TVE 17e jrg. nr. 1, februari Tussen Vecht en Eem. Water " 1. T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

TVE 17e jrg. nr. 1, februari 1999

Tussen Vecht en Eem

Water

"

1

I

T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

GOOIS MUSEUM

o ü ö\

Stichting tot bevordering van de belangen van “Het Goois Museum” te Hilversum.

O ntw ikkelingen gaan snel. Een d eel van w at e r vorig ja a r n o g was, is d it ja a r al v erd w en en . E en d u id e lijk e r v o o rb ee ld d a n d e K erk b rin k is n ie t te geven; wij allen k u n n e n ons n o g levendig voor de g eest h a le n h o e d e K erk b rin k e r uitzag v o o r d e kaalslag, m a a r v o o r d e lagere sch o o ljeu g d van o v er tie n ja a r zal d a t iets zijn u it e e n ver v e rle d e n , w aar ze g ee n asso­ ciaties m e e r bij h e b b e n . H e t is éé n van d e tak en van h e t G oois M useum d e k arak teristiek en van v oorbije p e rio d e n vast te leggen en te bew aren . H ierbij h e b b e n wij zowel m o re le als uw fin an ciële steu n h a rd nodig. Als d o n a te u r van h e t G oois M useum v e rle e n t u deze ste u n e n w o rd t u tevens o p d e h o o g ­ te g e h o u d e n van alle activiteiten en te n to o n ste llin g e n e n krijgt u k o rtin g bij e e n aan ta l spe­ cifieke activiteiten e n uitgaven van h e t m u seu m . De m in im u m b ijd ra g e is ƒ 3 0 ,-. U k u n t u o p g ev en bij h e t G oois M useum , telefo o n 0356292826. U k u n t h e t G oois M useum o o k g e d e n k e n in uw testam en t. U k u n t kiezen u it twee fo rm u ­ lerin g en : a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van j ........of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor e e n ...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De S tichting is e rk e n d als in stellin g van alg e m e en n u t e n b eta a lt d a a rd o o r m in d e r (slechts 11%) o f zelfs in h e t g e h e e l (to t ƒ 1 5 .6 4 7 ,-) g een successierecht. In d ie n u v o o rn e m e n s b e n t e e n sch e n k in g te d o e n aan d e S tich tin g , is ee n sc h e n k in g to t ƒ 7 .8 2 3 ,- (p e r 2 ja a r ) on b elast. M o ch t u overw egen e e n volledig aftre k b are lijfren te te sc h en k e n , d a n w o rd t u verzo ch t schriftelijk c o n ta c t o p te n e m e n m e t h e t b e stu u r van d e S tichting, p e r a d re s G oois M useum , K erkbrink 6, 1211 BX H ilversum .

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 17c jrg. nr. 1, februari 1999

Tussen V echt en E em Tijdschrift voor regionale geschiedenis

tmw’ -T '

Uitgegeven d o o r de Stichting Tussen Vecht en Eem

Colofon

Inhoud

Het tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem. Het tijdschrift verschijnt 3 maal per jaar als “gewoon” num m er (48 pagina’s) en éénmaal per jaar in de vorm van een dubbelnum m er (96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gemeenten binnen het werkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 1998 was dat de gemeente Blaricum.

H.A. Kos Waar gold de Ewa ad Amorem? Is h et de wet uit de 9‘ eeuw die gold bij de Eem?

3

G. C.L. Vlamings Zand e r over! De geologische vorm ing van het Gooi

9

De Stichting TVE is een samenwerkingsverband van meer dan 30 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- his­ torische en karakteristieke waarden. Donateurs van de Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.

H. Bakker Inventarisatie van het archief van de Commissaris­ sen van het Z andpad tussen A m sterdam en Weesp, 1637-1929 10 Historische Kring Eem nes; H enk van Hees H et levensverhaal van de Vaart in Eem nes

17

Internetsite: http://www.tref.nl/hilversum onder zaken

Ja n C.A. Blom W aterbeheer tussen Vecht en Eem tussen traditie en vernieuwing. De fusiegeschiedenis van het H oogheem raadschap Amstel, Gooi en Vecht

19

L. Lankreyer Vreeland rond 1935xan B ernard van Beek

34

Historische Kring Bussum De Haven van Bussum

36

C.M. A braham se Twee Gooise w atertorens op de NoordH ollandse provinciale M onum entenlijst m et overzicht w atertorens in het Gooi en de V echtstreek

39

Activiteiten Stichting T ussen Vecht en Eem I listorische m arkt te N aarden Jaarverslag 1998 C oncert Gooise com ponisten

54 55 56

G oois M useum

57

Uit de tijdschriften

59

Donatie/abonnement Donateurs kunnen zich aanmelden bij: Mw M.E.Th. Kuijer, Caliskamp 16, 1251 XJ Laren, 0355334756 F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 0356941382 Voor opgave als donateur kunt u gebruik maken van het Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum. De minimum donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar. Girorekeningnummer Postbank 3892084. Extra nummers van het tijdschrift te bestellen onder Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). Redactie E.E. van Mensch (voorzitter), L.R. Huese-Rommerts (se­ cretaris), mw C.M. Abrahamse, di s Maria W.J.L. Boersen, drJ.D.C. Branger, D. Dekema en d r P.I I.D. Leupen. Redactieadres Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279. Inleverdatum voor het derde num m er is uiterlijk 12juli 1999.

Druk Drukkerij Spieghelprint, Bussum ©TVE 1999. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schriftelijke toe­ stemming van het redactiesecretariaat.

2

62 63

Van de redactie In dit helaas weer zeer verlate nummer treft u een reeks artikelen die allen betrekking hebben af) water. Dit element speelt een belangrijke rol in ons leven, dus ook in de geschiedenis van deze regio. Zo kunt u lezen over oude rechtsbronnen, de bescherming, het beheer, de mo­ gelijkheden voor transport, de kunst en het consumeren, dit alles in relatie tot water.

Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum

ISSN 0169-9334

B estuur en redactie TVE Varia

Omslag: Eemnes, de buitenvaart die de haven verbindt met de Eem. Gedrukte tekening Toon de Jong, uit: De Zoom van het Gooi, 1936. Titelpagina: Watertoren Bussum in floodlight.

TVE 17ejrg. 1999

W aar gold de Ewa ad A m orem ? Is het de wet uit de 9e eeuw die gold bij de Kern,?

Uit het begin van de negende eeuw is een volksrecht overgeleverd met de titel ‘Notitia vel commemorntin de ilia Ewa quae se ad Amorem habel' , of in het N ederlands ‘O ptekening van de wet die geldt bij de A rno '. A m er is een zoge­ naam de w aternaam en is als bestandsdeel of geheel terug te vinden in nam en van diverse N ederlandse wateren, rivieren en nederzettin­ gen. In dit artikel w ordt de mogelijkheid be­ sproken of ‘ad A m orem ’ duidt op de Eem en omgeving. Eerst iels over de rivier zelf.

H A. Kos

sprong als m onding (Eem m eer) zich op Ne­ derlands grondgebied bevindt. H et vorm t een apart en volledig stroom gebied van b ro n n en , beken en een rivier. De belangrijkste beken zijn de Lunterse beek, de Ast hatter beek, de M odderbeck, de Barneveldse beek, De Flier beek en de Hoevelakense beek. De rivier be­ trekt haar water uit deze beken en staat niet in verbinding m et de Rijn. H et on tb reek t aan ver­ hang (verschil in hoogte van een rivier op twee plaatsen) en het water stroom t traag, w aardoor geen afzetting plaats vindt van rivierklei. Ocverwallen zijn dan ook nooit gevorm d.1

D e Eem De Eem is de enige rivier waarvan zowel de oor-

Hel stroomstelsel van de Eem, uit: C. Dekker, Landschap en bewoning’, in: Geschiedenis van de provincie Utrecht tot 1528 (Utrecht, 1997)p. 68.

VECHT

IJ S S E L M E E R

iv-viiiA ‘q ZEIST U T R E C H f s ^ ^ q VREDEN A R NE

(ORE STAD

.RHENEN,

I V - VI IEE RE WA ARDEN

q

E . st

'Ni J M F i

T\

/ 7e jr/r. I 9 9 9

3

De naam Eem De naam E em is afgeleid van A m er (Aa- o f Ee-) e e n veel v o o rk o m e n d e b e n a m in g van w ater o f n e d e rz e ttin g e n d ie iets m e t w ater te m ak en h e b b e n . Zo k e n d e d e G eld erse vallei twee ri­ vieren d ie E em o f A m er w erd e n g e n o e m d . De tw eede E em w aterde h e t zu idelijke d ee l van d e vallei af. De m o n d in g lag tussen W agening en en R h e n e n en o n tm o e tte d a a r d e Rijn. B isschop David van B o u rg o n d ië (1455-1496) g af o p d ra c h t de rivier te vergraven e n re c h t te trek k en , w aarna h e t d e n a a m G reb b e- o f Bissch o p sd rift k reeg .2 A n d e re b e k e n d e E em nam en zijn de E em s in G ro n in g e n , E m m e n in D re n th e (lig t a a n d e a fw a te rin g van d e H o n d sru g ), A m e ro n g e n e n A m ersfo o rt, d e v o o rd e o f d o o rw a a d b a re p laats a a n d e Eem . N atu u rlijk m o e te n E em n es, E em d ijk e n Eem b ru g g e h ie r v erm eld w o rd e n , n e t als h e t wat jo n g e r e E m m elo o rd . In d e B iesbosch b esta at ook n u n o g e e n rivier m e t d e n a a m A m er en bij de V echt k e n n e n we h e t A m erlan d , d a t zijn naam zal h e b b e n o n tle e n d aan h e t w ater van d e nabij gelegen riv ie r/

Bosmassieven aan beide zijden van de Eem D e E em w erd voor h e t e e rst g e n o e m d in een o o rk o n d e van Karei d e G ro te (768-814). Karei sch o n k in 777 o n d e r a n d e re L eu sd en e n o m ­ geving g eleg en in d e gouw 4 F leth ite aan d e Sint M aarten sk erk van U tre c h t, h e t g e b ie d w aar e e rst e e n zek ere g ra a f W igger d e zaken b e h e e rd e . D e U trech tse k e rk v e rk reeg h e t ge­ h e le d o m e in , in c lu sie f d e a k k e rg r o n d e n , b o e rd e rije n , h u izen , g eb o u w en , o n v rijen , bos­ sen, v elden, g ra slan d en , w ater e n w aterlo p e n , ro e re n d e e n o n ro e re n d e g o e d e re n e n alle daarbij h o re n d e zaken. D aarto e b e h o o rd e n o o k vier bossen, d ie als fo ree sten o f k o n in k lij­ ke ja c h tte r re in e n e e n a p a rt re c h tssta tu u t h a d ­ d e n , g eleg e n aan b e id e zijden van d e E em . ’ H oew el v o o rh e e n d e bossen m e t ze k e rh e id w erd en g e id e n tific e e rd als H e n sc h o te n , H eeze bij Soest, M aarn e n W eede bij H am , b estaat in m id d els twijfel. Z ek er is d a t d e bossen zowel w estelijk als oostelijk van d e E em m o e te n h e b ­ b e n g e le g e n .5 E en a n d e re n e d e rz e ttin g zou o p d e n d u u r

4

d e b elan g rijk ste in d eze om gev in g w orden: h e t re e d s g e n o e m d e A m e rsfo o rt. H oew el deze n e d e rz e ttin g in 1028 v o o r h e t e e rst w erd v erm eld , kan o p to p o n y m isch e g ro n d e n a a n ­ g e n o m e n w o rd e n d a t d e p laats al veel la n g e r b e sto n d .'

Flethite D e in d e o o rk o n d e g e n o e m d e gouw F leth ite stre k te zich u it van h e t g e b ied ro n d d e E em en d e U tre c h tse h eu v elru g to t aan d e Veluwezoom aan d e Rijn. In h e t n o o rd e n w erd de gouw b e g re n sd d o o r h e t A lm ere, in h e t wes­ ten d o o r d e gouw N ifterlak e o f d e V echt­ streek , zuidelijk w aren d e gouw en T eiste rb an t e n B atua o f d e B etuw e d e g re n z e n . In h e t o o ste n lag h e t aan d e gouw F elu a o f d e Veluwe. E en zek ere F o lk er sc h o n k in 855 g o e d e re n aan h e t k lo o ster W erd en, o n d e r a n d e re L aar bij R h e n e n , R e m m e rd e n bij R h e n e n , R h en e n zelf, Tuil bij D o o rn en d e N e u d e n abij W agen in g e n , die lagen in d e gouw F leth ite. In te re s­ sa n t is d a t in d ie o o rk o n d e e e n zek ere g ra a f W ich m an van H a m a la n d w erd g e n o e m d , h eel g o e d m ogelijk d e g ro o tv ad e r van d e g ra a f W ich m an van H a m a la n d (952-973) d ie v e ra n t­ w oordelijk was v o o r d e stic h tin g van h e t vro u ­ w en k lo o ster o p d e E lterb e rg .8 De graven van H am a la n d v o rm d e n in d e v ro eg e m id d e le e u ­ w en e e n m ach tig e adellijke dynastie. H e t grav e n a m b t van H a m a la n d h ie ld o o k in d a t zij gezag u ito e fe n d e n in d e g o uw en T eisterbant, N ifte rla k e (D e V e c h tstre e k ), N a e rd in c la n t (H et G o o i), F leth ite, F elua (D e V eluw e), Ba­ tu a (D e B etuw e). D ubla, H in tin g o , L ijm ers en S u ifterb an t.

Modderrivier D e elfde-eeuw se k ro n iek sch rijv er A lp ertu s van Metz b e sc h re e f d e p o g in g van d e U trech tse b issch o p A nsfried (995-1010) d e zo g e n a a m d e H o h o rst o f H e ilig e n b e rg , g e leg en aan th an s d e L u n te rse beek, to t zijn w o o n p laats te m a­ ken. B ovendien w ilde hij d a a r e e n k lo o ster stich ten . A n sfried was v o o rd a t hij b issch o p w erd g ra a f van H oey gew eest (B rab an t) en hij zo ch t

TVE 17e jrg. 1999

e en geschikte plaats om v o o rg o ed w ereldlijke b eslo m m e rin g e n links te late n liggen en te v ergeten. D aarv o o r m o est hij r ei st h e t zw aard afleggen; ‘ Tot nu toe. heb ik hiermee [h e t /.waard] aardse roem verworven en de vijanden van Chris­ tus' armen en van de weduwen verdreven; n u ;wijd ik het voortaan aan mijn gebiedster Maria, om door deze vrome daad eer en heil voor mijn zie! te verwer­ ven , 1J Hij liet zich m e t e e n b o o tje d e Eem , th an s d e L n n terse beek, over zetten n a a r de H o b o ïst. A lp ertu s b esch rijft d e to c h t van A nsfried e n n o e m t de E em een flumen limostun, letterlijk e en m o d d erriv ier: ‘Zes mijl van Utrecht ligt een heuvel, ontoegankelijk aan alle kan­ ten; aan een kant snijdt een modderige rivier [de E e m /L u n te rs e b eek ], aan de andere kanten een ononderbroken en zeer breed, moeras, doordat ze de heuvel geheel omgeven, elke toegang a f . ,n Vervol­ gens b ra c h t A nsfried ee n aan ta l m o n n ik e n bij­ e en en stelde ee n a b t aan. O m streek s 1050 zo rg d en zijn opvolgers voo r d e o verplaatsing d aarvan n a a r U tre c h t, w aar h e t d e n aam S int P aulus abdij kreeg. T ot k o rt n a 1572 b le e f een proosdij (lokaal b e h e e rs c e n tru m , sta a n d e o n ­ d e r de proosdij van het k apittel) o p d e H o ­ b o ïs t gevestigd.11

Ewa ad Amorem A an h et b egin van de n e g e n d e eeuw besloot Karei de G ro te d a t h e t re c h t (en d a a rm e e d e w etten) o p sch rift gesteld d ie n d e te w o rd en . H e t g in g om b estaan d g e w o o n terec h t en n ie t o m nieuw e rech tsreg els te sc h e p p en . D eze o p ­ te k e n in g e n w erd en d o o r n eg en tien d e-eeu w se uitgevers d e leges barbarorum g e n o e m d , w aar­ m ee g een b a rb a re n w erd en b e d o e ld , m a a r n iet-R om einen. De in b o n d van d e leges o f v o lk srech ten b estaat v o o rn am elijk u it straf1 re ch t, zoals de h o o g te van h e t w eerg eld w an­ n e e r ie m a n d steelt, m o o rd t o f v erk rach t, m aar o ok b e p a lin g e n over bezit van vee en lan d . Be­ langrijk is h et gegeven d a t vrijwel alle volks­ re ch ten p e rso n e e l w aren: /ij w aren a lleen to e­ p asb aar o p p e rs o n e n , b e h o re n d e to t hei b e­ tre ffen d e volk voor w elke d e o p te k e n in g gold, zelfs o n g e a c h t w aar deze zich b e v o n d e n . E en Fries in Salisch F ra n k e n la n d w erd (u ite ra a rd pas na e en vergrijp o f m isd aad ) n a a r zijn eig en sta m re c h t b e re c h t.11’ De ‘Notitia vel commemoratio de, ilia exua quae se

ad Amorem habef (v e rd e r Ewa ad A m o rem ) h a d b e tre k k in g o p o n s lan d . H et is d e o p te k e ­ n in g van de wet d ie g o ld bij (ee n rivier) de Amcr, b esta a n d e u it e en verzam elin g b e p a lin ­ g e n van F ran k isch re c h t in d e vorm van een w ijsdom (g erech telijk e u itsp raak in d e vorm van g e w o o n terec h t). M eteen is e e n b elan g rijk verschil te c o n sta te re n m e t a n d e re volksrech­ ten: d e Ewa ad A m o rem is e e n w et d ie gold v o o r e e n reg io o f g eb ied , en n ie t v o o r een volk. M aar w elke regio o f welk g eb ied w erd n u m et ad A m o rem b e d o eld ? E en aan ta l historici h e e ft zich h ie r m ee bezig g e h o u d e n . F ruin zag een v ertak k in g van d e Lek in de Alblassci w aard aan v o o r ad A m o rem . A ldaar b ev o n d zich e e n rivier die d e n a a m A nrer d ro e g , m a a r zoals we h e b b e n gezien kwam d at wel m e e r vo o r en kan d erh alv e n ie t als d o o r­ slaggevend a rg u m e n t g e ld e n .13 L an g e tijd h e e ft m e n o p g ro n d van d e b e ­ v in d in g e n van N ie rm e v e r g e d a c h t d a t ad A m o rem te lo k aliseren zou zijn in d e Betuw e, L an d van Maas e n Waal, T eisterb a n t e n mis­ sch ien d e le n van d e V eluw ezoom en het K rom m e Rijn geb ied . H et b elang rijk ste a rg u ­ m e n t h ie rv o o r was h e t v o o rk o m e n van Frie­ zen e n d e Saksen in d e tekst. ]uist in h e t midd e n -N e d e rla n d se riv iere n g eb ied w em eld e h e t van d e v ersch illen d e volken, d u s zou d a a r ook ad A m o rem m o e te n liggen, ald u s N ierm eyer. Tevens zou d e v e rm e ld in g van d e M aasgouw als a fzo n d erlijk e e e n h e id b e te k e n e n d a t ad A m orem d a a ra a n g ren sd e. N ierm ev er steld e zelfs e e n prec ieze lo k aliserin g voor: een o u d e tak van cle Maas m et d e n aam A m er ten zui­ d e n van d e B iesbosch zou g e d ie n d h e b b e n als de n aam g e v er.14 De h isto ricu s-arch eo lo o g H e id in g a stelde h ie r te g e n o v e r d at h e t o n w aarschijnlijk is d at h e t g e b ie d g e n o e m d zou zijn n a a r w ateren w aar nauw elijks b ew o n ers w aren. D a arn aast vraagt hij zich af, in d ie n g ed o e ld w erd o p h e t m id d e n -N e d e rla n d se riv iere n g eb ied , w aarom h e t volk srech t n ie t g e n o e m d w erd n a a r e e n van cle g ro te rivieren als d e Rijn, W aal, Eek o f Maas. Een in cle vorige eeuw g e o p p e rd e suggestie van e n k ele h istorici d at d e n a a m A m er tevens aan de basis sto n d van d e n a a m H a m a la n d b ra c h t H e id in g a o p h e t g o e d e spoor. H e t e n i­ ge e n volgens H e id in g a o n ju iste a rg u m e n t d a a rv o o r was d a t H am a la n d e e n m aal als

TVE 17e jrg. 1999

5

H a m a rla n d w erd v erm eld , w aarin m e n h e t b e­ s ta n d d e e l A m o r h e rk e n d e (8 3 9 ). H ie ru it vloeide d e gelijkstelling v o o rt van d e Ewa ad A m o rem m e t d e Lex Francorum Chamavorum, o f de w et van d e F ran k isch e C h am av en , een G erm aan se stam die zich ro n d 500 in c en tra al N e d e rla n d vestigde. M et c en tra a l N e d e rla n d w o rd t b e d o eld : d e Veluwe, U trec h tse heu v el­ ru g e n h e t G ooi (d e p leisto c e n e z a n d g ro n ­ d e n ) e n h e t riv ieren g eb ied . H e t zo g en a a m d e C h am av en lan d leefde v o o rt in d e n a am H a­ m a la n d .11’ Het H am aland van Heidinga M en situ e e rd e g eru im e tijd H a m a la n d ten o o sten van d e IJssel, in c lu sief S allan d en W e stm ü n ste rla n d .16 H e id in g a zag e c h te r m e e r in ee n lokalisering van zowel ad A m o rem als H a m a la n d in cen tra a l N e d e rla n d , o o k al h e b ­ b e n b e id e n a m e n n iets m e t e lk a a r van d o e n . H eid in g a re c o n s tru e e rd e o p basis van h isto ri­ sche e n arch eo lo g isch e gegevens h e t H a m a­

la n d ten w esten van d e IJssel. Na d e verdw ijning van d e R o m e in e n en d e te ru g tre k k in g van e n k e le G erm aa n se stam ­ m en uit th a n s N ed e rlan d s g eb ied , bleven d e G ham avi achter. Zij h ie ld e n zich v o o rn am elijk o p in d e B etuw e e n d e a a n p a le n d e z a n d g ro n ­ d e n . In d e vijfde e n zesde eeuw tro k k e n zij n a a r d e z a n d g ro n d e n ro n d d e Rijn (R h e n en , W a g e n in g e n ). B u ren h a d d e n zij n ie t echt: d ic h tst bij w aren lie d en in D re n th e en in de M aasgouw. D e isolatie, h e t lage bevolkings­ aan ta l en h u n w aarschijnlijke ec o n o m isc h e o n a fh a n k e lijk h e id m a a k te n d e v o rm in g van e e n a fzo n d erlijk e te rrito ria le e e n h e id m o g e­ lijk (d o o r a rc h e o lo g e n kerngewest g e n o e m d ). G e d u re n d e d e zevende eeuw k ree g d it volk te m a k e n m e t e x p a n sie d rift van Saksen (ten o o ste n ), F ra n k e n (ten z u id e n ) en Friezen (ten n o o rd e n ). B o v en d ien tro k d e h a n d e l o p d e N o o rd z ee aan e n d u s ric h tte m e n h e t o o g o p d e regio. Al snel w eekte h e t riv iere n g eb ied zich los van h e t C ham aven- o f H a m a la n d . G e­ b ied ro n d e e n a n d e re rivier w erd n u h e t h a rt

Eembrugge

Hoevelaken

Amersfoort

Barneveld

Leusden

Scherpenzeel Lunteren

Woudenberg

Het H am aland va n de 4' tot de I f f eeuw volgens Heidinga, uit: H .A . Heidinga, Medieval settlement and economy North of the Lower Rhine. Archeology and History of Kootwijk and the Veluwe (the Netherlands) (Assen, 1987) p. 187.

(i

TVE 17ejrg. 1999

van H am aland: de IJssel. O ok ontstonden an­ d ere territoria, zoals de gouwen Felua (Veluwe) en Flethite. In de negende en tiende eeuw schrom pelde het H am aland ineen tot een Iandstrook aan weerszijden van de IJssel en gebied rond Elten. In de elfde eeuw werd H am aland opgedeeld in een aantal afzonder­ lijke territoria en verdween de naam uit de b ro n n en . 1' Als het juist is dat de Ewa ad Amorem de optekening is van de wet van Franki­ sche Chamaven, dan is de gedachte dat m et ad Amorem gedoeld werd op de Eem en om ­ geving niet zo gek. Ducatus en dux, hertogdom en hertog De Ewa ad A m orem was een recht dat gold voor m eerdere gebieden, anders gezegd een ducatus (hertogdom ) of een district bestaande uit een aantal graafschappen, o n d er leiding van een dux (hertog). Tacitus noem de Ger­ maanse o pperhoofden al dux, die meestal wer­ den gekozen na getoonde m oed.18 In de Karo­ lingische periode (achtste-tiende eeuw) heer­ ste een dux (of soms prefect) over een aantal territoria en zijn voornaam ste taak lag op het gebied van de defensie. De graven van H am aland h ad d en h un m achtscentrum in essentie in G elderland lig­ gen, m et als belangrijkste plaatsen Elten, Rhenen en Deventer. 1Iet is billijk te stellen dat de aanwezigheid van een m achtige inheem se fa­ milie m et de naam H am aland(ers) voort­ sproot uit de stam van de Chamavi. Tem idden van Saksen, Franken en Friezen behielden de H am alanders hun m achtspositie en werden allengs opgenom en in de rijksaristocratie van de Frankische koningen. O peenvolgende le­ den van de H am alandse familie hebben het am bt van dux bekleed.1’1 H et feit dat de Ewa ad Am orem gold voor een ducatus en dat le­ den van een inheem se aristocratische familie h et am bt van dux bekleedden, d oet verm oe­ den dat h et een m et het an d er te m aken heeft gehad.

Besluit Als goed w ordt gekeken naar de kaart van het H am aland van H eidinga dan zien we daar de Eem en haar water aanvoerende beken m id­

denin liggen. Toch d u rft H eidinga het niet aan deze w ateren te identificeren m et h et ad Amorem. Sterker nog, hij komt er niet eens m eer op terug. Zijn globale stelling dat ad Am orem gezocht m oet worden in centraal N ederland zijn de enige w oorden die hij aan het probleem w ijd d e .G e k genoeg is dat ook niet zo vreemd. Immers, indachtig de woor­ den van N ierm eyer ‘Naar de rivier Amor o f Am­ man en het land Amor o f Ammer is langs toponymi­ sche weg zo vaak gezocht, dat men er moedeloos van wordt''1' m oet h et de historicus-archeoloog ook te veel zijn geworden. Z eker is d at h e t h u id ig e E em land, de U trechtse heuvelrug en de Veluwezoom deel uitm aakten van h et gebied waarover de gra­ ven van H am aland heersten. Bovendien werd op basis van zowel tekstuele als archeologi­ sche gegevens bew oningscontinuïteit van de vierde tot de tiende eeuw in dit gebied vastge­ steld. De aanwezigheid wan een rivier, die al in de achtste eeuw bekend stond als Eem en waaraan de nederzetting Am ersfoort lag, is naar mijn m ening de aanwijzing voor een lo­ kalisering van het ad Amorem aldaar.

N oten 1. Dekker, (2, Landsehap en bewoning, in: Geschiedenis van de provincie Utrecht lot / 52# (Utrecht, 1997) p. 68. 2. Halbertsma, H., Zeven eeuwen Amersfoort (Amersfoort, 1959) p. 5. 3. Buitelaar, A.L.P., De Sticht.se ministerialiteit en de ontginnin­ gen in de Utrechtse Vechtstreek (Hilversum, 1993) p. 99. 4. De pagusoi‘gouw in het Nederlands werd in de loop van de zevende en achtste eeuw de territoriale eenheid, waarmee men het district aanduidde waarin het be­ stuur was georganiseerd. Zaken als defensie, recht­ spraak en belastingheffing werden hier geregeld. Al snel gingen graven heersen over een gouw of meerdere gouwen. 5. Muller, S. Fz. en Bouwman, A.C., Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301 (Utrecht, 1920) I No. 48. 6. Dekker, Landsehap en bewoning, p. 67. 7. Dekker, Landsehap en bewoning, p. 68. 8. Muller en Bouwman, Oorkondenboek van het Sticht Utrecht, I No. 69. 9. Rij, H., van en Sapir Abulafia, A., Alpertus van Melz. Ge­ beurtenissen van deze tijd & Ken fragment over bisschop Diederik I van Metz (Hilversum, 1980) p. 27. 10. Rij en Sapir Abulafia, Alpertus van Metz, p. 31. 11. Krauwer, M., Waterlopen, oude wegen en nieuwe ont­ ginningen. 1let ontstaan en de vroegste ontwikkeling van een nederzetting aan de Eem, in: Amersfoorl.se opstel­ len. Histone, archeologie, monumentenzorg (Amersfoort, 1989) pp. 13-14. 12. Er bestaan ook zogenaamde leges Romanorum, die op

l'VK 17ejrg. 1999

7

initiatief' van Germaanse koningen werden uitgevaar­ digd rond het jaar 500. Deze golden voor Romeinse on­ derdanen op veroverd voormalig Romeins territoir. Monte Verloren, J.P.H. en Spruit, J., Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechtelijke organisatie in de Noordelijke Ne­ derlanden tol de Bataafse omwenteling (Deventer, zesde druk, 1982) pp. 54-59. 13. Fruin, R., Opmerkingen over de Ewa, quae se ad Amorem habet, in: Verslagen en mededeelingen van de Vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandse recht (1924, VII, 6) pp. 571-596. 14. Niermeyer, J.F., Het midden-Nederlandse rivierenge­ bied in de Frankische tijd op grond van de Ewa quae se ad Amorem habet, in: Tijdschrift voor geschiedenis (1953) pp. 145-169. 15. Heidinga, H.A., Medieval settlement and economy North of the IAnver Rhine. Archeology and History of Kootwijk and the Veluwe (the Netherlands) (Assen, 1987) pp. 174-182. 16. Zie Wirtz, A.. Die Geschichte des Hamalandes, in: Anna­ len des Historischen Vereins fiir die Niederrhein (1971, Heft 173) pp. 1-84 en Oediger, F., Adelas kampf urn Elten (996-1002), in: Annalen des Historischen Vereinsfiir die Nie­ derrhein (1954, Heft 155/156) pp. 67-86. 17. Heidinga, Medieval settlement, pp. 174-192. 18. Monte Verloren en Spruit, Rechtelijke organisatie in de Noordelijke Nederlanden, pp. 23-24.

19. Bijvoorbeeld Everhardus Saxo (negende eeuw), klein­ zoon van de Wichman van Ilamaland uit 855. Saillant gegeven is dat in het begin van de elfde eeuw een loka­ le roofridder Balderik (f 1021), de tweede echtgenoot van Adela (f 1021/1028), dochter van Wichman van Hamaland (952-973). het ambt van de prefectuur ver­ kreeg, de andere benaming van dux. Heel goed moge­ lijk wilde hij in de voetsporen treden van de Hamalanders en zag hij zijn huwelijk met een van de directe af­ stammelingen daarvan als voldoende grond om aan­ spraak op het ambt te maken. Zie daarover Rij en Sapir Abulafia, Alpertus van Metz, pp. 49-79. 20. De aanvankelijk gedurfde stelling dat het ad Amorem te lokaliseren is in centraal Nederland, wordt niet door Heidinga expliciet toegelicht of bewezen. De lezer moet het maar aannemen: in feite levert dat meer ver­ warring op dan duidelijkheid, immers aanvankelijk stel­ de hij dat Hamaland en ad Amorem twee verschillende zaken waren. Door zich vervolgens alleen met de re­ constructie van Hamaland bezig te houden, suggereer­ de hij dat het ad Amorem dan ook daar moet worden gezocht. Zoals boven gesteld, kan dat heel goed moge­ lijk zijn. Heidinga, Medieval settlement, pp. 174-192. 21. Niermeyer, Het midden-Nederlandse rivierengebied, p. 152.

flaï

asr- ■■ l iS if e y s .:

Ris

.

Het diluviaal landijs afschuivende van '/.weden. Pastel H. Heyenbroch, 1935.

8

TVE 17ejrg. 1999

Zand er over! De geologische vorm ing van het Gooi

D rie m iljoen jaar g ele d e n b e sto n d ons la n d slechts uit e en g ro te zee, w aarop e e n riviersy­ steem , n u als Rijn b ek e n d , u itm o n d d e . H et d e ltag eb ied h ierv an b re id d e zich geleidelijk aan uit. Z o ’n 2,5 m iljoen jaar g ele d e n b e g o n v an uit het o o sten ee n nieuw e w aterstro o m , sa­ m en m e t nu on ze Rijn, e n o rm e zandafzetting en te d e p o n e re n , ver voorbij d e o o rs p ro n k e ­ lijke delta. D it pro ces van zo g e n aam d sedi­ m e n t-tra n sp o rt h e e ft d e basis geleg d v o o r wat n u N e d e rla n d heet. In h et h ie rv o o r aang eg ev en b eg in van h et geologisch tijdvak, Quartair g e n a a m d , w aren e r afw isselend k o u d e en w arm e p e rio d e n . M eer o f m in d e r g ro te d e le n van h e t g eb ied wat o.a. n u E u ro p a h e e t, w erd en in zo ’n k o u ­ d e p e rio d e d o o r landijs b e d e k t. Een van deze ijstijden, Riss-glaciaal g en aa m d , h eeft in onze o m geving ee n lan d ijsb ed ek k in g g e h ad , w elke in h e t stro o m g e b ie d van n u d e Eem een dikte van o n g ev eer 200 m e te r m o et h e b b e n g eh ad . G ro te ijslobben van wel h o n d e rd m e te r dikte en k ilo m eters b reed , w aaierd en h ieru it over o n ze streek. D o o rd at ten o o sten van het G ooi een u itg ev ro re n rivierdal m o e t h e b b e n g ele­ g en , d o k e n deze ijslobben m et g ro te k ra c h t h ierin . De d ie p g e v ro re n b o d e m n aa st d it rivierdal kwam d a a rd o o r o n d e r invloed van d e e n o rm e stuw kracht van d it landijs. Als gevolg h ierv an w erd en z eer g ro te diepvries-p ak k etten van wel 25 m e te r dik en vele k ilo m eters b re e d losge­ rukt en over en ig e k ilom eters ten w esten van d e o o rsp ro n k elijk e ligging verschoven. D o o r te m p e ra tu u rsc h o m m e lin g e n h e e ft h e t landijs dit p ro ces en ig e m alen h e rh a a ld . De reek s af­ zettin g en m e t in g eslo ten ste e n m a te ria al u it v ersch illen d e p e rio d e n w elke in en ig e fasen op gestuw d zijn, h a d d e n (oen e e n to tale dikte van m e e r d an zeventig m e te r b ereik t. D aar­ d o o r o n ts to n d e n g ro te o p e e n h o p in g e n van d eze diepvries-m assa's, w elke ver boven h e t land uitstaken.

Gijs Vlamings

Einde Riss-ijstijd T oen d o o r forse stijging van d e g e m id d e ld e te m p e ra tu u r een e in d e kwam aan d eze Rissglaciatie, b e g o n n e n , o n d e r invloed van h et o n td o o ie n van de im m en se h o e v e e lh e id la n d ­ ijs. o o k d e d ie p g e v ro re n zand-m et-grind-pakk e tte n h u n vorm en ligging te verliezen. H et h e eft e e n aan ta l d u iz e n d e n ja re n g e d u u rd e e r al d a t landijs was g esm o lten . H ie r in h e t G ooi zijn nog sp o re n van deze sm eltw ater-lopen te­ ru g te v inden. O verigens n aast al h e t zan d wat is ac h te rg eb lev e n en n u d e stuww allen van h e t G ooi v o rm en, zijn ste n e n u it d e v ersch illen d e afz e ttin g e n b oven w ater g ek o m en . G e d u re n d e d e w arm e p e rio d e n , in terstad ialen g en a a m d , h e b b e n p re h isto risc h e ja g e rs h ie r d a n k b a a r g eb ru ik van g em aa k t om d aa r­ m ee h u n g e re e d sc h a p te k u n n e n vervaardi­ gen. D at g e re e d sc h a p is n u o n d e rw e rp van stu­ d ie o n d e rm e e r van le d e n van d e AWN-afdelin g Naerdincklant, m a a r d a t is e e n a n d e r ver­ haal!

TVE 17ejig. 1999

9

Inventarisatie van het archief van de Commissarissen van het Zandpad tussen Amsterdam en Weesp, 1637-1929 H. Bakkn

De verbinding T ot aa n h e t b egin van d e zev en tien d e eeuw w aren d e v e rb in d in g e n van A m sterd am m et d e sted en in d e V echtstreek e n d e d a a ra c h te rlig g en d e g e b ie d e n v erre van ideaal. D it v o n d v o o r e e n d eel zijn o o rzaak in d e geo g rafisch e g e steld h eid van h e t tu ssen lig g en d e gebied: g ro te w atervlakken e n so m p ig e g ro n d . A n d e r­ deels w erd h e t v ero o rzaak t d o o rd a t A m ster­ d am in d e 80-jarige o o rlo g la n g d e S paanse zij­ d e g e h o u d e n h a d e n d o o r zijn ligging destijds als h e t w are afg esch eid en was van d e overige g e d e e lte n van H o llan d . D e en ig e v e rb in d in g van A m sterd am m e t d e v ech tste d e n M u id en e n W eesp over lan d was o v er d e in d e d e rtie n ­ d e eeuw aan g e le g d e zeedijk n a a r M u id en en v an d a a r langs d e V echt o f over d e P ap elaa n n a a r W eesp. O ver w ater g in g d e ro u te m e t zeilsch u iten over h e t IJ en d e Z u id erz ee n a a r M u id en e n d a a r d e V echt o p n a a r W eesp en v e rd e r n a a r h e t G ooilan d . E en a n d e re ro u te over w ater w aarm ee de oversteek o ver de Z u id erz ee v e rm ed e n kon w o rd en g in g over d e D ie m e rm e e r e n d e Bijl­ m erm eer, m a a r deze ro u te was nauw elijks a a n ­ trekkelijker. D e D ie m e rm e e r was e e n g ro te plas w ater die dikwijls als e e n zee zeer h o l sto n d , evenals d e B ijlm erm eer d ie in die ja r e n veel g ro te r was d an in la te r tijd e n .' Pas n a d a t A m sterd am in 1578 to t h e t nieuw e g e m e n e ­ b est d e r N e d e rla n d e n was to e g e tre d e n kon m e n serieus gaan d e n k e n aan v e rb e te rin g van d e v e rb in d in g e n b in n e n d e g e m e e n sc h a p en d u s o o k aan d e v e rb in d in g van A m sterd am m e t M u id en e n W eesp. D eze nieu w e situa­ tie ,b ra c h t in d e d a a ro p v o lg en d e d e c e n n ia e e n stro o m van w aterstaatk u n d ig e w erken o p gang.

10

In h e t tussen A m sterd am e n W eesp g elegen g e b ie d w erd en in d e ja r e n 20 van d e zeven­ tie n d e eeuw d e D ie m e rm e e r en d e Bijlmci m e e r d ro o g g ele g d , o p h e t rek est van A mstei dam om die m e re n te b ed ijk en d e e ld e W eesp m ee d a t m e n d a a rm e e ze k e r a c c o o rd kon g aan m a a r d e W eesper re g e e rd e rs steld en d aarbij wel e e n p a a r eisen. D e ee rste h a d b e ­ tre k k in g o p d e vrije d o o rg a n g van d e W eesper in g ez e te n en ; d eze m o esten te n eeuw ige d a­ gen k u n n e n re k e n e n o p vrijdom van tolbetaling. De a n d e re eis h a d b e tre k k in g o p de d o o rv a a rt van d e sc h e p en . Zoals te d o e n ge­ b ruikelijk bij d ro o g m a k e rije n w erd e r eerst e e n b o ezem o m h e t d ro o g te m ak en m e e r ge­ legd o m d a a r h e t w ater o p te k u n n e n u itslaan. D eze b o ezem o f rin g slo o l zou n a d e d ro o g m a ­ king van h e t m e e r d e fu n ctie van vaarw eg van h e t m e e r over m o e te n n e m e n . D aaro m steld e W eesp eisen aan d e b re e d te en d ie p te van d eze v aarten zo d at /ij b e v aarb aar zo u d en zijn v o o r d e g ro te Keulse sc h e p en . De v aarten g in ­ g en ten slo tte n u d eel u itm a k e n van d e vaar­ ro u te van A m sterd am via U tre c h t n a a r h e t D uitse a c h te rla n d , o o k aan d e weg, d ie n aast d e vaart a a n g e le g d m o est w o rd e n , w e rd en de n o d ig e eisen g esteld. D eze weg m o est d ie n e n om e e n g o ed e passage te h e b b e n v o o r d e m e n se n en vo o r d e p a a rd e n d ie m e t d e lijn de sc h u ite n en sc h e p e n m o este n v o o rt trek k en , het zo g e n a a m d e ja g e n .' In 1631 w erd b e slo te n om e e n w andelw eg langs d e oostzijde van d e A m stei van d e stads­ vesten tot aan d e D ie m e rm e e r aa n te leg g en w aarto e d e vereiste la n d e rije n d o o r de stad w erd en aa n g e k o ch t. De d a a r a c h te r g eleg e n la n d e rije n w e rd e n b e h o o rlijk b e d ijk t en to t e e n p o ld e r in g e ric h t, voorzien van e e n m o len to t o n tlastin g van h e t w in terw ater w aar die

737. I7ejrg. 1990

P -

•£ ~ / J'

r .£ ‘

t»

Ijsbreker vertrekt u it Amsterdam riehting Weesp, 18e eeuw.

landen vroeger veel van te lijden hadden ge­ had. Deze nieuwe weg en de bedijking van de D iem erm eer gaven de gelegenheid tot het verbeteren van de verbindingen van Amster­ dam m et Weesp en M uiden. Men tro f een overeenkom st m et de nieuw aangestelde dijk­ graaf en heem raden van dit drooggem aakte m eer om de ringdijk van het m eer te bezanden tot een wagenweg. H ierdoor ontstond er een overland verbinding van A m sterdam naar D uivendrecht, Diem en en D iem erbrug en ver­ d er naar U trecht, Weesp en Muiden.

Het Vechtwater H et verkrijgen van zoet water was eeuw enlang een bron van zorg geweest voor Amsterdam en een bron van inkom sten voor Weesp. Dooi' zijn ligging aan de Vecht had Weesp van ouds­ h er de beschikking over zoet water. Er had zich d aard oor een bloeiende brouwerij nijver­ heid ontwikkeld die volgens oudere geschrif­ ten bier van uitzonderlijk goede kwaliteit afle­ v erd e.1 Van de de tiende tot zestiende eeuw was dit wel de belangrijkste tak van nijverheid

in Weesp, die aan het eind van de zestiende eeuw over zijn h o o g tep u n t heen raakte en het vaandel aan de branderij nijverheid m oest overgeven. De consum ptie van korenbrandew ijn nam in die tijd sterk toe en in vele steden in de H ol­ landse gewesten kwamen branderijen tot o n t­ wikkeling, die over h et algem een voldoende waren om in de plaatselijke en regionale be­ hoefte te voorzien. R otterdam en Weesp on­ derscheidden zich bij deze ontwikkeling van bijvoorbeeld de sted en H aarlem , L eiden, Delft, Alkmaar of Schiedam. D obbelaar m erkt hierover h et volgende op: “De opm erkelijke ontwikkeling van h et brandersbedrijf tijdens de eerste helft d er 17de eeuw in Rotterdam en Weesp, m oet o.i. toegeschreven worden aan de grootere uitgestrektheid van h et afzet­ gebied; de “W eesper schuyte” b rach t den brandewijn naar Amsterdam; van A msterdam en R otterdam voeren de beurtschepen naar alle oorden. G ebrek aan vestigingsruimte zal in Amster­ dam het oprichten van branderijen op groote schaal in den weg h ebben gestaan. De Amster-

TVE 17ejrg. 1999

11

HÊÊSar?

ara life SBNtah> Hel Zandpad bij Diemerbrug in de I Se eeuw.

dam sche kooplieden stonden dan ook al vroeg in financiële relaties, m et hypotheekbrieven e.d., to t de branders in W eesp”.' Deze bew ering van D obbelaar kan een grond van w aarheid bevatten, m aar een tweede en misschien nog wel dw ingender reden die de vestiging van branderijen in Am sterdam in de weg stond was h et o ngerief dat deze bedrijven m et zich m eebrachten. Rook, roet, stank, af­ valwater en spoeling -het restant van het graanbeslag nadat de alcohol eruit verwijderd is- waren de “bijproducten” van h et branderijproces. Dit zou op zichzelf al voldoende zijn om de vestiging van branderijen in een grote stad m et zorg te bezien. Daar kwam echter nog bij dat genoem de spoeling een uitste­ kend varkensvoer was w aardoor vele branders de varkensmesterij als nevenbedrijf uitoefen­ den. Dit laatste m aakte h et voor een grotere stad vrijwel onm ogelijk om op grote schaal branderijen tussen zijn stedelijke bebouw ing on d erdak te verlenen . 5 Maar ook h et gebrek aan goed drinkwater, een absolute voorwaarde voor h et branderijproces

12

liet zich in A msterdam gevoelen. De stadwas na­ melijk d o o r de slechte kwaliteit van h et grach­ tenwater voor de voorziening van drinkw ater aangewezen op de buiten de stad gelegen wingebieden waarvan de rivier de Vecht één van de belangrijkste was. M et speciale w aterboten werd een min of m eer regelm atige dienst o n d erh o u ­ den tussen de Vechtstreek en A m sterdam om in h et stedelijk tekort aan drinkw ater te voorzien . '1 De hierboven geschetste situatie was voor de Am­ sterdamse kooplieden, die zich bezig wilden hou­ den m et de overzeese handel in brandewijn vol­ doende aanleiding om zich tot de Weesper bran­ ders te richten om in hun vraag naar brandewijn te voorzien. Bij Weesp stuitte dit niet op verzet. M eteen goede scheepvaartverbinding tussen de beide steden was h et probleem an de brandew ijnproductie en -handel opgelost. H et pro­ bleem van de algem ene drinkw atervoorziening kon niet anders opgelost w orden dan d o o r h et gebruik van de eerd erg en o em d e waterschepen. In de vijftiende en zestiende eeuw w aren o.a. het Gein, de Vecht en de H aarlem m erm eer doo r Am sterdam geëxploiteerde w ingebieden van zoet water. Aan h et eind van de zestiende

T V E H e jr g . 1999

IP: » |

t»

Het Zandpad bij het Buitenveer in de 18e eeuw.

eeuw w erd h e t w ater u it de H a a rle m m e rm e e r m in d e r geschikt voor m en selijk e c o n su m p tie b ev o n d en en was A m sterd am v o o r zijn zoetw a­ te r v o o rzien in g d a a rn a aangew ezen o p w ater u it de g e n o e m d e rivieren. Zoals gezegd w erden v o o r d it w atertran sp o rt speciaal d a a rv o o r g eb o u w d e w atersch e­ p e n g eb ru ik t. Deze w atersch u iten o n d e rh ie l­ d en ee n p e n d e ld ie n st tussen A m sterd am en d e g e n o e m d e rivieren, voor zover zij d e V echt als in n a m e g e b ie d kozen k o n d e n zij d e ro u te z e ilen d e over de Z u id erzee kiezen o f de vo o r­ k e u r geven aan d e m e e r b etro u w b a re ro u te over de b in n e n w a te re n die ze z eilen d e d an wel d o o r p a a rd e n g etro k k e n k o n d e n afleg­ gen. Zij m o esten d an wel in W eesp bij d e Muid e rp o o r t d e N o o rd erslu is p asseren w aarvoor zij sluisgeld m o esten b etalen .

H et octrooi T ot dusver h a d d e n d e sted e n A m sterd am en W eesp vrijwel o n afh an k elijk van e lk aa r g e o p e ­ re e rd . Nu zich e c h te r nieuw e m o g elijk h ed en v o o rd e d e n om d e o n d e rlin g e v e rb in d in g e n te

v e rb e te re n b eslo ten d e w ederzijdse re g e rin ­ gen d e h a n d e n in een te slaan en gezam enlijk d e v erk eerssitu atie in h e t b e tro k k e n g eb ied aan te p ak k en . H u n o o g m e rk was o m v o o r de re ize n d e lu ijd en d e v e rb in d in g tussen d e b eid e ste d e n te v erk o rten en h e t reizen te v e raan g e­ n a m e n . N a la n g d u rig overleg kw am en zij to t d e slotsom d a t d it h e t beste kon g e sch ied en d o o r h e t aan le g g e n van e e n trek- en v o etp ad tussen b e id e sted en . M en beslo o t in d e ja re n .'!() van d ie eeuw een verzoek d a a rto e te ric h te n aan d e R id d ersch ap , E d elen en S ted en van H o lla n d e n W est-Vriesland. D e vo o rw aard e die zij aan h e t verzoek v erb o n d e n was d a t d e o n ­ kosten v o o r h e t m a k e n van h e t b e d o e ld e pad, m et d e b ru g g e n , d u ik ers en w at e r v e rd e r bij­ h o o rt alsm ed e h e t v erw ijderen van bouw sels en b e p la n tin g e n v o o r zo v er n o d ig en h e t jaar­ lijks o n d e rh o u d van d e g e n o e m d e w erken v o o rg e sc h o te n z o u d e n w o rd e n d o o r d e b eid e ste d e n d o c h chit d it v erh aa ld kon w o rd en d o o r h e t h effen van e e n gab elle, d ie vastgesteld w erd o p basis van “d e n p e n n in c k tw in tig h ” van h e t v o o rg esc h o ten kapitaal. O p 15 o k to b e r 1637 v e rle e n d e n d e S taten h e t

TVE 17e jig. 1999

13

gevraagde octrooi. De door beide steden ver­ m elde voorwaarden w erden bevestigd. De volgende stap was overleg m et de hoofdin­ gelanden, dijkgraaf en heem raden van de Bijl­ m erm eer over het gebruik van de nieuwe vaart en weg die door de Bijlmer bestuurders waren aangelegd voor de droogm aking. Dit resulteerde op 25 ju n i 1638 in een overeen­ komst in 7 artikelen. H et b etro f h et gedeelte vanaf de D iem erbrug tot de Bijlmermeersdijk, waarbij de ingelanden van h et vergraven land tussen de nieuwe en de oude vaart contentem en t gedaan m oest worden.

D e organisatie H et octrooi was door de Staten van H olland en W estfriesland aan de steden A m sterdam en Weesp verleend. De stadsbesturen h adden op zich genom en om de stichtingskosten ieder voor de helft uit de gem eentekas te financie­ ren. voor de uitvoering van h et project stelden zij Commissarissen aan. De taakstelling voor deze commissarissen werd daarbij niet nad er om schreven. U it de stukken die in de loop d er tijden h et licht zagen is achteraf op te m a­ ken wat hu n rol was. Zij stonden aan het hoofd van een organisatie die belast was m et h et verzorgen van de verkeersvoorzieningen tussen de steden A m sterdam en Weesp en vandaar langs de Vecht naar H inderdam en verder naar ’s-Graveland. De b and die de Commissarissen m et de beide steden onderhielden werd onderstreep t door­ d at de stadssecretarissen veelal ook de secreta­ risfunctie van de commissarissen vervulden. H et college van Commissarissen werd ge­ vorm d d o o r afgevaardigden van beide steden waarbij A m sterdam de voorzitter leverde. De overige leden van h et college w erden in gelijk aantal (2 o f 3) door de steden geleverd. H et aldus gevorm de college afficheerde zich als “De Commissarissen van h e t Zandpad tussen Am sterdam en Weesp” en bestuurde de o n ­ dern em ing dan ook vanuit deze beide steden. De afgevaardigden van ieder d er steden hiel­ den kantoor in h un eigen stad waar zij ieder over een eigen secretaris beschikten. In de praktijk werkte dit uit in een hoofdrol voor 14

h et W eesper k antoor voor de dagelijkse gang van zaken, waar de centrale ligging van Weesp in h et te besturen systeem van vaarten en we­ gen wel niet vreem d zal zijn.

Infrastructuur Dit hield in dat o n d er h et oppertoezicht van de Commissarissen de realisatie van de in h et oc­ trooi genoem de w erkzaam heden werd uitge­ voerd. In aansluiting daarop waren zij belast m et h et b eh e er van de genoem de w ateren, we­ gen en kunstw erken, zowel financieel, tech­ nisch als operationeel. M eer in detail beteken­ de dit dat zij verantw oordelijk waren voor h et m aken van bestekken voor de verschillende werken. Om dit overzichtelijk te h o u d en deel­ den zij h et totale project -vaart en weg tussen A m sterdam en ’s-Graveland m et alle bijko­ m end e werken- op in een aantal deelprojecten ieder m et zijn eigen geaardheid zoals bijvoor­ beeld percelen van een vaart, bruggen, sluizen etc. De zo gevorm de deelprojecten w erden d o o r de commissarissen op basis van de ge­ m aakte bestekken uitbesteed. Voor deze uitbe­ steding werd zowel van lokale als van elders ge­ vestigde aannem ers gebruik gem aakt. Voor h et toezicht bij de realisatie van de projecten stel­ den zij opzichters aan.

O peratie Een an d e r deel van h u n taak had een m eer operationeel karakter. Dit b etro f de bem an­ ning van de bruggen, de sluizen en de tolbo­ m en. De hiervoor aangestelde functionaris­ sen, waarvan de taakstelling in o rd o n n an tiën was vastgelegd, waren belast m et de bediening en instand h o u d in g van genoem de voorzie­ ningen en m et h et innen van de sluis-, brugen tolgelden. Van de vaarten en wegen kon een ieder tegen vergoeding gebruik maken. Zelf ond erh ield en de Commissarissen over de vaarten een trekschuitdienst die m oest zorgen voor de prim aire taak die in h et octrooi werd genoem d: “de passagie tusschen de voorzegde steden te vercorten en d e beq u aem er te maecken”. De uitvoering van dit deel van de taak van de Commissarissen vertrouw den zij toe aan bevoegde schippers. Deze m oesten er op

I'VE 17ejrg. 1999

SSWr

anm^> -.

i

^

5#

I)e Lange Vechtbrug met tolh uis, ca. 1905.

hun beu rt voor zorgen dat de boten tijdig vaarklaar waren en dat er voldoende paarden voorhanden waren om de schuiten zonder ha­ peren van stad naar stad te voeren.

De financiën Last but not least was h et college van Commis­ sarissen verantwoordelijk voor de financiële gang van zaken. De inkom sten van de com ­ missie w erden voornam elijk verkregen door de genoem de tollen en gabellen. D aarnaast werd er jaarlijks nog geld gem aakt d o o r bij­ voorbeeld de verkoop van riet e.d. De baten of lasten w erden jaarlijks in gelijke delen aan de beide steden toegerekend. De ruggegraat van het financieel beh eer werd gevormd d o o r jaarlijkse begrotingen en jaar­

rekeningen. De begrotingen w erden ter goed­ keuring voorgelegd aan de regeringen van de beide steden om na goedkeuring te dien en als leidraad voor h et beleid. De jaarrek en in g en volgden dezelfde weg, waarna na goedkeuring het saldo van de verlies- en w instrekening half om half d o o r de beide steden werd gedragen, of, in betere jaren, geïnd.

De am btsterm ijn De commissarissen w erden zoals gezegd door de gem eentebesturen aangesteld en kwamen h et m eest voort uit de kringen van bestuurders en neringdo en d en . Er was kennelijk geen leeftijd­ grens aan gesteld want een nieuw aangestelde commissaris nam veelal de plaats in van een over­ leden lid van de commissie. Later werden zij voor een beperk t aantal jaren benoem d.

TVE 17e jrg. 1999

15

D e vier sted en Er is steeds gesproken over de Commissaris­ sen van h et Zandpad tussen A m sterdam en Weesp. O p dit traject was e r één stuk waar zij de zeggenschap m oesten delen m et een an­ d er college. Dit b etro f de trekvaart van Am­ sterdam naar D iem erbrug. Deze vaart maakte ook deel uit van de trekvaartverbinding Amsterdam -M uiden-N aarden. Voor zover h et dit perceel van de trekvaart aanging was er een ad hoe commissie bekend als “de commissaris­ sen van de vier steden”. Deze commissie heeft bestaan tot 1839, het ja a r waarin de weg en vaart van de D iem erbrug tot N aarden aan het Rijk w erden overgedragen.

D e eigen dom srech ten Zoals in het octrooi beschreven stond was aan de steden h et recht toegekend om de lande­ rijen, de kaden en de bouwsels te vergraven of te slopen. Dit alles in overleg m et de eigena­ ren en tegen een prijs w aarm ee ook de eige­ naren tevreden konden zijn. ook de hiervoor benodigde onderhandelingen w erden door de Commissarissen gevoerd. Bij de overdracht van de gronden en w ateren zoals die in h et octrooi van 1637 om schreven was werd over de eigendom srechten van deze o n ro eren d e goederen niets vastgelegd. In de tijd die daarop volgde traden de commissaris­ sen op en w erden beschouwd als de gerechte eigenaren hiervan. A nders werd dit bij de in­ voering van het kadaster in 1832 toen op schrift gesteld m oest w orden wie de eigenaren van de kadastrale percelen waren. De vanzelf­ sprekendheid w aarm ee de Commissarissen, o n d er andere d o o r de regering van Weesp. aangewezen w erden werd door de Burge­ m eester van W eesperkarspel aangevochten. Daar veel van de wegen en vaarten binnen de jurisdictie van W eesperkarspel gelegen waren claim de hij daarvan het eigendom srecht. Er ontspon zich een levendige briefwisseling tus­ sen de verschillende instanties waarbij deze zich beriepen op de historische oorsprong van h un aanspraken. Pas een brief van het Mi­ nisterie van Financiën van 25 m aart 1931 m aakte dat er een einde kwam aan de pen16

nenstrijd. Uit deze b rief bleek dat de basis van het eigendom srecht gezocht m oest worden in een verleden d at ver voor h et ontstaan van de trekvaarten lag, nam elijk om streeks 1559. Daarvan uitgaande bleken alle in h et geding zijnde percelen aan de Slaat toe te behoren.

H et archief H et archief,van de Commissarissen van het Zand­ pad m aakt deel uit van h et oud-archief van h et G em eentearchief van Weesp. (C.A.W.) H et eerst­ genoem de archief werd aangeti often als een ver­ zam eling van overwegend losse stukken zonder enige ordening. N adat deze erin aangebracht was, onderscheidden zich daarin drie hoofd­ groepen: algem een, bijzonder en taakuitoefe­ ning. Binnen de groep “bijzonder” die voorna­ melijk onderw erpen van administratieve aard be­ vatte viel de subgroep die betrekking had op de commissie van de vier steden op. Hel b etro f de archiefstukken die voortgebracht waren d o o id e eerder genoem de ad hoe commissie die tot 1839 over de vaart A m sterdam -D iem erbrug de scep­ ter zwaaide. De groep “taakuitoefening” die ver­ uit de meeste num m ers omvat werd verdeeld in de subgroepen: infrastructuur, operatie, finan­ ciën en tollen en gabellen. H ier sprong weer de paragraaf “financiën” e r uit die verder onderverdeeld werd in be­ grotingen. rekeningen en bijlagen. Deze laat­ ste categorie omvat nu 21 dozen m et rekenin­ gen, n o ta’s en soortgelijk materiaal.

N oten 1. Memoried.d. 17 april 1835,inventarisnummer 1255p3. 2. G.A.W. Resolutieboek E 27 folio 64v, 20 mei 1622. Er worden hier schuiten en schepen genoemd wat er op kan duiden dat hier sprake is van grotere meevarende schepen en eenvoudige voor de binnenvaart bedoelde schuiten, die meest voor het vervoer van massagoede­ ren waren bestemd. 3. F. Boogaard, Beschrijving van Weesp en Weespercarspel (Fo­ tografische herdruk van juli 1979 van het werkje uit 1849) pag. 3. 4. P.J. Dobbelaar, De branderijen in Holland tot hel begin der negentiende eeuw (Rotterdam, 1937) pag. 27. 5. W. Verst raten. Het grotejeneverboek (Baarn 1984) pag. 39. 6. I.J. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht (Leiden 1983). Deze tekst is de inleiding van de inventaris welke is uitgegeven door het Gemeentearchief Weesp, 199S.

TVE 17ejrg. 1999

H et levensverhaal van de Vaart in E em nes H istorische Kring Eem nes Henk van Hees

In 1989 was e r 1'eesl in E em n es o m d at d e Vaart 400 ja a r b esto n d . S om m ig en zullen zich afvra­ gen w aarom m e n zich d ru k m aak te o m e e n aard ig viswatertje. Die m e n se n w eten e c h te r n ie t dat de Vaart in v ro eg e r tijd en van g ro o t b elan g is gew eest voor de ontw ik k elin g van E em nes. D aarom is bet in teressan t om n a d e r k ennis te m aken m et d e Vaart.

dijk to t aan d e Z om erdijk. In die dijk w erd de b e k e n d e G ro te Sluis gebouw d. In 1589 w erd d at n o g ee n h o u te n sluis. V anaf d e G ro te Sluis tot aan d e Eem w erd d e B u iten v aart gegraven. De E em n esser Vaart w erd 1,5 ro e d e b re e d . (D e "N ederlandse ro e d e ” was 10 m e te r).

1650: een stenen sluis H oe het begon A an h e t e in d van d e 16e eeuw w aren e r in E em nes-B uitendijk v ersch illen d e lied en , die g raag ee n w a terv erb in d in g van h u n w oon­ plaats n a a r de rivier d e E em w ilden laten g ra­ ven. O p die m a n ie r zou E em n es b e te re c o n ­ tacten m et d e b u iten w ere ld k u n n e n krijgen. In 1589 v ro eg en de E em n cssers d a a ro m een v erg u n n in g aan de S taten van U tre c h t o m de E em n esser Vaart te graven. De S taten v ro eg en aan de S c h o u t van de stad U tre c h t o m te o n ­ d e rzo ek en o f e r teg en h e t graven van z o ’n V aart d o o r d e rd e n bezw aar zou k u n n e n w or­ d en gem aakt. En w erkelijk, e r kwam te g e n ­ w erking! A m ersfo o rt verzette zich m e t h a n d en ta n d teg en de aan le g van d e E em n esser Vaart. De stad bew eerde d at /ij steeds m e t u it­ sluiting van ie d e r a n d e r het re c h t o p d e eem vaarl h ad bezeten, zodat ze geen m e d e d in ­ ging h o e fd e te ac c e p te re n . M aar d e S taten van U tre c h t h a d d e n e e n a n d e re m e n in g en.... E em nes k reeg zijn Vaart in 1589.

Ligging en afmetingen Tussen de rivier d e Eem en d e teg en w o o rd ig e G o o ijersg rach t liep in v ro eg ere tijd en in ( )ostW estrichting d e Z uidw end, e e n so o rt b re d e dijk. De V aart w erd direct ten z u id en van deze Z uidw end gegraven, over 2,5 km, lo p e n d van d e kern van E em nes-B u iten to t aan de E em . H et ee rste d eel liep van d e W akkeren-

H et g in g k en n elijk m e te e n g o e d m et d e E em ­ n esser sch eep v aart w ant al in 1650 liet m e n d e o u d e h o u te n sluis in d e Z o m erd ijk v ervangen d o o r ee n ru im e re sten e n sluis. V olgens h e t oc­ tro o i h a d deze e e n b re e d te van 17 voet. Deze ste n e n sluis is n o g steeds aanw ezig, al zijn e r in d e lo o p d e r eeu w en tvel allerlei h e rste llin ­ g e n aan u itg evo erd . De G ro te Sluis was een schutsluis, geschikt v o o r h e t sc h u tte n van sc h e p e n d ie d e h at e n van E em n es als b estem ­ m in g h a d d e n . De sluis h ad een d o orvaartb re e d te van ± 4.5 m eter. N a e e n geschil tussen E en m es-B in n en en E em n es B uiten over de o n k o sten van d e nieuw e sluis w erd b eslo ten d at E en m es-B in n en é é n vijlde d e e l zou b eta ­ len e n E em nes-B uiten d e rest. D irect na aan le g van d e S ten e n Sluis is in 1651 d e w aterk erin g (dijk) Z u id w en d afgegra­ ven.

Duur onderhoud E em n es w erd in v ro e g e r tijd en veel g ep laag d d o o r o v erstro m in g en . V ooral ro n d 1700 is h e t e e n aantal k e re n g o e d te k e e r geg aan . H ier­ d o o r o n ts to n d g ro te sch ad e aan d e d ijk en en d e G ro te Sluis, m e t n a m e in 1714. D e Eem nessers h a d d e n g e e n g eld v o o r h e t herstel o m d a t zich ju is t o o k g ro te ste rfte o n d e r h et ru n d v e e v o o rd e e d . H et lijkt e ro p d a t d e sluis to e n b ijn a vo or d e o n d e rg a n g van E em n es h e e ft g ezorgd. E r m o este n n am elijk g ro te le­ n in g e n w o rd en afgesloten.

TVE 17e jrg. 1999

17

Waterhuishouding Vaart en sluis waren ook van groot belang voor de ontw atering van h et poldergebied. In de loop van de 18e eeuw wilde m en hiervoor een w aterm olen gaan gebruiken. Deze werd in 1791 als scheprad-w aterm olen gebouwd op de plek waar nu nog de m achinistenw oning staat. Vanaf ± 1800 tot 1923 waren leden van de familie Scherpenzeel hier werkzaam als sluiswachter en w aterm olenaar. Ze w oonden op de oude boerderij bij de sluis (Wakkerendijk 31). Bij noordw esten storm m oesten de bew oners van die boerderij de Eemnessers waarschuwen voor h et hoge water. Dit deden ze m et lam pen. Wit licht betekende: water tot aan de kruin van de Zom erdijk en rood licht betekende: overstrom end water.

Moderne ontwikkelingen G rote veranderingen kwamen er m et het stoom gem aal, dat in 1883 de schepradwaterm olen ging vervangen. De m olen werd voor afbraak verkocht aan O verzande (gem eente Borssele) in Zeeland en daar weer opge­ bouwd (nog steeds aanwezig). O p de plek van de m olen werd de m achinis­ tenw oning gebouwd. H et stoom gem aal werd gesitueerd tussen de sluis en de oorspronkelij­ ke m olen. R ond 1921 werd h et stoom gem aal om gebouwd tot een elektrisch gemaal, zoals we dat nu nog kunnen bew onderen.

Eemnesser haven H et e in d p u n t van de Vaart vorm de de Eem­ nesser haven die uit twee havenarm en be­ stond. De dichtst bij de W akkerendijk liggen­ de havenarm was 52,5 m lang en had een b reedte van 14,5 m bij de ingang en 11 m aan h et eind. H et m iddenterrein (ook wel Markt­ veld genoem d) had een oppervlakte van 0,13 ha. H ier stond ook enige tijd de Eem nesser m uziektent. De andere havenarm (nog be­ staand) heeft een lengte van 47 m en een b reedte van 13 m aan het begin tot 9 m aan h et eind. De norm ale waterstand van de ha­ ven b edroeg 1.40 m. De haven was sinds 1869 eigendom van de gem eente Eemnes. Er kon­

18

den schepen tot zo’n 70 ton laden en lossen. Deze schepen b rach ten h ier voornam elijk bouw m aterialen en ze haalden h et befaam de Eem nesser hooi op om deze o n d er andere naar de Vechtstreek te vervoeren. De bouw­ m aterialen w erden voor een deel naar Laren doorgevoerd. Zo zijn in deze haven in de twin­ tiger jaren de stenen aangevoerd voor de bouw van de St. Janbasiliek in Laren. Hel aan­ tal schepen d at de haven aandeed werd in de loop van de dertiger ja re n geleidelijk m inder: 19) 8 - 160 1919 - 156 1920 - 146 1921 -2 0 0 1922 - 244 1923 - 229 1924 - 194

1925-203 1931 - 87 1932 - 66 1933 - 64 1934 - 52 1935 - 53

Van de oud sh er werd er ook een beurtvaart on d erh o u d en van Eem nes op Am sterdam en in sommige p erioden op Amersfoort. Zo was Jan P erierv an 1725 tot 1743 veerschipper van Eem nes op Amsterdam. Latere schippersfamilies waren: Ruizendaal, Van Aken, Meijer, Van Ijken, Frantsen en Kui­ per.

Het is stil geworden op de Vaart Na de Tweede W ereldoorlog liep de scheep­ vaart naar Eem nes tot vrijwel niets terug. Daarom besloot m en in 1953 om de sluisdeu­ ren te verw ijderen en te vervangen door een vaste duiker in de vorm van een beto n n en dam wand m et een klep. In 1964 werd de voor­ ste arm van h et haventje g edem pt en “aange­ kleed” als een plantsoentje. H et is dus g eb eu rd m et de E em nesser scheepvaart. Sinterklaas deed zo af en toe nog eens een poging om m et een bootje b innen te kom en. De Vaart kent nu alleen nog echte drukte bij waterspelletjes m aar vooral als er geschaatst kan worden. Zal d at ook zo blijven in de toekomst? D it levensverhaal is sa m e n g e ste ld d o o r le d e n van d e H isto risc h e K ring E e m n e s e n g e sc h re v e n d o o r H e n k van H ees.

TVE 17ejrg. 1999

W aterb eh eer tussen V echt en Eem tussen traditie en vernieuw ing De fusiegeschiedenis va n het Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht

H et is b o e ie n d om d e strijd teg e n h e t w ater m ee te beleven d o o r d e o g e n van d e b etro k ­ k en en . D aarom is a a n d a c h t vu u r d e w aterb e­ h e e rd e rs op zijn plaats in d it th e m a n u m m e r van V echt e n E em over het w ater in h e t v erle­ d en . W ie d e teg en w o o rd ig e v o o rlichtingsfol­ d ers van de b e h e e rd e rs van h e t h o o g h e e m ­ raad sch ap d o o rb la d e rt kan zien h o e g ro o t de b etek e n is is van w ater v o o r w o n en , w erken en re creatie in h e t g eb ied van A m stel, G ooi en V echt. De bew oners van h e t g e b ied (m o m e n ­ teel 1,2 m iljoen in 27 g e m e e n te n ) h e b b e n in h u n d ire c te leefom geving veelvuldig te m ak en m et de gevolgen van h e t b e h e e r van w ater in de regio. H et aan tal bew o n ers was v ro eg er weliswaar m in d er, d e gevolgen van d e aanw e­ zigheid van w ater w aren e r n ie t m in d e r om . De vo o rg esch ied en is van e e n deel van h et nieuw e h o o g h e e m ra a d sc h a p is h e t o n d e rw e rp van d it artikel. De o p ric h tin g in 1997 van h e t eerste all-inw aterschap van N e d e rla n d h e e ft h eel wat v o eten in de aa rd e g e h ad . Na en k ele g ro te stap p en d o o r h et verle d e n ligt d e n a d ru k in dit artikel voor de lezers in d e reg io o p de o ntw ikkeling v an af h e t o n tstaa n van h et w ater­ schap D re c h t e n V echt. We zu llen zien d a t h et o n tsla a n van D rech t en V echt nauw sam en ­ h a n g t m e t d e W et V ero n tre in ig in g o p p erv lak ­ tew ateren uit 1971. In ee n b etrek k elijk k o rte p e rio d e is e r d o o r le d e n van diverse werk- en stu u rg ro e p e n e n com m issies h eel veel verga­ d e rd e n gesch rev en over d e v o rm in g van de nieuw e o rg an isatie. H e t is v e rh e ld e re n d om a c h te ra f over d e sc h o u d ers van d e d e e ln e m e rs m ee te lezen wat e r in de v o o rb ereid in g sfasen d o o r de d e e ln e m e rs n a a r v o ren g e b ra c h t is en h o e de versch illen d e b e la n g e n zijn afgew ogen. W ie k en n is h e e ft van h e t v erled en zal zich m e e r bew ust zijn van d e eig en tijd se p ro b le m e n en zal b e te r in staat zijn d e toek o m stig e k n el­ p u n te n in het w a te rb e h e e r o p te lossen.

J a n C.A. Blom

In d it artik el k o m t m a a r e e n selectie van alle b esch ik b are feiten en m e n in g e n van alle b e tro k k e n p artijen aan d e o rd e . V ooral ra p ­ p o rte n w erd en g e ra a d p le e g d w aarin o p over­ zichtelijke wijze verslag g e d a a n is van d e o p ­ v attin g en over d e nieuw e o rg an isatie. H e t g aat m e t n a m e o m sa m e n v a tte n d e en g e p u b lic e e r­ d e gegevens over h e t N o o rd h o lla n d se d eel van d e regio. De aa rd van d e b ro n n e n b re n g t m et zich m ee d a t wc nauw elijks zullen stil­ staan bij in d iv id u ele m e n in g e n - in b e t v u u r van d e strijd - van d e d ire c te b e tro k k e n e n en b e la n g h e b b e n d e n u it d e regio. D eze zijn to t n u to e nauw elijks in g e p u b lic e e rd e v o rm n a a r b u ite n g e b ra c h t en vragen m e e r tijd v o o r o n ­ d erzo ek . H e t zou b o e ie n d zijn d a a r e e n a n d e ­ re k e e r k en n is van te n e m e n . De d ire c t b e tro k k e n e n erv aren fusies vaak als v e ra n d e rin g e n m e t vele n a d e le n o p de k o r­ te term ijn . Fusies zijn e c h te r over e e n lan g ere p e rio d e gezien en in e e n b re d e re c o n te x t een u itin g van d y n am iek . Zij v o rm en e e n sluitstuk en liggen aan h et e in d p u n t van e en la n g d u ri­ ge ontw ikkeling. In hel g eb ied is in h et v elle­ d e n v o o rtd u re n d w isselw erking gew eest tus­ sen d e d e e lg e b ie d e n over g em ee n sc h a p p e lijk water. R eg elm atig w aren e r e o n flicten tussen d e v e rsch illen d e b e h e e rd e rs over d e gevolgen van h e t w aterb eh eer. D a arn aast kw am en ver­ sch illen d e v o rm e n van sam en w erk in g tussen d e d e e lg e b ie d e n to t ontw ikkeling. U ite in d e ­ lijk is d e fusie o o k h e t resu lta a t van ee n wissel­ w erking van d e b e tro k k e n e n van b in n e n en b u ite n h er g eb ied . H e t is in te re ssa n t o m deze w isselw erking tu ssen d e b e id e in vloedssferen te o n d e rz o e k e n e n te zien o p w elke wijze h e t resu lta a t b e re ik t is. De eigen lijk e fu siegesch ied en is is rela tie f e e n re c e n t pro ces. D e e erste eeu w en v a n af h et o n tsta a n van d e o rg an isaties v o o r w a te rb e h e e r v e ra n d e rd e b etrek k elijk w einig in d e organisa-

TVE 17e jrg. 1999

19

TTT

1. afbeelding van door het. bestuur van Drecht & Vecht voorgesteld en niet door de Hoge R aad goedgekeurd wapen va n het waterschap met de vissen.

tie . U iteraard is de geschiedenis van h et wa­ te rb e h ee r allerm inst onveranderlijk. Er de­ d en zich allerlei veranderingen voor zowel b in n en als buiten de organisaties. Vooral van­ af de tweede helft van de vorige eeuw is de overheid zich intensiever gaan bem oeien met vele m aatschappelijke ontw ikkelingen. Dan kom t er ook een wet over taken en bevoegd­ hed en van de w aterschappen.

Ontstaan van besturen voor waterbeheer Wie inzicht wil verwerven in het w aterbeheer in deze tijd krijgt vaak te m aken m et zaken die in het verleden hun oorsprong hebben. Wie m eent dat de huidige beheerders voorbij kun­ nen gaan aan historische inform atie over de vorm ing van h et landschap heeft geen oog voor de continuïteit in de ontwikkeling van de waterstaat. Daarom ga ik voor een kort over­ zicht terug naar de tijd van h et ontstaan van de polders. H et w aterbeheer in het veenge­ bied ten zuiden van de lijn A m sterdam en H uizen is vanaf de M iddeleeuwen in handen gekom en van een groot aantal zelfstandige polderbesturen. Deze besturen zorgden voor h et b eh eer van het water in hun polders. Dit b eh eer was hoofdzakelijk gericht op water­ peil. In de loop van de eeuw en w erden steeds m eer stukjes veengrond o n tgonnen en be­ stem d voor agrarisch gebruik. Wie een kaart uit de 18e eeuw van het gebied bekijkt ziet een groot aantal kleine poldertjes van uiteen­ lopende vorm en. Deze lijnen en patro n en be­ palen ook na h o n d erd e n ja re n nog de gren­ zen tussen water en land. Daarvoor m oest 20

2. afbeelding van hel wel door Hoge Raad van Adel de­ fin itie f vastgesteld wapen van Drecht cV Vecht met de sim­ men en zonder de vissen.

eerst h et veengebied ingepolderd en ontwa­ terd worden. Sinds de 16e eeuw h ebben in de regio m eer dan 150 polderbesturen bestaan. De polders waren globaal tussen 200 en 700 ha groot. Voor inpoldering was een toestem m ing no­ dig van de Staten van H olland als hogere over­ heid. Vooral in de 17e eeuw w erden veel oc­ trooien verleend. Na inpoldering werd het overtollige water uit de veengebieden via de boezem rivieren geloosd n aar h et water buiten Amstelland. Voor de regulering van h et waterniveau binnen de afzonderlijk ingepolderde gebieden waren kostbare w aterbouwkundige werken nodig zoals dam m en, dijken, kaden en molens. De ingelanden betaalden de las­ ten. Naast de polders w erden afzonderlijke hoogheem raadschappen gesticht voor regio­ nale taken : voor h et b eh e er en o n d erh o u d van de D iem erzeedijk (1437), de Zeedijk Be­ oosten M uiden (1678) en van het boezemwa­ ter in Amstelland (1525).

Eerste concentraties van polders in de regio Er zijn voorbeelden bekend van sam envoegin­ gen van polders om de steeds hogere lasten van de ontw atering d o o r m olens m et een gro­ tere capaciteit over m eer b elanghebbenden te verdelen. Zo o ntstonden d o o r sam envoeging van kleinere polders de G em eenschapspolder, de B loem endalerpolder, p o ld er de Ronde H oep en de G root D uivendrechtsepolder. Is

TVE 17e jrg. 1999

d e v e rb e te rin g van de o n tw a te rin g e e n d o o r­ slaggevend m o tie f o f sp e e ld e n ook a n d e re m otieven e en rol? V o o rb e eld e n zijn d e b e­ h o efte van d e b e stu re n om a n d e re schaalvoor­ d e le n te b e h a le n en d e h e rv e rd e lin g van las­ ten voor bouw, o n d e rh o u d , a d m in istra tie o f van b e stu u rsm ach t. H oew el h e t e r vaak o p lijkt is n ie t z o n d e r m e e r d u id elijk d at ontw ate­ rin g steeds h e t h o o fd m o tie f was v o o r sam en ­ voeging van p olders. E venm in was schaalver­ g ro tin g altijd e e n gevolg van een tech n isch v ernieuw in gen. Bij d e v o rm in g van nieuw e p o ld e rb e stu re n zijn v ersch illen d e co n flicten gew eest over h et to ezicht o p de u itv o erin g en o n d e rh o u d van w aterb o u w k u n d ig e w erken . De S taten van H o llan d w aren aanvankelijk van p lan o m de h e t to ezich t inzake w a te rb e h e e r o p te d ra g e n aan sc h o u t e n s c h e p e n e n van n ab ijg eleg en p laatsen . Zij w erd en n a verzet van d e b e tro k ­ ken g ro n d e ig e n a re n o v ertu ig d d a t h e l to e­ zicht o p w aterb o u w k u n d ig e w erken in h e t ver­ le d e n zelden bij d e lokale b e stu re n lag en b e­ te r n ie t bij die b e stu re n kan liggen. In d ie n bij­ v o o rb eeld d e dijkschouw wel een taak was van lokale b e stu re n to o n d e n deze vaak w einig in ­ teresse e n w erd in d e prak tijk nauw elijks g e­ schouw d. D aarom kwam u itein d elijk h e t b e­ stu u r en h e t to ezich t in h a n d e n van a fz o n d e r­ lijke p o ld e rb e stu re n e n n ie t in die van d e lo­ kale b e stu ren . De p o ld e rb e stu re n w aren o o r­ spro n k elijk altijd sam en g este ld u it in g e la n d e n d ie ee n m in im u m aan g ro n d b e z it h a d d e n en als zo d an ig d ire c t b e la n g h e b b e n d w aren bij v o ld o e n d e w aterb eh eer. D aaro m w ilden de g ro n d e ig e n a re n zelf h e t b e stu u r u ito e fe n e n e n niet afstaan aan lokale b e stu u rd e rs z o n d e r g ro n d e ig e n d o m . D it is oo k d e re d e n w aarom d e activiteiten van de p o ld e rb e stu re n (en h u n ad m inistraties) op e n k ele u itz o n d e rin g e n na g e sc h e id e n zijn g ebleve n van d ie van d e d o rp sb e stu re n . E e rd e r deze eeuw is in h et h u id ig e g e b ie d van h e t h o o g h e e m ra a d sc h a p e e n aan ta l k lein e re p o ld e rs sam engevoegd to t g ro te re e e n h e d e n . H e t valt b u ite n h e t k a d e r van d it artik el om u itg e b re id in te g aan o p d e a c h te rg ro n d e n van deze c o n cen traties. In h e t g eb ied van de R o n d e V een en h e b b e n in 1868 en 1924 sa­ m en v o eg in g en en reo rg an isaties p laatsgevon­ d en . In h e t g e b ied ro n d d e B ijlm erm eer in d e

voorm alige g e m e e n te W eesp erk arsp el d e d e n zich g ro te v e ra n d e rin g e n v o o r te n beh o ev e van d e sta d su itb re id in g vo o r A m sterd am . Al ro n d 1930 b eg o n m en te d e n k e n over e e n ver­ g ro tin g van A m ste rd a m . D eze w ijzigingen b ra c h te n zeer in g rijp e n d e en d ie p g a a n d e ge­ volgen m et zich m ee vo o r h e t w a te rb e h e e r en hel b e stu u r d o o r d e w atersc h a p p e n in h et ge­ b ied ro n d d e B ijlm erm eer. Alle o o rsp ro n k e lij­ ke w a terg an g en e n b e m alin g en z o u d e n ver­ dw ijnen e n plaats m ak en vo o r k o stb are n ie u ­ we w aterw erken. De afzo n d erlijk e w atersch ap ­ p en zoals d e H o le n d re c h te r-, Bullewijker- en V cn serp o ld e r w erd en o p g e h e v en e n zijn o p ­ g egaan in h e t nieuw e w atersch ap Bijlmer. Dit h eeft b estaan van 1967 to t 1979. H et w ater­ sch ap k reeg als speciale taak h e t m a k e n van e e n stedelijke w ate rk e rin g ro n d h e l nieuw e w on ing b o u w g ebied . D it g e b e u rd e v o o r rek e­ n in g van d e g e m e e n te b e stu re n . In 1963 w erd g estart m e t h e t o p sp u ite n van d e B ijlm erm eer. O m d a t cle v oorm alige b o e re n als g e b ru ik ers h a d d e n a a n g e to o n d dat d e g ro n d slech t was, w erd h et g eh e le g eb ied g e m id d e ld 250 cm o p ­ g e h o o g d m e t zan d u it d e V inkeveenseplassen.

D E H O G E RAAD V AN ADE L, QeittopJjet Koiüiiktijl^Jaesltiir van {tjecemver toof.na VERKLAART,

dot daarbij aanj/et l/(X^I/eentraitdsdfM> 73m sU l,yooi e n \\~djb~' is verleend J/et ondersUuimw- veaoen, loaamon
(jodcon fe -i <jroMoha^e. A Uiaart.AM?

.U ~ u .

3. foto va n de oorkonde van het in 1997 verleende wa­ pen aan het hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht.

TVE 17ejrg. 1999

21

i

4.

•17

afbeelding va n een kaart met de grenzen va n de polders die zijn opgegaan in Drecht

TVE 1 7e jrg. 1999

Cf

Vecht in 1979.

V’

KAAlthEA

/

” " . ' ‘‘jx.|'.^oSilii:c,li'

's (« n iY c & tfii.f ..

r

. 1‘r‘f l i l x « h r‘

Cixxsr&e

ARDBR .WEER/

/ j

•liirtxwfuH'fsoJm-

y :SOcHv/C~'-

faU I i j Mi-.its/,f»

‘I on Iime t'

~':Ê f A iff nl

^ k llT c h t

J A n l iK V f t f H

rd'_

- p a ltl en

■rH

A tib rlrrn stJ ll' -

H O RSTER M E E R

fytj/KfpMw Btvelte/' 'ca

tv e'i.fc/i c

n cmSCft» mm

Heintje* m ip o ltfw s y ï ■*

S;,iccrcff>iCJfr I'! Ml XI’

^

’’Cf" ■ Vn’ilxrid Dfedinfitatk- ill'll Tiii’x

I.ftrni-n

'X::i

/ S = ï ': w

k e s p

5. afbeelding van een fragment van een historische bam i van hel gebied ten naden van de Vecht uit 1859 met op de vol­ ledige originele kaart een uitgebreide toelichting over de ontvang, ligging, bemaling en benaming van de inliggende polders.

V ervolgens w aren in v esterin g en n o d ig in ge­ heel nieuw e w aterstaatw erk en vo o r h e t be­ h e e r e n d e afvoer van w ater uil d e B ijlm er­ m eer.

Schaalvergrotingen in Noord-Holland R uim tien jaar voor de sam en v o eg in g in h e t g eb ied van A m stel en V echt zijn d e v o o rb e re i­ d in g e n in een b re d e r provinciaal k a d e r b e­ g o n n e n . Dit k o m t n a a r v o ren in een schrijven van g e d e p u te e rd e staten a a n p rovinciale sta­ ten van N o o rd -H o llan d over d e b e stu u rlijk e reo rg an isatie van de w atersc h a p p e n in N o o rd H o llan d . O p basis van e e n n o ta u it 1969 zijn de aan v aard e u itg a n g sp u n te n d o o r e e n w erk­ g ro e p n a d e r uitgew erkt en to egespitst o p de sin d sd ien o p g e tre d e n sch a alv erg ro tin g in vrij­ wel alle secto ren o p m aatsch ap p elijk g eb ied , w a a ro n d e r d e b estu u rlijk e sector. Bij h e t u it­ b re n g e n van d e n o ta is d e uitw erk in g e c h te r

n o g n ie t a fg e ro n d o m d a t o n d e rd e le n n o g in stu d ie zijn. A an d e o rd e m o esten n o g k o m en d e o n d e rd e le n over d e sam en w erk in g tussen d e w atersch a p p e n , d e positie van d e h o o g ­ h e e m ra a d sc h a p p e n e n h e t zu iv erin g sch ap en h u n relatie tot d e in lig g e n d e w atersc h ap p e n . De d rie o p e e n v o lg e n d e n o ta ’s zijn volledig als bijlage o p g e n o m e n bij h et nieuw ste ra p p o rt zodat d e b e tro k k e n e n alle verschillen en over­ een k o m sten g o e d k u n n e n o n d e rs c h e id e n en o p h u n w aard e k u n n e n b e o o rd e le n . De sch aalv erg ro tin g van d e w atersch a p p en d e e d zich ev en een s in a n d e re pro v in cies voor. Dit p ro ces h in g nauw sam en m e t d e nieuw e W et v e ro n tre in ig in g o p p e rv la k te w a te re n . D eze w et d ro e g d e u itv o e rin g van d e zuiverin g staak o p aan w ate rsc h a p p e n o f aan d e p rovincies zelf. D e provincies N o o rd -H o llan d , U tre c h t e n Z u id -H o llan d k o n d e n h e t n iet een s w o rd en . De p ro v in cie N o o rd -H o llan d steld e bet Z uiv erin g sch ap A m stel- e n G ooi­ la n d in en de prov in cie U tre c h t v o e rd e d e be-

TVE 17e jrg. 1999

23

6. foto va n de na afloop van de vergaderingen gebruikte zilveren hensbekers voor het bestuur van het hoogheem­ raadschap Zeeburg en Diemerdijk. l)e grootste (43 cm) is in 1717 gemaakt en is voorzien van figuren, reliëfs en :w a­ pens van de gemeenten en va n de bestuursleden. Die van 1827 (14 cm) is ter gelegenheid van het WO ja rig bestaan vervaardigd en voorzien van een voorstelling van hel ( Iemeenlandshuis.

treffende taken zelf uit. Voor de polders in de provincie U trech t w erden, e e rd e r dan in N oord-H olland, nieuwe en g ro tere w ater­ schappen ingesteld: in 1976 de Proosdijland en en in 1977 de Vecht. H et overzicht van de provincie Noord-Holland uit 1975 geeft een beschrijving van de ta­ ken en initiatieven van de provincie en van de w aterschappen tot samenvoeging. V erder is een uitwerking gem aakt voor de situatie in N oord-H olland van de taken, de grootte, de stru ctuur en de financiën. De w erkgroep be­ stond uit vertegenw oordigers van de water­ schappen. De overgrote m eerderheid kwam uit h et gebied ten noorden van het Noordzee24

kanaal. Slechts twee van hen w aren vertegen­ woordigers uit h et gebied van Amstel en Vecht. In gebied van Amstel en Vecht nam de pol­ d er K ortenhoef h e t initiatief to t concentratiew erkzaam heden. Deze polder kwam m et een nadere uitwerking van provinciale voorstellen van 1972. Een w erkgroep heeft tenslotte een rappo rt uitgebracht m et een advies tot vor­ m ing van een waterschap van 24.000 ha. Bij het uitbrengen van h et rap p o rt van de provin­ cie was de discussie in h et gebied van Amstel en Vecht nog niet afgerond. In het provinciale rapport is uitdrukkelijk positieve w aardering voor de belangrijke rol van de direct b etrokkenen uit de N oordhollandse w aterschappen. De gedachtenvorm ing over de concentratie van w aterschappen in N oord-H olland is evenwel in gang gezet door initiatieven en rap p o rten van de provinciale overheid. U itdrukkelijk m em o reert h et rap­ port dat de w aterschappen de ontwikkelingen niet af'gcwacht h eb b en en zelf aan de slag zijn gegaan. Zij gaven daarm ee g eh o o r aan h et verzoek van een lid van ged ep u teerd e staten. D oor m iddel van een groot aantal discussie­ n o ta ’s h eb b e n de N o o rd h o llan d se w ater­ schappen blijk gegeven van hun betrokken­ heid bij de reorganisatie in h u n provincie. Van de tien plan n en had er één betrekking op het gebied van Amstel en Vecht. Dat was de nota van p older K ortenhoef uit 1973. In de discussienota’s kwamen u iteen lo p en d e facet­ ten van concentratie aan de orde. De belang­ rijkste waren die over de verdeling van de las­ ten, de w egenproblem atiek en de bestuursvertegenw oordiging van de (on)gebouw de ei­ gendom m en.

P lannen van A m stelland Buiten h et kader van de provinciale werk­ groep presenteerde het hoogheem raadschap Amstelland in 1974 een ontw erp-reglem ent voor een interprovinciaal waterschap. Dit plan heeft betrekking op de reorganisatie van het w aterschapsbestel en de toewijzing van taken in het gebied tussen Rijnland en de U trechtse heuvelrug. Dit nieuwe w aterschap van 50.000 ha zou alle w aterschappen in A m stelland en Vechtstreek om vatten en alle waterstaatstaken

TVE 17e jrg. 1999

-

.

P^ '5-

, : ■

7. foto va n het uitzonderlijk imposante 18de-eeuwse waterschapshuis aan de voormalige Diemerzeedijk. Zo statig waren de kantoren van de meeste polderbesturen niet. Zij vergaderden vaak in vergaderruimten va n derden. Tegenwoordig ligt het Gemeenlandshuis vlak bij de A IO Oost.

vervullen op zowel kwaliteitsgebied als op kwantiteitsgebied. Het was de bedoeling dat de kwaliteitstaken bij het waterschap onderge­ bracht zouden w orden en niet bij een afzon­ derlijk zuiveringschap, dat in 1975 werd opge­ richt. De nieuwe com binatie van beide taken vinden we eerst terug in het in 1997 gevorm de hoogheem raadschap. U itdrukkelijk waren de plannen er op ge­ richt om de lijnen kort te ho u d en tussen be­ stuurders en bestuurden. Daarom wilde Amstelland handhaving van het bestaande lokale w aterschapsbestuur door het waterschap in tien districten te verdelen. Vanouds waren de lokale besturen gebaseerd op bestaande ken­

nis en ervaring en directe contacten m et inge­ landen. H et d o o r A m stelland voorgestelde ontw erp heelt naar h et oordeel van de provin­ cie betrekking op een gebied m et een water­ staatkundig buitengew oon gecom pliceerde si­ tuatie. E enheid van w aterbeheer in dit gebied is alleen te bereiken w anneer hierover tussen de b etro k k en provincies Z uid-H olland, U trecht en N oord-H olland overeenstem m ing bestaat. Als uitvloeisel van h et ontw erp van A m stelland is in 1975 een am btelijke werk­ groep m et vertegenw oordigers uit de provin­ cies gestart voor een onderzoek naar de wijze w aarop m eer een h eid in de w aterstaatkundige situatie kan w orden gebracht. O pm erkelijk is

TVE 17e jrg. 1999

25

d at het rap p o rt van N oord-H olland h et ont­ werp van A m stelland als een belangrijke bij­ drage beschouw d in de discussie over de reor­ ganisatie van h et w aterschapsbestel in het ge­ bied van Amstel, Vecht en Gooi. Toch blijft dit plan buiten beschouwing in het kader van de n o ta gezien h et specifiek inter-provinciale ka­ rakter en w ordt er niet verder op ingegaan om dat de provincies niet tot overeenstem ­ m ing kwamen. De ideeën van de w aterschappen lopen on­ derling sterk uiteen naar aard en inhoud. Vas­ te th em a’s zijn de grootte, structuur, financiën en hoofdw aterschap o f sam enw erkingsor­ gaan. N oord-H olland was van oudsher rijk aan grote, kleine, wel en niet gereglem enteer­ de w aterschappen .De provinciale staten ston­ den m et al deze afzonderlijke besturen in con­ tact over de uitvoering van w aterstaatkundige werken. In 1928 waren er nog 578 besturen. In 1955 daalde het aantal tot 337 en 1969 tot 187 en vervolgens via 30 naar nu m inder dan tien. De provinciale besturen hebben ook zelf belang bij de concentraties van de w aterschap­ pen. De polderbesturen m oesten im m ers alle belangrijke beslissingen voorleggen aan de provincie, bijvoorbeeld inzake financiën, peilbesluiten en investeringen. De provincie had daarom belang bij het stroom lijnen van gelijk­ soortige bestuurlijke beslissingen en het ver­ b eteren van de efficiency bij het w aterbeheer b innen de provincie.

Concentratie in de regio De grootte van h et w aterschap is in het rap­ p o rt van K ortenhoef geen p u n t van discussie meer. Er w ordt gepleit voor sam envoeging 30 polders tot een gebied van ca 30.000 ha. H et betreft polders alleen in de provincie NoordH olland. Een deel van de polders ligt binnen h et gebied van het hoogheem raadschap Am­ stelland ten westen van de Vecht. H ieraan w orden nu toegevoegd de polders ten oosten van de Vecht en ten westen van de Eem.. Voor een geconcentreerd w aterschap in h et gebied Van Amstel en Vecht is een bestuurs­ model uitgëwerkt. H et w aterschap is verdeeld in zes districten. Dit zijn tevens kiesdistricten waarbij de districtsbesturen ieder een heem ­ raad zullen kiezen voor h et dagelijks bestuur 26

van het heem raadschap. De districtsbesturen zijn zelf sam engesteld uit de besturen van de inliggende polders van het district. Iedere be­ staande polderw ijst een hoofdingeland aan in h et algem een bestuur. De p o ld er K ortenhoef was van m ening dat de eigenaren van de per­ celen m et gebouw en in h et algem een bestuur, het dagelijks b estu u r en h et districtsbestuur vertegenw oordigd d ien t te zijn, doch voor ten hoogste een derd e deel van h et aantal te be­ zetten plaatsen. De taak van de districtsbestu­ ren zal voor een belangrijk deel bestaan uit het adviseren van h et dagelijks bestuur welke bijzondere werken in h u n eigen district m oe­ ten w orden uitgevoerd. In h et takenpakket voor de w aterschappen in N oord-H olland b leef vooralsnog kwaliteits­ b eh e er en bo ezem b eh eer buiten beschou­ wing. In de regio ten zuidoosten van Amster­ dam lag de uitvoering van deze taken in han ­ d en van h et Zuiveringschap Amstel en Gooi­ land en van h et h o ogheem raadschap Amstel­ land. De hoofdtaak voor de w aterschappen bleef nauw keurige peilbeheersing ten b eh o e­ ve van de agrarische gebruiker. Voor de p ro ­ vincie is h et een uitgem aakte zaak dat m en ern a ar m oet streven om de bestaande kennis zoveel m ogelijk te b eh o u d en . Voor de conti­ n u ïteit van h et w aterbeheer is h et van belang de bestaande kennis niet uit h et oog te verlie­ zen: het is niet voor bestrijding vatbaar, dal ju ist deze taak een grote plaatselijke kennis en deskun­ digheid vereist. H ier speelt vooral de afstand

tussen het bestuur en de b estu u rd en een rol. Deze bestuurslijn d ien t voor de uitvoering zo kort en overzichtelijk mogelijk te zijn. Wel is sam enw erking nodig op h et grensgebied van de b eh eerd ers van de kwaliteit en kwantiteit, bijvoorbeeld bij h et zogenoem de doorspoe­ len. Dit b etek en t d at water van een m indere kwaliteit w ordt verbeterd d o o r verm enging m et w ater van een b etere kwaliteit. Boven­ dien w aren de w aterschappen in N oord Hol­ land van o u d sh er nauw betrokken bij h et be­ h eer van wegen (voor de ontsluiting op de dijken), van scheepvaartw egen en later bij ruim telijke o rd en in g (bestem m ingsplannen en aanleg van leidingen) en bij n atu u rb e h ee r (voor recreatie). Wie al deze w erkzaam heden van de w aterschappen wil voortzetten kan niet anders dan tot de conclusie kom en dat specifieke en indringende kennis van het gebied

TVE 17ejrg. 1999

é S éI pS

'1

¥&' j va

5 »

m

m

■ ■■■ '' ■■

S ara

1WÈk SÉ Sl .....

;

8. foto van een bedreigende situatie van hoog water bij en op een waterkering uit 1987 zoals deze zich incidenteel voordoen in het gebied van het waterschap. Om dergelijke bedreiging in de toekomst te voorkomen zijn kostbare renovaties van de wa­ terkeringen noodzakelijk.

vooral noodzakelijk is bij de zorg voor de ;waterhuis­ houding\

O ntstaan waterschap D recht & Vecht

Vanuit dit gezichtspunt is hel verklaarbaar waarom de w aterschappen in N oord-H olland /o lang blijven ijveren voor het b eh o u d van een duidelijke band met kennis van het water­ b eh eer in het verleden. Voor de andere taken d o o r het waterschap is algem ene kennis van het gebied voldoende naast gedegen vakken­ nis. O ok in de regio Amstel en Vecht blijven de bestuurders in het belang van de continuï­ teit van het w aterbeheer zich inzetten voor het b eh oud van aspecten van de bestaande structuren. Deze m eningen kom en voor een deel n aar voren in de procedure voor de vast­ stelling van het bijzonder reglem ent voor het nieuwe waterschap. In de procedure zijn dooi­ de betrokken besturen van op te heffen pol­ ders bezwaarschriften ingediend en hebben vertegenw oordigers van de b estu ren hun stan d p u nt uiteengezet tijdens de hoorzitting. H et gaat te ver om in dit artikel verder in te gaan op de m eningen van de afzonderlijke be­ sturen over de voorgenom en fusie.

In 11)79 is o n d er m eer in bet gebied tussen Vecht en Eem een nieuw waterschap ontstaan door opheffing en sam envoeging van de ge­ bieden van 29 gereglem enteerde en enkele a a n g ren ze n d e o n g ere g lem e n te erd e w ater­ schappen. De totale oppervlakte van h et wa­ terschap w erd inclusief h et N aard erm eer 23.000 ha. De taken van h et w aterschap waren om schreven in het Bijzondere Reglem ent en richtten zich op bescherm ing tegen vreem d water en water uit hoger gelegen delen en zorg voor w aterbeheersing en wegen. Mede­ werking werd verleend aan h et b eh eer van de waterkwaliteit en h et b eh eer d o o r derden. H et bestuur van het nieuwe w aterschap werd wegens gunstige ligging en rep resen tatief voorkom en gevestigd in h et waterschapshuis Drievliet van w aterschap Bijlmer in O u d er­ kerk aan de Amstel. Na de totstandkom ing van h et nieuwe water­ schap is een nieuw w apen vastgesteld. De wen­ sen van het bestuur bij de vaststelling van dat

TVE 17ejrg. 1999

27

■SBE ■■■ *

—

. ^ 'jé ...................

•

*

"'•‘fa - ■

mmm

S b-

WÊË N & * 9.

foto van het exterieur va n een va n de bijna 20 0 dienstdoende gemalen met krooshekreiniger in het toenmalige gebied

va n Drecht & Vecht.

wapen laten zien wat voor beeld de betrokke­ nen van de geschiedenis van het gebied heb­ ben. H et nieuwe w aterschap wilde in het wa­ pen een h erin n erin g aan de heerlijke visrech­ ten die in de m iddeleeuw en herhaaldelijk een twistappel vorm den tussen de graven van H ol­ land en de bisschoppen van U trecht. In plaats daarvan werd d o o r de H oge Raad van Adel, die de wapens vaststelt, een symbool opgenom en voor de riviertjes D recht en Vecht. De start van h et w aterschap heeft to t vele problem en geleid. De oude besturen en het nieuw e w aterschap h eb b e n vijf m a an d e n naast elkaar bestaan. H et besluit van provin­ ciale staten tot oprichting werd pas genom en in mei 1979 m et terugw erkende kracht tot 1 jan u ari. Dit betekende dat alle sinds nieuwjaar genom en besluiten en betalingen gerectifi­ ceerd m oesten worden, bijvoorbeeld inzake personeel en financiën. De besluiten inzake personeelskwesties h ebben veel problem en veroorzaakt bij de betrokken personeelsle­ den. D aarnaast leidde h et besluit m et terug­ 28

w erkende kracht ertoe dat vastgesteld moest w orden welk besluit o n d er verantwoordelijk­ heid van welk bestuur viel. Volgens het Bijzondere Reglem ent vielen alle ingelanden van h et w aterschap o n d er eenzelfde omslagregeling. Naast de vaststel­ ling van nieuwe regelingen bleven ook oude bestaan. Zo bleven de keuren van de voorm a­ lige w aterschappen van kracht tot de vaststel­ ling van een nieuwe keur. Dit leidde in feite tot een zekere rechtsongelijkheid voor de in­ gelanden wegens de u iteen lo p en d e verplich­ tingen in de verschillende keuren. O p het mo­ m ent van de sam envoeging van de water­ schappen waren peilbesluiten soms vele ja re n geleden vastgesteld. Als gevolg van de inklinking van de bodem w aren nieuwe peilbeslui­ ten noodzakelijk geworden. H et o n d erh o u d van de wegen op de w aterkeringen eiste grote offers. Kostbaar o n d erh o u d was noodzakelijk om dat bij de aanleg van de w aterkering in h et verleden nooit rekening geh o u d en was m et h et zware verkeer voor de aan en afvoer van

TVE 17e jrg. 1999

P

mm

cvM ï

C

'

__Ü lil ^

I mm ÉÉ

ifc :V .,,

s

ÊÊP.

mmi?f£

I

|M i É

K K S ■

_____s___ 1

10. fo to v a n het exterieur v a n het gem aal P a p ela n t met krooshekreiniger ten noorden v a n Weesp u it 1 9 9 2 in het beheers­ gebied Oost. D e capaciteit v a n het g em aal is 5 5 m ’ per m in u u t.

pro d u k ten naar de agrarische bedrijven. Dooi­ de intensivering en m odernisering van het scheepvaartverkeer op het water werd ook schade to e g eb rach t aan de oeverbescher­ ming. Voor het behoud en vernieuwing van de belangrijkste kaden waren kostbare con­ structies nodig. Wegens de bijzondere waarde voor w aterschappen is er expliciet aandacht voor de staat van de archieven. Deze w erden na de sam envoeging t an de opgeheven water­ schappen overgedragen aan het nieuwe be­ stuur. Dit nieuwe bestuur werd geconfron­ teerd m et de gevolgen van ondeskundige ar­ chiefvorm ing in het verleden door de polder­ besturen. D aarom m oesten hoge kosten ge­ m aakt w orden voor het toegankelijk m aken van archieven van rechtsvoorgangers. Z onder voldoende vakkennis en ervaring m et archief­ beh eer w orden de lasten voor de archiefvor­ m ing afgewenteld op de toekomst.

Evaluatie samenvoegingen in de provincie De concentratie en h et functioneren van de negen in 1979 gevorm de w aterschappen is in

1985 geëvalueerd. Daarbij werd een uitgangs­ punt uit 19(19 herhaald over de blijvende bete­ kenis van de nieuwe waterschapsorganisatie. U itdrukkelijk werd gesteld dal h et ging om een voorlopige aanduiding van richting en omvang en dat aanpassing aan gewijzigde om ­ standigheden en inzichten altijd mogelijk zou m oeten blijven. In 1985 was de tijd rijp om nieuwe problem en van de w aterschappen te inventariseren en oplossingen voor te stellen. Dit betekende dat de oorspronkelijke waterschapstaken aan een onderzoek w erden on­ derw orpen. In het kader van de w aterbeheer­ sing werd gem eld dat de onderhoudsverplich­ tingen in de nieuwe keuren zouden gaan af­ wijken van de tot dan geldende verplichtin­ gen. A anleiding h iertoe vormt een uniform e om slag die een unifo rm e o n derhoudsver­ plichting rechtvaardigt. De omslag is gelijk voor een geheel w aterschap o f voor een afde­ ling. Als gevolg van een wijziging van h et rege­ ringsbeleid werd het w egenbeheer overgehe­ veld van de w aterschappen naar provincie en gem eenten. De w aterschappen verschilden hierover van m ening. V erder lopen de stand­ punten uiteen over de financiële structuur,

I'VE 17ejrg. 1999

29

huisvesting en expliciet ook over archiefzorg. In h et rapport voor de Waterstaat- en wegen­ commissie zijn geen bijzonderheden verm eld over h et waterschap D recht en Vecht. Alle de­ finitieve wijzigingen in de regelgeving voor de w aterschappen zijn van invloed op de taakuit­ voering van de w aterschappen. Deze gegevens zijn o n d er m eer relevant voor de beantw oor­ ding van vragen over de adm inistratie van spe­ cifieke beheerstaken.

Op weg naar een all-in waterschap in de regio Naast de concentratie in h e t gebied van D recht en Vecht w erden in de provincie ande­ re pogingen gedaan to t sanering van h et wa­ terb eh eer in de regio. O ok werd gewerkt aan de integratie van andere organisaties m et ta­ ken op h et gebied van de waterstaat. Zo waren reeds in 1969 de hoogheem raadschappen A m stelland en Zeeburg en D iem erzeedijk sa­ mengevoegd. H et hoogheem raadschap Am­ stelland had volgens het nog geldende regle­ m en t van 1872 een beperkte taak en dat was h et b eh e er van het boezemwater. Deze zoge­ noem de ring van A m stelland kende geen vast­ gesteld maalpeil. De bestaande polders m och­ ten vrij op de boezem uitm alen. H et hoogheem raadschap hield toezicht op h et o n d erh o u d van het grootste deel van de boezem door derden. Alleen het o nderhoud van een klein deel, de w aterkering tegen het Ijsselm eer werd in eigen b eh e er uitgevoerd. De integratie van de w aterschappen bleel zo­ als gezegd beperkt tot h et waterkwantiteitsbeh ee r via Amstelland. Wegens h et ontbreken van de noodzakelijke sam enw erking tussen de provinciale besturen heeft de gewenste uitvoe­ ring van belangrijke waterstaatswerken lang op zich laten wachten. V oorbeelden zijn h et b eh e er van de IJsselmeerdijk, G ooiergracht, M uidertrekvaart en G rote Zeesluis te M uiden. Als oplossing van de problem en is zelfs over­ wogen de taken van h e t hoogheem raadschap A m stelland over de provincies te verdelen. Dit werd in am btelijke taal aangeduid als ’dé-interprovincialiseren’. Deze optie bleek uitein­ delijk niet levensvatbaar gezien de noodzaak van een integraal boezem beheer in Amstel­ land. De betrokkenen b innen A m stelland 30

hebben nieuwe kansen gezocht en initiatieven genom en om de coördinatie en centralisatie b innen h et gebied van Amstel en Vecht verder vorm te geven.

Rol van centrale overheid Voor het tot stand brengen van m eer efficiën­ te organisaties voor integraal w aterbeheer is tevens van belang de stu ren d e rol van de cen­ trale overheid. Diverse nieuwe w etten zijn aan­ genom en en beleidsvoornem ens vastgesteld voor h et verbeteren van de zorg voor h et wa­ ter. V oorbeelden zijn de Wet verontreiniging oppervlaktew ateren in 1971 en de nieuwe Wa­ terschapswet in 1991. In overeenstem m ing m et deze laatste wet b eh o o rd e een deel van het w aterbeheer in Am sterdam opgedragen te w orden aan een waterschap. Dit betekende dat alle in h et verleden b innen de gem eente­ grenzen van Am sterdam o n tp o ld erd e gebie­ d en weer b in n e n w aterschapsverband ge­ bracht worden. De com binatie van h et b eh e er van de kwan­ titeit en kwaliteit van h et water over de gren­ zen van de provincie was lange tijd niet m oge­ lijk. Met nam e bij h et provinciaal bestuur van U trech t leefde de opvatting d at h et waterkwa­ liteitsbeheer b eh o o rd e te berusten bij een li­ chaam van algem ene dem ocratie, en wel bij de provincie zelf. Over de grenzen van de provincies heen w erden wel polders uit het gebied van Amstel­ land in de provincies U trecht en Zuid-Holland sam engevoegd to t de w aterschappen Proosdijlanden en de Vecht. De volgende stap was de opheffing en sam envoeging in 1991 van Proosdijlanden m et D recht en Vecht en de hoogheem raadschappen A m stelland en Zeedijk beoosten M uiden. In 1992 w erden de polders in het gebied van het waterschap de Vecht nog toegevoegd. H et nieuwe in terp ro ­ vinciale hoogheem raadschap Amstel en Vecht werd gevestigd in O uderkerk aan de Amstel en bestond uit de afdelingen Amstel, Proosdij en Vecht. Na de sam envoeging van de water­ schappen waren de taken van h et nieuwe h o o g h eem raad sch ap aanvankelijk nog b e­ perkt tot de waterkwantiteit. Buiten de g ren­ zen van h et gebied van h et nieuwe hoogheem ­ raadschap bleven nog h et stedelijk gebied van

TVE17ejrg. 1999

RINGVAART i/l

-i

paaW"<Jd
U iJ L U iiiiP "

11. afbeelding v a n een voorbeeld v a n de langs doorsnede v a n de nieuw bouw in 1 9 8 8 v a n een gem aal in een v a n de vele polders in het tegenwoordige beheersgebied. D it is een v a n de grotere nieuw e gem alen v a n hel waterschap v a n de laatste ja ren.

A m sterdam en het Gooi. H et sam enbrengen in een nieuwe organisatie van deze gebieden en de aldaar uit te voeren taken betekende een grote verandering. V anuit de optiek van h et hoogheem raadschap betekende dat uit­ breiding van de oorspronkelijke taken met die op het gebied van de waterkwaliteit in een deel van de provincie U trecht en w aterbeheer binnen de grenzen van de gem eente Amster­ dam. H et b eh e er van de riolering en grond­ water b innen A msterdam is wettelijk geen taak van het hoogheem raadschap.

Het stedelijk gebied van Amsterdam bin­ nen het waterschap Voor h et bereiken van het eerste all-inwaterschap in N ederland in de regio Amstel en Vecht was uitgebreid overleg nodig. Er waren m eer alternatieven voor de overdracht door de gem eente Am sterdam van waterkwaliteits­ b eh e er en w aterkw antiteitsbeheer aan het nieuw te vorm en hoogheem raadschap en aan an d ere w aterschappen rond A msterdam. In 1994 stelde de provinciale Commissie W ater al vast dat h et niet haalbaar was het water­ schap in 1995 in werking te stellen m aar pas uiterlijk in 1997. De raad van de gem eente Am sterdam verbond enkele voorwaarden aan de overdracht. H et stadsbestuur was van m e­ ning dat b innen de stad Amsterdam rle ge­ m eentelijke taak voor het b eh e er van de riole­ ring en grondw ater en de niet-gem eentelijke taak voor h et w aterbeheer b innen de stad Am­ sterdam in één han d m oest blijven. D aarom m oest de gem eentelijke Dienst Riolering en

w aterhuishouding Am sterdam (RWA) in de nieuwe situatie als organisatorische en opera­ tionele een h eid in stand g ehouden worden. H et was volgens de gem eente niet doelm atig om deze dienst uit elkaar te halm. H et hoog­ heem raadschap p refereerde de optie zonder riolering. D aarnaast stelde de stad A m sterdam als uit­ drukkelijke voorwaarde dat de lasten voor de Amsterdamse burgers niet zouden stijgen als gevolg van de reorganisatie. De overige partij­ en wezen dit stan d p u n t echter principieel af om dat nog nim m er com pensatie was gegeven voor lastenstijgingen als gevolg van waterschapsfusies. Evenmin was er aanvankelijk overeenstem m ing over het betalen van af­ koopsom m en voor de over te dragen installa­ ties of differentiatie van tarieven. O p grond van een extern onderzoek naar de doelm atig­ heid van de walerslaatsz.org werd vastgesteld dat er voor de provincie geen reden was om het Amsterdamse gebied buiten waterschapsverband te houden. H et nieuwe waterschap zou in voldoende m ate in staat zijn om de wa­ terstaatkundige taken in de regio adequaat uit te oefenen.

Samenwerking hoogheemraadschap met de gemeente Amsterdam Voor een doelm atig en sam enhangend be­ h eer van h et watersysteem in de regio was voor de provincie de vorm ing van een all-inw aterschap onontbeerlijk. De provincie liet het aan hel bestuur van h et nieuwe water­ schap over om sam enwerking tot stand te

T V E 17e jrg. 1 9 9 9

31

15

F e b ru a ry

12. bladzijde van een staat van her­ stelwerkzaamheden aan de dijk langs de voormalige Zuiderzee uit 1918. Het waterschap maakt voor de bescherming tegen hoog water gebruik va n eeuwen­ oude waterkeringen. Het archief levert de stukken over de zogenoemde bewezen sterkte va n de waterkeringen bij hoog water in het verleden.

tij i 8

( B e h o o r t b y b r i e f n o . 5 2 1 2 v a n d e n z e l f d e n d a tu m )

STAAT VAN DR HERSTELLINGEN AAN DEN ZEEDYK, STAAT VAN DE HERSTRLLINGKN VERRICHT NA EN IN VERBAND MET DEN STORMVLOED VAN 13 /

14 JANUARY 1 9 1 6 .

1.

V e r z w a r i n g v a n d en b i n n e n b e r m d e » d y k » a a n de A k k e ra w a d e , t e r p l a a t s e , w a a r t y d e n s d en s t o r m v l o e d e e n e a f s c h u i v i n g van h e t b in n e n ta lu d hxd p l a a t s g e h a d . De k o s t e n h i e r v a n b e l i e p e n : 3 3 8 9 5 .9 4 g l d .

2.

H e r s t e l l i n g v a n d e s t o r m s c h a d e a a n h e t b u i t e n b e l o o p van den d y k .z o o .v e l a a n g ro n d w e r k a l s s t e e n g l o o i i n g , m e t i n b e ­ g r i p van b a s a l t i e v e r in g e n z . De k o s t e n h i e r v a n b e l i e p e n : 3 6 2 0 0 .g ld .

3.

V o o r z i e n i n g v a n h e t s t e i l e b i n n e n t a l u d m e t l a g s n b e rm , n a o y d y k s p a a l 9 ^ , w a a rv a n d e k o s t e n b y a a n b e s t e d i n g b e ­ lie p e n : 5 7 6 0 .g ld .

4.

H et m aken v a n e e n k l e i k a p a l s n o o d v o o r z i e n i n g op d e k r u i n d e s d y k s . De k o s t e n w a r e n : 9 2 0 0 .g ld .

5.

H e t m aken van e e n v e r h o o g d e n b i n n e n b e r m l a n g s d e ü Z e e d y k in den D ie m e rp o ld e r. D it.v e r k w e rd aa n g e n o m e n v o o r 4 3 7 0 0 .g ld .,te r w y l aan m ee rd er w e r k ( a f r i t t e n e n z .) n o g w e rd b e t a a l d : 1 0 3 2 .1 0 g l d .

6.

H et w y z ig e n van h e t b u i t e n b e l o o p d e s d y k s o n d e r M u id e n , m e t i n b e g r i p v an h e t m aken v a n s t e e n - e n k l i n k e r g l o o i i n g e n . D i t w e rk w e rd a a n g e n o m e n v o o r 1 0 2 0 0 0 .g l d . , t e r w y l v o o r de b e n o o d ig d e b a s a l t nog d o o r ons w e rd b e t a a l d 7 8 2 7 4 .- f e i l . e n v o o r m e e r ­ d e r g e l e v e r d e p u i n en b a s a l t 1 0000.g l d . n o g z a l m o e te n w o rd e n b e t a a l d . De o n d e r h o u d » te r m y n van d i t w e rk i s n o g lo o p e n c le .

7.

H e t v e r h o o g e n v a n d e n b in n e n b e r m d e s d y k s ,w a t g e d e i l t e l y k i n e i g e n b e h e e r w e rd u i t g e v o e r d . g e d e e l t e l y k o n d e r s h a n d s a a n b e a te e d . H i e r v o o r w e rd b e t a a l d e e n e som van 6 8 6 6 .2 5 g l d .

De S e c r e t a r i s van h e t H o o g h e e m ra a d sc ^ a p va* ZEEBURG EN DlEüF.RDYK:

b rengen tussen het bestuur en de gem eente en de D ienst RWA al dan niet in zijn geheel of een deel in de nieuwe organisatie op te ne­ m en. Voorwaarde voor de provincie was wel d at de kosten van de fusie budgettair neutraal opgelost w erden. Na veel wikken en wegen bleek h et draagvlak voor de variant van het hoogheem raadschap m inder te zijn dan die van A msterdam. Uiteindelijk is er een sam en­ w erkingsovereenkom st gekom en tussen de besturen van h et hoogheem raadschap en van de gem eente Amsterdam. De uitvoerende ta­ ken van de fusiepartners in het gehele gebied zijn opgedragen aan een nieuwe stichting m et de naam D ienst W aterbeheer en Riolering, af­ gekort DWR. H et bestuur van het hoogheem ­ raadschap blijft als opdrachtgever verantwoor­ 32

delijk voor de taken en DWR zorgt voor de uit­ voering. Een gevolg van de concentratie is wel dat de afstand tussen een w aterschapsbestuur en de bew oners gro ter is dan toen er nog m eer dan 100 besturen actief waren. Anderzijds is na vele eeuwen eindelijk het gehele boezemsysteem in één h and verenigd. Voor h et eerst in de lange geschiedenis zijn in h et stroom gebied van Amstel en Vecht de vele afzonderlijke, eeuw enoude organisaties die zich bezig hielden m et op peil h o u d en en schoo n h o u d en van water in één organisatie sam engebracht. De traditionele k erntaken van de w aterschappen zijn b in n en DWR niet m inder belangrijk, m aar slechts een beperkt onderd eel vergeleken m et de taken op het ge­ bied van de waterkwaliteit en riolering. Sinds

TVE 1 7ejrg. 1999

h e t o n tsta a n van d e nieuw e o rg an isatie is e r in te rn veel in s p a n n in g g elev erd om d e w erk­ zaam h e d e n van de fu siep artn e rs o o k in d e d a­ gelijkse p raktijk te in te g re re n . E r is n o g veel w erk e n o n d e rlin g vertro u w en n o d ig om o p basis van g eh e e l v ersch illen d e bed rijfsach terg ro n d e n tot ee n w erkelijke fusie te k o m en . Al bij de o p ric h tin g van DWR is v o o rg en o m en om n a v ijfja a r d e sam enw erk in g in d e nieuw e o rg an isatie te evalueren . D an w o rd t b e o o r­ d e e ld o f d e fusie tot h et gew enste re su lta a t ge­ leid h eeft en w elke v e rb e te rin g e n n o d ig zijn. T er g e le g e n h e id van de realisatie van d e sa­ m enw erking is d o o r de b e tro k k e n b e stu u r­ d ers e en h e ild ro n k u itg e b ra c h t o p d e in te r­ gratie. M et deze sym bolische h a n d e lin g sluit h e t b e stu u r van DWR e n AGV aan bij e e n e e u ­ w enlange tra d itie in d e w ereld van d e w ater­ sch a p p e n . De z o g e n o e m d e h e n sb e k e r is h e t sym bool van de v e rb ro e d e rin g van d e b e­ stu u rsled en . V roeger was h e t geb ru ik elijk d a t na afloop van v e rg a d e rin g e n m e t m en in g sv er­ schillen d o o r d e b e tro k k e n e n gezam en lijk ee n h e ild ro n k g e b ra c h t w erd o p d e sam e n ­ w erking. E r w erd en speciaal b ek ers vo o r ge­ m aakt. O o k teg en w o o rd ig h e rle e ft d eze trad i­ tie bij u itz o n d e rlijk e g e le g e n h e d e n . H e t h o o g h e e m ra a d s c h a p b esc h ik t over e n k e le e e u w en o u d e, fraai vorm g eg ev en b ek e rs van rech tsv o o rg an g ers e n over eig en tijd se ex e m ­ p laren .

C onclusie V oor e e n b e te r b eg rip van d e a c h te rg ro n d e n van de o o rsp ro n k elijk e fu sie p a rtn e rs is h e t b e­ langrijk om kennis te n e m e n van h e t o n t­ staan, d e ontw ikkeling e n d e taken van d e wa­ te rsc h a p p e n in h e t v erled en . Dit inzicht b ie d t nieuw e m o g elijk h ed en en p ersp ectiev en voor d e v e rd e re o n tp lo o iin g in d e to ek o m st van h e t w a te rb e h e e r in d e regio. V oor e e n m e e r evenw ichtige afw eging van o o rza k en e n gevol­ g en is n a d e re uitw erking n o d ig van d e k o rt aan g estip te v e rb a n d e n tussen d e e lo n d e rw e r­ p en . O p e n h e id en d o o rz ic h tig h e id van het b eleid van d e veran tw o o rd elijk e b e stu re n zijn v o o r e en b re d e r p u b liek b elan g rijk o m inzicht te krijgen in a c h te rg ro n d e n en u itg a n g sp u n ­ ten van de fusieg esch ied en is van h e t h o o g ­ h e e m ra a d sc h a p e n van d e k an sen vo o r m e e r

efficiën t w a te rb e h e e r in d e regio. V erd e r is h e t v e rle d e n e e n b o u w steen v o o r h e t im ago van h e t h o o g h e e m ra a d s c h a p . T e n slo tte is deze k en n is n o o d zak elijk v o o r h e t o p o rd e b re n g e n van d e afgeslo te n a d m in istraties van d e o p g e h e v e n w a tersc h a p p e n en vo o r h e t ver­ b e te re n van d e to eg an k e lijk h e id van d e a r­ chieven. V oor d e to ek o m stig e taak u itv o erin g zullen d e arch iev en n o g vaak g e ra a d p le e g d w o rd en , o n d e r m e e r voor h e t v e rb e te re n van re e d s eeu w en b e sta a n d e v o o rz ie n in g en , zoals v o o r h e t veiliger m ak e n van d e w aterk e rin g en . Zo staat h et v e rled e n van d e w atersc h a p p e n in d ien st van d e v e rb e te rin g van h e t w a te rb e h e e r in d e toekom st. Met dank aan Ja n Blom berg en drs. Beatrijs van Dijk voor h u n kritische inhoudelijke opm erkingen.

Literatuur J.J. Brugm an. H oe zijn de p lannen waterschapsconcentratie in N oord-H olland ontvangen? in: Waterschapsbelangen, jaa rg an g 57, n u m m e r 3, 1972 N ota bestuurlijke reorganisatie van de waterschap­ pen in N oord-H olland, oktober 197(1 E valuatierapport reorganisatie van h et waterschapsbestel in h et gebied van h et waterschap D recht en Vecht. 1982. Sam engesteld op verzoek van Ge­ d e p u te erd e Staten van N oord-H olland. De polderw aterschappen in N oord-H olland bezien na de reorganisatie. Evaluatie van de nieuw ge­ vorm de w aterschappen, April 1985. Rapport in o pdracht van GS N oord-H olland Notitie w aterbeheer Am stelland van de colleges ge­ dep u teerd e staten van U trecht, Zuid-H olland en N oord-H olland, 198(1 T. Stol. Schaalvergroting in de polders van Amstel­ land in de 17e en 18e eeuw, in: Tijdschrift voor waterstaatsgeschiedenis, mei 1994 Besluit vaststelling R eglem ent van bestuur voor het hoogheem raadschap Amstel, Gooi en Vecht. Pro­ vinciaal Blad N oord-H olland, 1996

TVE 17ejrg. 1999

33

Vreeland rond 1 9 3 5 van B e rn ard van Beek Livia Lankreyer

W im van Soest, g a le rie h o u d e r in Bussurn, is e e n lie fh e b b e r van tra d itio n e le sch ild erk u n st, m e t e e n v o o rk e u r v o o r la n d s c h a p p e n in h e t G ooi. B e rn a rd u s A n to n ie van B eek (18751941) is e e n sc h ild e r n a a r zijn hart. “V an B eek was e en n av o lg er van d e H aagse S chool, m a a r hij sp rin g t e ru it d o o r zijn zachte lic h t e n v e rb o n d e n h e id m e t éé n geb ied . Hij w o o n d e e n w erkte to t 1911 in A m ster­ d am , w aar hij was b e g o n n e n als d e c o ra tie ­ sc h ild e r e n zich van lieverlee o n tw ik k eld e to t kunstschilder.

In 1901 o n tm o e tte hij, o p vak an tie in Korte n h o e f, Paul G abriël. Deze sc h ild e r w o rd t b e ­ schouw d als d e o n td e k k e r van d e sc h o o n h e id van h e t K o rten h o efse lan d sch ap . Zoals L aren en o m geving “h e t la n d van M auve” was, was K o rte n h o e f e n o m g ev in g “h e t la n d van G a­ b rie l”. De o n tm o e tin g tussen d e twee k u n st­ sch ild ers b e p a a ld e v o o r Van B eek d e fin itie f zijn keuze vo o r h e t schildersvak.

ÈkL v

Ir

w m m mr-

m ¥■ m

/sfv

...

L in ks het schilderij “Vreeland, rond 1935" va n Bernard van Beek. Typisch voor Van Beek zijn de donkere, bruin-rode kleuren mei ineens een licht gedeelte, dat er echt uitspringt.

34

f • r ■m-

H9SH8HHI TVE 17ejrg. 1999

.

In 1911 vestigde hij zich in Korten hoef en werd na verloop van tijd de m eest Kortenhoefse kunstenaar in de kring van schilders ro n d ­ om Gabriel. Hij heeft in de omgeving veel landschappen geschilderd, m aar raakte ook goed ingeburgerd in het dorpsleven. Zo was hij o n d e r an d e re m ede-o p rich ter van de Stichting Curtevenne, de stichting tot behoud van o n d erm eer het natuurschoon, waar hij zich m et hart en ziel voor inzette. V erder was hij voorzitter van de huurcom m issie en lid van de schoonheidscom m issie. Kortom hij was in K ortenhoef een actief en geliefd man! Hij trouw de m et Davina de Kloet en kocht een huis tegenover de kerk. In dit huis zou hij in 1941 sterven.

Zijn w erken w aren vooral in de twintiger jaren erg populair, ze hingen zelfs in Amerika, Zuid-Afrika en Engeland!

In h et voorjaar van 1999 zullen een aantal werken van Van Reek te zien zijn in Kunstgalerie Flava, Ka­ pelstraat 26, Bussum.

mmsmm H a r4 r r, W

é g » .- ; . *

f f i x

’

~

'i

”

,

.

§ m ::■ ~ ” " '■

Bas

gs-. . .

■BR -tiz TVE 17ejrg. 1999

H etzelfde plekje a a n de Vecht, gefotogra­ feerd in december 1998.

35

De H aven van Bussum Historische Kring Bussum

Vanaf de tweede helft van de zeventiende eeuw w erden rondom de vesting N aarden hoge gronden afgegraven, w aardoor de zgn. zanderijsloten ontstonden. O m streeks 1750 reikten deze afzandingen, waarin m et nam e Bussummers een karig bestaan vonden, tot waar nu de Huizerweg ligt. De Nagtglas(sen) sloot was toen de zuidelijkste sloot en deze werd waarschijnlijk enige tijd als een soort ha­ ven gebruikt; de vijver in h et tegenw oordige Bilderdijkplantsoen is nog m et deze sloot ver­ bonden. Vanaf ongeveer 1796 werd de Galgesloot van­ uit N aard en ’s grachtengordel naar het dorp Bussum doorgetrokken en bevaarbaar ge­ maakt. Deze vaarroute - eerst genoem d de “Mestvaart”, m aar al spoedig de Bussum m ervaart g eheten - liep voorbij de G algebrug langs de Kerkweg (nu de Lamb. H ortensiuslaan en een deel Brinklaan) tot voorbij de Veerkamp. Dit was een w eiland waar koeien “te kam pen” wer­ den gezet. De sloten rondom deze Veerkamp - lopend langs de Brinklaan, H avenstraat en L andstraat - w erden sindsdien een eeuw lang als haven gebruikt. Eigenaar van de Veerkamp was Simon H en­ drik Veer (1797-1884) een uit Em bden (Duits­ land) afkomstige scheepskapitein, gehuw d m et Maria Bodem an, bew oners van de villa Huize Delta gebouwd in 1821 en gelegen tus­ sen de tegenw oordige V eerstraat en de Nas saulaan. Langs de oude haven vestigden zich kleine be­ drijven, zoals een bakkerij van scheepsbe­ schuit (tussen de haven en de Landstraat) en vooral blekerijen langs de vaart m et helder water. In d e zogenaam de “B leekershoek” woon­ den degenen die in de vele blekerijen werk­ ten. Iets verder lag een loods van houthadel Weitjens. .36

In h e tja a r 1839 legde H endrik Banis de eer­ ste steen voor de korenm olen “De Volhar­ ding” (ook wel “De E en d rach t” genoem d). De m olen stond op de hoek van de Brinklaan, waar nu de Nieuwe Englaan begint. De m olen werd in 1907 afgebroken en al ee rd er stilge­ zet. O ngeveer op dezelfde hoogte werd als ver­ binding tussen de Brinklaan en de L andstraat een lage h outen brug gebouwd: in de w ande­ ling de “W ethoudersbrug” genoem d. In h et thans nog bestaande perceel Brinkla a n /h o e k Eslaan werd h et bekende kantoor van de notarissen S. en later P. S< heffelaar Klots gevestigd. H et jaar 1897 b rach t de verkoop van de V eerkamp aan de gem eente Bussum, waarna de sloten e r om h een drooggelegd w erden tot aan de Verlengde Oud-Bussumm erweg (nu de G enestetlaan). De V eerkam p werd h et Nieuwe Plantsoen, h et W ilhelm inapark en uit­ eindelijk h et W ilhelm inaplantsoen. De h o u ten brug werd in 1898 vervangen door een ijzeren voetgangersbrug met ver­ hoogd m iddenstuk voor de scheeps-doorvaart. Deze kreeg de naam “Simon H endrik V eerbrug'. In dit jaar werd tevens aanbesteed h et m a­ ken van een nieuwe haven m et daarbij b eho­ rende voorzieningen; zich uitstrekkend van wat nu de Brediusdam is tot aan de G enestet­ laan. Er volgde een benoem ing van “H avenm ees­ te r”. Hij kreeg de beschikking over een ge­ bouwtje op h et haventerrein. In 1906 b rach t de door de gem eente overge­ nom en Brediusophaalbrug een verbinding tot stand tussen de Stationsweg (thans de Gen. de la Reylaan) en de Brediusweg. Aan de nieuwe haven vestigden zich bedrij­ ven, zoals de brikettenfabriek van Dr. Fock en een fabriek van dweilen, dekkleden enz. die echter niet veel succes hadden. In 1902 begon

TVE17ejrg. 1999

mm

H aven va n Bussum met op de achtergrond de St. Vituskerk. Prentbriejkaart ca. 1902.

v-

'

H aven van Bussum, in de richting van de latere Brediusdam. Prentbriejkaart ca. 1930.

TVE 1 7e jrg. 1999

37

r:tm ■ m m

•r UaJl

aKSïjsg

^■p S■S P ^ l ;

; 'S

mmmw

V.

i

i

T....

j

.

lJ

•r

•Ta J

S I

g p i: 1

as*-»*. ?.

-=te / '«* 5-7.' -'-:. •-^--;:: "•’'** —- >

-

!§•

êIïi

M r:\ -

U

i

i-.'ï'r

l)e haven tijdens de demping in 1941 met op de voorgrond de fundam enten van de stalen voetgangersbrug. Op dit haven­ terrein verrees hel nieuwe raadhuis.

L am m ert Janszn. M ajoor een veerdienst op A m sterdam en U trecht; verder kwamen er beurtvaartdiensten. Een belangrijk bedrijf was dat van V.d. H o ek ’s Bouwmaterialen, dat nu nog bestaat. H et is thans gevestigd aan de Vaartweg.

O p 19 d ecem ber 1939 voer h et laatste schip weg uit de haven en in septem ber 1940 werd het gem eentelijk besluit tot dem ping van de haven goedgekeurd. Nog in 1940 werd m et de dem ping begon­ nen en in 1941 verder uitgevoerd.

In 1927 lagen e r nog 2900 schepen in de ha­ ven; d o o r de crisis van 1930 stokte de aanvoer van m aterialen en verm inderde de scheep­ vaart. Bovendien bracht de ontwikkeling van de techniek de concurrentie van h et snellere ver­ voer over de weg p er vrachtauto.

De “O ude H aven” heeft in Bussun dus onge­ veer 100 jaren bestaan, de “Nieuwe H aven” slechts een veertigtal ja ren . O p h et terrein van “onze havens” staat thans h et in de zestiger ja ­ ren gebouw de nieuwe Raadhuis.

N adat an d ere plannen niet doorgingen, viel op 24 mei 1938 het besluit van de G em eente­ raad om de B rediusbrug te vervangen door een dam , w aardoor de haven voor h et scheep­ vaartverkeer zou w orden afgesloten. Gem eld werd, dat in 1937 nog m aar 1295 schepen de haven aan deden, waarvan 697 van te Bussum gevestigde beurtschippers. 38

T V E 17e jrg. 1 9 9 9

Twee Gooise watertorens op de NoordHollandse Provinciale Monumentenlijst met overzicht watertorens in het Gooi en de Vechtstreek C.M. Abrahamse

Sinds in 1980 de provinciale m o n u m e n te n v e ro rd e n in g is vastgesteld zijn n e g e n N oord-H ollan d se w aterto ren s m e t bijgebouw en d o o r d e provincie b esch erm d . B esch erm in g van w ater­ to re n s o p g ro n d van d e M o n u m e n te n w e t h e e ft zich in d eze provincie n o g n ie t v o o rg e­ d a a n o n d a n k s d at d e o u d ste w a te rto ren in d e pro v in cie d a te e rt uit 1885. E r zijn een aantal re d e n e n o m juist w a terto re n s m et b e sc h e r­ m e n d e m aa tre g e le n te o m rin g e n : a. een b elan g rijk deel van h e t w a te rto re n b e ­ stan d is in de afg elo p en d e c e n n ia in g rij­ p e n d v eran d erd ; b . e e n aan ta l w a terto ren s v ervult g e en en k e le n u ttig e fu n ctie m e e r en w ordt d a a ro m n iet m e e r o n d e rh o u d e n ; e. h e t is n u [in 1991, red .] n o g m ogelijk om een aan ta l w aterto ren s d at re p re se n ta tie f is voor d e ontw ikkeling van w a te rto re n a rc h i­ te c tu u r en -tech n iek te b e sch e rm e n ; d .e e n g ro o t aantal w aterto re n s is al g eslo o p t (te w eten 70 van d e 243 w ate rto ren s van wa­ terleid in g sb ed rijv en en vrijwel 100% van de w aterto ren s en schooi steen hoo g reserv o irs bij gasfabrieken en sp o o rw e g em p lac e m e n ­ ten ). V oor d e selectie van ee n re p re se n ta tie f aan ta l to ren s h eeft m en zich b e p e rk t to t n e g e n to ­ ren s d ie w erd en gebouw d v o o r d e o p e n b a re d rin k w aterv o o rzien in g . H e t is n ie t u itg eslo ten d a t in de to ek o m st ook en k e le in d u striew aterto re n s b e sc h e rm d zullen g aan w o rd en . In d it artik el zullen a c h te re en v o lg e n s w o rd en b eschreven: d e te c h n isch e ontw ik k elin g van w aterto ren s, de g esch ied en is van d e w aterlei­ d in g b ed rijv en en d e w aterto re n s in H ilversum en L a re n die o p d e provin ciale m o n u m e n te n ­ lijst zijn geplaatst. T enslotte is e e n c h ro n o lo ­ gisch o verzicht van d e b e sta a n d e en verdw e­

n e n to re n s in G ooi e n N o o rd -H o lla n d se V ech tstreek o p g e n o m e n , w aarin d e b ela n g ­ rijkste b esch rijv e n d e en tec h n isch e gegevens staan verm eld.

Historische ontwikkeling van watertorens en hoogwaterreservoirs M et het g e b ru ik van h o o g reserv o irs in o f o p w ate rto ren s is b e g o n n e n in d e ee rste h e lft van d e n e g e n tie n d e eeuw. E r w aren al v a n a f d e zes­ tie n d e eeuw h o u te n w aterreservoirs in to ren s b e k e n d m a a r d eze h a d d e n g e en m o g elijk h eid

Spoorwegwatertoren (1850) van de Badische Eisenbahn, doorsnedetekening.

TVE 17ejrg. 1999

39

W a t e r w i n n i n g .- z ui ver i n s i n - b e r g i n g

r

rpvr-i'i’t'i'■ri,H ^ / |

rnm mwmam iföiaaiM ï*C1MWAtlftKCLOS
Schematisch overzicht va n de waterwinning, watervoorziening en waterberging.

een grotere hoeveelheid water tijdelijk op te slaan. De noodzaak om dit wel te k u n n en doen h ing sam en m et de uitvinding van de stoom lo­ com otief, die in de vorige eeuw een algem een voorkom end verschijnsel werd in Europa. Om de stoom locom otieven van voldoende w ater te k u n n en voorzien w erden op regelm atige af­ standen w atertorens gebouwd. D oor deze to­ rens te voorzien van relatief grote reservoirs werd h et mogelijk om pieken in h et waterver­ bruik op te vangen. De bij de bouw van deze spoorw egw atertorens opgedane ervaring werd h et mogelijk om ook voor de o penbare drink­ watervoorziening w atertorens te ontwikkelen. W atertorens vorm den, tezam en m et de wa­ terbron, h et filtergebouw, de reinwaterkelder, h et pom pstation en de w aterleidingen, de technische installaties voor de drinkw atervoor­ ziening. Bij h et bouwen van de torens waren vier uitgangspunten bepalend voor de vorm: a. de technische eisen, zoals inhoud en de hoog- en laagwaterstand in h et reservoir; b. h et gebruik van m oderne m aterialen, zoals staal en gew apend beton, om zo een functio­ nele en goedkope bouw m ogelijk te m aken; c. de beschikbare bouwsom, waarbij d o o r de opdrachtgevers werd gesteld dat goedkoop niet lelijk hoefde te zijn; en 40

d .d e heersende architectuuropvatting, die in de n eg en tien d e eeuw resulteerde in de toe­ passing van vele verschillende stijlelem en­ ten, in de periode 1900-1920 leidde tot so­ bere en functionele torens en n a 1920 dui­ delijk de invloeden van A m sterdam se School en de a rt déco laat zien. W atertorens d ien en om voldoende w aterdruk op het w aterleidingnet te garanderen. Daartoe bevindt zich boven in de toren een hoogreservoir d at wordt gevoed m et oppervlaktew ater uit rivieren of grondwater, bij voorkeur uit hei­ de- o f duingebieden. H et water w ordt eerst ge­ reinigd in filterbedden in zgn. filtergebouwen o f in de o pen lucht. Na de zuivering w ordt het water opgeslagen in reinw aterkelders, die zich in veel gevallen dichtbij h et pom pstation be­ vinden. H et pom pstation po m p t h et water van­ uit de kelders n aar h et hoogreservoir in de to­ ren die zich in veel gevallen ver bij h et pom p­ station vandaan bevindt. De pom pinstallatie werd in veel gevallen aangedreven d o o r een stoom m achine, later vervangen d o o r diesel- of elektrische m otoren. Om de w aterdruk te ver­ hogen w erden torens in de loop d er ja re n veel­ al ingrijpend verbouwd d o o r ze te verhogen of h et waterreservoir te vergroten. Bij deze ver-

TVE 17e jrg. 1999

t b --

m o 'M E ■

M Watto toren te Aalsmeer hort na de voltooiing in 1927, een betonnen constructie -waarbij schacht en reservoir optisch een eenheid vormen.

Doorsneden van de watertoren te Assendelft, gebouwd in 1885 en verbouwd in 1522, met een hoogreservoir van het Intze-type, vervaardigd uil gewapend, beton.

bou w in g en w erd en d an de actu e le a rc h ite c to ­ nische in zich ten toegepast (b ijv o o rb eeld b e­ tonbouw ) w aard o o r h el u iterlijk van d e to ren s zeer v era n d e rd e . De eerste N e d e rla n d se w a te rto re n w erd ge­ bouw d in D en H e ld e r in 1856. H ierb ij b e sto n d d e to re n sc h a c h t u it n a tu u r -e n b ak steen en h e t w aterreserv o ir was van gietijzer ru ste n d o p g ietijzeren k o lo m m en . Deze to re n h a d g een o v erk ap p in g zo d at h et reserv o ir 's w inters ver­ w arm d m oest w o rd en om ijsvorm ing te voor­ k om en. Bij h et bouw en van d e to re n s was het m ateriaal van h e t reserv o ir b e p a le n d v o o r de zw aarte van d e co n stru c tie w aarop deze rustte. Zo was gietijzer ten o p zic h te van staal veel g oed k o p er. E en a n d e re b e p a le n d e facto r wa-

re n d e verw orven in zic h te n in d e vorm geving van b o d e m en sc h a ch t van h e t reservoir. Zo le­ v erd e d e on tw ik k elin g van liet zo g en a am d e Intze-reservoir m e t een deels bolvorm ige b o d e m kon in d e o n d e rb o u w een b e sp a rin g van 25' i o p het b o u w m ateriaal w o rd e n g eh aald . Een in v en tiev e m a n ie r o m d e k o sten van h e t b o u w en te d ru k k e n w erd g e v o n d e n to e n ju is t d e in d u s trie e e n steed s g ro te re w a te rb e ­ h o e fte k re e g d o o r d e in te n siv e rin g van d e p ro d u c tie p ro c e sse n . M en kw am o p d e g e­ d a c h te o m het reserv o ir te b o u w en o m re e d s b e sta a n d e fa b rie k ssc h o o rste n e n . D e k o sten van o n d e rh o u w w e rd e n zo vrijwel to t n ih il te­ ru g g e b ra c h t en d e stralin g sw arm te van d e s c h o o rste e n zo rg d e v o o r h e t vorstvrij h o u d e n van h e t w ater. In N e d e rla n d is z o ’n to re n o n ­ d e r a n d e r n o g te zien o p h e t v o o rm alig e te r­ re in van d e S p h in x fa b rie k e n in M aastrich t. H el to e p a sse n van b e to n v o o r d e to r e n ­ sch ach t in o p e n o f g eslo ten w an d c o n stru c tie was n a 1900 al a lg e m e e n g e w o rd en , h e t ge­ b ru ik van b a k steen al o f n ie t in co m b in a tie

TVK 17e jrg. 1999

41

IHE-LOt*

WtRIMötri

ü'll ■lilllli

vmRZOWC.lHCiï) S t » .tD va* 01 U uH O I 1X^1 vftfl w a’ in ttiO '" * * " " tO t« la n o v t* » lo w a in © b var. ® tb T a a « o t w 0 T t™ L t> o i« « "

a». JS C H a Q tt

LDLMBllt*

WtBVfOl.

'W 2-.

U M f-

RióSiTiï. i ii'l if 1’»®““

!^»«U40V4»0

tOMonQ Bm~«ry

m m m

“zuioenj

Y*o^«ho«*v

Overzichtskaarten van Noord-Hollandse hoofdwaterleidingen op 1 januari 1920.

42

TVE 17ejrg. 1999

wiLnlNGtN

D tM BU H

v e a / L A Q ’^ fi Besw*f«*DE B ti'sit'D 'N a e*

r j de

p t o 'cu " N i

BCiiSlEiOTif-Cri 6tL C f.n d o o d h ut e « / H 6 E P U O )tC T C -E D L ï ®

^ jd o io n tfl

o

MOOC-OCltQvoiQ

a£-.'Si.EiD',v.e»4

P o w ^ s y £*7 'o p j

/

-

^

Overzichtskaarten van Noord-Hollandse hoofdwaterleidingen op 1 juli 1932.

TVE17ejrg. 1999

43

m et een staalconstructie werd vanaf toen nau­ welijks m eer toegepast. Vanaf h et einde van de 19' eeuw begon m en ook gew apend beton voor de reservoirs toe te passen. H et grote voordeel van beton boven (giet)ijzer was dat m en de toren niet m eer periodiek hoefde te legen om h et binnenw erk te schilderen om h et tegen w aterinwerking te bescherm en. De onderh oudskosten daalden d aard o o r dras­ tisch en de continuïteit van de watervoorzie­ ning werd verbeterd. Na enige aanvankelijke aarzeling bij de w aterbedrijven waren er in 1924 al 40 hoogreservoirs van beton in N eder­ land gerealiseerd. In architectonisch opzicht werd er vanaf 1910 m aar vooral in de periode 1920-1930 n aar gestreefd een optische een h eid te reali­ seren tussen torenschacht en hoogreservoir. H et verm ijden van een uitkragend hoogreser­ voir was daarvoor de aangew ezen m ethode. In hetzelfde decennium werd de glijbouwm ethode in de V erenigde Staten geïntroduceerd, waarbij de bekisting om hoog “glijdt” en conti­ nu w ordt volgestort m et betonspecie. Deze m eth o de werd in 1931 voor h et eerst in N e­ derlan d toegepast. In N oord-H olland is deze m eth o de toegepast bij de w atertorens van Hoogovens in 1946 en 1961. Een and ere beeld b epalende m ethode werd slechts één­ maal toegepast door architectenbureau P. Elling bij de bouw van de w atertoren aan de Amstelveenseweg in A m sterdam in 1965. Daarbij werd een stalen reservoir van 2500 kubieke m eter geplaatst op een beto n n en plaat die w ordt gesteund d o o r zes b eto n n en pilaren. De massieve schacht is b in n en de pilaren zichtbaar en is eveneens van gew apend beton. U it bovenstaand overzicht blijkt dat de N eder­ landse w atertorens een grote verscheidenheid aan vorm en en types vertegenw oordigen, waarvan enkele slechts éénm alig zijn gereali­ seerd en andere weer in groot aantal zijn ge­ bouwd. H et is gelukkig nog mogelijk om hier­ van een indruk te krijgen aan de han d van be­ staande voorbeelden.

44

Geschiedenis van de Noord-Hollandse en waterleiding en die van het Gooi en Vechtstreek Tot 1853 m oest elk gezin zijn w atervoorziening zelf verzorgen. Ten behoeve van lichamelijke ver­ zorging, etenstoebereiding en drinkw ater werd water gehaald u it regenbak of-ton o f u it een ge­ graven put. Voor schoonm aakw erk aan de bui­ tenkant van h et huis werd w ater uit vaarten of grachten gebruikt. In A m sterdam werd in 18511853 de eerste centrale drinkw atervoorziening in N ederland aangelegd. H et water werd dooi­ de maatschappij betrokken uit de duinen bij Aerd e n h o u t en d o o r buizen naar A msterdam ge­ pom pt. De financiering van het project werd vrij­ wel geheel gedragen door Engelse investeerders, terwijl de gem eente A m sterdam slechts 4% van de aanlegkosten opbracht. Pas in 1896 werd h et bedrijf d o o r de Engelse exploitanten overge­ dragen aan h et gem eentebestuur. In 1856 had Den H elder ook een drinkw atervoorziening ge­ kregen, die ech ter ook voor een belangrijk deel diend e voor de drinkw atervoorziening van de scheepvaart. H et stichten van drinkw aterlei­ dingen in de rest van N ederland gebeurde re­ latief laat. Pas na de cholera-epidem ic van 1866, die 20.000 d oden tot gevolg had, ging m en op grotere schaal over tot het aanleggen van drink­ w atervoorzieningen in grote steden als Rotter­ dam (1873) en Den H aag (1874). Pas in 1885 werd een volgend Noord-Hollands w aterleidingbedrijf gesticht, tevens de eerste groepsw atervoorziening in N ederland voor de plaatsen Alkmaar, Bergen, Beverwijk en enkele Zaanlandse gem eenten. Hel zou nog tot 1957 d u ren voor de W aterleidingwet to t stand kwam. Deze regelde h et toezicht op de w aterleidingbedrijven en b eo o g d e de openb are drinkw atervoorziening te regelen. Al eerd er was de Woningwet van 1901 een im­ puls geweest voor de drinkw atervoorziening om dat daarin werd bepaald dat elk huis be­ halve van een privaat ook m oest zijn voorzien van drinkwater. Plaatselijke gezondheidscom m issies ded en het h u n n e om gem eentebesturen te bewegen de drinkw atervoorziening te bevorderen. De Bussumse gezondheidscom m issie m aakte zich in 1904 bezorgd over de on k u n d e van de be­ volking met betrekking lot h et gebruik van water. Zo werd d o o r die commissie verhaald

TVE 17ejrg. 1999

P.W.M.

GRAFISCHE VOO RSTELLING

P.W.N.

VAn AAMTAL AAMSLUITIMGEn _ W ATERVERBRUIK OnTVAMGSTEIT A A n WATERGELDEH v I9 2 0 1 h '2 9

Grafische voorstelling van hel aa ntal aansluitingen, waterverbruik en ontvangsten riode 1920-1929.

dat inw oners ra n 's-Gravcland hu n pu tw ater roe m de n, te rw ijl d it m ee r op “ la w a a iw a te r” dan d rin k w a te r leek. O m streeks 1910 hadden b ijna alle plaatsen m et m eer dan 10.000 inw oners een centrale d rin kw a te rv o o rz ie n in g , waarvan het beheer vrijw e l u its lu ite n d in handen van de gem een­ ten was. Een u itz o n d e rin g vo rm d e H ilversum . Deze plaats o n tv in g sinds 1881 d rin k w a te r van de N.V. U trech tsch e W a te rle id in g M aatschap­ p ij, o o k wel geno em d Compagnie des Eau d ’UIre rhl. D o o rd a t in H ilversu m het g e b ru ik van w ater gestaag toenam , w erd in 1899-1900 een nieuw e prise d'eau nabij de weg van H ilversu m naar lan en in g e b ru ik genom en. In 1898 kre­ gen Bussum en een gedeelte van Naarden een d rin k w a te rle id in g , g e ë xp lo ite e rd d o o r de In ­ d u striële M aatschappij Bussum. N abij het h u i­ dige spoorw egstation Bussum -Zuid w erd een p o m p sta tio n m et w a te rto re n gebouwd. De Ge­

wa/ergrlden h ij la l / ’U'Y in de ju

m eente W a te rle id in g Weesp kwam in 19071908 to t stand, e ch te r n ie t zo n d e r een royale subsidie van 2 m iljo e n g u ld e n u it het b e d rijfs­ leven. In M u id e n kwam in 1914 een gem een­ te lijke w a te rle id in g to t stand. De groepsgew ijze w a te rv o o rz ie n in g vo o r m eer gem eenten vo n d op m ee r plaatsen in N o o rd -H o lla n d ingang. Een g ro te im p u ls voo r een m ee r centraal beheerde en g e ë xp lo ite e rd e d rin k w a te rv o o rz ie n in g w erd in 1918 gegeven d o o r P rovinciale Staten van Noord-1 lo lla n d m e t de o p ric h tin g van het P rovinciaal W aterle i­ d in g b e d rijf van N o o rd -Ilo lla n d (P W N ). Dit be­ d rijf vond zijn juridisc he grond slag in de p ro ­ vinciale wal erle id in g vc lo rd e n in g op basis waar­ van de p ro vin cie tevens regelend in gre ep om tot een m eer ratio ne le drin kw a te rvo o rzie n in g te ko­ m en. M en voorzag daarm ee de o p ric h tin g van nieuwe w aterleidingbedrijven, h e t u itb re id e n en overnem en van bestaande bedrijven. Zo werd het

TVE 17e jrg. 1999

45

w aterleidingbedrijf van Alkmaar en Bergen in 1919 d o o r h et PWN overgenom en van de oor­ spronkelijke eigenaren en w erd in Aalsmeer in 1926 een drinkw atervoorziening gerealiseerd d o o r h et PWN. Nabij Laren werd in 1928 een heideterrein ge­ kocht dat lag aan nieuw aangelegde rijksweg. Zes architecten w erden uitgenodigd om een voor­ ontw erp te m aken voor de vestiging van een districtskantoorm etw atertoren. In 1931 werdir.W . H am d orff aangewezen als de architect voor het com plex dat in 1932 gereed zou kom en. H et wa­ terreservoir werd gevuld m et water uit de winplaats Westerveld van de gem eente Amsterdam. Regelmatig werd ook m et de eigen pom pm iddelen van de winplaats Laren gewerkt. In 1937 werd h et geheel aan h et PWN opgeleverd. H et PWN groeide voor de Tweede W ereldoorlog uit tot h et grootste drinkwaterleidingbedrijfvan Ne­ d erlan d . O p 3 se p tem b er 1936 vond de 100.000ste aansluiting op h et w aterleidingnet van h et PWN plaats.

X

r ï ; *

i

.

-

PBBiifcR

D e w atertoren van H ilversum Deze w atertoren werd gebouwd in 1893 in op­ d rach t van de N.V. U trechtsche W aterleiding Maatschappij die de op d rach t tot ontw erp en bouw gaf aan de Compagnie Generale des Conduites d ’E au te Luik. De toren staat op h et hoog­ ste p u n t van de T rom penberg, w aardoor deze toren van 24,5 m betrekkelijk laag kon blijven vergeleken m et andere w atertorens. De toren­ w and h eeft een traditionele baksteencon­ structie van paarsrode baksteen, gem etseld in kruisverband, in de vorm van een cilinder. Deze bestaat uit drie delen, h et bovenste deel kraagt enigszins uit. H et onderste gedeelte heeft een hoge plint, waarboven h et m uu ro p ­ pervlak grotendeels gesloten is op enkele rondboogvensters en de dubbele toegangs­ d eu r na. De vensters w orden omlijst d o o r bo­ gen m et sluitstenen. De toegang m et halfrond bovenlicht w ordt ook d o o r een boog omlijst, voorzien van kraagstenen en een sluitsteen. H et m iddelste deel van de torenw and heeft een aantal geprofileerde lijsten, die ver buiten h et m uuroppervlak steken en dit deel schei­ den van het onderste gedeelte. O p de boven­ ste plint rusten twaalf pilasters m et natuurste­ nen blokken, waarboven op een kapiteelachti-

l(i

assw»*ï>’A,

>•!

De Hilversumse watertoren. Op deze foto van kort na de oplevering is het oorspronkelijke tentdak nog goed te zien.

ge afsluiting rond b o g en m et sluitstenen zijn aangebracht. De m uurvlakken tussen deze pi­ lasters wijken enigszins terug. In zes van de twaalf m uurvlakken zijn afwisselend lange, smalle vensters m et kraag en sluitstenen aan­ gebracht. H et bovenste, iets uitkragende deel van de toren bestaat uit verschillende bakste­ nen lijsten m et ruit- en cirkelvormige verzon­ ken decoraties, waartussen zich 48 kleine pi­ lasters m et rond b o g en bevinden. O ok deze w orden beëindigd d o o r kapitelen en sluitste­ nen. Erboven is een sluitbies zichtbaar. Ver­ d er zijn in h et bovenste deel twaalf smeedijze­ ren sierankers aangebracht. H et oorspronke­ lijk aanwezige achthoekige ten td o ek bestaat niet meer. B innen in de toren staat een staalskelet waar­ op h et reservoir rust. Deze constructie bestaat uit twaalf taps to elopende kolom m en m et kruis­ verbindingen. H et hoogreservoir is sam enge­ steld uit m etalen delen volgens h et type Intze I, waarbij een bodem is toegepast m et een kegel-

TVE 17e jrg. 1999

.,.v> * 'M 'r M e d fo g

■H-wm m .ï

• -

-w te

«HA ^ F ifd H

Dottrsnedelekening van de watertoren m Hilversum waar­ op de staalconstructie met daarboven het waterreservoir van 600 vi’.

vorm ige aa n z e t en e en b olv o rm ig c en tra a l ge­ d eelte. In de to re n v erb in d t een tra p langs d e sch ach t d e p a rte rre m et de lekvloer. Redengevende omschrijving van het monument De w a te rto re n is van c u ltu u rh isto risch e w aar­ de:

lÉÏIEfiili?

.....; m ‘ .

; 9

O

De Hilversumse watertoren in 1920.

a. om w ille van d e vrijwel gave h o o fd v o rm , d e d e ta ille rin g e n h e t m ateriaalg eb ru ik ; b. als u n ie k v o o rb e eld in N o o rd -H o llan d van e e n re c h t o p g a a n d e cilin d erv o rm ig e to re n , w aarin e e n speciale stalen b in n e n c o n stru c d e is a a n g e b ra c h t ten b eh o ev e van e e n m e ­ talen Intze-reservoir; c. als é é n van d e o u d ste in N o o rd -H o lla n d be­ w aard g eb lev en w aterto ren s; d. om w ille van d e b e e ld b e p a le n d e situ e rin g in é é n van de fraaiste g e d e e lte n van H ilver­ sum . De to re n is v e rd e r van so ciaalh isto ri­ sche w aard e als e le m e n t uit d e g esch ied en is van d e w aterv o o rzien in g in N o o rd -H o llan d .

De watertoren van Laren

: i~ i >

lH H i

Watertoren Hilversum , decoratief metselwerk met sierankers. Foto 1985.

H et co m p lex , b e sta a n d e uit een w a te rto ren , twee w o n in g en , k a n to re n , e e n o p sla g ru im te en e e n g arag e, w erd in 1931-1933 g ebouw d in o p d ra c h t van h e t PWN. H et co m p le x w erd ge­ p la n d in ee n lan d stre e k , d ie vanw ege h e t n a­ tu u rsc h o o n o n g e re p t zou w orden bew aard, n a­ m elijk tussen d e snelw eg van H ilversum n a a r

FVE 1 7ejrg. 1999

47

mm m m m

i

fe il

fffps^§p

£ ü - V

. 't

«fesr nw s

M é j ■ •

%

isA i

P W L #as '

De gevelsteen die werd ingemetseld n.a.v. de bekroning van het bouwproject door het Larense gemeentebestuur in 1938.

SS*fcè."t

|

N ievelt. H e t co m p lex w erd in 1938 b e k ro o n d d o o r h e t L aren se g e m e e n te b e stu u r, o p g ro n d van d e b e o o rd e lin g van d e bouw w erken die tu ssen 1933 en 1938 to t sta n d w aren g ek o m en . D eze b e o o rd e lin g v o n d p laats om h e t e sth e ­ tisch bouw en in d e g e m e e n te te b e v o rd e re n . T er g e le g e n h e id van d e b e k ro n in g w erd o p 13 m ei 1938 ee n gev elsteen in g em etseld .

Lv. , ^ e '

K P Ï” ' I

w A - 'j * '

ü e watertoren va n Laren in 1985.

A m sterd am (A l) en h e t G ooisch N a tu u rre se r­ vaat. D e w a te rto re n zou tevens d ie n st m o e te n gaan d o e n als u itz ic h tto re n . B esloten w erd h e t o n tw erp zoveel m ogelijk o p d e o m geving a f te stem m en . D aaro m w erd van d e g eb ru ik elijk e werkwijze afgezien e n w erd e n zes a rc h ite c te n u itg e n o d ig d e e n o n tw e rp te m ak en . H e t o n t­ w erp van d e L aren se a rc h ite c t H a m d o rff, m e t als m o tto “H o o g W a te r” w erd u itg ev o erd . H o o fd in g e n ie u r bij d e bouw was ir. B.F. van

M

r-r-r-rr-s;

: 5ü i ' j

« I •

-.. -

“•m

n*

Laren, ingang van de transformatorruimte met gevelste­ nen. Foto u it 1988.

48

D e w a te rto re n rijst o p te m id d e n van d e bijge­ b o uw en: te n n o o rd w este n b ev in d e n zich de k a n to re n e n e e n d ien stw o n in g , m e t d e w ater­ to re n v e rb o n d e n via e e n o v erd ek te gang; ten n o o rd o o s te n b e v in d t zich n o g e e n dienstw o­ n in g , visueel m e t d e to re n v e rb o n d e n d o o r e e n reeks p y lo n en ; te n zu id o o ste n te n slo tte b e v in d t zich o m m u u rd e o pslagplaats m e t een garag e. H e t co m p lex is g e h e e l o p g e tro k k e n u it ru ig e, grauw -paarsc, g e sin te rd e b ak steen d a t h e t b e to n sk e let van d e to re n g eh ee l b e­ d ekt. D o o r m id d el van een w ijziging in h et m etse lv e rb a n d is e e n p lin t aan g eg ev en . Als d a k b e d e k k in g zijn le ip a n n e n g eb ru ik t. B ijna alle vensters h e b b e n e e n ro e d ev e rd elin g . De 35,64 m e te r h o g e to re n h e e ft e e n g ew ap en d b eto n sk elet, b e sta a n d e uit ach t b u ite n k o lo m ­ m en en a c h t b in n e n k o lo m m e n , o n d e rlin g v e rb o n d e n d o o r v lo e re n en k o p p elb a lk e n . A an d e b u ite n z ijd e is g e e n o n d e rs c h e id te zien tu ssen d e to re n sc h a c h t e n w aterreservoir. D e to re n h e e ft e e n cirk elv o rm ig e p la tte g ro n d a a n d e oostzijde o n d e rb ro k e n d o o r een re c h t­ h o ek ig e tra p to re n . D eze tra p te n e n h e e lt aan twee zijden zes sm alle, h o g e lic h to p e n in g e n , d ie aan d e b in n e n z ijd e m e t gele tegels zijn af­ gew erkt. A a n slu ite n d aan d e tr a p to re n is in d e

TVE 17ejrg. 1999

rduuüütmt

iiL =:a i

io m ,

!f V

iiiti Li,±y j y

«= o ra iiT B c r;

.g a saag

U M '-.

Domsnedetekeningen en plattegronden van de I.arense -watertoren.

to ren g ev el e en vlakke w and g em aa k t m et e e n g ro o t raam en e en halfcirkelvorm ige in g an g s­ partij. H et g ro te raam was o o rsp ro n k elijk van staal m aar is in 1948 v erv an g en d o o r b e to n m et glastegels. Aan d e b o te n z ijd e w o rd t h e t v en ster afgesloten d o o r e e n n a a r v o ren sp rin ­ g e n d , a fg e ro n d vlak m e t d a t boven e e n sm al­ le, h o riz o n ta le lic h to p e n in g die v erd eeld is in a c h t k leine ram en . A an de n o o rd zijd e van d e to re n is d e in g an g n a a r d e tra n sfo rm a to rru im te die o m geven w ordt d o o r d rie g e d e c o re e rd e p la te n w aarop h e t jaartal 1933, de letters ‘PW N ’ e n h e t w ap en van N o o rd -H o llan d zijn aan gegeven. O n d e r de to re n is e en laag reserv o ir ge­ bouw d m e t e e n in b o n d van 350 m3. H e t cilin­ d erv o rm ig e h o o g reserv o ir in d e to re n is ge­ c o n stru e e rd van gew ap en d b eto n . Redengevende omschrijving van het monument H et co m p lex is van arc h ite c tu u rh isto risc h e w aarde:

a. om w ille van d e gave h o o fd v o rm en , d e d e ­ taillerin g en h e t m ateriaalg eb ru ik ; b. vanw ege d e in N o o rd -H o llan d u n ie k e , g o ed bew aard e o n d e rlin g e sa m e n h a n g van d e to t h e l co m p le x b e h o re n d e g ebouw en; c. als é é n van d e b elan g rijk ste w erken u it het o eu v re van ir. W. H am d o rff; d . vanw ege d e sa m e n h a n g in d e w aterto re n tussen d e g ew ap en d b e to n c o n s tru c tie en d e o m m a n te lin g van b a k ste e n m e tse lw e rk , w aarbij ee n o p tisc h e e e n h e id is v erk reg en tussen d e to re n sc h a c h t en h e t reservoirgedeelte; e. om w ille van h et d u b b e l h o o g rese rv o ir in d e w a te rto re n als to ep assin g van e e n zoge­ n o e m d b in n e n - en b u iten rese rv o ir, g eco n ­ stru e e rd van g ew ap en d b e to n ; I. om w ille van d e geslaagde, w eloverw ogen si­ tu e rin g aan d e ra n d van h e t G ooisch N a­ tu u rreserv aat. H el co m p lex is v e rd e r van so­ ciaa lh isto risch e w aard e als e le m e n t uit d e g esch ied en is van d e d rin k w aterv o o rzien in g in N o o rd -H o llan d .

Tl 7i 17e jrg. 1 999

49

CHRONOLOGISCH OVERZICHT VAN WATERTORENS IN GOOI EN (NOORDHOLLANDSE) VECHTSTREEK Hilversum

Weesp Algemeen Lokatie: Bouwjaar: Eigenaar:

T oestand in 1990: Toren Vorm: Materiaal: Constructie: B ijzonderheden:

Reservoir Vorm: Materiaal:

bij pom pstation Weesperkarspel 1888 D u in w a te rm a a tsc h a p p ij; vanaf 1 m ei 1896: gem een­ te A m sterdam afgebroken in 1910

vierkante doorsnede baksteen d ragend metselwerk de to ren bevatte alleen een standbuis

standbuis, ronde doorsnede ijzer, verbindingsm iddel: klinknagels

Algemeen Locatie: Bouwjaar: Ontwerp:

Jac. Pennweg 16 1893 N.V. U trechtse W aterlei­ ding Maatschappij Reservoir: F.A. N eum an, Eschweiler (D), nr. 117 N.V. U trechtse W aterlei­ ding Maatschappij; daar­ na: W aterleidingbedrijf M idden N ederland in gebruik; provinciaal be­ scherm d m onum ent

Uitvoering: Eigenaar:

Toestand in 1990:

Toren Vorm: Materiaal: Hoogte: Constructie:

ronde doorsnede baksteen 24,5 m boven maaiveld het reservoir wordt on d er­ steund d o o r een ijzerskelet m et twaalf kolom m en dat geheel los staat van de buiten m u u r lijkt op de w atertoren van A rnhem (1893), h et ten t­ dak is h ie r vervangen d o o r een plat dak

♦

A

B ijzonderheden:

i

2

,•>11

"SS

I

IËSI

—

SGB .pijÉ| "

Weesp, 1888-1910.

50

• J fl

Hilversum.

TVE 17ejrg. 1999

Reservoir Vorm: Materiaal: Inhoud: Hoogste waterstand: Afm etingen:

ro n d e doorsnede, type Intze ijzer, verbindingsm iddel: klinknagels 600 m s 16 m d iam eter 10 m ,

-T «

.1 1

Bussum

■ Algemeen Locatie: Bouwjaar: Ontwerp: Uitvoering:

Eigenaar:

.I Bussum er Grindweg 1897 H.P.N. H albertsm a; ver­ bouwing: P. de Vletter reservoir: F.A. N eum an, Eschweiler (D), nr. 207; verbouwing: firma J.T. van S anten Sc zoon, R otter­ dam N.V. De Industrieele Maat­ schappij; vanaf 1 jan u a ri 1901 N.V. Bussumse Wa­ terleid in g M aatschappij; huidige eigenaar: PWN

wmtm--

msM

Bussum, pompstation.

V

:

I

_; *

■

Bussum.

:9vtr

.

.

-

1 Bussum, doorsnede.

TVE 17ejrg. 1999

51

T oestand in 1990:

in gebruik; verbouwing in 1967

Toren Vorm:

ro n d e d o o rsn e d e , co­ nisch; o m m a n telin g twaalfhoekige doorsnede; uitkraging ter plaatse van reservoir baksteen en ijzer Materiaal: H oogte boven maaiveld: 34,2 m; na verbouw ing 30,1 m D ragend m etselwerk Constructie: lijkt op de w atertorens van B ijzonderheden: Almelo en M eppel (1893); top is bij verbouwing geheel vervangen; nieuw e om ­ m anteling van alum inium Reservoir Vorm: Materiaal:

Inhoud: Hoogste waterstand: Afm etingen:

\-r x

iTM'-S* « këé

ro n d e d o o rsn e d e, voor verbouwing type Intze ijzer, verbi ndi ngsm iddel: klinknagels; na verb o u ­ wing beton 200 m ; na verbouwing 179 m 29 m; na verbouwing 28,6 m diam eter 7 m; diepte ge­ m iddeld 5 m

KMI

m :iWW*■ •■-'■

Weesp, 1907-1970. W eesp Algemeen Bouwjaar: Ontwerp: Eigenaar: T oestand in 1990:

’s-G ra v e la n d 1907 J. Schotel gem eente Weesp; daarna: PWN afgebroken in 1970

Toren Vorm:

ro n d e d o o rsn e d e , co­ nisch; uitkraging ter plaat­ se van reservoir baksteen Materiaal: H oogte boven maaiveld: 30,35 m D ragend m etselwerk Constructie:

Reservoir Vorm: Materiaal: Inhoud: Hoogste waterstand: Afm etingen:

52

ro n d e doorsnede, bodem verm oedelijk type Intze ijzer, verbindingsm iddel: klinknagels 200 m 1 26,5 m diam eter 7 m

Algemeen Bouwjaar: Eigenaar: T oestand in 1990: Toren Vorm:

Materiaal: Constructie:

Reservoir Vorm: Materiaal: Inhoud:

TVE 1 7ejrg. 1999

191 1 gem een te ’s-Graveland afgebroken in 1955

a ch th o ek ig e d o o rsn e d e; uitkraging ter plaatse van reservoir beton het reservoir werd o nder­ steund d o o r ach t beto n ­ nen kolom m en

ronde doorsnede beton 47 m '

'«*.ï ? r

<s -* a

ipt

^ .. W

sk ^

■

's-Graveland, 1911-1955.

..

Bouwjaar: Ontwerp: Uitvoering:

Eigenaar: T oestand in 1990:

Toren Vorm:

-

Laren.

Laren Algemeen I .ocatie:

--

SÊÊëÈk 3BS

Bijzonderheden: Rijksweg West 25-31, Laarderhoogt 1932 W outer H a m d o rff (o n t­ werp “H oog W ater”) Fa. J. Haitsma, H arlingen, voor ƒ 129.486, inclusief het kantoor en dienstwoningen PWN in gebruik; wijziging ra­ m en in 1948; provinciaal bescherm m onum ent

ronde doorsnede m et aan­ bouw waarin zich de trap bevindt Materiaal: beton en baksteen (bui­ ten m u r e n : paarsgri jze m ond klinker) H oogte boven maaiveld: 35,65 m Constructie: de reservoirs w orden d oor zestien b eto n n e n kolom ­ m en o n d e rste u n d ; deze kolom m en zijn geplaatst in twee ringen van elk acht kolom m en; de bui­ ten m u u r heeft een spouw

Reservoir Vorm:

Materiaal: Aantal: In houd: Hoogste waterstand: Afm etingen:

Bij zon de rh eden:

en draagt alleen zichzelf en het dak de toren is op staal gefun­ deerd en heeft een kelderreservoir m et een inhoud van 350 m \ dat buiten ge­ bruik is; d e toren is inge­ richt geweest voor gebruik als u itkijktoren (apart trappenhuis)

b in n en - en b uitenw and m et ro n d e d o o rsn e d e, vlakke bodem beton 2; A. buiten, B: binnen A: 500 m 1; B: 500 m ' A en B: 30,3 m d iam e te r buitenw and A; 11,6 m, scheidingsw and A en B inw endig: 8,2 m; diepte A en B: 10,15 m K elderreservoir buiten ge­ bruik

Dit artikel is een gedeeltelijke samenvatting van het rapport Watertorens in Noord-Holland verschenen in de reeks Provinciale monumenten Noord-Holland. Haar­ lem, februari 1991. Gepubliceerd onder verantwoorde­ lijkheid van het Bureau Monumenten en Archeologie van de provincie Noord-Holland.

TVE 17e jrg. 1999

53

Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Eem Open Dag Stichting Tussen Vecht en Eem zaterdag 19 juni 1999 in de Vesting Naarden In h et vorige tijdschrift werd al de jaarlijkse O pen Dag voor donateurs en voor iedereen die belangstelling heeft in lokale geschiede­ nis, aangekondigd.

sche centrum van de Vesting en al of niet m et steps over de wallen. De toren van de Grote Kerk kan w orden beklom m en voor een prach­ tig panoram a over de stad en de vestingwerken en ook een bo o tto ch t d o o r de vestinggracht in com binatie m et een bezoek aan h et Vestingm useum b eh o o rt tot de activiteiten. H et Com eniusm useum is eveneens opengesteld.

De organisatie van deze dag heeft dit ja a r een bred e opzet gekregen om dat deze is ingeka­ d erd in een contactdag o n d er de titel ‘NOS­ TALGIA NAARDEN 1999’, waarvan de orga­ nisatie in h an d en is van de provinciale stich­ tingen Regionale G eschiedbeoefening N oordH olland en de Stichtse G eschiedenis in sa­ m enw erking m et Tussen Vecht en Eem.

Alle activiteiten w orden regelm atig d o o r de stadom roeper aangekondigd, een echt draai­ orgel tiereliert d o o r de straten en na de shows zullen de leden van de k lederdrachtgroepen en de kanonniers en m arketensters van h et Vestingmuseum d o o r de straatjes flaneren. Nog enkele an d ere muzikale intermezzi tij­ dens en tot besluit van die dag zijn in voorbe­ reiding.

O p die dag zal vanaf 10.30 u u r tot circa 16.00 u u r een groot en gevarieerd aantal activitei­ ten, dem onstraties en shows in en om de G ro­ te Kerk, in de Burgerzaal van h et stadhuis en de m usea plaats vinden, waar veel bezoekers, jong en oud, niet alleen uit de regio m aar alle inwoners uit de provincies N oord-H olland en U trecht zijn uitgenodigd.

Voor donateurs van de Stichting Tussen Vecht en Eem in h et bijzonder m aar ook voor ande­ ren biedt h et bestuur op deze contactdag om ­ streeks 14 u u r twee dialezingen aan in de door h et gem eentebestuur van N aarden be­ schikbaar gestelde burgerzaal.

In de G rote Kerk zullen m eer dan vijftig histo­ rische, archeologische en genealogische ver­ enigingen, m usea en archieven, uitgeverijen en instituten voor historisch onderzoek en on­ derwijs zich presenteren in een ‘Historische M arkt’. Bijna alle, bij de Stichting TVE aange­ sloten organisaties, zullen hieraan deelnem en. V erder staan op h et program m a dem onstra­ ties van Gooise en N oord-H ollandse klederd rachtgroepen, een show van historische hoe­ den, dem onstraties van oldtim ers en histori­ sche fietsen, voorstellingen m et een antieke toverlantaarn, het deelnem en aan een school­ klas uit 1900 en oud-H ollandse kinderspelen. Er w orden, in sam enw erking m et de V W rondleidingen voorbereid door h et histori­ 54

Daar zullen de bekende historisch-geografen drs. J. H arten en drs. H. Renes voordrachten houd en over resp. de nouveau-riche van de buitenplaatsen vooral tussen Vecht en 's-Graveland en de kijk op en h et b eh e er van h et al­ ledaagse landschap. Een stuk ‘groene geschiedenis’ die alle aan­ dacht waard is. Een speciale uitgave van h et tijdschrift zal in mei uitkom en die tot doel heeft te fungeren als catalogus en naslagwerk en uitgebreide in­ form atie geeft over alle in de regio werkzame historische en aanverw ante organisaties. In verband m et de planning en organisatie van Nostalgia N aarden 1999 is h et heel be­ langrijk dat o.a. voor de V W -tochten, de to-

TVE 17e jrg. 1999

verlanlaarndcm onstraties en musea-rondleidingen m aar ook voor de reservering van lun­ chpakketten voor donateurs van TVE en an­ dere d eelnem ers/bezoekers tijdig reservering gewenst is. We zullen de kosten voor een ar­ rangem ent (max. ƒ 3 5 ,-/ ƒ 40,- p.p.) of delen er van zo laag mogelijk trachten te houden. Alle overige activiteiten zijn vrij toeganke­ lijk en GRATIS. In

iik t v o e g e n d e t ijd s c h r if t n u m m k r

(e in d

m e i ) w o r d t d a a r t o e e e n i .o s r e s e r v k r i n g s -

EN

K EU ZE I N S C H Rl JK E O R M U I.IER

BIJGEVO EG D

D A T DAN B I N N E N Z E E R K O R T E T I J D M O E T W O R ­ DEN IN GK I.EV ERD .

M ocht ti nadere inform atie willen o f mis­ schien u nu al wil reserveren neem contact op met: St ic h t in g St ic h t s k G e s c h ie d e n is tel. 030-

2343880 St ic h t in g Re g io n a i .e G esc hiedbeoefenin g N oord -H o i .i .and tel.023-53 18 130 o f St ic h t in g T ussen Ve c h t en E em , Piet Tim ­

m er coördinatie, tel. 035-5823412 adres: Scha­ kel 35, 1231 SV Loosdrecht.

Jaarverslag 1998 B estu u r

Het Algemeen Bestuur kwam o j i 16 m aart bij­ een in h et Stadsarchief te N aarden en op 28 oktober in het Goois Museum te Hilversum. O p de bijeenkom st van 16 m aart gaf de h eer drs. J. ter Brugge een uiteenzetting over zijn w erkzaam heden bij de Rijksdienst voor O u d h eidkundig Bodem onderzoek (ROB) en h et belang hiervan voor I listorische Kringen. In de laatste decennia is veel bodem m ateriaal d o o r verzuring en bebouw ing verloren ge­ gaan. ‘Amateurs zijn ogen en oren voor ons vak'. H et ROB stelt zich ten doel vondsten te archiveren en te docum enteren. Bovendien is het sinds de nieuwe wetgeving van 1988 nie­ m and m eer toegestaan zelfstandig opgravin­ gen te doen. Een nieuw beleid is ook: vond­ sten op h u n plaats laten liggen, zodat ook de omgeving van de vindplaats intact blijft. Deze archeologische m onum ententzorg vergt mo­ m enteel de grootste beschikbare tijd van de rijksdienst.

De voorzitter en secretaris tijdens de algemene bestuursver­ gadering in Naaiden.

Namens de Archeologische W erkgem een­ schap voor N ederland (AWN) sprak de heer G.C.E. Vlamings over de w erkzaam heden van de afdeling N aerdinklant. Deze heeft werkter­ rein in Hilversum en omgeving. Over deze af­ deling kunt U uitgebreid lezen in h et decem ­ b ern u m m er van het tijdschrift (16e jrg . 1998, nr 4 blz. 234). O p de vergadering van 28 oktober waren aan­ wezig voor de Stichting Regionale Geschied­ beoefening N oord-H olland mevrouw dr. K. Bossaers en voor de Stichting Stichtse Ge­ schiedenis de h eer drs. F. Vogelenzang. Zij vertelden over de organisatie van ‘Nostalgia N aarden 1999’, een uitgebreide historische markt o j i 19juni 1999 in en om de G rote Kerk te N aarden waaraan ook de aangesloten orga­ nisaties van de stichting TVE aan deel k unnen nem en. 1Iet Dagelijks Bestuur o n derging enige veran­ dering. Mevrouw M.E.T. Kttijer uit Laren nam hel secretariaat over van mevrouw T. Kruijmer-Vos.

TVE 17ejrg 1999

55

Open Dag De jaarlijkse O pen Dag vond plaats in Blaricum op zaterdag 16 mei. O ok deze O pen Dag was weer een groot succes en er was veel be­ langstelling. Er w erden dialezingen gehouden d o o r de h eer S. N ieuw enhuizen over de groene ge­ schiedenis van Blaricum en de rentm eester van h et N atuurreservaat, de h eer H. Korten, sprak over de doelstelling van h et reservaat. Na de aspergem aaltijd bij Moeke Spijkstra waren er interessante excursies door de engen, een dorpsw andeling en naar h et voorm a­ lig kolonieterrein van de Internationale Broe­ derschap.

Bibliografie O p 15 ju li kon aan de participerende Histori­ sche Kringen de conceptversie van de biblio­ grafie w orden aangeboden. Deze historische bibliografie, waaraan sinds de ja re n tachtig, o n d er auspiciën van de archivarissen m e­ vrouw C.M. Abraham se en de h eer D. Dekema, vele vrijwilligers hebben gewerkt, omvat h et gebied tussen Vecht en Eem. Naast titelbeschrijvingen van publicaties is ook een index op auteurs en plaatsnam en toe­ gevoegd. De bibliografie bevat ruim 350 pagina’s. Talloze bibliotheken in het gehele land zijn bezocht en vele boeken en tijdschriften zijn geraadpleegd. Tiet zal zeker nog enige tijd vergen eer een definitieve versie gereed zal zijn.

Onderwijsproject Stichting Omgevingseducatie N adat in 1996 de eerste reeks boekjes voor het V oortgezet Onderwijs zijn verschenen, is e r in 1998 een nieuwe serie uitgegeven m et als the­ m a’s Mobiliteit, W onen en Werken. G etracht zal w orden ook de basisscholen in h et project te betrekken. De h ere n l’.H.D. L eupen en P.J. T im m er vertegenw oordigen TVE in de Stichting.

dankzij de inspanningen van de Historische Kring Blaricum een zogenaam d d u b belnum ­ m er worden.

Infobulletin Ook in het afgelopen jaar zijn e r weer twee infobulletins, waarin alle activiteiten van de aangesloten organisaties verm eld staan ver­ schenen. De gegevens w orden ook opgenom en op de trefp u n tp ag in a’s op In tern et (n aard en .bussum® tref.nl) zodat tussentijdse wijzigingen kun n en w orden vermeld.

Beleidsplan Naast bovengenoem de activiteiten is de aan­ dacht van de Stichting TVE m om enteel ge­ richt op publiciteit. H et blijkt d at weinig jo n ­ geren op de hoogte zijn van h et bestaan van de Stichting. G etracht zal worden een duidelijk h erken­ baar logo te laten ontw erpen. Een uitnodigen­ de folder zal ook de naam sbekendheid van TVE dien en te vergroten. Bovendien w orden de m ogelijkheden on­ derzocht, het tijdschrift een m o d ern er aan­ zien te geven. H iertoe zijn plan n en gem aakt om de layout van h et tijdschrift te m oderniseren. I let aantal d onateurs v erm eerderde in 1998 tot circa 700. L a re n , m aart 1999 Mvv M .E .T h. Knijer, secretaris

Concert Gooise componisten H et derde concert Gooise com ponisten, ge­ pland op 29 mei 1999, is verschoven naar eind o k to b e r/b eg in november. H et bleek voor h et m eew erkende koor moeilijk om tijdig de ju is­ te koorm uziek in huis te krijgen. De uitvoeri­ ge inform atie inzake program m a, datum en plaats zult u in het septem bernum m er kun­ nen lezen.

Tijdschrift H et tijdschrift ‘Tussen Vecht en E em ’ is zoals gewoonlijk vier keer verschenen. H et is de re­ dactie weer gelukt ook dit ja a r een reeks inte­ ressante artikelen in het tijdschrift te plaatsen. H et th e m an u m m er ‘B laricum ’ kon m ede 56

TVE 17e jrg. 1999

§

Goois Museum

/JL ö~Q"ó\

GV Been, h et eeuwige m ateriaal 1 mei t/m 30 mei 1999 Been (of bot) wordt al eeuw enlang gebruikt voor liet maken van zeer uiteenlopende voor­ werpen. Been is slachtafval, w aardoor het goedkoop en vrij makkelijk verkrijgbaar is. Al duizenden jaar geleden werd het gebruikt voor het m aken van h arpoenpunten. Tegen­ woordig is dit natuurlijke materiaal groten­ deels vervangen door kunststof. Behalve voor industriële doeleinden (beenderen zijn in ge­ m alen vorm terug te vinden in koekjes, lijm en snoep) w ordt been alleen nog door lief­ hebbers gebruikt en bewerkt.

De tentoonstelling geeft een beeld van de geschiedenis van h et gebruik van been. Er zijn zowel sier- als gebruiksvoorw erpen te zien. O ok verwante m aterialen als.ivoor en hoorn kom en aan bod. Rondom d e /e tentoonstelling worden diverse activiteiten georganiseerd. Sieraden, m inutieus gedetailleerde haakpen­ nen en fijne waaiers van been kennen de m eeste m ensen wel. Maar een luizenvanger, een klein hol ben en staafje m et gaten, is waar­ schijnlijk m in d er bekend. Rijke dam es in de zeventiende en achttiende eeuw gebruikten dit om hun hoofd vrij te h o u d en van luizen. Een hoog opgestoken kapsel was in die tijd

~ 'r '

' >*

'

'

mm.-

‘v ' :

fflSÊÊm 1

mm

.... mm .G J l aiüi is i .

mm jt.Avi ...

________________

iitlï TVE17r jrfr. J W 9

■.

•

' ■

BWÊÊmÈÊÊm.

'Al-'

57

K

'

®i

m• g

i

m o d e, en aan g ezien h e t u re n kostte om z o ’n kapsel in m o d el te krijg en , w asten e n k a m d en d e d am es h u n h a a r h e e l w einig. Z o ’n kapsel was d u s e e n p arad ijs v o o r lu izen en a n d e r o n ­ ged ierte! In d e lu izen v an g er w erd h o n in g en e e n watje m e t b lo e d g e sto p t om d e b e e sten te lokken. Zij k ro p e n d o o r d e sm alle o p e n in g e n n a a r b in n e n , a te n zich vol m et b lo ed e n w ei­ d e n te d ik om d o o r d e g ate n w eer n a a r b u ite n te gaan. H e t w atje w aar alle lu izen in zaten, w erd a an h e t e in d van d e d a g u it h e t k o k ertje g eh a a ld e n in h e t v u u r gego o id .

In d e te n to o n ste llin g zijn zowel e e u w e n o u d e v o o rw erp en als rep lica's van b e e n te zien. Ans N ieu w en b u rg -B ro n , sam en stelste r van d e te n ­ to o n stellin g , h e eft v ersch illen d e o u d e v o o r­ w e rp e n to t in d etail n ag em a ak t. O o k g eeft zij bij deze te n to o n ste llin g diverse d em o n stra tie s van h a a r k u n n e n : zo n d a g 2 m ei van 13 to t 17 u u r e e n d e m o n s tra tie b e e n b e w erk e n , vrijdag 7 m ei van 14 to t 16 u u r e e n creatiev e m id d a g v o o r jo n g en o u d w aar b ezo ek ers zelf b e e n k u n n e n b ew erk en e n z o n d a g 30 m ei om 14 u u r e e n ro n d le id in g d o o r d e te n to o n ste llin g .

H e t bew erken van b een is volkskunst. B o eren die o p lan g e w in terav o n d en n iets te d o e n h a d d e n , m aak ten van b e e n b ijv o o rb eeld n aaig e rei v o o r h u n vrouw of e e n p ijp e p e u te r v o o r zichzelf . In d e E erste W ereld o o rlo g is e r d o o r B elgische v lu ch telin g en d ie in k a m p e n in N e d e rla n d za­ ten teg en d e verveling veel snijw erk van b e e n ge­ m aakt. Als zij ergens o p b ezoek m o ch ten , n am en zij d it als p re se n tje m ee. D ergelijke v o o rw erp en vind je n u som s n o g o p ro m m e lm a rk te n .

Deze tentoonstelling is mede tot stand gekomen dankzij het Nederlands Centrum voor Volkscultuur in t ttrerht.

58

Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum geopend: di t/m zo van 13.00 tot 17.00 uur telefoon 035-6292826

TVE 17ejrg. 1999

U it de tijdschriften

‘Baerne’, Historische Kring “Baerne”, jaar­ gang 22, nummer 3, september 1998 In h e t G e m e e n te a rc h ie f van A m ersfo o rt b e­ vind! zich e en zevendende-eeu w se g e te k e n d e e n in g e k le m d e to p o g rafisch e k a art d ie voor B aarn in te re ssa n t is, o m d a t d e E em sch e M o­ len e r o p is afg ebeeld. De k a a rt is ru im d rie eeuw en g ele d e n gem aakt, in o p d ra c h t van h e t w eeshuis te A m ersfoort, o m d e ligging van twee stukken g ro n d aan te geven d ie eig en ­ d o m van het w eeshuis w aren. De Eemsrlie Mo­ len was e e n sta n d e rd e n d e n , w aarvan h e t b o ­ xenstuk n a a r d e w ind g e d raa id kon w o rd en o p e e n dikke h o u te n spil (d e sta n d e rd ). De m o len h e e ft o n g ev eer twee eeuw en b e­ staan en is ru im an d erh alv e eeuw g e le d e n af­ g e b ro k e n . H e t was een zo g e n aa m d e dwangm o len , xvant de b o e re n van B aarn e n Eem b ru g g e m o esten h u n g raan d a a r laten m alen. H et m aallo o n w erd n iet in m eel, m a a r in geld voldaan; d a a ro m was het g e en sch e p m o le n , m a a r e e n g eld m o len . V erd er to o n t h et artikel van B ro n k h o rst ee n a q u a re l van om streek s 1830, w aarop van alles te zien is. E r w aren ook twee kalkovens in d e b u u rt, rech t ten Z u id en van d e Eemsche Molen. Tot bet m id d en van de vorige eeuw sto n d e n langs de Eem in B aarn n o g v ersch illen d e kalk­ b ra n d e rije n o f kalkblusserijen. Dit n u m m e r bevat aard ig e artikeltjes, bij­ v o o rb eeld over h e t oranjegevoel in 1898, n a Ko­ n in g in W ilh elm in a’s in h u ld ig in g als k o n in g in in A m sterdam .

Historische Kring “Bussum”, jaargang 14, nummer 2, september 1998 Hoe het toen was...., h e rin n e rin g e n van d e h e e r H .C . K rijnen, g e b o re n 21 juli 1901, o p g e ­ sch reven in ju n i 1974 en aan d e H istorische K ring b esch ik b aar gesteld d o o r zijn d o c h te r m evrouw T. K rijnen. H et gaat over het w onen

van a rb e id e rs in B ussum , en over e te n , kle­ d in g e n schoeisel en zo v o o rt. H et was arm o e troef! Balkanoorlog in B ussum ( a u te u r M a rtin H e ijn e ). D it a rtik e l b e g in t m e t e e n h is to ri­ sch e u ite e n z e ttin g van d e w oelig e g e sc h ie d e ­ nis van d e B a lk a n la n d e n (v a n a f 1453), d ie te n s lo tte zou le id e n tot d e E e rste W e re ld o o r­ lo g en to t d e Y oegoslavische b u rg e r o o rlo g d ie n u n o g s le p e n d e is. M aar d a t is slech ts in leid in g ! De a u te u r d o e t h e t o n tsta a n van d e b u u rtje s T urkije e n R u slan d in Bussum u it d e d o e k e n , die h e t gevolg was \'an e e n o p zichzelf o n b e te ­ k e n d e b u re n ru z ie , w elke d e n a m e n R usland en T urkije aan d eze b u u rtje s d e e d kleven. N iet onverm akelijk!

Historische Kring “Eemnes”, jaargang 20, nummer 2, juli 1998 Zoals wel v a k er bij d eze H isto risch e K ring v in d e n we h ie r veel g e n e a lo g isc h e in fo rm a ­ tie, d ie v o o r d e E em n e sse rs zelf n a tu u rlijk z ee r in te re ss a n t is. B ijzo n d er a a rd ig is h e t a r­ tikel: Op bezoek bij de fam ilie Zeidenrijk, W akke­ rt n d ijk 104 te E em n es (a u te u rs M arijke Beel en R on van d e r S ch aaf), n ie t h e t m in st d o o r d e fraaie fo to 's d ie e r bij h o re n . Zo zien we d a t d e in d e lin g van d e voorg ev el n ie t v e ra n ­ d e rd is; d e b o e rd e rij w erd al o n g e v e e r twee e eu w en v e rh u u rd d o o r d e H e rv o rm d e D iaco­ n ie E em n es- B u iten . E en a n d e re fo to laat de lev en sb o o m b o v en d e v o o rd e u r zien , d ie v ro e g e r a lle e n o p h o o g tijd a g e n w erd g e­ b ru ik t. In d ru k w e k k e n d is h e t plaatje van d e ruim 300 ja a r o u d e b in t-co n stru c tie van e ik e n h o u t. O o k d e Z uid (a c h te r)z ijd e van d e b o e rd erij is in te re ssa n t, m et zijn stro o k p a n n e n vo o r het o p v a n g e n van regenw ater.

I'VE 16e jrg. 199S

59

Historische Kring “In de Gloriosa”, Ankeveen, ’s-Graveland , Kortenhoef, jaargang 15, nummer 3, augustus 1998 N iet lang geleden verscheen in drie delen De Briefwisseling van Pieter Cornelis Hooft uitgege­ ven d oor d r H.W. van Tricht. H ooft, vooral be­ kend als bew oner van h et slot te M uiden en Drost te M uiden, was ook Baljuw van Gooi­ land. Wij kennen hem als m ede-initiatiefnem er van de aanleg van de ’s-Gravelandse grondstukken, later buitenplaatsen, m aar ook d e ontginning van de aan G ooiland grenzen­ de “woeste g ro n d en ” had zijn aandacht. De auteur, ds. A.D. Wumkes, haalt veel uit deze brieven dat de m oeite van het lezen zeer waard is. D aarnaast bevat dit num m er van “In de Gloriosa” nog een aantal aardige plaatselij­ ke artikelen.

Vrienden van het Gooi, jaargang 1998, num­ mer 3, augustus 1998 Al eens De K luizenaar van V ilsteren g ed ro n ­ ken? Dit is een genever m et een droge af­ d ro n k en een volle m ildzachte smaak, een p ro d u ct nu d o o r een aantal O m m ense slij­ ters op de m arkt gebracht. H et is gedistil­ leerd van spelt, een zeer o ud tarweras en één van de oudste, niet veredelde graansoorten van de wereld. H et is n e t o f je een m ooie o u d e wijn h o o rt aanprijzenl H oe benieuw d ik ook ben n aar deze nieuwe ster aan h e t borrelfirm am ent, h et artikel o n d e r h e t opschrift Graaf Wichman belicht trok nog m eer mijn aandacht. De au teu r is de h eer H.A. Kos, en h et gaat over G raaf W ichm an II van H am aland, de stichter van het Jufferenstift op de Elterberg. Ik las het m et plezier en stelde m e tijdens h et lezen, eigenlijk wat verw onderd, de vraag hoe h et kom t dat in een ‘g ro en ’ blad als dat van de G ooivrienden een zuiver historisch ar­ tikel staat, terwijl “Tussen Vecht en Eem ” zich historisch n oem end, een verhaal over de Bockweitteelt in h et Gooi” opneem t! M aar zo verw onderlijk is h et eigenlijk niet. O p een gegeven ogenblik h eb b en beide bla­ den besloten de sam enw erking in een geza­ m enlijk tijdschrift te beëindigen en alleen verder te gaan. Een besluit dat ik altijd be­ 60

treu rd heb, m aar nu w aarschijnlijk moeilijk terug te d raaien zal zijn. En als m en toch eens om de tafel zou gaan zitten; e r zijn wel­ licht zelfs m e erd ere m ogelijkheden om op dat besluit teru g te kom en? M aar er m oet dan wel de zo gezegde “politieke wil” zijn.

Eigen Perk, H istorische Kring “Albertus Perk", jaargang 18, nummer 3, 1998 De aflevering w ordt geopend m et een span­ nen d verhaal van enkele H ilversum m ers die aan de dw angarbeid in D uitsland ontsnapten d o o r uit de trein te springen. H et is een arti­ kel van drie auteurs, J.B. O u d e W eernink, P.J.A. van M idden en G.J. Hofstee, o n d er de ti­ tel De sprongen vertelt van vier “treinartisten”. H et mooiste is nog d at één van h en een ver­ valst persoonsbew ijs via de o n d erg ro n d se kreeg en later zijn eigen, echte, persoonsbe­ wijs van de Duitsers terugkreeg. Dat hadden ze al die tijd zuinig bewaard en p er post netjes teruggestuurd. In 1899 stelde burgem eester G ülcher voor om de kermis af te schaffen, m aar hij zag zijn strengheid b eloond met een volksoproer; hij was gewaarschuwd. Frans Kok beschrijft dit o n d er de titel Komt het zien. A rchitect Johan A. Riesener kreeg de lei­ ding van de restauratie van de “Spijkerpandjes” in de Zuidw and van de Hilversum se Brink, al heeft architect H ans Ruyssenaars de eindverantw oordelijkheid van h et hele pro­ ject. De lezer beoordele zelf m aar wat hij van het resultaat vindt.

Historische Kring “Laren”, Kwartaalbericht, nummer 65, 1998-3 H et gaat goed m et de Kring: onlangs m eldde de vijfhonderdste d o n ateu r zich aan - de L aarder Tinus Galis m et zijn vrouw Wil - zij w erden gehuldigd m et een ritje in h et reuzen­ rad op de kermis van Laren. Waar komt de naam “Het pesthuisje” vandaan? (auteu r Bep G.L. de Boer). H et antwoord heeft gelukkig niets (e m aken m et de echte pest, m aar is h et gen >lg van een flinke pesterij tussen twee villabewoners aan de voet van het Laarderhoogt. De één gunde de an d er zijn

TVE 16e jrg. 1998

u itzich t n ie t en liet ee n huisje n e t in zijn ge­ zichtsveld bouw en. Si n o n e ’ v e ro .....!

Historische Kring “Loosdrecht”, jaargang 25, nummer 119, september 1998 In H o llan d staat ee n huis. F eiten , vragen en verzinsels ro n d d e g esch ied en is van Kasteel Sypestein (a u te u r C.G. B ogaard ). E r is al h eel w at verteld, g esch rev en en gele­ zen over K asteel Sypestein e n over d e bouw ­ h e e r J o n k h e e r C.H.C.A. ta n Sypestein. Als ro ­ m anticus liet hij zich wel ecu s d o o r zijn gevoel m eeslep en . D an w erd e r som s m e t feiten en fictie wat on zo rg v u ld ig o m g e sp ro n g e n . De afstam m ing van Sypestein is tam elijk o n ­ duidelijk, al is e r ee n olieverfschilderij d o o r N icolaes M acs g esch ild erd in 1675, w aarop C o rnelis A scanius van Sypestein, H e e r van H illegom , H e e r van S ypestein staat afg eb eeld ; h e t is een p o rtre t. Al h eeft on ze A scanius de bouw van h e t kas­ teel u it g e ld g eb rek n ie t k u n n e n v o lto o ien , hij h eeft zoveel m ogelijk g e b ru ik g em aa k t van de k en n is van d e ontw ikkeling van h e t N e d e r­ lan dse kasteel en zo to ch e e n h a rm o n isc h ge­ h eel g esch ap en .

Villa Amuda, Historische Kring “Stad Muiden”, nummer 4, september 1998 Dit n u m m e r w o rd t g eh eel gevuld m et d e ge­ sch ied en is \a n “D e H o e k ”, van 1600 lo t 2000. V oor de p e n n in g m e e ste r en h isto ricu s van de H istorische K ring, die d e tach tig reed s g ep as­ se erd is, is n og g een o p v o lg er g ev o n d en . D aar­ om h e e ft d e h e e r S.C. van Diest to ch m a a r zelf w eer de p e n ter h a n d g e n o m e n en de lan g e en uitvoerige geschiedenis van é é n van de o u d ste h u izen van M u id en m e t des zelfs bew o­ n ers beschreven.

Werinon, Historische Kring “Nederhorst den Berg”, nummer 1, september 1998 E en ju b ileu m u itg av e: d e H isto risch e K ring b e­ staat al w eer tien ja a r en in die p e rio d e is zij uit­ g e g ro eid to t e e n club die ee n d u id elijk e plaats h eeft veroverd in d e sam enleving, c o n sta te e rt

voor zitterJaapJanssen n ie t zo n d e r terech te trots. T w ee in te r e s s a n te a r tik e le n b e v a t d it n u m m e r: De buitenplaats ‘S tilh o rn ’ in Neder­ horst den Berg, d o o r Els N .G. D a m m e. D eze b u ite n p la a ts lag te n N o o rd e n van d e h u id i­ ge c a m p in g E u ro a se lan g s d e E ilan d sew e g in d e H o rn p o ld e r . O n d e r d e e ig e n a re n k o ­ m en we veel b e k e n d e n a m e n te g e n . M aar o m s tre e k s h e t m id d e n van d e v o rig e eeuw k o m t e r v e ra n d e rin g , h e t te r re in w o rd t e e n tu in d e rij, in d e 20ste eeuw w o rd e n d e h u i­ zen d ie e r n o g sta a n a fg e b ro k e n , e n d a n le e ft d e b u ite n p la a ts n o g sle c h ts in d e a r ­ ch ie v e n v o o rt. H e t tw e ed e a rtik e l is van d e h a n d van J a n B aa r Een bloeiende industrie, een rijke bron va n inkomsten, de hoepelbuigerij in Ne­ derhorst den Berg. H e t was ‘z e e r lic h te a rb e id v o o r o u d je s en k in d e r e n ', e n d a n k o m t m e n zo o m tr e n t 1880 in d e m o e ilijk h e d e n . K in­ d e r e n b e n e d e n d e a c h ttie n m o g e n h e t w erk n ie t m e e r d o e n , e n d a n b ra c h te n d e h o e ­ pels te w ein ig o p o m re d e lijk e lo n e n te k u n ­ n e n b e ta le n . O m stre e k s 1930 h ie ld d e in d u s trie o p te b e sta a n . Deze h o e p e ls d ie n d e n , n a g esch ild Ie zijn, om to n n e n bij e lk a a r te h o u d e n . De vele g rie n d b o sse n z u lle n e e n fraai g e z ic h t g e ­ w eest zijn. D e h o e p e ls w e rd e n g e m a a k t van w ilg en tak k en . U ite in d e lijk m o est h e t m a te ri­ aal uit V ian en e n o m s tre k e n b e tro k k e n w or­ d e n , o m d a t te r p laatse n iet m e e r g e n o e g g ro eid e .

Historische kijk op Weesp, Historische Kring “Weesp”, nummer 1, september 1998 E en aan ta l aa rd ig e artik ele n , d ie allen v o or zichzelf sp re k e n . M et g e n o e g e n haal ik e r één uit. D o o r d e stic h tin g TVE is o p 15 juli 1998 aan d e afg ev aard ig d en van alle H istorische K rin g en uit de reg io e e n v o o rlo p ig e H istori­ sche B ibliografie vo o r het g eb ie d T ussen V echt en E em uitg ereik t. A an d it boekw erk is 1 5 ja a r gew erkt. Als de b ibliografie h e lem aa l a f is b ied t h e t ee n overzicht van alle b o e k e n e n tijdschrifte n a rtik e le n , die o o it in d eze reg io zijn ver­ sc h e n e n . V oorlopig is h e t o p b e p e rk te schaal aan d e h isto risch e k rin g e n te r h a n d gesteld. V oor ie d ere b e la n g ste lle n d e is h et o p h e t fort O sse n m a rk t in W eesp in te zien. M.W. Jolles

TVE Uw jig. 1W S

(il

B estuur en red actie Tussen V echt en Eem Dudok Stichting, I lilversum Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting Couleur Locale, Blaricum Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “Hilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

Leden dagelijks bestuur dis Maria W.J.L. Boersen (voorzitter) A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 M.E.Th. Ku ijer (secretaris) Caliskamp 16 1251 XJ Laren 035-5334756 F.H. Bos (penningmeester) Stargardlaan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

Redactie

P.J.C. Korver, Naarden, 035-6945242 T. Kruijmer-Vos, Huizen, 035-5251713 L. Lankreyer-van Eijle, Eemnes, 035-5389198 drs K. Loeft, Laren, 035-5380474 PJ. Timmer, Loosdrecht, 035-5823412

mw C.M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor)

Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordi­ gers van:

drs Maria W.J.L. Boersen A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926

I listorische kring “Baerne” I listorische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eemnes Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren I listorische kring Loenen aan de Vecht I listorische kring Loosdrecht Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Historische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ versum Stads-en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te Naarden Stadsarchief Weesp Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland Vereniging van Vrienden van het Gooi 62

dr J.D.C. Branger ’s-Gravelandseweg 86 fl. 62 1217 EW Hilversum 035-6310288 1). Dekema Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 L.R. Huese-Rommerts (secretaris) Van Gelderlaan 74 1215 SP Hilversum 035-6219279 dr PI I.D. Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 E.E. van Mensch (voorzitter) JHB Koekkoekstraat 26 1214 AD Hilversum 035-6292826 (kantoor), 035-6234913

TVE 17ejrg. 1999

Varia

mw C.M. Abrahamse. Archivaris van het Streekar­ chief voor het Gooi en de Vechtstreek te Hilversum. Zij is ook lid van de redacties van Eigen Perk en TVE. drs ing H. Bakker (geb. 1924). Na een technische loopbaan bij een wetenschappelijk instituut heelt hij geschiedenis gestudeerd aan de Rijksuniversiteit van Utrecht met als specialisatie Sociale geschiedenis. Woont te Weesp. H.A. van Hees (geb. 1947). Geboren en getogen in Eemnes. Docent Nederlands op een middelbare school en vice voorzitter van de Historische Kring Eemnes. Publiceerde veel over Eemnes, onder andere Eemnes in grootmoeders’ tijd, Kerkstraat in Eemnes en mede-auteur van Eemnes, geschiedenis en architectuur, binnenkort te verschijnen. Woont te Eemnes. H.A. Kos (geb. 1969). Nazaat van niet-scharende erfgooiers. Grote belangstelling voor de geschiede­ nis van liet Gooi. In 1996 afgestudeerd in de Mid­ deleeuwse Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Onderwerp van de scriptie was de ex­ ploitatie van het goederenbezit van het adellijk juf­ ferenstilt te Hoog-Elten (968-ca. 1450). Centraal stond daar de vraag of het stift haar goederen op klassieke wijze exploiteerde. Hij is thans werkzaam als wetenschappelijk mede­ werker bij het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen. Livia Lankreyer-van Eijle (geb. 1951). Geboren in Am­ sterdam, opgegroeid in Loosdrecht en vanaf 1972 ingeburgercl in Eemnes. Toen de kinderen klein waren MO-Geschiedenis gestudeerd. Vanaf 1986 voorzitter van de Werkgroep Klederdrachten Eem-en Gooiland en vanaf 1996 lid van het DB van de Stichting TVE. Se­ dert 1986 werkzaam bij het Dudok College, eerst als docent Persoonlijke Maatschappelijke Vorming, van­ af 1995 in managementfuncties. Reedsjaren actief in de Partij van de Arbeid.

Verantwoording illustraties (waar niet bij afbeelding vermeld) Omslag, titelpagina, p. 8: Goois Museum Inventaris archief Zandpad: illustraties uit de inventaris, uitgegeven door het Gemeentearchief Weesp Waterbeheer: p. 20, 28 Archief Drecht & Vecht p. 21 Archief hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht p. 22 Archief Horstermeerpolder p. 23 Archief hoogheemraadschap Amstelland p. 24, 27 Verzameling hoogheem raadschap Am­ stel, Gooi en Vecht p. 25 Foto Wim Salis, Archief DWR p. 29 Archief DWR p. 31 Archief hoogheemraadschap Drecht 8c Vecht p. 32 Archief hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk Haven Bussum: p. 37, 38 Goois Museum Watertorens: illustraties uit het rapport ‘Watertorens in NoordHolland’, uitgegeven door het Bureau Monumen­ ten en Archeologie provincie Noord-Holland TVE p. 50

Foto mw. E. Scheltema-Vriesendorp

Goois Museum p. 57,58 Foto’s Jan Volland

Gijs C.L. Vlamings. Coördinator Landelijke Werk­ groep Steentijd / lid van Naerdincklant.

TVE 17e jrg. 1999

63

FLAVA art gallery

si’i f r W i ' ’

t & .r .

“Gooiersgracht”, 45 x 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst ♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie ♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties Werken van o.a.: C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer, J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe, D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen, G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.

Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00 vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 2 1 .0 0 /zaterdag: 13.00 - 17.00 Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50 64

TVE 17e jrg. 1999

Uitgeverij Verloren Praten als Brugman l J t w e i d d v . n een

Q •S P

N i c o L e t t i n c k , Praten als Brugman. De wereld van een Ne­ derlandse volksprediker aan het einde van de Middeleeuwen vv 5, 80 blz., ingenaaid, geïllustreerd, isbn 90-6550-445-1, ƒ19,90

ijl

De uitdrukking ‘praten als Brugman’ is ontleend aan het optreden van de Nederlandse volksprediker Jan Brugman (circa 1400-1473). Deze franciscaner monnik reisde in de vijftiende eeuw stad en land af om de mensen op te roepen een eenvoudig christelijk leven te leiden. In zijn gloedvolle preken sloot hij aan bij de belevingswe­ reld van gewone mensen. Juist daarom was hij in zijn eigen tijd een gevierd man, maar werd hij in de geschiedschrijving al spoedig als een dweper of volksmenner afgeschilderd. Nico Lettinck, docent geschiedenis aan de Christelijke Hogeschool Windesheim te Zwolle, plaatst de persoon Brugman in de con­ text van zijn tijd. Hij beschrijft zowel de inhoud van Brugmans preken als zijn wereldbeeld, waarin het lijden een belangrijke plaats innam. Dit thema werd door Brugman voorbeeldig uitgewerkt in zijn levensschets van de heilige Lidwina van Schiedam. Een schets van de vaderlandse beeldvorming over Jan Brugman be­ sluit dit boek. Nederlands.? volksprediker aan heleinde #

De hongerwinter D a v i d Ba r n o u w , De hongerwinter vv 6, 88 blz., ingenaaid, geïllustreerd,

isbn

90-6550-446-X, ƒ19,90

De hongerwinter is decennia lang de metafoor geweest voor al het kwaad dat de Duitsérs de Nederlanders gedurende de Tweede We­ reldoorlog hebben berokkend. De nadruk op die winter van 19441945 doet echter geen recht aan de complexe omstandigheden waarin Nederland zich gedurende de oorlogsjaren bevond. Zo hebben de zuidelijke, oostelijke en noordelijke provincies geen 11 '." Jvl* v r ... * I echte hongerwinter gekend. Maar ook in andere opzichten kun­ nen vraagtekens worden geplaatst bij de hongerwinter als beeldbepaler van vijfjaar oorlog en bezetting. Moest de ellende van de randstedelijke honger de schaamte over de deportatie van en moord op de Neder­ landse joden wegnemen? In dit boek beschrijft David Barnouw, werkzaam bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, de levensomstandigheden van Nederlanders gedurende het laatste oorlogsjaar. De reeks Verloren Ver le de n . G edenkwaardige m om en ten en figuren uit de vaderlandse ge sch ie ­ denis biedt algemene, geactualiseerde informatie over de unieke geschiedenis van Nederland aan een breed, in het ver­ leden geïnteresseerd publiek. In ieder deel staat één spraakmakende gebeurtenis o f persoon uit de Nederlandse geschie­ denis centraal. Het onderwerp wordt pakkend beschreven en in een bredere context geplaatst, waarbij onder meer aan­ dacht besteed wordt aan het algemeen historische kader, de historische canon en beeldtraditie en de huidige stand van het historisch onderzoek. Jaarlijks verschijnen vier delen; ze kosten per stuk ƒ19,90. In 1998 verschenen: Ha ns T e it l e r , De opstand der‘Batavieren’, w 1, 86 blz., ISBN 90-6550-441-9 Marijke Hui sm an , Mata Hari (1876-1917): de levende lecjende. w 2, 85 blz., isbn 90-6550-442-7

Petra Dreiskamper , ‘Redeloos, radeloos, reddeloos’. De geschiedenis van het rampjaar 1672. w 3,90 blz., isbn 90-6550-443-5 Wouter Kloek , Een huishouden van Jan Steen. W 4 ,94 blz., isbn 90-6550-444-3 Postbus 1741,1200 bs Hilversum | Larenseweg 123,1221 cl Hilversum | t 035-6859856 | F 035-6836557 | verloren(a)wxs.nl | www.verloren.nl | Onze boeken zijn verkrijgbaar in de erkende boekhandel. Bij directe bestellingen wordteen bijdrage in de verzendkosten in rekening gebracht.

—

3?o Idler Zandrirv'm

om~w

Oa^ K ev«

v

B

v

1

IS' \ ' ! HE r

>x t

e

MK R Malen

A /e t i y

I

i <13

j

yi J c N r/s v>ls x /b ' Vrviir t

A n k e v: V* | C / R Xè’l/'TSJV

o id* ..J ■ : w rA

£,a s m

,

TTA5>

i

r a

j SM K

KR Mi : R Lf

Vre.landt

.‘$YT -r*^ cJt^ f

\

C lê iit.

'tU'fldC-

i 'i'UE2—:

R

: f e 2 & rkk. f ....... | -i > : j

'•

r *

> ^

tf* ^

É R •■

f'

¥ ** *js-

.................

-

• ^

' p

< * /,■ „.

•' -*•-*.”/

K ortchcwi

3 “ “T llir,,%*1 .

R5--

■

«». S K

••■

.