschapsoord : ‘N e g e n tie n h o n d e rd ja a r C h risten d o m w aren n ie t to e reik en d om m iljo en en zwakke­ re n tot b etere m en sen te vorm en. H et p ro le ta ­ riaat zonk weg in een staat, w aarvan d e ver­ heffing niet lan g er m e e r een h o o g sociaal ide­ aal is, m aar een noodzakelijke voorw aarde voor h et voortbestaan van ee n volk'. M eer specifiek past de o p ric h tin g van D ra­ k e n b u rg in d e cu ltuur-histo risch e c o n ju n c ­ tu u r van d e ja r e n d e rtig en veertig: aan d e e n e k a n t d e e m a n c ip atie van d e N e d e rla n d se ka­ th o lie k e n en h u n o rg an isatie in d e eig en ka­ th olieke zuil en aan d e a n d e re k a n t h e t stre­ ven van jonge in te lle c tu e le n sinds d e ja r e n d e rtig o m de verzuiling juist te o v erw innen. H e t in itia tie f to t de stich tin g van D ra k e n ­ b u rg als g e m e e n sc h a p so o rd en volkshoge­ school was g e n o m e n d o o r e e n g ro e p k ath o lie ­ ke jo n g e re n , w a a ro n d e r d e latere eerste d ire c ­ te u r Jan B eeren d s. De g ro e p h a d e e n sp reek ­ b uis in h e t in 1931 o p g e ric h tte m a a n d b la d Bouwen - loopmare voor katholieke, cultuur. A anvankelijk leek d eze g ro e p g e h e e l te pas­ sen in d e k ath o liek e verzuiling. De N e d e r­ lan d se sam enleving was g ro te n d e e ls g e o rg a n i­ se erd langs levensbeschouw elijke lijn en . N aast d e protestants-christelijke zuil en d e zoge­ n a a m d e ‘R ooie F am ilie’ van sociaal-dem ocratische o rganisaties was d e m ach tig ste van alle d e k ath o liek e zuil; eigenlijk n ie t zozeer een ‘zu il’ m a a r e e rd e r ee n gotisch e p ijle rb u n d e l m et ee n h o o fd zu il en e e n o n e in d ig e reeks n e ­ venzuiltjes te r o n d e rs te u n in g . V oor elk m aa t­

sch ap p elijk d ee lg e b ie d w aren e r k ath o liek e organ isaties, van d e k a th o liek e partij, h e t ka­ th o lie k e onderw ijs, d e k ath o liek e p ers en de KRO tot aan d e b efa a m d e k ath o liek e g eitenfo kvereniging. T o en a n d e re n m e t vorm ingsinte rn a te n b e g o n n e n , zoals d e a lg e m e n e volks­ h o g e sc h o le n e n h e t so ciaal-d em o cratisch e T ro elstra -o o rd (g e lie e rd a a n h e t ‘In stitu u t v o o r A rb eid erso n tw ik k elin g ’), k o n d e n d e ka­ th o lie k e n niet ach terb lijv en . In d e sfeer van d e verzuiling h o re n ten dele o o k d e in itiatieven van d e g ro e p r o n d j a n Bee­ ren d s. In 1928 kwam zij m e t h e t id ee e e n ka­ th o liek vakantieverblijf o p te ric h te n m e t n a­ d ru k o p tic c u ltu rele strek k in g ervan, m a a r h e t RKWV ging e r u itein d elijk n ie t o p in. T enslot­ te w erd in 1933 d e S tichting G em een sch ap s­ o o rd in liet leven g e ro e p e n d ie uitv o erin g m oest geven aan h e t p lan om via e e n w erklo­ z en p ro je ct to t een eigen k ath o liek c u ltu reel c e n tru m tc k o m en , w aarbij ‘c u ltu re e l’ niet zo­ zeer staat vo o r ‘k u n stzin n ig ’, m a a r vo o r m o re ­ le o m v o rm in g van ind iv id u en sam enleving. In h e t b lad Bouwen (m a a rt 1938) g a f de g ro e p e e n kijkje in h a a r ideële a c h te rg ro n d . E r w o rd t verw ezen n a a r e e n m islu k t id ee van N ijm eegse stu d e n te n o m in n av o lg in g van de F ran se Equipes sodales te k o m e n to t discussie­ g ro e p e n van stu d e n te n , jon g e a rb e id e rs en so ld aten . E r kw am en wel 100 w erklozen o p af, m a a r g e e n stu d e n te n . ‘B itterta fe l-g ered e n e e r om d e m aatsch ap pij te h e rv o rm e n ' zag Bouwen als ‘d e e ig e n a a rd ig h e id van d e stu d e n te n ­ g e m e e n sc h a p ’, m a a r h e t id ee om ‘in te lle c tu ­ elen en w e rk lo zen ’ bij elk aar te b re n g e n sprak d e g ro e p wel aan. Jan B eeren d s zelf zet zich in d e lijn van h e t k ath o liek e sociale d e n k e n in Bouwen a f tegen h e t ‘dw aalbegrip van d e k la ssen strijd th eo rie’, m a a r o o k te g e n d e ‘v erw ro n g en levensprak­ tijk’ bij h e n die deze th e o rie v erw ierpen. Wel wist m en , schrijft hij. h et kath o liek e volksdeel p rin c ip iee l te o rg a n ise re n in vak- en stan d sfo r­ m aties, m a a r d o o r d e m aatsch ap p elijk e w an­ v erh o u d in g e n w erd en d ie vaak in e e n vechtpositie teg en o v e r elk aar g e d ro n g e n . Zo o n tsto n ­ d e n e r zulke kloven, ‘d a t de v olkscultuur als g eh e e l d a a rd o o r e rn stig w erd gesch aad en de geestelijke e e n h e id van h e t volk a a n g eta st.’ I let was n o d ig ‘d e weg te ru g n a a r het volle le­ ven d e r g e m e e n sc h a p ’ o p te zo ek en , d e ‘gees­ telijke v o lk seen h eid ' te herstellen .

TVE 20e jrg. 2002

87

V olk shogesch oolb ew eging M et deze laatste gedachte kom t Ja n Beerends dicht in de b u u rt van de volkshogeschoolbe­ weging. Als voorbeeld van h et verlangen naar herstel van de geestelijke volkseenheid noem t hij n iet voor niets expliciet, naast zijn eigen katholiek gem eenschapsoord, h et volkshogeschoolwerk te Bakkeveen. H et volkshogeschoolwerk stamt uit D ene­ m arken, waar de dichter en theoloog N.S.F. G runtvig vanaf h et m idden van de negentien­ de eeuw uit verzet tegen h et opdringen van ra­ tionalisme, liberalisme en urbanisatie pro­ beerde h et platteland te em anciperen. In Ne­ derland gaf de grote crisis van de ja re n dertig de stoot to t de oprichting van de Vereniging tot Stichting van Volkshogescholen (1931). De eerste volkshogeschool werd gestart in Bakkeveen (1932), waar in internaatsverband cursussen w erden georganiseerd voor jo n g e boeren, werklozen en studenten. Doel van de vereniging was ‘h et geven van een zedelijkgeestelijke ontwikkeling aan volwassen perso­ n en als grondslag voor de vernieuw ing van de volkscultuur en ter versterking van de volksge­ m eenschap’. De volkshogeschoolgedachte werd voorna­ melijk gedragen door jo n g e (niet-confessionele) intellectuelen. Eind jaren dertig van de twintigste eeuw kom en we hen tegen bij het blad Het Gemenebest, waarin de eenheid van het N ederlandse volk en de N ederlandse cultuur bepleit werd boven de verdeeldheid van klas­ sen, zuilen en gewesten. O n d er de oorlog tref­ fen we hen aan in de N ederlandse U nie van De Quay, Enthoven en L inthorst H om an, die h et N ederlandse volk wilden verenigen tegen­ over de bezetter, m aar tegelijk autoritaire ideeën h ad d en over de vernieuw ing van de N ederlandse sam enleving in een geest van na­ tionale eenheid. De hoofdleider (directeur) van Bakkeveen was secretaris van de Unie. En n a de oorlog zijn ze weer te vinden in de N e­ derlandse Volksbeweging (NVB), die zijn wor­ tels had in h e t gijzelaarskamp St. Michielsge­ stel en die vernieuwing van de samenleving nastreefde in de geest van h et personalisme'. ‘d at is de idee van de polariteit van de bewus­ te, gevorm de m ens in de rechtvaardige, har­ m onische gem eenschap’ (H. de Vries Reilingh). De NVB p ro pageerde krachtig de 88

‘volksopvoeding’ en pleitte voor h et sam en­ gaan van sociaal-dem ocraten, katholieken en protestanten in een nieuwe partij die m oest breken m et de vooroorlogse verdeeldheid, de Partij van de Arbeid. Intussen streefde de Vereniging tot Stich­ ting van Volkshogescholen er naar om in elke provincie een algem ene volkshogeschool van de grond te krijgen. Dat lukte m aar ten dele. De Vereniging had tegen h et eind van de ja ­ ren veertig volkshogescholen gesticht in Bak­ keveen (Fr), M arkelo (Ov), Havelte (Dr), Ber­ gen (NH ), U ithuizen (GR), Rockanje (ZH) en Eerbeek (Gld), m aar m.n. in de zuidelijke provincies kreeg zij geen voet aan de grond. In de kring van de Vereniging had m en dan ook grote m oeite m et de oprichting van ka­ tholieke volkshogescholen zoals in Limburg, Borne en Baarn; m en zag h et als een contra­ dictio in term inis, ‘katholiek’ en ‘volkshoge­ school’ sloten elkaar eigenlijk uit.

Spanning In de nieuwe stichting D rakenburg kwamen dus twee, nogal contradictoire, strevingen bij elkaar. Aan de ene kant h et katholiek ge­ m eenschapsoord, dat tot taak had de eenheid van de katholieke cu ltu u r en h et katholieke volksdeel te bevorderen boven klassentegen­ stellingen en aan de an d ere kant de volksho­ geschoolgedachte die de eenheid van h et hele N ederlandse volk en de N ederlandse cultuur beoogde. Jan Beerends c.s. waren zich van deze span­ ning wel bewust. Verschillende voorm annen van k atholieke g em ee n sch a p so o rd e n en volkshogescholen waren lid of sympatisant van de NVB, ook in h et b estu u r van D raken­ burg. Beerends zelf was ‘een graag geziene gast’ in Bakkeveen en tijdens de oorlog werkte hij m ee aan een algem ene volkshogeschoolcursus in Noord-H olland. In 1935, toen de Stichting G em eenschaps­ oord nog geen eigen gebouw bezat, had Jan Beerends op een conferentie al een inleiding gehouden over ‘De beteekenis een er Katholie­ ke Volkshogeschool’, naast Prof.dr. j.B. Kors o.p., die sprak over ‘Grondslagen en richtlij­ nen d er Katholieke C ultuur’. Snel na de her­ opening van D rakenburg na de bezetting werd

TVE 20e jrg. 2002

er in h et bestuur gediscussieerd over de bete­ kenis van de volkshogeschool. Men noem de D rakenburg, ook als volkshogeschool, ‘strikt confessioneel’, al streefde het wel naar goede samenwerking m et 'Bakkeveen'. H et bestuur was het allesbehalve eens m et de theoreticus van h et Limburgse G em eenschapsoord en Volkshogeschool Prof.dr. J.A.J. Peters c.s.s.r., hoogleraar te Nijmegen, die de katholieke sfeer daar rechtvaardigde in het katholieke ka­ rakter van het gewest. Dit was volgens D raken­ burg, gewild of ongewild, het standpunt van de ‘Bakkeveense g roep’. Voor D rakenburg kon deze rechtvaardiging niet gelden; het lag im m ers niet in een hom ogeen katholieke streek. Een gesprek m et Prof. Peters over deze kwestie werd ‘zeer teleurstellend’ gevonden. Maar ook in h et bestuur van D rakenburg zelf werd er verschillend over gedacht. Dr.Ir F. Tcllegen, zocht het uitgangspunt van het volkshogeschoolwerk voor D rakenburg niet in h et religieuze, doch in h et nationale en het m aatschappelijke. Men m oest een form ule­ ring zoeken, waarmee Lim burg én de Bakke­ veense groep het eens zouden kunnen zijn. O ok Ja n Beerends sprak zich uit voor een be­ paalde eensgezindheid en sam enwerking m et de Bakkeveense groep. In de folder van Dra­ kenburg uit 1948 staat, dat de volkshoge­ school is gericht ‘op de innerlijke vernieuwing van m ens en samenleving in christelijke zin en w ordt gedragen door een geest van verbon­ den h eid met de gehele N ederlandse volksge­ m eenschap.' Zij sloot haar d euren niet voor an dersdenkenden, integendeel: het ging juist ‘om de o ntm oeting van verschillende gezind­ ten in een geest van wederzijds begrijpen.’ In 1955 zei Beerends in De Tijd, dat h et Dra­ kenburg er om ging ‘de vrije ontplooiing van de menselijke persoon, in relatie tot de ge­ m eenschap te bevorderen’ en dat m en koos voor de volkshogeschool om dat daarin de ge­ m eenschap werkelijk beleefd kon worden. H et ging om een ‘open katholicism e’; h et ka­ tholieke volksdeel m aakte deel uit van een g roter geheel en daarom stond D rakenburg ook open voor niet-katholieken. In 1938 had een an d ere oprichter, B ernard Verhoeven, D rakenburg al verbonden m et h et ‘katholiek h um anism e’. D rakenburg en de andere volkshogescho­ len op katholieke grondslag verenigden zich

win;

" .O -

Drakenburg kort na de bouw. (foto: part. colt.)

in 1949 in een federatie (in 1951 kerkelijk goedgekeurd) en gingen nauw samenwerken m et de Bakkeveense groep. In de statuten van D rakenburg uit 1948 werd h et doel nog om ­ schreven als: het scheppen van een centrum van katholieke N ederlandse cultuur (volksho­ geschool) en h et bevorderen van gem een­ schappelijke culturele o f sociale arbeid (volks­ hogeschoolw erk). In 1959 wordt h et doel om ­ schreven zoals Beerends dat in De Tijd had ge­ daan en komt er geen verwijzing m eer in voor naar het katholicisme, al zou D rakenburg nog wel 9 ja a r officieel een ‘volkshogeschool op katholieke grondslag’ blijven.

Ruzie met de K.A.B. Na de oorlog gaat de Stichting G em een­ schapsoord D rakenburg daadwerkelijk exploi­ teren en h et volkshogeschoolwerk opzetten, m et steun van K ardinaal de Jo n g die daarvoor het bedrijfskapitaal ter beschikking stelde. Maar de vreugde werd spoedig vergald door een langlopend heftig conflict met de Katho­ lieke Arbeidersbew eging (tot in 1955). Toen in 1936 h et RKWV (later K.A.B.) h et

TVE 20e jrg. 2002

89

0

Slaapzaal in de barak van het bouwkamp. (foto: part. coll.)

geld verschafte voor h e t terrein en de bouw­ m aterialen, had de Stichting Gemeenschapsoord als voorwaarde gesteld, dat zij zelfstandig zou blijven. In 1937 w erden e r twee bestuur­ ders van h et RKWV in het bestuur van h et Gem een schapsoord b en o e m d en e r zouden geen voorwaarden aan de sam enw erking wor­ d en gesteld. Maar in 1939, toen h et bouw­ kam p al gestart was, ontstonden de eerste strubbelingen. H et landgoed D rakenburg was aangekocht ten behoeve van h e t gem eenschapsoord, m aar h et RKWV wilde ineens ook zijn vakantiecentrum Nieuwenoord op h et ter­ rein bouwen. A nderhalf ja a r voorbereiding gingen verloren; de architect m oest een bijna geheel nieuw plan m aken, stelde Beerends la­ ter b itter vast. Bij de start in h et najaar van 1945 w erden de afspraken tussen D ra k en b u rg en h e t RKWV nog eens op een rijtje gezet; voor de 486.000 die het RKWV' ter beschikking had ge­ steld, zou D rakenburg maximaal 4% rente be­ talen; de Stichting had h et recht om h et oord in eigendom te verwerven. Maar in 1946 ging h et definitief mis. Eerst was er een geschil over de vraag o f de K.A.B. naast h et voordra­ gen van twee vertegenw oordigers in h et be­ 90

stuur ook het benoem ingsrecht had. Vervol­ gens m aakte h et hoofdbestuur van de K.A.B. bezwaar tegen een studiebijeenkom st over so­ ciaal werk m et allerlei katholieke organisaties. Het was w oedend over een afspraak van Dra­ kenburg voor cursussen met de diocesane K.A.B.-Utrecht, n o em d e d it 'o n g ed iscip li­ neerd en onorganisatorisch’ (het ergste ver­ wijt b in n en de arbeidersbew eging) en ver­ bood zulke afspraken buiten h et hoofdbe­ stuur om. En tenslotte verbood h et hoofdbe­ stuur van de K.A.B. aan D rakenburg om zich rechtstreeks voor steun te richten tot de af­ zonderlijke vakbonden, aangesloten bij de K.A.B. Bem iddelingspogingen d o o r N ederlandse bisschoppen hielpen niet. O ok niet, d at h et episcopaat D rakenburg ben o em d e tot ‘lande­ lijke culturele centrale' en evenm in dat in 1947 belangrijke katholieke voorlieden adhe­ siebetuigingen o n d ertek en d en voor de vrij­ heid van h et cursuswerk in D rakenburg, zoals de latere kardinaal B ernard Alfrink, Anton van D uinkerken, Marga Klompé en Jo Cals. Van beide kanten w erden advocaten aange­ trokken, m aar ook d at leidde niet to t een de­ finitieve oplossing. Vanaf 1953 kreeg Draken-

TVE 20e jrg. 2002

burg h ulp van het zogenaam de Comité tot be­ houd. Lid waren o n d er an d ere hoogleraren als Rogier (Nijmegen) en V erberne (Tilburg). H et com ité verzam elde zo’n 180 handtekenin­ gen van vooraanstaande katholieken o nder een adhesiebetuiging, waarbij weer die van B ernard Alfrink, toen bisschop-coadjutor van U trecht. De Hilversum m er Middelhof!' wees in een b rief aan de secretaris van het comité, Dr. B ernard Delfgaauw, op het belang van D rakenburg voor h et Gooi, als ‘gesprekscentrum voor ied ereen ’. H et conflict zou voortslcpen tot juli 1955, toen uiteindelijk de Stich­ ting h et gebouw D rakenburg m et om liggend terrein van de K.A.B. kon kopen voor de som van ƒ225.000. Wat waren de motieven van de K.A.B. om zo’n ‘ongenoeglijk’ conflict aan te gaan? O p basis t an de stukken in h et arch ief van D rakenburg zie ik er een drietal. O p de eer­ ste plaats zag de K.A.B. zich d o o r de aankoop van het terrein en de bem oeienis m et het bouwkamp als de eigenlijke eigenaar. O p de tweede plaats deelde het hoofdbestuur bij een bem iddelingspoging d o o r kardinaal de Jong m ee D rakenburg te willen hebben als centrum voor de eigen, pas opgerichte 'cultu u rd ien st’; een zelfstandig D rakenburg zou daar een ongew enste co n cu rren t ta n zijn. Tenslotte, en dat was waarschijnlijk de diepste reden, waarschuwde h et hoofdbestuur van de K.A.B. volgens Ja n Beerends tegen de ‘perso­ nalistische m entaliteit’ die op D rakenburg zou heersen. De K.A.B. had haar eigen ‘be­ trouw bare instellingen’ en wilde geen ‘roof­ bouw op de akkers d e r standsorganisatie’. ‘P ersonalism e’, dat stond voor de ‘d o o rb ra ak ’ en daarm ee voor het ondergraven van de ka­ tholieke organisatiestructuur ten behoeve van algem ene instellingen.

H et eigen werk groeide gestaag. In 1946 be­ droeg h et aantal eigen bijeenkom sten 12, m et 846 deelnem ers en 3872 m andagen (het aan­ tal deelnem ers maal h et aantal dagen). In 1949 ging het om 22 bijeenkom sten, 1705 per­ sonen en 5251 m andagen en in 1952 om 41 bijeenkom sten, 2298 p erso n en en 12.166 m andagen. Trots berek en d e Jan Beerends, dat er in de periode 1946-1952 in totaal 11.669 d ee ln em ers w aren geweest, tegen 1 1.000 in Bakkeveen. D rakenburg stond dus ‘aan de to p ’. Beerends verzette zich tegen de kritiek van B ernard Delfgaauw, dat er te weinig arbeiders kwamen. Bijeenkom sten als die over ‘Brug­ genbouw tussen de stan d en ’ en ‘Emigratiecontactdagen’ trokken veel arbeiders. Maar hij m oest toegeven, dat d it vooral ongeorgani­ seerden w aren en d at er inderdaad te weinig uit de katholieke arbeidersorganisaties afkom­ stig waren vanwege h et verzet van de K.A.B. D aarnaast kwamen er ook groepen gezinsverzorgsters, naaisters en winkelmeisjes en ook zij beho o rd en , aldus Beerends, tot ‘de arbei­ dersstand'. Wat de weekends en studieweken m et open inschrijving b etro f ging het in 1948/49 om them a's als: • C hristendom en com m unism e • Duitsland als Europees probleem • Wezen en karakter van de volkscultuur • C hristendom en hum anism e • H et N ederlandse geestesmerk • Gezinscultuur. Daarnaast waren er bijeenkom sten voor volks­ zang, reidansen, h an d en arb eid en folklore. In de loop van de tijd gingen D rakenburg en de an d e re volkshogescholen op katholieke grondslag ook m eedoen m et de drie-weekse cursussen van de Bakkeveense vereniging voor m edewerkers uit grote bedrijven.

Vormingswerk O ndertussen ging D rakenburg door m et het werk, aan de ene kant de door haar zelfgeorga­ niseerde volkshogeschoolbijeenkomsten voor allerlei groepen en rond allerlei thema's en aan de andere kant de bijeenkom sten van andere organisaties (in 1946 en 1947 in totaal 112) waarbij de staf van D rakenburg overigens vaak ook een deel van het program m a verzorgde.

Postscriptum Dat laatste, de to enem ende samenwerking m et de Bakkeveense groep, is kenm erkend voor de ontwikkeling van D rakenburg. De twee g ro ep e n volkshogescholen g ro eid en naar elkaar toe. D rakenburg werd steeds m eer een ‘gew one’ volkshogeschool. In 1968 fu-

TVE 20e jrg. 2002

91

hoek van Baarn. Er dreigt wel gevaar. H et be­ stuur beslist in ju li o f h et o ude gebouw wordt afgebroken en vervangen d o o r een m oderne ‘doos’. Zo ja, d an zal er weer een karakteris­ tiek stuk cultuurgeschiedenis verloren gaan. Helaas.

K * té

Bronnen en literatuur Archief van de Stichting Katholiek Gemeenschapsoord en Volkshogeschool Drakenburg, 1928-1966. (Het be­

rts

lUiD-

Gevelsteen boven de hoofdingang, (foto: part. coll.)

treft een beperkte collectie in het Utrechts Ar­ chief afkomstig uit de nalatenschap van Jan Beerends, de eerste directeur). Hans Bronkhorst, ‘Drakenburg, een verdwenen Baarns kasteel. Twee tekeningen uit het Rijks­ prentenkabinet’, in: Baeme, 2000 nr. 3. Fons Erens, A ls een rode draad —een Limburgse Volksho­ geschool. Geschiedenis van haar ontstaan en groei,

seerden drie volkshogescholen op katholieke grondslag - D rakenburg, V alkenburg en Bor­ ne - n a langdurige discussie m et de Bakkeveense vereniging in de nieuwe algem ene Ver­ eniging van volkshogescholen, die zich m et een m ond vol als doel stelde ‘volwassenen en hen die op de drem pel van de volwassenheid staan in internaatsverband m ogelijkheden te bie­ den tot een verdere ontplooiing van de per­ soon en h un de waarde te doen ervaren van h et als m ensen in gelijkwaardigheid sam en le­ ven, -werken en -spreken, in gerichtheid op h et vinden van hen gezam enlijk bindende waarden, en inspirerend tot het vandaaruit vorm geven aan h et sam enleven in hu n eigen tijd’. E in d ja re n tachtig dwong een CDA-minister deze vereniging te fuseren m et de fede­ ratie van christelijke en katholieke vormings­ centra en de W oodbrookers (religieuze socia­ listen). Kort daarna werd ook een fusie afge­ dw ongen van de vele instellingen tot een tien­ tal grote - vooral op de com m erciële m arkt gerichte - VTA-instellingen (Vorming, Trai­ ning, Advies); de naam ‘volkshogeschool’ ver­ dween overal, al kon h et werk - gedeeltelijk doorgaan. De Volkshogschool D rakenburg ging sam en m et de W oodbrookers van Bent­ veld in Travers, dat h et m aar kort uithield. De fusiegolf zette d o o r tot nog nog grotere VTAinstituten. In Baarn stopte dit werk. Nu is Dra­ kenburg een conferentieoord tussen heel veel andere, m aar h et ligt nog altijd in de fraaie omgeving van het oude landgoed in de west­ 92

Merkelbeek 1992. Henk Michielse, Welzijn ó f discipline - van tuchthuis tot psychotherapie: strategieën en technologieën in het so­ ciaal beheer, Amsterdam 1997 (2e druk). Henk Michielse, De burger als andragoog - een geschie­ denis van 125 ja a r welzijnswerk (1848-1972), Am­

sterdam 1984 (4' druk). Karei Roessingh e.a., Een halve eeuw Volkshogeschoolwerk - een bundel opstellen over het volks hogeschooliverk in dejaren 1931-1981, Amersfoort 1981.

Cees Stapel, ‘Een “Exercitio Spiritualis” - de discus­ sie over de “algemeenheid” van de volkshoge­ school’, in: Bericht aan de leden - Uitgave van de Vereniging voor Volkshogeschoolwerk, herfst 1998. C^ees Stapel, ‘De archieven van het volkshogeschool­ werk in Nederland - verantwoording’, in: Mr C. Stapel (samensteller), De archieven van het volksho­ geschoolwerk in Nederland, Bakkeveen 1999. H.D. de Vries Reilingh, De Volkshogeschool, Gronin­ gen 1946. H.G.W. van der Wielen, Geschiedenis, doel en wezen der Volkshogeschoolbeweging, Amsterdam 1956. Dr. H.C.M. Michielse (1934) studeerde geschiede­ nis in Nijmegen en promoveerde in Amsterdam in de sociale wetenschappen. Hij werkte onderm eer als journalist en sinds 1972 als universitair hoofddo­ cent in de sociale faculteit van de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde onder andere De burger als andragoog - een geschiedenis va n 125 ja a r welzijns­ werk 1848-1972 (Amsterdam 1977) en Welzijn ó f dis­ cipline - Van tuchthuis tot psychotherapie: strategieën en technologieën in het sociaal beheer (Amsterdam 1989).

Momenteel is hij voorzitter van TVE.

TVE 20e jrg. 2002

Conimex, een ‘exotische’ conservenfabriek te Baarn Frits Booy Hoewel Baarn vooral bekend staat als een fraai aangelegd villadorp in het Gooi (wat niet klopt, want het ligt in Eem land), waren en zijn er ook vele bedrijven te vinden, waaronder een aantal landelijk bekende zoals Philips’ Phonographische Industrie1, de muisjesfabriek van De Ruyter en Conimex, rijsttafelproducten. Over de geschiedenis van Conimex tot de laatste verhui­ zing naar het Baarnse industrieterrein in 1980 gaat dit artikel.

Van goeden huize Het is allemaal begonnen in 1932 in bet koets­ huis van de Baarnse notaris Schouten m et het ‘kind’ van de ondernem ende notariszoon A.E. (Ton) Schouten, die zijn bedrijfje ‘Conim ex’ doopte: CONserven IM- en EXport. 1lij legde zich voornamelijk toe op de im port van Spaan­ se producten als ansjovis, sardines en olijfolie, die hij door vakanties had leren kennen en waarderen. Later kwamen er producten uit Ita­ lië zoals macaroni en spaghetti bij. De bestellin­ gen werden toen met fiets bij de winkels be­ zorgd, maar de jonge Schouten wilde zijn om­ zet vergroten. In 1936 vond hij een com pagnon in zijn jeugdvriend A.J.M. (Fons) Sterneberg, telg uit een eeuwenoud ondernemersgeslacht. Notaris Schouten woonde en werkte in de grote witte villa ‘M ariënhof’ aan de Eemnesserweg, met een achtertuin die helemaal achter de huizen aan de Mollerusstraat liep tot aan de percelen aan de Laanstraat. Het gezin van tabaksfabri­ kant Sterneberg woonde op Mollerusstraat 3. De achtertuinen van deze twee families grens­ den aan elkaar en doordat er geen afscheiding was, beschikten de kinderen Schouten en Ster­ neberg over een groot speelterrein m et klimbomen, vijvers, doolhof en schommels, een waar kinderparadijs. Beide jonge ondernem ers kwamen bij toeval

in contact met bet echtpaar Millenaar, dat in Hilversum een uitzendbureautje voor Indische maaltijden had. Zij was NederlandsTndische en hij was Hollander, had in het KNIL gezeten en was gepensioneerd. Mevrouw Millenaar heeft de recepten gegeven en de schoonvader van Schouten, apotheker Kauffeld, die in Nederlands-Indië woonde, kende Indische-kruidenleveranciers in Batavia. Zo werd ‘Conimex, rijsttafelproducten’ gebo­ ren. H et kantoor en de productie-afdeling van het bedrijf werden gevestigd in het verbouwde koetshuis van de notaris. Daar was ook een ma­ gazijn voor blikken, flesjes, verpakkingskarton en dergelijke. Toen de familie van tuinm an Bastiaanse uit het tuinmanshuis vertrok, werd dat een dienstwoning voor het bedrijf. 'Kwaliteit en voorlichting’ was sinds 1936 het devies. In 1939 werd het koetshuis uitgebreid, er kwamen een grote loods en nieuwe machines en de produc­ tie van steeds m eer Indische artikelen werd in eigen band genomen. Er werd begonnen met een stuk of tien men­ sen, die nasi goreng en bami in blik en allerlei soorten sambal en kruidenpoeder in flesjes produceerden. In de buurt vond men het Indi­ sche luchtje niet echt lekker: het straatje bij het koetshuis werd al snel de 'uiensteeg’ genoemd. De mensen die uit Nederlands-Indië kwamen, vonden de nasi en bami van Conimex niet pit­ tig genoeg, maar om de Nederlandse markt te veroveren wilde het bedrijf zich aanpassen aan de Nederlandse smaak. Achteraf een verstandi­ ge keuze.

Het productieproces van toen Het productieproces zat als volgt in elkaar: Schouten kocht de kruiden in de havens van Amsterdam en Rotterdam, deze werden ge­ droogd tussen de rozenperken van de f raaie no­ taristuin. De rijst uit Indië kwam in balen van

TVE 20e jrg. 2002

93

n .v:

^m

BAARN

fabrikanten

van

rijsttafelprodukten-coiaserven

im port-export

Het logo van ‘Conimex rijsttafelproducten \

honderd kilo op een trailer aan, deze werd in een gebouwtje opgeslagen, het gashok, totdat dat helemaal vol was. Dan werd het hok pot­ dicht afgesloten en kwam er een firma uit Am­ sterdam met een heel grote pot blauwzuurgas. Dat werd dan aangestoken en zo werd al het on­ gedierte dat uit Nederlands-Indië was meegekomen, gedood. Dat moest ook wel, want er zaten zogenaamde klanders bij (=kalanders, dat zijn vraatzuchtige zwarte insecten). Na veertien da­ gen gingen deur en raam van het hok weer open en werd alles doorgetocht. Daarna ging alle rijst naar boven. De rijst werd gekookt in drie heel grote potten met grote zeven erin. Tien kilo werd, na gekookt te zijn, circa twintig kilo. De zeef met rijst werd er vervolgens uitgehaald en op een tafel leeggegooid en uitgestreken tot deze koud werd. De rijst werd dan op een wagen naar de keuken gebracht. In de maalderij werden groente en kruiden vermalen en daarna naar de keuken gebracht. Daar werd al­ les gekookt en met gekookt vlees en uien goed met de rijst vermengd. Het aldus ontstane pro­ duct ging dan naar een tafel met twee weegscha­ len. Daar werden de porties afgewogen, in blikken gedaan en aangestampt. Daarna gingen de blik­ ken naar de flensmachine die de deksels erop deed, waarna elk blik vacuüm werd gezogen. Alles liep langs een soort railtjes, waardoor er niets af­ viel - de blikken duwden elkaar voort. De flesjes werden nog lang met de hand gevuld, dat was een heel gedoe. Zo moest dat bij de sambal met een trechter en een spatel gebeuren en dat met een productie toen van veertigduizend flesjes perjaar! Tenslotte kwamen blikken en flesjes op de verpakkingsafdeling, papieren wikkels werden erom­ heen gedaan en alles werd in dozen gezet, klaar voor vervoer naar de klanten. In het begin was de marine de grootste afne­ mer van het bedrijf, want daar stond eens per week nasi goreng op het menu. Na 1945 werd dat Albert Heijn. 94

Tijdens de Tweede Wereldoorlog In de oorlog kwam de productie op een laag pitje te staan, ook al doordat de aanvoer van rijst en andere producten uit Nederlands-Indië stokte. Dankzij de in het Westland gekweekte Spaanse pepers kon de productie van sambal worden gehandhaafd. Voor het overige werd het roer noodgedwongen omgegooid en men ging over tot het produceren van geheel ande­ re artikelen als soeppasta, surrogaatchocoladeen jusblokjes. In september 1944 kwamen de meeste bedrijven, dus ook Conimex, volledig stil te liggen. In één opzicht kon het bedrijf zich nog verdienstelijk maken: er werden fles­ sen met pekelwater gemaakt, waarmee het vlees van de slacht lang goed kon worden gehouden. Men vroeg er bij de boeren geen geld voor, maar ruilde deze flessen tegen voedsel. Tijdens de eerste maanden van de Tweede Wereldoorlog zaten drie jongens van 18 a 19 jaar in het gashok ondergedoken. Ze hadden het hok aangekleed met vloerkleden en meu­ bels van de dochter van de notaris, die uit haar huis had gemoeten. De inboedel van dat huis was in een loods op het terrein opgeslagen. Maar de Duitsers kregen lucht van dat gashok en wensten hun gasmaskers daarin uit te probe­ ren. Dus moest het hok zeer snel worden leeg­ geruimd door de drie onderduikers. Tweemaal per week kwamen groepen Duitse soldaten van 40 a 50 man op het terrein om dat hok in te gaan. Dat werd dus te gevaarlijk voor de onder­ duikers, bovendien wist heel Baarn op een ge­ geten moment dat je bij Conimex makkelijk kon onderduiken. Toen moesten de jongeman­ nen voor hun eigen veiligheid vertrekken. De directeuren waren erg goed voor hun per­ soneel. Ze haalden ook grappen met elkaar uit. Zo vroeg Fons Sterneberg eens midden in de oorlog aan de jonge medewerker Jan Dijkhorst of hij bij Ton Schouten, die toen al erg aan een

I'VE 20e jrg. 2002

spierziekte leed, voor Sinterklaas zou willen spe­ len. Fons zou dan voor pakken zorgen en een kleine collega zou Zwarte Piet zijn. Ze moesten zich verkleden en laten schminken bij kapper Egtberts, in de Laanstraat. Dijkhorst kreeg ook een groot dik rood boek met een vel met in­ structies erin en maakte zelf er nog wat tekst bij. ’s Avonds traden ze op in de kamer van Ton bo­ ven in de villa. Daar waren naast de verpleegster toevallig ook de oude notaris en Fons aanwezig. Dijkhorst speelde zijn rol goed. Ton zat zich te verbijten om flink te reageren, maar dat kon na­ tuurlijk niet bij Sinterklaas. Maar de andere mor­ gen moest Dijkhorst bij directeur Schouten ko­ men. Die zei dat hij wel wist wie Sinterklaas ge­ weest was en dat een ander het geplaag verzon­ nen had. Maar hij had er erg van genoten; dat viel dus mee voor Dijkhorst. Helaas is Ton Schou­ ten in 1944 aan zijn ernstige ziekte overleden.

Stijgende vraag naar rijsttafelproducten Vanaf 1946 werd de vraag naar Indische pro­ ducten veel groter door teruggekeerde solda­ ten en talloze gerepatrieerde Indische Neder­ landers die de smaak daar te pakken hadden gekregen. Nasi en bami kwamen in de eetmo-

de. Fons ging vaak naar het Koloniaal Instituut (nu: Tropenmuseum) in Amsterdam om er in de bibliotheek te 'studeren' en schreef zelfs een boekje over Indisch eten. De aanvoer van grondstoffen kon de eerste jaren natuurlijk niet uit Indonesië komen, maar de benodigde kruiden en andere zaken kon men elders uit de wereld betrekken en ook het Westland bleef Spaanse pepers leveren, later kwamen ze uit Zuid-Europa en Marokko. Conimex begon met de productie van kroepoek, mie, ketjap enzo­ voort. De Nederlandse markt werd moeiteloos veroverd, want concurrentie bestond er nauwe­ lijks. De zaak breidde zich enorm uit en kreeg van lieverlee vele agenturen in geheel Europa en over de hele wereld. Ook daar bleef concur­ rentie uit. De kantoren kwamen in het notaris­ huis, waaraan in later jaren steeds meer ruim­ ten werden gebouwd. Ook de reclame werd stevig aangepakt: het Baarnse reclamebureau Van Borssum Waalkes werd ingeschakeld, talloze folders werden ge­ drukt en waren in winkels te verkrijgen, en er werden vele winkeldemonstraties en causerieën voor huisvrouwen verzorgd. Ook op diverse tentoonstellingen en beurzen betreffende voe­ dingsproducten en aanverwante zaken was Co­ nimex nadrukkelijk aanwezig. De toenemende

l

•1

------

wÊÊKKKÊÊÊ De villa ‘M ariënhof’ va n notaris Schouten aan de Eemnesserweg in R aam , alwaar ook het notariskantoor was gevestigd, (foto: part. coll.)

TVE 20e jrg. 2002

95

: O N l MÉ x

Tag -

ïïgmm

M m

Het Conimex-compkx in circa 1980. E r is bedrijfsruimte aan het voormalige notarishuis vastgebouwd. N a een fikse brand op de zolderverdieping is deze gesloopt, waardoor de herkenbaarheid van de oude villa min o f meer verdween. Helemaal rechts het aangebouwde woonhuis van meneerjoop Stemeberg. (foto: part. colt.)

welvaart die de gewoonte om buitenshuis te gaan eten stimuleerde, vergrootte de omzet enorm. Ook al maakte men in 1940 wel zeven­ tien soorten sambal, de diversiteit van de pro­ ducten bleef toenemen: in 1967 is er sprake van wel meer dan honderd verschillende artikelen! Naast Fons Stemeberg (meneer Fons of A.S.) kwamen nog meer broers Stemeberg voor of bij de zaak werken. P.A.M. (Paul) Stemeberg was eerst sigarenfabrikant zoals zijn grootvader, va­ der en ooms Stemeberg. Daarna verzorgde hij de kroepoekproductie voor Conimex achter zijn huis aan de Faas Eliaslaan. In 1946 kwam broer J.A.M. (meneer Joop of J.S.) Stemeberg bij het bedrijf. Deze had eerst in Amsterdam bij het passagebureau De Vries & Co en later bij notaris Schouten gewerkt. Hij be­ gon als vuiler van sambalflesjes en bediener van de mie-machine. Zo werkte hij zich in en op. Tenslotte beheerde hij de afdeling Personeels­ zaken en moest hij in de fabriek alles doorlopen in verband met de menselijke aspecten. Daar was hij zeer geschikt voor, hij was vriendelijk en sociaal maar stelde eisen aan het personeel. Na de oorlog kocht Conimex het hele terrein van de erven Schouten en de grote notaristuin werd bij de Sterneberg-tuin getrokken. Het ‘Ro­ meinse’ borstbeeld dat er stond, werd toen gek­ scherend ‘Albert Heijn' genoemd, want die was 96

toen de grootste klant van Conimex geworden. De kantoren kwamen in het notarishuis, dat ze­ ker wat de directiekamer betreft in stijl werd ge­ houden: donker hout, antiek meubilair en fraaie zaken aan de muur. Ook de panden 11 en 13 aan de Mollerusstraat werden bij het bedrijf be­ trokken. Fons Stemeberg bleef in zijn ouderlijk huis wonen. Hij was een tijd gemeenteraadslid en wethouder van Baarn, medeorganisator van de bloemendefilés op Koninginnedag, lid van het 5 mei-comité en vele jaren bestuurslid en voorzitter van de watersportvereniging ‘de Eem’. In 1950 kwam Joop in de directie. Hij moest veel reizen voor de zaak; hij bezocht, soms sa­ men met broer Fons, agenten in Duitsland, Bel­ gië, Frankrijk en Zwitserland, meestal per auto met chauffeur R. Taling. Maar ook onder andere Australië, Hongkong, Amerika, Brazilië, de Ne­ derlandse Antillen en Canada werden door Joop bezocht. Hij wist dat interesse in relaties de ver­ koop doet stijgen, maar hij had sowieso veel be­ langstelling voor mensen. Ook hij zat-als opvol­ ger van zijn broer Fons - in de organisatie van het défilé op 30 april. Hij richtte de Contact­ groep Baarnse Bedrijven op, die een succes werd, en was een tijd lang voorzitter van het be­ stuur van de Baarnse Openbare Bibliotheek. In augustus 1953 werd het bedrijf opgeschrikt door een grote brand, waarbij naast al het on-

TVE 20e jrg. 2002

misbare verpakkingsmateriaal ook de zolder van de villa verloren ging. Veertien dagen na de brand echter draaide de productie weer op vol­ le toeren! In circa 1954 liet Joop een klein huis aan het Conimexkantoor aan de Eemnesserweg bouwen, waar hij circa vijfentwintigjaar met zijn vrouw heeft gewoond. Bij het zilveren jubileum van het bedrijf in 1957 werkten er 115 mensen, die voor een omzet zorgden, die vijfentwintig maal zo groot was als die in 1932! In praktisch alle landen van Europa, in talloze delen van de wereld zoals Amerika, Canada, Australië, Nieuw Zeeland en Afrika werden en worden Conimexproducten verkocht.

Verplaatsing en vernieuwing In 1972 verhuisde het productiedeel van Conimex onder zachte druk van de gemeente we­ gens stankoverlast naar het industrieterrein 'De Noordschil' in Baant en werd het hele produc­ tieproces gemoderniseerd. Het assortiment werd uitgebreid met verscheidene andere Indi­ sche en Chinese producten. De directie en de afdelingen verkoop, inkoop, administratie en marketing bleven echter in het verbouwde nota­ rishuis. De opening van de nieuwe fabriekshal en hel veertigjarig bestaan van het bedrijf wer­ den groots gevierd, met onder andere een re­ ceptie in authentieke Indische stijl. In 1980 ver­ huisden ook de kantoren naar het industrieter­ rein en een paar jaar later werd het oude com­ plex gesloopt; er werden 66 kleine woningen en het dienstencentr um 'De leuning’ aan de rand van het terrein neergezet. De vroegere notaris­ tuin, te vinden achter en naast het complex ‘Lommeroord’ aan de Eemnesserweg, is nog steeds te betreden. De fraaie perken van deze tuin zijn helaas verdwenen, gelukkig bleven de oude bomen en de kleine doolhof gespaard. (Merkwaardig is trouwens dat dit complex ‘Lommeroord’ genoemd is. de naam van een ooit verderop gelegen villa van notaris Van Ditshuizen, die stond waar nu ‘Brinkendael’ is. Het nieuwe wooncomplex had eigenlijk ‘Mariënhof moeten heten, naar de villa van notaris Schou­ ten, waarvoor het in de plaats is gekomen.) (ionimex kwam in 1972 in handen van de En­ gelse multinational Reckitt & Colman, die het bedrijf heel aantrekkelijk moet hebben gevon­ den: na veertig jaar kwam het vijftigmiljoenste

flesje sambal van de band, beheerste Conimex 85% van de Nederlandse markt en bestreek de export 43 landen over de hele wereld. Bij de overname werd als voorwaarde gesteld dat er een Sterneberg in de directie zou blijven om de overgang makkelijker te maken. Dat werd dus meneer Joop met naast hem een Engelsman. Eons stopte er in 1972 na bijna veertig jaar mee en werd onder andere daarom benoemd tot Ridder in de orde van Oranje-Nassau. Joop werd in 1977 gepensioneerd, maar hij bleef aan als commissaris; toen was Fons al een jaar dood. Er waren toen 250 werknemers. In 1980 kwam het nieuwe bedrijfscomplex van R&C in Baarn gereed, dat werd feestelijk geopend door de toenmalige Britse ambassa­ deur in Nederland, waarbij ook de president-directeur van R&C, de commissaris van de konin­ gin in Utrecht, de directeur-generaal van het ministerie van economische zaken en de burge­ meester van Baarn aanwezig waren. Conimex werd in 1990 verkocht aan C.P.C. International (U.S.A.), die het met onder andere Knorr on­ derbracht in een aparte divisie: Bestfoods Bene­ lux B.V. Dat is nu van Unilever.2

Literatuur Conimexpost, maart 1957 Bert Stomp, 'lil gesprek met Joop Sterneberg’, in: Baerne, 20' jaargang nr. 4, 1996, p. 11-16.

Noten 1

Zie voor de geschiedenis van Philips’ Phonographische Industrie in Baarn het artikel in dit nummer van Leo Boudewijns, p. 57. 2 Met dank aan de heren J. Dijkhorst, A.G. Everard en J.A.M. Sterneberg.

Frits (F.J.) Booy (geb. 1942) behaalde na de middel­ bare school de aktes Nederlands M.O. A en B. Hij was 34 jaar leraar Nederlands, waarvan ruim 30 jaar aan Het Baarnsch Lyceum. Begin 2001 ging hij met ver­ vroegd pensioen, maar hij bleef als archivaris aan het Lyceum verbonden. Hij is voorzitter van de Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur en bestuurs­ lid van de Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité. Sinds kort zit hij in de redactie van Baerne, tijdschrift van de Historische Kring “Baerne”. Regelmatig publi­ ceert hij artikelen over oude kinderboeken en over de geschiedenis van het sinterklaasfeest en van Baarn.

TVE 20ejrg. 2002

97

De gobelins en paneelschilderingen van Cuno van den Steene ‘H ij ivas een perfectionist in zijn werk

’

Gerard Brouwer

Van Rotterdam naar Baarn

Samenwerking met weverij De Cneudt

C unegondus(C uno o f C uun)T heodorus Emi­ le van d en Steene werd op 6 ju li 1909 geboren in Rotterdam . Hij bracht zijn je u g d d o o r in Maastricht, waar hij de lagere school doorliep. Hij zei hierover:

In 1937 was E dm ond de C neudt in Huize ‘Middelwijck’ aan h et Kerkpad te Soest een handweverij en tapijtknoperij begonnen. Vier jaar later kocht hij de villa ‘Courbe voie’ aan de Eem nesserweg in Baarn (door de eau-decologne fabrikant J.J. Boldoot gebouwd in 1885). De villa richtte hij in als w oonhuis en kantoor; in h et gebouw erach ter w erden de handweverij en de tapijtknoperij o nderge­ bracht. ‘H et was Handweverij E dm ondt de Cneudt, die mij in 1942 opd rach t gaf een ontw erp te m aken voor ’n w andtapijt, voorstellend “De Apostel Paulus”, groot plm. 3 m 2.’2 Deze eerste o p drach t werd in 1943 uitgevoerd voor m e­ vrouw E. van Spaendonck in T ilburg.5 Na de Tweede W ereldoorlog bloeide de tapijtweefkunst in N ederland. Omstreeks 1950 wa­ ren er in ons land verscheidene handweverijen. Behalve De C neudt was er het Paapje in Voor­ schoten, de Knipscheer in Laren en De Uil in Amsterdam, om de bekendste te noem en. Als gevolg van de grote bouwactiviteit in ons land in het kader van de wederopbouw - was er veel behoefte aan m onum entale kunst: in openbare gebouwen, scholen, directiekamers enz. Gewe­ te n wandtapijten waren zeer in trek: zij Ver­ warmden' het kale en ongezellige beton van de nieuwe architectuur. O ok in Baarn maakte, dankzij De Cneudt en o nder m eer Van den Steene, de tapijtweefkunst een bloeitijd door, totdat in 1984 het bedrijf van De C neudt als ge­ volg van faillissement werd gesloten. Van 1942 tot 1968 werkten Van den Steene en De C neudt nauw samen. Ruim dertig klei­ ne en grote w andtapijten zijn in die sam en­ werking ontstaan, meestal voor bedrijven, een enkele keer voor een particulier zoals de vier portretten van de dochters van dr. Drost. Soms was Van den Steene opdrachtgever van een wandtapijt, dan weer De Cneudt.

’d a t verblijf in Z u id -L im b u rg is, g e lo o f ik, van in ­ v lo ed g ew eest v o o r m ijn o n tw ik k elin g als sc h ild e r e n tek en aar, w a n t in M aastrich t w erd ik v o o r h e t e e rst to t sc h ild e re n e n te k e n e n g e ïn s p ire e rd ’.1

Zijn talent voor tekenen en schilderen was zonneklaar en zo ging hij op zeventienjarige leeftijd studeren aan de Academie van Beel­ den d e K unsten en Technische W etenschap­ pen in Rotterdam . Hij volgde lessen in schil­ deren, tekenen, etsen en lithograferen van de (toen) bekende lithograaf Molijn en de etser D erkzen van A ngeren. Van d en S teene’s eerste baan, om zijn avondstudie aan de Academie die drie en een half jaar duurde, te kunnen bekostigen, was leerling-etaleur. Dat d u u rd e m aar even, om ­ d at h et hem niet beviel. Zijn tweede betrek­ king beviel hem beter: h et schilderen van re­ clam eborden voor bioscopen, verm oedelijk in dienst van het Atelier Engelm an. Tijdens zijn academ ietijd ontm oette C uno van den Steene Reina Muller, m et wie hij op 16 ja n u ari 1935 trouwde. In dezelfde tijd m aakte hij kennis m et de wat o u dere E dm ond de Cneudt, die in 1922 aan de Academie was kom en studeren. R ond 1930 studeerde Van den Steene af. Na een vijftal ja re n in R otterdam te hebben ge­ woond, vluchtte h et gezin Van den Steene in de m eidagen van 1940 naar Baarn. Zij vonden w oonruim te in de Laanstraat 41d, boven een winkel. In Baarn ontm oette hij E dm ond de C neudt opnieuw. De hernieuw de kennism a­ king m et E dm ond de C neudt en zijn vrouw groeide uit to t vriendschap tussen beide echt­ paren. 98

TVE 20e jrg. 2002

✓ W andtapijt voor d ec a id ro o m van de 'Statendam' Holland-Amerika Lijn, ja a rta l onbekend, (foto Klein Baarn)

In 1944 werd ‘De legende van W estenschou­ w en’ geweven, een gobelin m et de afm etin­ gen 17<S x 319 cm. H et tapijt verbeeldt het ver­ haal van de zeem eerm in die werd gevangen en haar vrijheid van de vissers niet terugkreeg, m et als gevolg dat stad en land door h et water w erden verzwolgen. Bijzonder is dat pas in 1958 h e t w andtapijt h et kan to o r van De C neudt verliet - waar het dus vele ja re n had gehangen - om aan de bevolking van Schouwen-Duiveland te worden aangeboden. Een geschenk (op initiatief van de N ederlandse Kunststichting) van o.a. aannem ers, die de dij­ ken h ad d en gedicht, aan de eilandbewoners; als bewijs van dank voor h un hulp bij het herstelwerk. H et tapijt hangt thans in het m u­ seum van Zierikzee. 'Dit gobelin,’ zegt Edm ond de C neudt (...) ‘is ons wel heel lief. Wij zetten het op tijdens de laatste oorlogswinter. De spanning, de toewij­ ding voor dit werk deed ons veel van de verde­ re ellende vergeten. Het was bijna voltooid toen de bevrijding kwam. We lagen hier precies o n d er vuur en de granaatscherven vlogen door het getouw. Kijk hier kunt u de reparatie zien’.4

Van den Steene droeg in niet onbelangrijke m ate bij aan de m onum entale kunst, o.a. door h et ontw erpen van h et w andtapijt ‘De Graal­ rid d er’ voor de firm a Allan in Rotterdam (1949) en liet w andtapijt ‘O ud-R otterdam ’, voor h et h oofdkantoor van de Rotterdam sche bank. ‘De G raalridder’was trouwens een the­ m a dat Van den Steene nog twee keer zou te­ kenen op zijn ontw erpcartons, en wel o.a. voor P an d er in D en Haag, eveneens in 1949. Een kleine m aar b elangrijke o p d ra c h t kreeg Van den Steene in 1951 van h et m iniste­ rie van Onderwijs, Kunsten en W etenschap­ pen: namelijk h et m aken van een w andkleed m et als onderw erp de parabel 'De Verloren Z oon’. O p hetzelfde them a werd ook door zes andere kunstenaars (Kees A ndrea. H ans Bavens, Jaap Bouhuys, T heo K urpershoek, Chris­ tiaan De Moor en Charles Roelofsz) een gobe­ lin ontw orpen. Zij spraken a f - om de eenheid te bew aren - identieke kleuren, 19 stuks, te gebruiken, dezelfde blauwe achtergrond en dezelfde schaal van de figuren te nem en. De w andkleden w erden zowel door De C neudt als De K nipscheer uitgevoerd. De stijgende

TVE 20e jrg. 2002

99

wolprijzen m aakten echter deze opzet onm o­ gelijk, w aarna h et m inisterie van O. K. en W. financiële steun verleende, zodat de serie als regeringsopdracht werd voltooid.’ De tentoonstelling van deze w andkleden was op veel plaatsen in N ederland te zien, o.a. in het P rinsenhof in Delft, in 1952 en in het G em eentem useum Den H aag in 1953. ‘(...) dat er ook in Nederland op het gebied der tapijtweefkunst - zie vooral de bijzonder mooie toegevoegde tapijten van Bayens en V.d. Steene iets gaande is, daar geeft deze kleine tentoonstel­ ling zeker blijk van’.6 ‘(...) Een bijgevoegd wandtapijt van Van den Steene is misschien nog mooier, statievoller dan zijn (Kees Andrea wordt hier bedoeld, gb ) bijdra­ ge tot deze parabel (...)’.7

ren ook P ander en De Klerk opdrachtgevers voor wandtapijten. In 1961 werd een tweede ‘Legende van Schouw en’ gem aakt, n u m et an d ere afm etin­ gen (180 x 290 cm) voor een firm a of particu­ lier in Zwitserland (De jong, volgens het productie-overzicht van Ric de C neudt). Beide gobelins waren, op één uitzondering na, de grootste die zij samen lieten weven in h et ate­ lier van de C neudt, dus ook de tijdrovendste, om dat één weefster één m aand werkte aan één vierkante m eter.1" In 1968 ontw ierp Van den Steene zijn laat­ ste en tevens grootste gobelin (315 x 535 cm): een voorstelling van St. M artinus van Tours. H et w andtapijt kreeg een plaats in de aula van h et Ziekenhuis Lievensberg in Bergen op Zoom, waar h et nu nog steeds h an g t.11

en ‘(...) Het best geslaagd zijn Kees Andrea, Bayens en Cuno van den Steene. Vooral die beide laatsten die al eerder ervaring in deze kunst opde­ den, leverden prachtig werk (...)’.’ In 1956 ontw ierp Van den Steene h et w andta­ pijt voor het hoofdkantoor van de Steenkolen H andels Vereniging in U trecht, m et - hoe kan h et anders - steenkool als onderw erp: een m an die een grote zak m et steenkool op zijn rechterschouder draagt. Ter gelegenheid van h et 70-jarig bestaan in 1960 van de firm a Bendien, confectiefabrie­ ken m et vestigingen o.m. in Almelo en Nijme­ gen, w eefden de dam es Mies van Os en Lokke Laurijssens op het atelier van De C neudt het tapijt ‘M artinus’. In h et w andtapijt w erden 148 kleuren verwerkt, onm ogelijk voor Van den Steene om op de ontw erpcartons aan te geven, aldus de weefsters. V oortdurend con­ tact m et elkaar was dus vereist. H et weven van h et gobelin du u rd e bijna 1000 uur!9 H et tapijt vertoont veel overeenkom st m et h et gelijknamige gobelin voor h et ziekenhuis in Bergen op Zoom. O pvallende verschillen tussen beide zijn de datering in Rom einse cij­ fers, de afm etingen en de ingeweven m ono­ gram m en van Bendien en Bergen op Zoom. Tussen 1950 en 1960 ontw ierp Van den Stee­ ne rijf w andtapijten voor de de N ederlandse Dok- en Scheepsbouw Maatschappij en de Holland-Amerika Lijn. In diezelfde ja re n wa­ 100

De kruiswegstaties 'In opd rach t van De K nipscheer ben ik m o­ m enteel bezig m et h e t ontw erpen van 14 car­ ious voor een kruisweg, die bestem d is voor een Brabantse parochiekerk. Dit is de eerste maal, dat in N ederland aan een tapijtweverij o p drach t gegeven is een kruisweg te weven. Dit ontw erpen van tapijten is voor mij een sa­ m envatting van mijn intenties op beeldend gebied, die ik, m onum entaal co m p o n eren d in kleur, tot eigen leven tracht te b ren g e n .,|2 Handweverij ‘De K nipscheer’ (ook spinnerij en ververij) werd in 1933 opgericht d o o r Wiek Claessen, in een eeuw enoude Saksische boer­ derij in het h art van L aren (NH ). Wiek Claes­ sen was een baan b rek er m.b.t. de m oderne handw eefkunst. Vanaf 1939 werkte hij samen m et Cor van Mourik. In de bloeitijd van h et bedrijf werkte er 40 weefsters, spinsters en knoopsters. Van bekende kunstenaars als Leo Gestel, Jaap Bouhuvs, T heo K urpershoek, Nel Klaassen en Jean Lurcat (F) w erden opdrach­ ten uitgevoerd. Naast gobelins w erden er, in de Saksische boerderij, ook tafelkleden, tapij­ ten, bekledings- en gordijnstoffen geweven. H et handelsm erk van de weverij was een klein schaartje.11' In 1977 hield ‘De K nipscheer’ op te be­ staan, n a h et overlijden van Cor van M ourik.1'Voor ‘de K nipscheer’ ontw ierp Van den Steene in 1954 veertien gobelins, voorstellen-

TVE 20e jrg. 2002

Paneelschildering op de ‘Rotterdam ’ Holland-Amerika Lijn, voorstellen­ de motieven van de Aegische Zee (1959). (foto: Artifon Rotterdam)

d e de Kruisweg. Zij w aren e e n g e sc h e n k aan p a sto o r d r L.J.L.M. d e G ru y ter van d e Pa­ ro ch ie H. H a rt van Jezu s in E in d h o v en , van zijn p a ro c h ia n e n , te r g e le g e n h e id van zijn 25ja r ig jubileum . D e gobelins h a d d e n alle e e n afm e tin g van lm x 1,25 m. O o k bij dit p ro je c t was zijn a a n ­ w ezigheid voor d e w eefsters van g ro o t belan g . C u n o van d e n S teene, som s v ergezeld van zijn z oon M ark. ging dan ook vaak o p d e b ro m ­ m e r n a a r L aren. D agblad De Tijd van 14 juli 1954 b e ric h tte hierover: ‘(■■■) een en a n d er heeft aan C uno van den Steene grote eisen gesteld. D oor de prachtige sam enw er­ king m et de v ech ters zijn de tapijten van een gro­ te schoonheid geworden. Zij die- door hun theore­ tische ingesteldheid zouden m enen, dat het on­ derw erp zich niet voor de w andtapijten leent, zul­ len bij de kruisweg van C uno van den Steene on­ getwijfeld tot andere gedachten kom en (...)

A an d e v ee rtie n staties is een ja ar la te r h et ta­ pijt ‘De V errijzenis' d o o r Van d e n S te en e to e ­ gevoegd, vervolgens ook n o g e e n tapijt voor­ stellen d e C hristus als k o n in g /O v e rw in n a a r.14 '(...) Na de stut its. g ehouden in de donkere, so­ bere tonen van de Passie, ontw ierp C uno van den Steene de ‘Verrijzenis' in een kleurengam m a van triom ferende pracht. Vanuit tie achtergrond, die geweven is in blijde lichte en d onkere blauwen, rijst de I leer uit zijn graf, gehuld in een wit kleed, doorweven m et zachte grijze nuanceringen. De feestelijke gloed van de scharlaken m antel wer­ velt zich om h e t lichaam en een nim bus van stra­ lende gouden en gele tinten om straalt het. De d u n n e staf m et het vaandel wuift n aar links en geeft een speels accent aan de krachtige com po­ sitie, die alle aandacht n aar de om hoogrijzende figuur van de Verlosser trekt. De grillige decora­ tieve figuren aan de linker- en rechterzijde geven d o o r hun kleurw erking van roze, groene, grijze en gele tinten een heel eigen werking aan de dy-

TVE 20e jrg. 2002

101

nam ische uitbeelding van de centrale figuur. De voorstelling w ordt om sloten d o o r een sobere diep-grijze om lijsting’.15

H et m oet de gelovige Cuno van den Steene veel genoegen hebben gedaan de opdracht voor de kruiswegstaties te krijgen en die ver­ volgens uit te voeren.

De huiskamer als atelier In h et huis aan de Balistraat 22 in Baarn, waar h et gezin Van den Steene van de Laanstraat naartoe was verhuisd, was de w oonkam er in gebruik als w erkruim te voor het m aken van paneelschilderingen. Zo nodig werd zelfs het plafond eruit gehaald, zoals gebeurde bij de paneelschildering voor de ss ‘R otterdam ’ van de Holland-Amerika Lijn: panelen m et een oppervlakte van 150 m2, m et m otieven van de Aegeïsche zee. Zijn grootste o p dracht ooit en één die vele m aanden van werk betekende en waar h et gehele gezin aan m eedeed. De panelen van de Aegeïsche zee w erden per vier tegelijk beschilderd, terwijl Van den Steene op een door hem zelf gebouw de stel­ ling in de w oonkam er stond. Hij werkte aan de schildering vanaf h et linkerpaneel, waren er vier panelen klaar dan nam hij het linker­ paneel weg, schoof de drie overgebleven stuks naar links, en voegde een nieuw paneel toe rechts van de drie beschilderde panelen. Som­ mige panelen waren gebogen, dat betekende d at er ook gebogen balken bij h o o rd en om de p anelen vast te schroeven.16 W anneer de van m eubelplaat gem aakte pa­ nelen klaar waren, w erden ze in aan elkaar ge­ plakte kranten vervoerd naar de spuiter in Rotterdam . Zelf noem de Van den Steene de w andschilderingen ‘geslepen lakwerk’, om dat de panelen alléén glad beschilderd konden w orden; en om dat deze w erden gespoten voordat ze in h et ss ‘R otterdam ’ w erden beves­ tigd, op de gebogen voorwand van de grote danszaal ‘Ritz C arlton’, op h e t p rom enade­ dek, in de eerste klasse van h et schip. Voor h et m.s. ‘De Prins d er N ederlanden' van de KNSM m aakte Van den Steene in 1957 de paneelschildering ‘H et Vrouwtje van Stavo­ re n ’, bestem d voor de eetzaal van h e t m otor­ schip. W andschilderingen w erden d o o r hem 102

vervaardigd in de gebouwen van Schunck wa­ renhuizen in H eerlen en Vroom en Dreesm ann in D en Haag; paneelschilderingen voor DAF in Eindhoven en voor h et schip ‘Keizersw aard’ van de VNS. Voor de grote vergaderzaal van h e t nieuwe kantoorgebouw van Van D oorne’s Autom obielfa­ brieken te Eindhoven schilderde ik een paneel van 315 x 180 cm. V erder krijg ik regelm atig op­ d ra ch ten voor paneel- en w andschilderingen voor schepen. Zo heb ik voor de lounge van de ‘M aasdam ’ drie w andschilderingen gem aakt en heb ik in o p d rach t van de Ned. Dok- en Scheeps­ bouw Mij. o.m. w andschilderingen aangebracht in voor Finland, N oorw egen en Ierland bestem de schepen. Ik wil h ier nog aan toevoegen, dat ik vo­ rige week een grote w andschildering van 30 m 2 voltooid heb voor een nieuw W arenhuis aan de H oogstraat in R otterdam .17 Ik heb hieraan m et veel voldoening gewerkt, om dat ik e r d o o r in de gelegenheid w erd gesteld ook een klein steentje bij te dragen bij de opbouw van de nieuwe city van R otterdam (...)’.la

In 1956 maakte Cuno van den Steene samen m et zijn zoon Reinald de wandschildering ‘At­ lanta’ voor de ontvangsthal van het KNSM ge­ bouw in Amsterdam (nu hel O pen Haven Mu­ seum). Deze opdracht was een gevolg van de grote tevredenheid van de zijde van de KNSM, over de door Van den Steene gemaakte wand­ schilderingen op haar schepen; decoraties die waren uitgevoerd o nder leiding van de scheepsarchitectjo h an van Tienhoven (1907-1971). O pm erkelijk is de wijze w aarop de schilde­ ring in de ontvangsthal is uitgevoerd. De voor­ stelling is g rotendeels geschilderd in een denkbeeldige mozaïekstructuur, w aardoor h et lijkt alsof we m et een oud, verweerd Romeins mozaïek te m aken hebben. De voorstelling is niet om kaderd m aar loopt aan alle kanten op onregelm atige wijze af. Van den Steene expe­ rim enteerde m et deze werkwijze van al ro n d 1950. Een identieke uitvoering was ook terug te vinden in zijn w andschilderingen voor de O ranjestad, de Willemstad en de M aasdam.16 O ngeveer een jaar geleden w erden de zoons van C uno van den Steene, Reinald en Mark, door ‘H et O pen Haven M useum ’ benaderd, om dat h et m useum de w andschildering wilde laten restaureren. Men wilde w eten welke verf voor de w andschildering was gebruikt, een

TVE 20e jrg. 2002

1 lü

mm

Detail van paneelschildering ‘H et vrouwtje van Stavoren’ op de ‘Prins der Nederlanden’K N S M (1959). (foto: Spies)

vraag die Reinald van den Steene kon beant­ woorden. Volgens een medewerker van liet museum, die vertelde dat de slaat van de wandschildering redelijk is, maar dat het kunstwerk schoongem aakt m oet worden (door o.a. nicotine vervuild), is de restauratie op dit moment nog niet begonnen.20

Artibus Een van de laatste opdrachten die Cuno van den Steene uitvoerde, voordat hij les ging geven aan de Kunstacademie Artibus in Utrecht, was een 150 n r grote wandschildering in de nieuwe te­ aroom van Vroom en Dreesmann in den Haag, voorstellende het uitgaansleven rond 1900.-’ In het begin van de jaren zestig liep het aan­ tal opdrachten dat Van den Steene kreeg sterk terug. Dat was de reden dat hij deeltijd-docent grafische vakken werd aan de academie voor middelbaar kunst- en nijverheidsonderwijs in Utrecht, de stichting Artibus, van 1964 tot 1970. Op 5 juli 1971 overleed Cuno van den Stee­ ne in het Algemeen Ziekenhuis aan de Toren­ laan in Baant, op de avond voor zijn tweeën­ zestigste verjaardag.

Noten 1 ‘Gehoord en opgetekend’ (XII), gesprek met Cuno van den Steene, in de Baamsche Courant van 20 november 1953. 2 Idem. 3 Catalogus ‘Eeuwen Wandtapijt’, 1969, uitgave Neder­ lands Textielmuseum Tilburg ter gelegenheid van de tentoonstelling van gobelins in de Katholieke Hoge­ school te Tilburg van 3 april 1969 t/m 31 mei 1969, een expositie waaraan Van den Steene met het wandtapijt ‘Apostel Paulus’ deelnam. 4 Artikel in De Rotterdammerxan 30 september 1950. 5 Artikel in Elseviers Weekblad xan 14 maart 1953. 6 Recensie in Het Vrije Volkxan 25 februari 1953. 7 Recensie in De Haagsche Courant van 28 februari 1953. 8 Recensie in de Volkskrant van 14 maart 1953 (het deel van de parabel dat Cuno van den Steene voor zijn reke­ ning nam was ‘de feestmaaltijd na de terugkeer’). 9 Hel oog van de naald, personeelsorgaan van Bendien’s Confectiefabrieken n.v.,jubileumnummer februari 1960. 10 Gesprek met Ric de Cneudt op 28 februari 2001. 11 Brief van Ziekenhuis Lievensberg - van de heer J. Staps pastorale dienst - van 3 juli 2001. 12 ‘Gehoord en opgetekend’ (XII), gesprek met Cuno van den Steene, in de Baamsche Courant van 20 november 1953. 13 Artikel ‘Nederlands Textiel traditie en vernieuwing 1950-2000’ door Caroline Boot, conservator beeldende kunst van het Nederlands Textielmuseum te Tilburg (uitgave van genoemd museum). 14 Brief van 4 mei 2001 van pastoor drs E. Seidel van de Parochie van het Heilig Hart van Jezus in Eindhoven.

TVE 20e jrg. 2002

103

15 Deel van artikel in o n b ek en d dagblad (o n g ed ateerd ). 16 G esprek m et Mark van d en S teene o p 19 ju n i 2001. 17 H et b etreft h ier de m u u rsch ild erin g in h e t nieuwe p a n d van d e m a n u factu ren h an d el M artens en Co., o n t­ w orpen d o o r arch itect E. Kraayvanger, gebouw d in 1952. De m u u rsch ild erin g was een geschenk van h et personeel. 18 ‘G eho o rd en o p g e te k en d ’ (X II), gesprek m et G uno van den Steene, in d e Baamsche Courant van 20 novem ber 1953. 19 O nna, Edwin van, Inrichting en decoratie van de voormalige passagiershal der KNSM, uitgave O p en Haven M useum A m sterdam , m ei 1994. 20 Telefoongesprek op 27 ja n u a ri 2002 m et een m edew er­ ker van ‘H et O p en Haven M useum ’. 21 De w andschildering bevindt zich n u in de directieka­ m er van Vroom en D reesm ann (aldus Mark van den Steene in h et gesprek van 6 februari 2001).

1956: 1957:

1959:

1959: I960: 1961:

den in de Caraïbische zee, waarop de KNSM lijndiensten onderhield; w andtapijt voor h e t kantoor ta n de SHV te U trecht; paneelschildering Het Vrouwtje van Stavoren op h e t ms Prins d e r N ederlanden en paneel­ schildering op het ss Oranje-Nassau beide van de KNSM; paneelschildering op liet ss R otterdam van de HAL voorstellende motieven van de Aegïsehe zee; w andobject op h e t ms Prinses Irene van de Oranjelijn; wandtapijt v o o rd e firm a B endien te Almelo; twee wand- o f paneelschilderingen op de Nieuw-Amsterdam IV van de HAL.

U itgevoerd e opdrachten (een selectie):

Literatuur

W andtapijt ‘Oud-Rotterdam’vo o r h e t nieuwe hoofd­ kantoor R otterdam sche Bank R otterdam W andschildering in chapelle ardente r.k. wees- en bejaardentehuis R otterdam (?) W andschildering Vroom en D reesm ann Den Haag W andschildering(en) in w arenhuizen A. Schunck 1lecrlen ( 'Schuttersfeest' e n /o f ‘CarnavaC) W andschildering in h o ofd bureau politie Den Bosch (?) (gebouw is gesloopt) Paneelschildering voor DAF te Eindhoven (grote vergaderzaal) Paneelschildering op h et schip de ‘Keizerswaard’ van de VNS (jaartallen mij onbekend);

H olderm an, R., Holland-Ametika Lijn zo was het, uitg. Christina, Alm ere Haven z.j. Prospectus s.s. ‘R otterdam ', Holland-Amerika lijn, z.j. Het oog van de naald, personeelsorgaan van Bend ie n ’s confectiefabrieken n.v., Almelo, 14' jrg no 7, ja m febr 1960. Eeuwen wandtapijt, catalogus tentoonstelling van 3 april 1969 t /m 31 mei 1969 in de Katholieke Ho­ geschool te Tilburg, uitg. N ederlands Textielm u­ seum Tilburg. Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse, beeldende kunste­ naars 1750-1950, 1970. Grote Winkler Prins encyclopedie, 9' druk, Elsevier, Am­ sterdam 1992. Haam, geschiedenis en architectuur, d o o r Fred Gaas­ beek, Jan van ’t Hof, M aarten K oenders, eindre­ dactie R oland Blijdenstijn, Uitgeverij Kerckebosch BV - Zeist; S p o u /U tre c h t 1994. O nna, Edwin van, Inrichting en decoratie van de voor­ malige passagiershal /Ier KNSM, uitg. H et O pen H a­ ven M useum , A m sterdam , mei 1994. Berg, H enk, Over stalles en parket, Rotterdam en het wit­ te doek, uitg. Ad Donker, R otterdam 1996. Productie-overzicht van Ric de C neudt d.d. 28 fe­ bruari 2001.

1944; w andtapijt Legende van W estenschouwen (in 1958 geplaatst in raadhuis Zierikzee); 1949: w andtapijt voor fa Allan in R otterdam Graal­ ridders; begin ja re n ’50: paneelschilderingen en w andtapijten op het ss O ranjestad Gezicht op Aruba en h e t ss W illemstad Dagelijks leven in Z.uid-A menka beide van de KNSM; b e g in ja re n ’50: w andschilderingen op Noorse, Fin­ se en Ierse schepen van NDSM; 1952: o p d rach t w andtapijt De. verloren zoon i.o. Ned. Regering; 1952: w andschildering voor fa M artens (m anufacture n h an d el)aan de H oogstraat te R otterdam ; 1951: drie w andschilderingen en h e t wandtapijt Neptunus op de M aasdam van de HAL; 1955: 14 w andtapijten voor Heilig H artkerk te E indhoven Kruiswegstaties; later nog twee w andtapijten toegevoegd; 1956: w andschildering in KNSM gebouw in A m ster­ dam (nu O pen Haven M useum ) voorstellen­ de o.m. de 6 boven- en benedenw indse eilan­

104

Gerard Brouwer (1942) was van 1977 tot 1979 voor­ zitter van de Historische Kring Baerne. In diezelfde periode was hij lid van de redactie van liet tijdschrift Baerne. Hij schreef over de Baarnse geschiedenis in o n d e r m eer Baerne, Flehite en Tussen Vecht en Eem. Vanaf jan u a ri 2001 m aakt hij opnieuw deel uit van de redactie van Baerne.

TVE 20e jrg. 2002

A rchiefnieuw s De archieven van de gemeente Baarn In d e eerste helft van de ja re n n e g e n tig van de tw intigste eeuw kwam in E e m la n d e e n m o d el van a rc h ie fsam en w erk in g to t sta n d tussen A m ersfo o rt, B u n sc h o te n , B aarn , L e n sd e n , S oest e n W o u d en b erg . Ie d e re g e m e e n te b le e f zelfstandig o p e re re n m a a r koos in d e p e rso o n van de g em ee n tearch iv aris van A m ersfo o rt voor ee n b u n d elin g . In de loop d e r jaren is deze sam enw erking uit­ gegroeid tot een centrale archiefbewaarplaats voor de archieven van deze g em ee n ten te Amers­ foort. Inm iddels zijn ook h et w aterschap Vallei en Eem en de gem eente Eem nes aangesloten. M et als d oel een b e te re d ien stv erlen in g vo o r h e t publiek zijn d e o u d e archieven van B aarn en De V uursche over d e p erio d e 1603 to t 1950 o verg eb rach t van h e t B aarnse g em ee n te h u is n a a r d e archiefbew aarplaats in A m ersfoort. R ecentelijk zijn h ie r ook d e to t d a n to e bij h et U trechts A rch ief o n d e rg e b ra c h te archieven van d e d o rp sg e re c h te n B aarn en De V uursche e n de Doop-, Trouw- en B egraafregisters en ar­ chieven van B aarnse notarissen aan to eg e­ voegd. H ierm ee is al h et o u d e o v erh eid sar­ c h ief van B aarn o p éé n plaats verenigd. V oor 181 1 sprak m en n o g n ie t van g e m e e n ­ ten en was h et b e stu u r o p h e t p la tte la n d van U tre c h t o n d e rv e rd e e ld in ‘g e re c h te n ’. De term g e re c h t w erd niel alleen g e b ru ik t voor h e t b e stu u r van d at g e rech t, d e sch o u t en de b u re n o f sc h e p e n e n , m a a r o o k v o o r h e t ge­ b ied w aarin ie m a n d de re c h tsm a c h t bezat. De taak was dus tw eeledig; en erzijd s b e stu u rso r­ gaan en an d erzijd s rechterlijk college. D e b e­ stuurlijke taak b e p e rk te zich veelal to t waterstaatszaken en h e t in n e n van b elastin g en . Bela n g rijk er was d e rech terlijk e fu n ctie. lie t ge­ recht was b evoegd in zowel civiele als straf­ rech telijk e zaken. M aar ook vo o r d e vrijwillige re c h tsp raak was h e t g e re c h t h e t b ev o eg d e ge­ zag. H ie ro n d e r vielen o v e rd ra c h te n van re c h ­ ten e n e ig e n d o m m e n , bezw aring van o n ro e ­ re n d e g o e d e re n , o p e n b a re v e rk o p in g e n en n iet-g e re fo rm e e rd e huw elijken en e ch tsch e i­ d in g en . E en in on ze o g en v an zelfsp rek en d e s c h e id in g tu sse n b e s tu u r en re c h ts p ra a k

Matthijs Andreas

kwam pas in 1811 to t stand. De tw eed elin g van b e stu u r en re ch tsp ra a k is ook in d e archiev en van d e g e re c h te n te ru g te v in d en . De arch ief­ stu k ken die v o o rtvlo eid en uit d e rech terlijk e taak zijn in h e t b eg in van d e n e g e n tie n d e eeuw g esc h e id e n van d e stu k k en d ie vo o rt­ vloeid en uit d e b e stu u rlijk e taak. De b e stu u r­ lijke stu k k en w e rd en o p h e t g e m e e n te h u is b e ­ h e e rd . D e rech te rlijk e stu k k en b e la n d d e n n a veel om zw ervingen in het U tre c h ts A rchief. V oor genealogisch o n d erzo ek is een veelvul­ dig geraad p leeg d e e n al lan g er in A m ersfoort b e ru sten d e b ro n de in 1811 ingevoerde regis­ ters van de Burgerlijke S tand en h e t u it 1850 stam m en d e bevolkingsregister. In d e B urgerlij­ ke Stand w orden b ep aald e gebeurtenissen vast­ gelegd: g eb o o rte, huwelijk e n overlijden. H et bevolkingsregister legt vast wie e r p e r w oning in d e g e m een te w oont. Daarbij w ordt geregis­ tre erd w an n eer de bew oners d a a r zijn kom en w onen, w aar ze v andaan k o m en en als ze ver­ trekken w aarheen ze zijn gegaan. Deze registers h e b b e n n u een belangrijke a a m n llin g gekre­ gen m et d e van vóór 1811 d a te re n d e retro acta van de Burgerlijke Stand, b e te r b e k en d als de kerkelijke Doop-, Trouw- en Begraafregisters. D e d e rd e c ate g o rie u it U tre c h t o n tv an g en arch iev en zijn d ie van B aarnse n o tarissen over d e p e rio d e 1800-1915. Als gevolg van d e inlij­ ving van h et K o n in k rijk H o lla n d bij F ran k rijk w erd o p 1 ja n u a ri d e F ranse wet o p h e t n o ta ­ risam b t van 25 V entóse an XI (16 m a a rt 1803) van k rach t. Dit h ield in d at in g e h e e l N ed er­ la n d n o ta r ië le s ta n d p la a ts e n w e rd e n g e ­ c re ë e rd en d at d e vrijwillige re c h tsp ra a k die d o o r d e g e re c h tsh e stu re n w erd u itg e o e fen d , o p d e n o taris overging. V oor B aarn b e tre ft h e t d e arch iev en van d e n o tarissen C ollat'd, Camb ie r van N o o ten , Beets, Van D ithuyzen en d i­ verse le d e n van d e fam ilie P en. D eze zijn o n t­ sloten d o o r inven tarissen en in te zien, b e h a l­ ve d e n o ta rië le arch iev en jo n g e r d a n 94 jaar. A rch iefd ien st A m ersfoort, S tad h u isp lein 7, A m ersfo o rt Tel.: 033-469 50 17.

TVE 20e jrg. 2002

105

Colofon Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem

De Stichting TVE is een samenwerkingsverband van meer dan 30 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuurhistorische en karakteristieke waarden. Donateurs van de Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis. Donatie/abonnement Donateurs kunnen zich aanmelden bij: mw. P.L.H.M. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA Huizen - 035-5266848 Voor opgave als donateur kunt u gebruik maken van het Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum. De mini­ mum donatie bedraagt € 13,50 per jaar. Girorekeningnummer Postbank 3892084. Extra nummers van het tijdschrift zijn te bestellen onder Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum (portvrije enveloppe). Dagelijks bestuur dr. H.C.M. Michielse (voorzitter) - Huizerstraatweg 37, 1411 GL Naarden - 035-6944091 Mw. H. Lustig (secretaris) - Karei Doormanlaan 65, 1271 CB Huizen - 035-5267945 F.H. Bos (penningmeester) - Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum - 035-6941382 dr. J.D.C. B ran g er- ’s-Gravelandseweg 86/62, 1217 EW Hilversum - 035-6310288 T. Kruijmer-Vos —Botterstraat 7a, 1271 XL Huizen - 035-5251713 L. van Eijle - Geuzenweg 284, 1221 CB Hilversum - 035-5882835 drs. E.J.J. de Paepe - Ludgeruslaan 139, 1216 SZ Hilversum —035-6241026 Algemeen bestuur Vertegenwoordigers van: Historische kring “Baerne” I Historische kring Bussum I Historische kring Blaricum I Historische kring Eemnes I Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef I Hilversumse historische kring “Albertus Perk” I Historische kring Huizen I Historische kring Laren I Historische kring Loenen aan de Vecht I Historische kring Loosdrecht I Historische kring Muiden I Stichting “Comité Oud Muiderberg” I Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden I Historische kring Nederhorst den Berg I Historische kring Weesp I Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Naerdincklant I Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilversum I Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bus­ sum te Naarden I Stadsarchief Weesp I Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland I Vereniging van Vrienden van het Gooi I Dudok Stichting, Hilversum I Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland I Geologisch Museum Holland, Laren I Stichting Couleur Locale, Blaricum I Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum 1Stichting “Hilversum, Pas Op!” I Stichting Huizer Museum I Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek I Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland I Singer Museum, Laren I Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden I Stichting De Hof, Hilversum I Stichting Weesp Kijk Uit!, Weesp I Stichting Behoud het Oude Dorp, Huizen Redactie drs. I.B. Laarakkers (hoofdredacteur) - Comeniuslaan 20, 1412 GP Naarden - 035-6781333 drs. E.C. Schild-Schofaerts (secretaris) - Huizerweg9, 1401 GD Bussum - 035-6918978 G.M. Abrahamse - Diependaalselaan 294, 1215 KH Hilversum - 035-6292646 (kantoor) dr. J.D.C. Branger - ’s-Gravelandseweg 86/62, 1217 EW Hilversum - 035-6310288 drs. A. Kos - Bovenmaatweg 105, 1274 RE Huizen - 035-5252242 dr. P.H.D. Leupen - Burg. Lambooylaan 15, 1217 LB Hilversum - 035-6245704 A. Medema - De Wetering 5, 8939 BN Leeuwarden - 035-6957815 (kantoor)

106

TVE 20e jrg. 2002

Uitgeverij Verloren René Cleverens , De Koningsuleugel. Geschiedenis uan de particuliere appar­ tementen in het Paleis Noordeinde. 176 blz., gebonden, geïllustreerd in kleur, isbn 90-6550-659-4, € 23,Koning Willem I, koning Willem III, koningin Emma, koningin Wilhelmina en prinses Juliana hadden hun privé-vertrekken in de zoge­ naamde Koningsvleugel. Iedere bewoner richtte de kamers opnieuw in, naar eigen o f eigentijdse smaak. Cleverens beschrijft en toont hoe zij dat deden. An th eu n Janse , Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late Middeleeuwen, (adelsgeschiedenis 1), 514 blz., gebonden, geïllu­ streerd, ISBN 90-6550-667-5, € 29,95 Op basis van biografische gegevens van een groot aantal edelen schetst Janse een boeiend groepspor­ tret van de Hollandse ridderschap tussen ca. 1275 en 1475. Er veranderde veel in deze periode, maar wat bleef waren de relatieve geslotenheid van de ridderschap en haar maatschappelijke positie.

Din i H elmers , ‘Gescheurde bedden’. Oplossingen voor gestrande huwelijken, Amsterdam 1753-1810. 426 blz., ingenaaid, geïllustreerd, ISBN 90-6550-701-9, € 3 0 ,Aan de hand van rechtbankverslagen, notariële akten en verhalen van getuigen vertelt Dini Helmers de trieste maar soms ook smakelijke verhalen van i8e-eeuwers die van hun huwelijk a f wilden. Zij laat zien hoe formele scheidingen verliepen en welke alternatieven gekozen werden.

Clé Lesger , Handel in Amsterdam ten tijde uan de Opstand. Kooplieden, commer­ ciële expansie en verandering in de ruimtelijke economie uan de Nederlanden ca. 1550ca. 1630. (ahr gs 27), 296 blz., gebonden, geïllustreerd, isbn 90-6550686-1, € 2 8 ,De uitzonderlijke commerciële bloei van Amsterdam rond 1600 wordt in ver­ band gebracht met de herstructurering van het havensysteem, veroorzaakt door Opstand en scheiding. Lesgers benadering van dit fenomeen leidt ook tot een nieuwe kijk op de organisatie van de vroegmoderne handel in het algemeen. iil i l i s è s i S ;

a

eigentijds verleden

Cie L esger

Mandei in Amsterdam ten tijde van de Opstand

Kees Ribben s , Een eigentijds verleden. Alledaagse his­ torische cultuur in Nederland, 1945-2000. 382 blz., inge­ naaid, geïllustreerd, ISBN 90-6550-658-6, € 3 1 ,Aan de hand van drie thema’s (historisch toerisme, herdenkingen en de ver­ beelding van het verleden op de Nederlandse televisie) geeft historicus Kees Ribbens een verrassend beeld van enkele kenmerkende verschijningsvormen van historische belangstelling bij ‘gewone’ Nederlanders.

Postbus 1741,1200 b s Hilversum | Larensewegi23,1221 c l Hilversum | t 035-6859856 | F 035-6836557 | info(pverloren.nl | www.verloren.nl | Onze boeken zijn verkrijgbaar in de erkende boekhandel. Bij directe bestellingen worden verzendkosten in rekening gebracht. TVE 20e jrg. 2002

107

Een goed advies voor al Uw inlijstwerk Kunsthandel Lijstenmakerij

Scheel Frame Design

Hoofdstraat 10

tel. 035 54 153 02

Baarn

Het adres voor vakkundig inlijsten en vrijblijvend advies: restauratie-, in- en verkoopadvies In- en verkoop van Uw overtollige kunst, ook in consignatie Taxatie- en restauratie-advies altijd gratis, kom gerust eens binnen U bent welkom dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.30, zaterdag van 10.30 tot 16.00 uur

BAUME & MERGER —

G E N E V E - 1830 ------------------------

m ej

juwelier

van doorm Brinkstraat 14 -16

3741 AN Baarn

Tel.: 035 - 5413107 Fax:035 -5416963

C

a

t

w

a

AUTHENTICALLY

108

l

k

SWISS

TVE 20c jrg. 2002

APOTHEEK JULIUS Sinds 1886

M.A. Smulders-de Jong en W.P.J. Goemans Apothekers

UW GENEESMIDDEL - ONZE ZORG Laanstraat 26, 3743 BG Baarn Telefoon (035) 5412432 Fax (035)5421021 e-mail [email protected]

Prins

Makelaars

met

meerwaarde!

M M M JSH M R

P rin s makelaar» 3»

ï’n ii

inakclaur» “•

te m

m

m ' :

p mÊÊÈÊÊÊm

Eemnesserweg 55 Tel.: (035) 541 20 00 [email protected]

NVM TVE 20e jrg. 2002

3740 AE Baarn Fax(035)541 30 31 www.prinsmakelaars.nl 109

pT

[H1L

^

1 Voor nu en later

Ik U i l'

110

Rabobank Soest-Baarn» A I

TVE 20e jrg. 2002

'

' I ra

Leuker leven dan je van

n was

U waardeert de fijne dingen in het leven. Conservatrix biedt hoogwaardige verzekeringsproducten die daar bij passen. En dat doen we al 125 jaar. Vraag uw verzekerings­ adviseur naar onze zorgvuldig afgestemde pensioenen, interessante combinaties van sparen en beleggen of scherpe hypotheektarieven. Kijk op www.conservatrix.nl of bel ons op (035) 548 08 72.

Conservatrix levensverzekeringen

T \ '!■: 20i' jrg. 2002

111

Smit & Delen N

O

T

A

R

I

S

S

E

Eemnesserweg 12 • Postbus 97, 3740 AB Baarn Telefoon: (035) 541 33 21 Telefax: (035)541 81 53

Gerrit van der Veenlaan 1a Postbus 117 3740 AC Baarn Tel. 035-5420145 Fax 035-5420140

112

TVE 20e jrg. 2002

N

♦

W ' - L ^ k .™,;£•*

fcftsöï

lil! Ü

A

i U

i ï ï :

:

Ka st ee IGrde n eve ld Nationaal centrum voor bos, natuur en landschap Kasteel Groeneveld in Baarn is zo'n drie eeuwen jong. Landhuis en park bieden een zeer boeiende kijk op ons verleden. Zo heeft het huis nog o ri­ ginele 18de-eeuwse behangselschilderingen in de grote ontvangstzaal. Terwijl het park - gerestaureerd in de Engelse landschapsstijl - her en der nog sporen toont van de oudere Franse Stijl die e r'o n d e r' ligt. In deze setting van pure geschiedenis worden dynamische tentoonstellin­ gen m et betrekking to t kunst, natuur en landschap georganiseerd. Voor m eer inform atie: 0 35 - 54 20 4 4 6 en w w w .kasteelgroeneveld.nl Kasteel G roeneveld, Groeneveld 2, 3 7 4 4 ML Baarn Openingstijden: dinsdag t / m zondag 1 1.0 0 to t 17.00 uur

rn i : 20e jig . 2 0 0 2

113

«SNfwïi r ( ? ?

Sinds 1886

BOEKHANDEL DEN BOER Laanstraat 69 - 3743 BC Baarn - Telefoon 035 - 542 68 51 Fax 035 - 542 68 60 - www.denboer.nl

Gespecialiseerd in literatuur, kunst- en kinderboeken

114

TVE 20e jrg. 2002

In een klein stationnetje... De bruine tafels langs de muren

Zo slinken weg de zomerdagen

De piano zwart van rookgenot Staat stom verstild te turen Naar alles wat hier wordt bespot

De winter kruipt hier als een muis Hier komt men om de koffie vragen O f om de rode wijn van ’t huys

De kranten horen vaak de zuchten

Zo komt en gaat de gaande man

Van gasten over dat van toen De koffie met gebak en vruchten Soms vragen ogen om een zoen

Passanten op het paard in dromen Met stok, nu het nog even kan Hier weet je dat je graag mag komen

Zo gaat het door

In dit station wordt alles goed

En op het spoor

De dagen worden hier geen nachten

Denderen de treinen Tussen de wijnen

De glans van eeuwigheid is zoet De ouderdom geeft hier geen klachten

Eethuys-Café

’De Generaal’ LT. GENERAAL VAN HEUTSZLAAN 5 3743 JL BAARN-TEL. (035) 542 17 84

TVE 2 (k jrg. 2002

115

Hét ware huis

Vari Berkum Makelaars Van Berkum Makelaars bv | Makelaars in en taxateurs van onroerende zaken Nieuw Baarnstraat 93 Postbus 135 3740 AC Baarn | lid NVM Wonen - BOG telefoon (035) 541 84 45 | [email protected]

116

TVE 20e jrg. 2002

FLAVA art gallery

.

*{ r '^

■I.

“Gooiersgracht”, 45 j : 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst ♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie ♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties Werken van o.a.: C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer, J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe, D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen, G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.

Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00 vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 21.00 / zaterdag: 13.00 - 17.00 Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50

Muy d k x 't K a s te e l •> i

]• .■ ..-

#

;ju 7 T - T ^ - J M

MuvtWbo

M u / ^ v Cl €

‘ • ; >

o

i r

1 i

o

' r*

v -ï

: )

y

F

oosten i%/■ JU . t

art

i% « ^ T S w y j > • * » » « * { • Ê ;iu > cr;

^£ r' J a b i f e n »

2L

l

A\>

?<w A w

J . /I S

A «

5r i “

^

^ > * / p n 3 C ^ n |? 6 Vi ' 1o i (I. t: r y to eü / ^ P c d i > ■Aid

" .w ^ r H o n fiw y c k e r ~K I H F T\ v

ft I P S T 5

P

l

*»« r

D y L sc Kt r>

i/

f

■%■• u

j

iE1 K\

E « tin 1 o

» |y

K ever

IS A A R D K l i i JSe 1R' ^X

V

M E E R

B o r la n d v t / . t M o le n . . A /jN t / 5 P o lJ c r • / ' j

f \

s

v

,'') / ' « s c /,,

A '/X l 4f r

ïv e v je '-^ k . V dw w nJc

A

'

C-V.v.-. b .-ü

A n k e v e e n .s e Tsr k e v / C W !’> - /

e

-••%

x « ,/

e

P o le l e i

. -C tinA'n.

/

■'

t/*Una

. ~

_ A : V fn

£ L ■

O

\

H

o r s t

e r

0 M

e e r ,

<

s :

A

: .

È 'M C T

" “

V r e la n d

R ' Mc,

2a

'i

V

5 ^ 4 .1' v

‘v .

m

r

-s-

.

v

•L a n d c / t :I :

r

*

Hi) ■

H :l

. v “ A .. A<W1

-I

f / =

I