Tussen Vecht en Eem IWHS* i!">* umm -.. T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis. Ë l S V v VH - * gf ü. l&im. TVE 16e jrg. nr

TVE 16e jrg. nr. 1, februari 1998

Tussen Vecht en Eem

mm '*’• ■* ■i!">*

Ë lS V v mm

,

■t

•

-

£

VH - * gf ü

l&iM

IWHS* ■umm

' '■-1

■-

.

j

..

T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

GOOIS MUSEUM

/»lon5\

Stichting tot bevordering van de belangen van “H et G oois M useum ” te H ilversum .

O ntw ikkelingen gaan snel. Een deel van wat e r vorig ja a r nog was, is dit ja a r al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de K erkbrink is niet te geven; wij allen k u n n en ons nog levendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de lagere schooljeugd van over tien ja a r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. H et is één van de taken van h et Goois M useum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun hard nodig. Als do n ateu r van h et Goois M useum verleent u deze steun en w ordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van het m useum. De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij h et Goois Museum, telefoon 0356292826. U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testam ent. U k unt kiezen u it twee form u­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algem een n u t en betaalt d aard o o r m in d er (slechts 11%) o f zelfs in h et geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornem ens b en t een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast. M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan w ordt u verzocht schriftelijk contact op te nem en m et het bestuur van de Stichting, p er adres Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 16e jrg. nr. 5, fe b ru a ri 16118

Tussen V echt en E em Tijdschrift voor regionale geschiedenis

■-

. ;v" :> '■ r;.p -;.i* P

-V• . '

SL v'\

' ' 3£: •’■

V/ ■ ■ 'i&BS ;w . „

i

, r=s«*ï_

^-3Ks=s

U itgegeven d o o r de S tic h tin g Tussen V echt en Eem

Colofon

Inhoud

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem. I Iet tijdschrift verschijnt 3 maal p e r ja a r als “gew oon” n u m m er (48 pagina’s) en éénm aal p e r ja a r in de vorm van een du b b eln u m m er (96 p ag in a’s) d at gewijd is aan één van de gem eenten bin n en h et w erkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 1997 was dat de gem eente L oosdrecht.

H a n s G o d d ijn C o r d e G ro o t (1914-1993) We zijn ee n w aarach tig klavier m e e s te r rijker!

H e t n o ta ria a t te N a a rd e n 1728-1748

16

De Stichting TVE is een sam enw erkingsverband van m eer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor h et beh o u d van cultuur- his­ torische en karakteristieke w aarden. D onateurs van de Stichting TVE ontvangen h e t tijdschrift gratis.

H e n k S chm al S te d e lin g e n in h e t G ooi V estiging van d e zev e n tie n d e to t d e tw intigste eeuw (o v e rd ru k Amstelodamum 84-4 (1997))

21

Internetsite: http://w w w .tref.nl/hilversum o n d e r zaken D o n atie/ab o n n em en t D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL H uizen, 0355251713 F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 0356941382 Voor opgave als d o n ateu r kunt u ook gebruik m aken van h et A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum. De m inim um d onatie bed raagt ƒ27,50 per jaar. G iro rek en in g n u m m er Postbank 3892084.

3

M arijke R itsem a

De notariale praktyck

A ctiveiteiten S tich tin g T u sse n V echt e n E em O p e n d a g B laricum , 16 m ei 1998 TVE o p In te rn e t T w eede c o n c e rt G ooise c o m p o n iste n

31

T V E -aktiviteitenoverzicht

37

G o o is M useum

38

U it d e tijd sc h rifte n

40

A ctu aliteiten

44

B e stu u r e n re d a c tie T u sse n V echt e n E em

46

Varia

47

Extra num m ers van h e t tijdschrift te bestellen o n d e r A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije e n ­ veloppe). Redactie E.E.van M ensch (voorzitter), L.R. H uese-R om m erts (se­ cretaris), mw C.M. A braham se, drs Maria W.J.L. Boersen, drJ.D .C . Branger, I). D ekem a en d r P.H.D. L eupen. R edactieadres Van G elderlaan 74, 1215 SP Hilversum , 035-6219279. Inleverdatum voor h et volgende n u m m er is uiterlijk 1 m aart 1998. Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum D ruk Drukkerij Spieghelprint, Bussum ©TVE 1998. G edeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stem m ing van h et redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

2

Omslag: H ooge V uursche, foto Fred Q uené, ca. 1920. Titelpagina: Spandersw oud m et hou ten brug, foto Fred Q uené, ca. 1920.

TVE 16e jrg. 1998

C or de G ro o t (1914-1993) We zijn een waarachtig klaviermeester rijker! H a n s GodcUjn

{De Tijd, 28- 11- 1936 )

W ie de vele p lak b o ek e n m e t a rtik e len en re ­ censies van C o r d e G ro o t n ale e st, k o m t onw il­ lek eu rig to t d e conclusie d a t h e t leven van d eze N e d e rla n d se pianist é é n v o o rtd u re n d sp ro o k je was. V anaf je u g d ig e le e ftijd c o n ce r­ ten geven, de hele w ereld zien en overal b e ju ­ b eld w o rd en , w at wil iem a n d n o g m eer? M aar h e t leven van een m e e sterp ia n ist, d ie o p h et h o o g te p u n t van zijn c a rriè re d e m ach t over zijn re c h te rh a n d kw ijtraakte en om zijn gezin te o n d e rh o u d e n m u ziek reg isseu r bij d e N R U w e rd ,.w a s in veel o p z ic h te n b e slist g één sp ro o k je. C or d e G root, die op 7 ju li 1914 in A m ster­ d am w erd g e b o re n , h a d het p ia n o sp e le n van g een v reem d e. Zijn v ad er was, zoals De G ro o t h et /.elf u itd ru k te , e e n h artsto c h te lijk am ate u rp ian ist, “Hij zong ook g ra ag ”, v erte ld e De G ro o t in 1985 tijdens een interview aan de to en m alig e h o o fd re d a c te u r jacq. A. d e Hey van h et tijdschrift Pianow ereld , “en hij h eeft m ijn eerste p ro b eersels b e g e le id .” O p tien ja ri­ ge leeftijd w erd C or d e G ro o t leerlin g van Eg­ b e rt V een, e en pian ist van d e AVRO: “Aan h e m is h e t ook te d a n k e n dat ik o p d e rtie n ja ­ rige leeftijd op h et A m sterd am s C o n serv ato ­ rium b en gaan stu d e re n bij U lfert S chults”, al­ dus De G root, die stu d ie g e n o o t was van G e­ r a r d H e n g e v e ld e n G e o rg e van R en esse. “Schults was d an o o k d e m an d ie mij helem aal n a a r m ijn plaats b rach t in h e t n a tio n a le en in­ te rn a tio n a le m uziekleven. M ijn solo-exam en d e e d ik (cum laude) in 1932. D aar kwam o n ­ d e r m e e r een u itv o erin g van m ijn eig en eerste p ia n o c o n c e rt in Kis g ro o t - o p g e d ra g e n aan U lfert S chults - aa n te pas, w an t ik h a d co m ­ positie g e stu d e e rd bij Sem D resd en , o o k e e n m an die ik m ijn h ele leven d a n k b a a r zal blij­ v e n .” In se p te m b e r 1934 sp eeld e C o r d e G ro o t zijn p ia n o c o n c e rt weer, n u tijd en s e e n o p e n b a a r

fe e stc o n c e rt in d e A m sterdam se B achzaal. M u zie k re ce n sen t K. d e Jong van h e t H aarlem sch D agblad sc h re e f e r o p 17 se p te m b e r o n d e r m e e r over: “M aar h e t eigenlijke glans­ p u n t van d e n avond was d e u itv o erin g van het d o o r C o r W. d e G ro o t g e c o m p o n e e rd e p ia n o ­ c o n c e rt, w aarin d e jeu g d ig e c o m p o n ist zelf op e m in e n te wijze d e b rilla n t g esch rev en klavierpartij sp e e ld e .” De re c e n s e n t lie t zich o o k lo­ v e n d u it over d e co m p o sitie zelf: “S om m ig en zullen m isschien d e n jo n g e n k u n ste n a a r e e n g e b re k aan m o d e rn ite it verw ijten; a n d e re n zullen zich m e t mij v e rh e u g e n in e e n w erk d at, m o d e rn e h a rm o n isc h e en in stru m e n ta le m id d e le n n ie t p rin c ip ie e l ontw ijk en d , m elo d i­ sche k rach t, z a n g e rig h e id e n w e llu id en d h e id n ie t v ersm aad t, m a a r in te g e n d e e l een rijkdom d ie r fa c to re n to o n t, als m e n in e e n w erk van e e n d e r jo n g e re n zeld e n a a n tre ft.” De loven­ d e w o o rd en zijn e c h te r n o g n ie t u itg ep u t: "H et m o g e d an 'o u d e rw e tsc h ’ zijn - in o n zen tijd w o rd t iets gauw o u d erw etsch g e n o e m d e r zit in elk geval m u ziek in. En van h o e wei­ n ig m o d e rn e com posities kan m e n d at in o p ­ re c h th e id bew eren! E r zit m é é r in: e en m ees­ terlijke b e h e e rs c h in g van d e v o rm e n en van d e in stru m e n ta le , zoowel o rk estrale als pianis­ tische effecten en m o g elijk h e d en , e e n wijze z elfb ep erk in g d ie ons d e m o o iste p e rsp e c tie ­ ven o p e n e n , m its d e k u n ste n a a r e r in slage zich zelf te b lijven.” O ver d ie eerste p e rio d e v erteld e C o r d e G ro o t zelf: “D e p ers steld e zich b e p a a ld n ie t afstand elijk en afw ach ten d op. In te g e n d e e l, m ijn spel w erd g e p rez e n m e t alle b esch ik b are su­ p erlatiev en . D aar sc h ro k ik eigenlijk e e n b e e t­ j e van, m a a r h e t w'as m o o i m e e g e n o m e n . Ik w erd g evraagd e n w éér gevraagd. Ik sp eeld e o o k al snel m et d e b e k e n d e sym fonie o rk esten . O o k h e t b u ite n la n d gin g b e lan g stellin g aan de d a g leg g en en zo is het allem aal g ek o m e n . E en v o o rsp o ed ig e c arrière. D at m ag ik n a al d ie ja-

TVE lóejrg. 1998

3

ren wel zeggen. Ik speelde niet grote frequen­ tie in N ederland en ik m aakte grote concert­ reizen tot in de engste landen. Altijd was ik er op uit om noviteiten te lanceren. 25 N eder­ landse com ponisten droegen in totaal 45 com ­ posities aan mij op. B uitenlandse com ponisten bleven echter niet achter, m et als resultaat dat ik onnoem elijk veel w ereldprem ières voor mijn rekening heb genom en. En dan was er na­ tuurlijk ook altijd nog het ijzeren reperto ire.”

W enen Cor de G root heeft éénm aal in zijn leven deel­ genom en aan een pianoconcours, het Inter­ nationale Pianisten Concours 1936 in W enen. “Ik b ehoorde toen tot de laureaten, samen m et de Russen Emile Gilels en Jacob Flière”, vertelde hij aan Jacq. A. de Hey. Die Russische jongens w aren eigenlijk in het voordeel, want ze waren al een m aand vóór het concours in W enen ‘om aan het klim aat te w ennen’. Ook waren ze e r achter gekom en dat je beter geen Ravel kon spelen, w ant dat kostte punten. Dat kwam om dat de éénarm ige pianist Paul Witt­ genstein in de ju ry zat en die had net van Ra­ vel een proces aan zijn broek gekregen. Dan was er nog iets dat de Russen wisten en wij niet. Er waren m e erd ere concertvleugels, waar o n d er een Steinway en een Bösendorfer. Vrij naar keuze. Wij onw etende H ollanders kozen de Steinway en dat m et een behoorlijk aantal rasechte W eners in de jury, die pal ston­ den voor de Bösendorfers die in h un bloedei­ gen stad w erden vervaardigd. O ok W ittgen­ stein was trouwens een Wener. De Russen za­ ten intussen braaf op een B ösendorfer te spe­ len en wierpen schijnheilig verliefde blikken op dat instrum ent. O ndanks deze handicaps kreeg ik een bijzonder hoge notering...en van W ittgenstein het speciale verzoek om ‘J eux d ’ea u ’ te spelen...van M aurice Ravel. Toen brak m 'n klom p.” Cor de G root haalde de vijfde prijs in We­ nen. Flière werd eerste en Gilels tweede.

V ijfd e van B eethoven Wat h et ijzeren repertoire betreft loopt het Vijfde P ianoconcert van Ludwig van Beetho­ 4

ven als een ‘rode d raa d ’ d o o r De Groots le­ ven. Want zeker is dat hij van de zeer vele con­ certen die hij speelde, 'H et Vijfde’ verreweg het m eest heeft uitgevoerd. De voor h et pu­ bliek bekendste opnam e van dit pianoconcert is die van 23 novem ber 1951 m et h et Residen­ tie O rkest o n d e r Willem van O tterloo. Deze Philips opnam e is n ad erh an d vele m alen op andere (Philips) labels heruitgebracht. Ver­ heugend is d at de originele opnam e in okto­ ber 1997 voor h et eerst op CD is uitgebracht in de nieuwe serie Dutch Masters' (Philips Classics 462076-2). De eerste o p en b are vertolking van Beetho­ vens Vijfde d o o r Cor de G root is volgens de recensies in m aart 1935 geweest, tijdens h et 14e U.S.O. Volksconcert, "waar Willem van O tterloo, de jonge 2e dirigent van h et U.S.O., weer met sterk talent een mooi program m a leidde”, aldus de NRC. “Vervolgens h o o rd en wij een nog jo n g e n N ederlandschen pianist, Cor de G root Jr., die een opzienbarend-voldragen vertolking gaf van Beethovens 5e pianoconcert.” De niet m et naam genoem de recensent schrijft verder: "Want dat wij h ier m et een d er m eest-belovende jonge reproducenten te doen hebben, staat o.i. vast. Een so­ nore aanslag gaat bij hem gepaard aan een virtuoze, heldere techniek en last n o t least aan een grote muzikaliteit. Bovendien verstaat hij u itn em en d de kunst zijn bedoelingen 'over h et voetlicht’ te brengen." De recensent van h et U trechts Nieuwsblad, J. Romijn, noem de h et optreden van ‘de jo n ­ ge - en voor onze stad althans o n b ek e n d e’, pianist Cor de G root, een aangenam e verras­ sing: ' Een verrassing, hoewel dit prachtige en veel techniek eischende concert in geen concert-seizoen zal o n tbreken en hoewel we het m enigm aal d o o r verm aardheden h ooren spe­ len.” En dan volgen de uitvoeringen ervan elkaar steeds sneller op, m aar in 1937 staat ook h et pianoconcert in e klein van Frédéric Chopin op het program m a. In januari 1937 speelt De G root dit concert m et het U trechts Stedelijk O rkest o n d er Willem van O tterloo en weer volgen vele lovende recensies. De pers schrijft o p 25 januari: “W anneer Cor de G root zoo doorgaat, kan hij een pianist w orden van in­ ternationale reputatie. Zijn succes was dan ook p h en o m en aal.”

TVElóejrg. 199S

bliek in v e rru k k in g b ra c h t en d aarb ij d o o r C o r d e G ro o t o p z o o ’n b e g rijp e n d e e n m ar­ k a n te wijze ter zijde w erd g e sta an .” H et NRC n o e m d e F e ld e rh o f e e n vitaal violist (Jan Fel­ d e rh o f v ierde in se p te m b e r 1997 zijn 90e ver­ ja a r d a g in g o e d e g e z o n d h e id ); zijn to o n is d o o rg a a n s d o o rg lo eid van een e d e le passie.” O v er d e pian ist sch reef dezelfd e re c en sen t o n ­ d e r m eer: “C o r d e G ro o t h e e ft e e n volm aakte te c h n ie k e n d aarb ij ee n gew eldig te m p e ra ­ m e n t, w a a rd o o r zijn spel van e e n m e esle p e n d élan w o rd t d at o n w e e rsta an b a a r is.”

Cor de, (Wool in 1939, 25 jaar oud.

Tussen alle ‘g ro te ’ c o n c e rte n d o o r g a f C o r d e G ro o t o n te lb a re recitals en ‘piano-avond e n ’ in d e m eest u ite e n lo p e n d e p laatsen en locaties van N e d erlan d . In die p e rio d e was hij o o k te v inden in diverse m id d e lb a re sch o len e n colleges in h e t k a d er van een reeks ‘paedag ogische c o n c e rte n ’ die w aren op g ezet d o o r d e uit D uitsland g e ë m ig e e rd e F ranz A u frich t o n d e r d e naam ‘Een U u r M uziek’. H ie rv o o r tra d e n veel b e k e n d e m usici o p , zoals o.a. Jaap Stotijn, Rosa Spier, H e rb e rt B arw ahser e n P iet L entz, om zo o o k de v ersch illen d e in s tru m e n ­ ten te laten h o re n . O p 9 april 1937 sp eeld e C o r d e ( Iro o t m et het S trijktrio P asq u ier in co n certzaal ‘H a m d o rff’ te L aren en en k e le d a g e n d a a rv o o r sam en m e t de B ussum se violist e n c o m p o n ist Jan Feld erh o f, in h et B ussum se K u n stce n tru m , w er­ ken van Bach, Reger, C h o p in en F ranck. De re c e n s e n te n van h et ‘H an d e lsb lad ....... h e t G o o i' e n h e t NRC kw am en w eer m et p ra c h ti­ ge recensies: “M aar vooral, d a a r was hel so b e­ re, in g e to g e n vioolspel van e e n k u n ste n a a r als Jan F eld erh o f, die d o o r zijn p ra c h tig e hersch cp p in g sk u n st het, helaas n iet talrijke p u ­

B eeth o ven s V ijfde P ia n o co n c e rt w ordt in m id ­ dels steeds v aker g esp eeld . B ijvoorbeeld o p 0 juni 1937 m e t h e t O m ro e p o rk e st o n d e r Nico T re ep v o o r d e Avro, o p 2 au g u stu s 1937 m e t h e t R esid en tie O rk e st o n d e r Ignaz N e u m ark in liet K u rh au s e n o p 26 se p te m b e r 1937 zelfs m e t h e t ( lo n ccrlg cb o u w O rk est o n d e r E d u a rd van B ein u m . Met tu sse n d o o r w eer 'p aed ag o g ische c o n c e rte n ’ d o o r vrijwel g e h e el N e d e r­ land. “H et sp elen g in g h e m o o k h eel gem ak ­ kelijk a f ’, v erteld e ee n s een collega-m usicus over C o r d e G ro o t. “B o v en d ien was hij e en g o e d p o d iu m fig u u r m e t een re sp e ct afdwing e n d , b e h e e rst g ed rag . H et kostte h e m welis­ w aar e n o rm veel zelfdiscipline, m a a r d a t kon hij o p b re n g e n . Hij sp eeld e o p e en gegeven m o m e n t alle g ro te c o n c e rte n .”

T ou rn ee ( lor de G ro o ts' p o p u la rite it n am m et e e n sn el­ tre in v a art toe. In 1938, 24 jaar o u d , w erd hij g evraagd voo r een to u rn e e d o o r N ed erlan d sIn d ië. “E r zijn voorts o n d e rh a n d e lin g e n g a a n ­ d e v o o r een o p tre d e n in Zuid-A m erika en (in aan slu itin g m e t N ed e rlan d sT n d ië ) A ustralië. C o r d e G ro o t zal v o o rjaar 1939 v o o r deze g ro o te k u nstreis v e rtre k k e n ”, zo lu id d e h e t b erich t flat vrijwel alle g ro te N e d e rla n d se k ra n te n a fd ru k te n . O p 6 ju n i 1939 v e rtro k hij, in m id d els h o o fd ­ le ra a r aan h e t K oninklijk C o n serv ato riu m in D en H aag, m et d e KI.M v o o r zijn co n ce rtre is n a a r N ed e rlan d s-In d ië (to en n o g vijf d ag en v lieg en ). Hij g a f m e e r d a n v eertig c o n c e rte n , a c h te re e n v o lg e n s in B an d o en g , Batavia, Soerabaja, M alang, B an d o e n g , Batavia, S oerabaja, Batavia, S e m ara n g en M edan. “Bij zulk een

TVE 16ejrg. 199S

5

spel zwijgt d e critiek stil”, sc h re e f ee n recenc e n t n a a r aa n le id in g van d ie c o n c e rte n . O p 27 augustus k e e rd e C or d e G ro o t m e t d e DC-3 ‘W ielew aal’ (PH-ALW) van d e KLM te ru g o p S chiphol. N auwelijks 24 u u r la te r w erd hij, vanw ege d e m obilisatie, o p g e ro e p e n vo o r m i­ litaire d ienst. D eso n d an k s b le e f e r tijd v o o r c o n c e rte n , getuigt' de vele recen sies uit die p e rio d e vlak v o o r de T w eede W ereld o o rlo g . E én van d e h o o g te p u n te n is zijn o p tre d e n m e t h e t R esid en tie O rk est o n d e r d e to e n al zeer b e ro e m d e d irig e n t C arl S c h u ric h t o p 8 o k to b e r 1939 in D en H aag en d at w erd o p 18 ju li 1940 h e rh a a ld in h e t K urhaus. N aast zijn vele o p tre d e n s b le e f C o r d e G ro o t c o m p o n e re n . O p 30 n o v e m b e r 1938 sp ee ld e hij h e t v o o r d e eerst zijn tw eede p ia n o c o n c e rt (in G g ro o t) e n ook h e t d e rd e h a d hij in m id ­ dels g eschreven. O ver d e e e rste u itv o e rin g van h e t tw eede c o n c e rt sc h re e f h e t A lg em een H a n d e lsb la d o n d e r m eer: “D e c o m p o n ist, die zelf aan d e n vleugel zat, k o n c o n sta te e re n d a t zijn w erk zeer in d e n sm aak viel. Hij w erd ver­ sch illen d e k e e re n te ru g g e ro e p e n , h a d b lo e ­ m en in o n tv an g st te n e m e n e n liet h artelijk (d irig en t Frits) S c h u u rm a n e n h e t o rk est in zijn succes d e e le n .” O p 30 ja n u a r i 1941 g in g D e G roots C o n c e rt voor twee h o b o ’s in p re m iè re ; e e n c o n c e rt d at hij o p d ro e g aan de N e d e rla n d se h o b o ïste n J a a p en H a a k o n Stotijn. K o rt d a a rn a , o p 20 april, g in g zijn C o n c e rt v o o r F luit en O rk e st (g e c o m p o n e e rd in o k to b e r 1940) in p re m iè re in d e L eidse S tadsgeho o rzaal. Solist Jan P rins (1899-1962) en h e t R esid en tie O rk est sp eel­ d e n ‘o n d e r leid in g van d e n c o m p o n ist’. H e t c o n c e rt w erd o p 30 ap ril h e rh a a ld in h e t G e­ bouw v o o r K u n sten e n W e te n sc h a p p e n in D en H aag.

T w eed e W ereldoorlog T ijd en s e e n g ro o t d eel van d e T w eede W ereld­ o o rlo g b le e f C or d e G ro o t a c tie f als pianist. De recensies lo p e n to t n o v e m b e r 1944 e n b e ­ g in n e n w eer in o k to b e r 1946. V anw ege ee n v e ro o rd e lin g d o o r d e ‘E e re ra a d vo o r M uziek’ m o c h t De G ro o t n a d e o o rlo g aanvankelijk tien ja a r n ie t m e e r o p tre d e n . D at d eze beslis­

6

sing in 1946 w erd te ru g g e d ra a id staat in vrij­ wel alle N e d e rla n d se k ra n te n van d ie d ag en . E én d aarvan zegt o n d e r m eer: “S inds m e e r d a n een jaar h e b b e n wij v o o rtd u re n d gew ezen o p d e e n o rm e b lu n d e rs d ie d o o r diverse Eerera d e n zijn g e m aa k t e n h e t m isd ad ig e van k u n stzuiv erin g d o o r le e k e n re c h tsp ra a k a a n ­ g e to o n d .” H e t artikel vervolgt, n a e e rst een a n d e re b lu n d e r aan d e kaak te h e b b e n ge­ steld, m et: “C o r d e G ro o t, d e v o o rn aam ste jo n g e pian ist van ons lan d , was d o o r b o v en g e­ n o e m d e n E e re ra a d v o o r T IE N ja r e n uitgeslo­ ten. D e C e n trale E e re ra a d sp rak h e m vrij. De e m in e n te gaven van deze g ro o te p ian ist zijn dus ten o n re c h te a n d e rh a lf ja a r aan ons volk o n th o u d e n .” H et P aro o l van 14 o k to b e r gaat wat n a d e r o p d e a c h te rg ro n d e n in: “De C en ­ trale E e re ra a d h e e ft in h o o g e r b e ro e p de u it­ sp raak van rle E e re ra a d v o o r M uziek v ern ie­ tigd en b e p a a ld d a t e r te zijnen (C o r de G ro o t) aan zien g e e n te rm e n zijn to t h e t n e ­ m e n van m a a treg e len . Hij h e e ft e e n verw ant, d ie als a g e n t van d e S ecret Service g e d u re n d e d e b e z e ttin g b elan g rijk o n d e rg ro n d s w erk ve r­ rich tte , in o verleg e n n a afsp raak m e t dezen , willen b e sc h e rm e n , m e t h e t o o g m e rk d e n b e­ z e tte r o p een d w aalsp o o r te b re n g e n , w aar­ d o o r d e b e ro e p s u ito e fe n in g g erech tv a a rd ig d k o n w o rd e n g e a c h t.” D o o r te blijven w erk en wist C o r d e G ro o t d e levens van zijn m o e d e r e n stiefv ad er (die H e t P aro o l m e t ‘v erw an t’ om schrijft) te re d d e n . B eid en w erd en g e a rre ste e rd m a a r d e v ero o r­ d e lin g ‘d o o d stra f’ is n o o it u itg ev o erd . O v er die E e re ra a d v o o r M uziek is overigens a n n o 1997 h et laatste w o o rd n ó g n ie t g esp ro ­ ken. In een artik el over H e n k B adings (Vrij N e d e rla n d 20 se p te m b e r 1997), d ie in de o o r­ log o o k ‘fo u t’ zou zijn gew eest, kwam w eer de E e re ra a d ter sp rak e. E en lez e r re a g e e rd e d a a r e n k ele w eken la te r alsvolgt op: “Ik m o e t L éo n S c h o en m ak ers (VN, Vrije T rib u n e ) tele u rste l­ len: e e n b e w o n d e ra a r van B adings b e n ik h e ­ laas n iet, zijn co m p o sities zijn mij o n b e k e n d . H et o n d e rw e rp van m ijn o n d e rz o e k is ‘D ans en B allet in d e reg io ’s-G ravenhage tussen 1900 e n 1945’. U ite ra a rd h o o rt d a a r h et K oninklijk C o n serv ato riu m o o k bij. T ijd en s h e t o n d e r­ zoek in h e t a rc h ie f van h e t co n se rv a to riu m (Al­ g e m e e n R ijksarchief, Z uid H o lla n d ) kwam ik in c o n ta c t m e t prof. d r H .E. Reeser. Deze ver-

TVE lóejrg. 1998

Emile Gilds (links) en Cur de Groot, juryleden bij het Gom ours Reine Elisabeth in Brussel, als vrienden onder elkaar

telde' mij op 27 april 1992 o n d er m eer het vol­ gende: 'Ik heb in de E ereraad voor Muziek ge­ zeten, m aar ik ben er na de tweede zitting uit­ gegaan. Ik vond het een volkomen willekeuri­ ge zaak. Er was geen onderbouw ing, geen m a­ teriaal en een heleboel van horen zeggen. Ik dacht: als wij z.o gaan beginnen kunnen we hall N ederland wel op gaan pakken.’ Wellicht kan deze uitspraak Léon helpen bij het vorm en van een g enuanceerder beeld van de situatie zodat hij niet klakkeloos alles aan­ neem t wat er ‘geboekstaafd’ is. PS. Direct na de oorlog is Badings geschei­ den en hertrouw d met Hetty Tukke, die hij als secretaresse op het conservatorium had leren kennen. Haai vader zat in het verzet.”

Carnegie Hall Na de oorlog w eid Cor de Groot m eteen weer veel gevraagd, getuige de recensies die er uit

die periode bestaan. W ant vergeten was m en hem beslist niet. De Nieuwe C ourant ver­ w oordde dat op 2f> april 1947 als volgt: “Maar een tweede vertolker als Cor de G root bestaat er niet, zoó virtuoos, zoo bezield, m et zoveel geest en begrip.” In de G roene A m sterdam m er van 18 ja n u a ­ ri 1947 gal Matthijs V erm eulen (N ederlands com ponist 1888-1967) een interview, waarvan onderstaand fragm ent is te vinden in diens biografie ‘D oor h et geweld van zijn verlangen’ (Ton Braas, De Bezige Bij biografie 1997). “H et gaf V erm eulen voldoening om vast te stellen dat er o n d er de ware kunstenaars ook veel N ederlanders waren. Een vergelijking trekken tussen de A m sterdam se situatie van het m om ent en die rond 1920 zag hij als een belangrijke vooruitgang. Kon destijds alleen Dirk Schafer zich m eten met de buitenlandse sterren, nu was het voor V erm eulen niet m oei­ lijk om N ederlandse pianisten te noem en van het allerhoogste, internationale niveau: Ge-

TVE lóejrg. 1998

7

HET

RESIDEJfTIE-ORKEST i B I Z O E i r 10 40 —1041

Z O N D A G 2 0 A P I L 1 9 4 1 , 1 4 , 3 0 UUR IN DE S T A D S G E H O O R Z A A L T E L E I D E N

ZEUBE ABOm VEM EITI€OIÏ€ EK T Dirigent:

F R IT S SCHIUJKM AN

Solist: JAS PBISS

Fluit

1. J oh. W agenaar (1862). „Elverhöi” symphonisch ge­ dicht vrij naar een Oud-Deensche sage 2. C.

de

G ro o t

I.

Allegro

II.

Improvisatie

III.

Finale: Presto

(1914). Concert voor Fluit en Orkest

Allereerste uitvoering onder leiding van den componist

3. A. Dvorak (1841—1904). Vijfde symphonic in e-moll op. 95 (Uit de Nieuwe Wereld) I.

Adagio

II.

Largo

—

allegro vivace

Ul> Scherzo IV.

Allegro eon fuoco

INTEEKENBILJET VOOR DE ABONNEMENTS­ CONCERTEN S e i z o e n 1941/42 bevindt zich in dit programma.

Programma va n het Zesde Abonnementsconcert met de eerste uitvoering van Cor de GrootsJluilconcert onder leiding -van de componist.

8

TVE lóejrg. 1998

ra id H engeveld, G eorge van R enesse, T h e o van d e r Pas, ( air d e G ro o t, J a n O d é, Iskar Ariho, A n d ré J u ri es, M iek E n g e le n b u rg e n Wil­ lem A n d riessen .” O o k u it E n g elan d en Scandinavië kw am en e r u itn o d ig in g e n voor Got d e G ro o t om o p te tre d e n . H e t h o o g te p u n t van zijn c a rriè re wa­ ren ongetw ijfeld d e ja r e n vijftig. Hij m aak te p la te n v o o r Philips en was to e n é é n van d e b e­ langrijkste a rtiesten van d a t label. Hij zat ook in ju r y 's van p ia n o c o n c o u rse n in Brussel, Pa­ rijs, M ü n ch en en O slo e n sp eeld e in vier we­ re ld d e le n in b e ro e m d e zalen. In New York bij­ v o o rb eeld in de C arn eg ie H all en in L o n d e n o n d e r m e e r in d e Royal A lb ert H all, d e Royal Festival Hall en d e W igm ore Hall. G or d e G ro o t h a d e en e n o rm b re e d re p e rto ire en h ield ervan o m van geijkte p a d e n a f te w ijken. O n d e r de c o m p o n isten m aak te hij v rie n d e n over d e h ele w ereld: in E n g e la n d Alwyn en R aw thorne, in F in lan d K ilpinen, in Spanje R odrigo en M om pou en in d e V erenigde Sta­ ten M o rto n G ould o p wie hij b ijz o n d e r ge­ steld was. ( )ok was hij zeer b e v rien d m e t Em i­ le Gilels. W at ook veel v o o r h em b e te k e n d e was zijn ere-lid m aatsch ap van d e to en m alig e R a c h m a n in o ff Society d a t hij ontv in g uit h a n ­ d e n van R achm an inoffs d o c h te r T atiana.

R eis d o o r d e w ereld “G or de G ro o t m aakt ee n reis d o o r d e we­ re ld ”. sc h re e f d e N ieuw e H aag sch e C o u ra n t o p 6 m a a rt 1956. De k ra n t v erh aalt over d e p ianist d ie “c é n d e z e r d a g e n te ru g k e e rd e uit W enen w aar hij m e t W illem van O tte rlo o o p ­ n a m e n m aak te v o o r Philips. In jan u ari h a d De G ro o t reeds ee n to u rn e e g em a a k t d o o r Italië en in feb ru ari d o o r E n g elan d e n S ch o tlan d . Deze week vertrek t hij p e r vliegtuig n a a r ZuidA frika w aar hij m e t o rk esten speelt, v o o r d e rad io o p tre e d t en recitals geeft. H a lf april h o o p t De G ro o t w eer te ru g te zijn o m vervol­ g ens n a a r B russel te v ertre k k en als jurylid v o o r h e t R eine E lisabeth C o n c o u rs 1956. Ver­ volgens m aak t hij n o g co n c e rtre iz e n d o o r E n­ g elan d en Ie rlan d e n n a een m a a n d vakantie h o o p t hij k o m e n d n ajaa r e e n u itg e b re id e to u rn e e d o o r d e V.S. te m ak en . In ja n u a r i van h e t v o lg en d ja a r w o rd t hij w eer in Italië ver­

w acht, in fe b ru a ri in D uitslan d e n in m a a rt in E n g elan d . D at is even in h e t k o rt h e t p ro ­ g ram m a van o n ze g ro o tste pianist, d ie h elaas steeds m in d e r in eig en la n d te h o re n is. D at ligt o verigens n ie t aan G or d e G ro o t, m a a r e e rd e r a a n d e b e k ro m p e n h e id van o n s m u ­ ziekleven. N e rg en s te r w ereld w ordt d e p ro ­ feet in eig en la n d zó w einig g e ë e rd als in N e­ d e rla n d en o o k n e rg e n s te r w ereld is h e t m u ­ ziekleven zo zwaar histo risch belast als hier. In alle la n d e n krijgt G or d e G ro o t d e kans om nieuw e w erken te sp elen , in o n s lan d kan hij zich zelf e n h e t p u b lie k tev red en stellen m e t e e n V ijfde P ia n o c o n c e rt van B eeth o v en o f een T w eede P ia n o c o n c e rt van B rahm s. A an a n d e ­ re c o m p o n isten k o m t m en n ie t toe, laat staan aan d e co m p o nist G or d e G root."

NRU O p 9 ja n u a r i 1959 m aak te G or d e G ro o t m et d e cellist T ib o r d e M achula een o p n a m e van d e S o n ate in G g ro o t v o o r cello en p ia n o o pus 19 van Sergei P rokofiev voor d e Zweedse Ra­ d io in S tockholm . E r b esta at n o g e e n studiok o p ie van deze p ra c h tig e o p n a m e . M aar h e t is n iet verbazin g w ek k en d d a t De G ro o t d o o r al d ie o p tre d e n s en o p n a m e n o v erb elast raakte. T ijd en s e e n lange to u rn e e in 1959 d o o r Italië k reeg hij pijn in zijn sch o u d er. Hij w ilde p e rs e h e t c o n tra c t n a k o m e n m a a r e e n m a a l thuis es­ c ale e rd e d e p ijn to t k ra m p e n in d e re c h te r­ h a n d . Tevergeefs c o n su lte e rd e hij v ersch eid e­ n e sp ecialisten. T o en d e pian ist zijn c a rriè re alb ra k was d a t w ereldnieuw s e n e e n g o lf van m ed elev en e n b elan g stellin g volgde. D a arn a w erd h e t stil. M aar D e G ro o t liet zich n ie t w e e rh o u d e n om v e rd e r te sp elen . W at Paul W ittg en stein kon, kan ik ook, m o e t hij h eb ­ b en g e d a c h t en sp e e ld e v e rd e r m e t zijn lin­ k e rh a n d . B elangrijke N e d e rla n d se c o m p o n is­ ten, w aar o n d e r H e n ry Zagwijn, R o b ert de Roos, D in e A p p e ld o o rn e n J a n F e ld e rh o f (o.a. Im p ressio n p e r m .s.) sch rev en w erk v o o r h e m d a t in 1960 d o o r D o n e m u s w erd u itgegeven o n d e r d e titel 'M a n o S in istra ’. O o k z elf sc h re e f hij een aan ta l com posities (zoals d e ‘V ariatio n s im a g in a ire s' v o o r p ia n o -lin k e rh a n d in 1 9 6 3 /6 4 e n ‘A p p a ra tio n p e r m .s.') en m aak te hij z o ’n tach tig a rra n g e m e n te n v o o r d e lin k e rh a n d . Z ee r b e k e n d is o o k d e LP ‘Re-

TVE 16e jrg. 1996

9

I

Velejaren later: Cor de Groot en Emile G ikls in een zeer persoonlijk emotioneel gesprek gewikkeld. Let op de handen!

cital voor de Linker H an d ’ (A00548L) die Cor de G root in die periode m aakte, waarop hij eigen bew erkingen speelt van composities van Tchaikovsky, Bach, Rameau, Beethoven, Schu­ m ann, Dvorak en Liszt. De G roots’ arts waarschuwde evenwel met n adruk voor overbelasting van zijn linker­ hand. Een uitkom st voor De G root was dat de toenm alige N ederlandse Radio U nie (NRU) hem een baan aanbood als hoofd van de muziekregistratie. O m dat hij een gezin had te on­ d erh o u d en accepteerde hij die functie. H oe­ wel velen dat een stap terug vonden was deze keus uiteindelijk de juiste, zei De G root daar­ over veel later. Zijn nieuwe functie bij de NRU was ook de reden dat hij m et zijn echtgenote van D en H aag naar een landelijk huis in La­ ren verhuisde, dat ‘M ano Sinistra’ (Linker H and) werd gedoopt. Nauwelijks bekend is d at De G root in zijn NRU-periode precies één ja a r hoofd van de NRU is geweest. Hij werd daardoor o n d er m eer belast m et het ‘wegsa­ n e r e n ’ van diverse o m ro ep o rk esten . “De 10

enorm e ruzies die d aard o o r o ntstonden vond hij zo verschrikkelijk, dat hij na een ja a r weer ‘gew oon’ m uziekregisseur werd en weer te­ rugviel op zijn vroegere, aanzienlijk lagere, sa­ laris”, vertelde De Groots vrouw desgevraagd. “Maar bij het accepteren van die functie had Cor de voorwaarde gesteld dat hij als h et niet zou bevallen na een ja a r weer zou aftred en .”

B oeddha O ndanks alle specialistische behandelingen kwam er in de rech terh an d geen enkele ver­ betering. H et toeval bracht De G root echter in contact m et een Javaan die m et een C hine­ se drukpuntm assage (druk-ac u punctuur) de hand wist te genezen. “Dat kostte mij drie rijksdaalders die ik aan Boeddha m oest offeren g ed u ren d e drie be­ handelingen ”, vertelde Cor de G root in 1985 aan Jacques A. de Hey. “Bij de laatste b eh an ­ deling pakte die Javaan mij bij de h and en

TVE 16e jrg. 1998

b ra c h t zijn d u im erg e n s tu ssen d e vingers van m ijn re c h te rh a n d . Ik sp ro n g b ijna teg en h e t p lafo n d van d e pijn. ‘N u m o e t u n ie t m e e r aan uw h a n d ic a p d e n k e n , d a n b e n t u beter. G aat tl m aar w eer gew oon p ia n o s p e le n ’, zei d e Javaan. Ik o fferd e m ijn d e rd e en laatste rijk sd aald er aan B oeddha... e n m ijn re c h te r­ h a n d h e rn a m n o rm aal zijn p ian istisch e fu n c ­ tie. De ro u tin e van h e t n o rm a le co n certlev en kon w eer b e g in n e n . D at stu itte mij eigenlijk te g e n d e borst, w ant d at b e te k e n d e ó ó k w eer die in te rn a tio n a le to u rn e e s m e t h e t g e b ru ik e ­ lijke re p e rto ire . D aar was ik in tu ssen o p u itg e­ k e k e n .” N ad at zijn h a n d was g en e ze n , k ree g C o r de G ro o t d irect w eer u itn o d ig in g e n om o p te tre ­ d en . In E n g e la n d w ilde m en h e m zelfs als p ia­ n ist e n d irig e n t h e b b e n . H e t b ra c h t h em wèl in verleiding, m a a r hij voorzag o o k d a t h et h em gauw w eer teveel zou k u n n e n w o rd en . Hij b le e f d a n ook in d ien st van d e N RU e n in die p e rio d e h eeft hij als p ia n ist o n tz e tte n d veel v o o r d e rad io o p g e n o m e n . E en v o o rb eeld daarvan zijn d e S o n atin a nr. 5 voor p ia n o en d e S o n atin a nr. 3 vo o r viool en p ia n o van Jan F eld erh o f, d ie C or d e G ro o t o p 26 ju n i 1967 als w ere ld p re m iè re u itv o erd e v o o r NCRV R adio (S o n o ru m S p ecu lu m , Don e in u s nr. 33, w in ter 1 9 6 7 /6 8 ). E n k ele van de vele a n d e re w erken die hij in die p e rio d e o p ­ n am zijn o n d e r m e e r h e t P ia n o c o n c e rt in a klein op u s 7 van C lara S c h u m a n n m et b e t Ra­ d io F ilh arm o n isch O rk est o n d e r R ich ard Dttfallo (1972), h et E erste P ia n o c o n c e rt in C g ro o t op u s 1 1 van C arl M aria von W eber m e t h e t O m ro e p o rk e st o n d e r H u b e rt S o u d a n t (1975), h et P ia n o c o n c e rt in C g ro o t o p u s 14 van Franz Lessel, d a t hij als N e d e rla n d se p re ­ m ière sp eeld e m e t h e t R adio K am ero rk est o n ­ d e r W illem van O tte rlo o (u itz en d in g 26 juni 1975) e n Rio G ran d e, e e n co m p o sitie vo o r p ian o , tilt, k o o r e n o rk est van C o n sta n t L am ­ b ert m et liet G ro o t O m ro e p k o o r en h e t Pro­ m e n a d e O rk est o n d e r Stanley Black (1976). O ok m aakte C o r d e G ro o t in zijn ‘ra d io tijd ’ e e n o p n a m e van F ranz Liszt’s ‘W eihnachtsb a u m ’ v o o r NCRV radio. E en u n iek , m a a r h e ­ laas erg o n b e k e n d w erk d a t Listz in 1 8 7 5 /7 6 v oor zijn s c h o o n d o c h te r D an iela, d o c h te r van C osim a en H an s von Bulow, c o m p o n e e rd e . D aarnaast h ad De G ro o t als p ian ist en c o m p o ­

nist o n d e r h e t p se u d o n ie m ‘S h e rw o o d ’ bij de ra d io e e n g elijk n am ig sep tet. Zijn w e rk z a a m h e d e n bij d e NRU w e rd e n v o o r e e n d eel m ogelijk g em aa k t d o o r zijn e n o rm e leesv aard ig h eid , die ie d e re e n d ie o o k m e t De G ro o t w erkte opv iel. “Ik v o n d h et gew oon een w o n d e r d at C o r m ijn h a n d g e sc h rev e n c o m p o ­ sities d ire c t e n g o e d van b lad k o n sp e le n ”, ver­ teld e co m p o n ist en violist J a n F e ld e rh o f o n ­ langs. “We m o e s te n e e n w erk van C ésar F ranek sp elen e n d e p ian ist d ie ons zou b e g e­ leid en was een zek ere C o r d e G ro o t. N ie m a n d k e n d e h e m . N et vo o r we m o esten b e g in n e n kwam e r een 14-jarige jo n g e n in k o rte b ro ek b in n e n . Wij kek en elk aar ee n s v ra g en d aan, m a a r to t onze v erb ijsterin g sp ee ld e hij zijn partij ab so lu u t p e rfe c t.” O o k W o u ter P aap ro e m d e d e g ro te leesvaar­ d ig h eid van C o r d e G ro o t in h e t artik el ‘G e­ ra rd H en g ev eld - M usicus e n P ian ist’ (M ens & M elodie, 2 /7 1 ) : “W a n n e e r m e n zich to t twee van zijn m e d e le e rlin g e n (G eo rg e van Renesse en C o r de G ro o t) b e p erk t, d a n d e n k t m e n aan d e e n o rm e leesv aard ig h eid e n h e t im pro v isatiev erm o g en van G eo rg e van Renesse, v o o r wie C o r d e G ro o t in deze o p z ic h te n zek er n ie t o n d e rd o e t. D eze laatste h e e ft b o ­ v e n d ie n m et G e ra rd H en g ev eld g e m e e n d a t hij, z o n d e r b e p a a ld d e g en iale co m p o n ist te w illen u ith a n g e n , v ersc h e id e n e stu k k en h e e ft g esch rev en die b ijz o n d e r g o e d g e m a a k t zijn. H en g ev eld en De G ro o t v in d en h e t e e n d o o d ­ gew one zaak d at een m usicus o f hij n u pianist, d irig e n t o f iets a n d e rs is, ó ó k kan c o m p o n e ­ re n . Wat d it b e tre ft b e h o re n zij n o g tot h e t b e­ v o o rre c h te m u z ik an te n ra s van d e 18e eeuw, to en d ie g e fo rc e e rd e sch eid in g tussen in stru ­ m en talist en c o m p o n ist n o g n ie t b e sto n d .” “M ijn w erk bij d e NRU b e te k e n d e u ite ra a rd m ijn afscheid van h e t c o n c e rtp o d iu m ”, zei C o r d e G ro o t d a a r zelf ee n s over, “m a a r to en mij d ie fu n c tie w erd a a n g e b o d e n h e b ik die kans - en d a t kon - m et b eid e h a n d e n g eg re­ p e n . Ik h e b d at wel k m e t p lezier g e d a a n tot o p p e n sio e n g e re c h tig d e leeftijd .”

TVE lóe jrg. 1998

11

aSaO T

C O N T E M P L A T IO N chanson pour piano-solo

rjoïeRATo t b

jjQ C O

12

c o -n

TVE 16e jrg. 1998

■:

■

TTxirli

■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

h

■

■ ■ ■

■

■ ■ ■ ■

■ ■

(?O n /y> oto

|? O C O }>_LUL M o l l *

O ^ to

4^Jri

□ *—T

iu».

YV

» •o£ t o u t

Compositie Cor de Groot, 1 979.

7’V7<; ló e jrg. 1 9 9 8

l.'i

Componist C or de G ro o t was n iet alleen een b e k e n d vertol­ ker van m o d e rn e co m p o n isten , zoals Ju rria a n A ndriessen, H en k Badings, B enjam in B ritten, John Irelan d , M orton G o u ld e n Francis Pou­ lenc, m aar zoals al is geb lek en e e n zeer actief' co m p o n ist. N aast zijn d rie p ia n o c o n c e rte n c o m p o n e e rd e hij ook h e t zo g en o em d e ‘M inu­ te n c o n c e rt’, d at u it elf deeltjes van p recies één m in u u t bestaat. In de p e rio d e d a t hij zijn rech ­ te rh a n d n ie t kon g eb ru ik en c o m p o n e e rd e hij o n d e r m e e r de g en o em d e ‘V ariations Im aginaires’ voor lin k erh an d en o rk est en ‘A p p aratio n p e r m .s.’ C o r d e G root, die naast p ian o o o k zeer g o ed fluit speelde, sch re e f so lo c o n c e rten voor diverse in stru m en ten , zoals een h o b o c o n c e rt (1938), een flu itco n cert (1940), e e n co n c e rt voor twee h o b o ’s en orkest (1940) en een klarin e tc o n c e rt (1941). B ekend is o o k zijn ‘Diverti­ m e n to ’ voor orkest, w aarvan h e t eerste d eel is geschreven voor koperblazers en slagwerk, deel twee voor houtblazers, h a rp e n p ia n o en deel d rie voor strijkers. H et vierde deel v o rm t e e n com binatie van d e d rie eerste d elen . In d e late­ re jaren sch re e f C o r d e G ro o t e en aantal pianos­ tukken die m et m eeslep e n d e levendigheid op de luisteraar w orden overgebracht. B ek en d zijn o n d e r m e e r ‘La P atin eu se’ (Sjoukje Dijkstra Wals) uit 1963, ‘R itorn elli’ u it 1967, ‘Expres­ sions’ u it 1975 en ‘C an z o n e’ (D ’ap rès u n e m e­ lodie de H an s K rieg), even een s u it 1975. O p ge­ bied van k am erm uziek c o m p o n e e rd e G or de G ro o t d rie strijkkw artetten e n ‘B asso n n erie’ voor fagot en klavecim bel. B elangrijk en bui­ tengew oon m ooi zijn oo k zijn ‘G o eth e lie d e re n ’ voor sopraan, die C or d e G ro o t in 1942 schreef. O o k van C or d e G ro o t is de com positie ‘Gay Tw enties’ voor p iano en orkest, die hij in 1964 sch re e f in o p d ra c h t van d e N RU ten dien ste van h e t P ro m e n a d e O rkest in d e stijl van d e twinti­ g er jaren. In 1974 sch ree f hij te r g e le g e n h eid van d e afscheidsbijeenkom st van d e H ilversum se d irig en ten cu rsu s in h e t S in g erm u seu m te La­ ren , voor de pianisten G érard van Blerk, G erard H engeveld, Jan Wijn en h em z e lf d e ‘Satire voor ach t wijsvingers’, w aarin o p in g en ieu ze wijze m e t de red u ctie to t en k el h e t g eb ru ik van de ‘tw eede v in g er’ van elke h a n d w o rd t o m ge­ sp ro n g en , terwijl h e t dro o g -h u m o ristisch e van de juist d o o r h em zo b ew o n d erd e Satie e r even kostelijk als au th e n tie k in rondw aart.

14

O v er d e co m p o sitie v o o r S joukje D ijkstra sc h re e f d e in H o n g a rije g e b o re n p ian ist, co m ­ p o n ist, p e d a g o o g e n re c e n s e n t G éza Frid (1904-1989) in zijn bio g rafie ‘In tach tig ja a r d e w ereld d o o r ’ (S tren g h o lt, N a a rd e n 1984) o n d e r m eer: “H e t g e m e e n te b e stu u r van A m ­ sterd am h a d vier N e d e rlan d se c o m p o n iste n , o n d e r wie C o r d e G ro o t en mij u it d e klassie­ ke, en G uus Jansen e n Joop P o rte n g e n u it de lich te sector, o p d ra c h t gegeven v o o r e e n d o o r Sjoukje D ijkstra te rijd e n ‘k ü r’ e e n co m p o sitie te schrijven. Wij (d e co m p o n iste n en d e ge­ m e e n te se c re ta ris) m a ak ten d a a rv o o r speciaal e e n reis n a a r D o rtm u n d , w aar o p d e d a a r a a n ­ wezige ijsbaan - é é n van d e b este in E u ro p a d e w ere ld k a m p io e n sc h a p p e n z o u d e n w o rd en g e h o u d e n en w aar we Sjoukje gade k o n d e n slaan bij d e v o o rb e re id in g e n van d e vrije o efe­ n in g e n en d e ‘k ü r’. T o en de vier c o m p o n iste n m e t h u n stuk ken k laar w aren - wij z o u d e n ie d e r 250 g u ld e n en d e u itv e rk o re n e n o g 1.000 g u ld e n e x tra krijgen - w eig erd e Sjoukje o p o n ze m uziek te rijd en en g a f d e v o o rk e u r aan d e b e k e n d e p o tp o u r ri’s, w aar zij aan ge­ w end was. Een te leu rste llin g v o o r o n s en o o k vo o r d e g e m e e n te A m sterd am , m a a r e r was niets aan te d o e n .”

Pensioen N a zijn p e n sio n e rin g g af C o r d e G ro o t n o g zo n u e n d a n c o n c e rte n . Hij tra d reg elm a tig o p m e t jo n g e re m usici. Hij h a d e e n g o e d c o n ta c t m et d e cellist D m itri F ersch tm a n e n d e violist Joan B e rk h e m e r m et wie hij G riegs viool- en cello so n ates o p n a m . O o k sp ee ld e hij vaak d u o 's m et a n d e re p ia n iste n , w aar o n d e r G é­ rard van B lerk (1924-1997), Jacob B o o g aard e n E lisabeth van M alden. M et h a a r sp eeld e hij als q u atre-m ain s in 1983 o n d e r m e e r d e zes b o e k e n van ‘De K in d e rk a m e r’ van D esiré Ing h e lb re ch t. In d e latere ja re n c o m p o n e e rd e hij veel klei­ n en - p ian o w crk en , w aarvan o n d e rs ta a n d e als b la d m u z iek in P ian o w ereld w e rd e n g ep u b li­ ceerd : ‘D an ce villageoise F ran g aise’ (a la m ém o ire de F rancis P o u len c ) [PW 4 /9 5 en 6 /8 5 ] , ‘E p ig ram in Es’ (voor Cocky 20 - 2 '85) [PW 6 /9 7 ] , ‘E en K erstlied ’ (n a a r O h , d u F rö h lic h e 1987 [PW 6 /8 7 ] , ‘N u it d e N o ë l’

TVE 16e fig. 1998

T w eede W ereld o o rlo g , h ee lt O rth e l e r m ee in ­ g estem d d at deze eerste sym fonie n o g e en s w erd g e sp eeld d o o r h e t R adio F ilh arm o n isch O rkest o n d e r W illem van O tte rlo o . De versie v o o r twee p ia n o 's van d e zesde sym fonie zal in e e n u itv o erin g van C o r d e G ro o t e n Ja c o b B o o g aard in p re m iè re w o rd en o p g e n o m e n en u itg e z o n d e n d o o r d e KRO. E n k ele m a a n d e n g e le d e n gaven E lisabeth van M alden en C o r d e G ro o t re e d s e e n u itv o e rin g van De G roots z ettin g v o o r twee p ia n o ’s van O rth e ls ‘A lbum d ei d is e g n i’ (A lb u m m e t te ru g g e v o n d e n sc h e tsen ), een w erk v o o r g ro o t o rk est dat in o o rsp ro n k elijk e vorm n o g n ie t to t u itv o erin g kwam. N a d e verto lk in g van d e versie vo o r twee p ia n o ’s lo o n d e n v e rsc h eid e n e d irig e n ­ te n b e lan g stellin g v o o r h e t stu k .”

lis , ‘Statieportret *van Cor de Groot na zijn pensionering.

(p o u r E d m eé 1988) [PW 6 /8 8 ] , ‘Kerst-Imp ressie’ (voor C o rn elia 1989) [PW 6 /8 9 ] , 'P ools K erstlied ’ (p ia n o z e ttin g C o r d e G ro o t 1992), ‘B agatelle van B e e th o v e n ’ (bew erking v o o r linker- o f re c h te rh a n d C o r d e G root) [PW 2 /9 0 ] , ‘T h e New L a n d ’ (voor F red, a spi­ ritual fo r piano-forte-solo) [PW 6 /9 0 ] , ‘W inte rd ro o m ' (voor B e rn a rd S p an jaard 1991) [PW 6 /9 1 ] en ‘D o o r Lotje g e tik t’ (één-m in u u t wals voor d e teckel L otje van voorm alige P ianow ereld re d a c te u r H ans T uijten ) [PW 3 98]. In 1986 k reeg C o r d e G ro o t e e n o p d ra c h t om de zesde sym fonie van L éo n O rth e l te bew er­ ken voor twee p ia n o ’s om d it w erk m e e r b e­ k e n d h e id te geven (M ens & M elodie 5 /8 6 ) . "O rth el die o p 6 se p te m b e r (1985) overleed, h e e ft De G ro o t v ó ó r zijn h e e n g a a n zijn in­ stem m in g m e t h et plan b etu ig d . D e c o m p o ­ n ist was e r trouw ens van o p d e h o o g te d a t De G ro o t óó k bezig was aan e e n bew erk in g vo o r twee p ian o 's van O rth els ee rste sym fonie die vóór d e laatste w ereld o o rlo g d o o r E d u a rd Flipse e n het to en m alig e R o tterd am se orkest ten d o o p w erd g e h o u d e n m a a r d a a rn a d o o r O rth e l w erd teru g g e tro k k e n . Veel later, n a de

M aar m et d e g e z o n d h e id van C o r d e G ro o t g in g h e t m in d e r g o ed . Hij k ree g last van b e ­ n a u w d h e id als gevolg van longem fyseem en /ijn stem w erd steeds heeser. Tot zijn g ro te v o ld o e n in g kon hij in 1988 n o g alle m a z u rk a’s van C h o p in o p e e n dubbcl-C D zetten in h et H aags G e m e e n te m u se u m o p een Pleyel-vleugcl uit 1847 d ie in 1970 was g e re s ta u re e rd d o o r W o u ter S ch eu rw ate r (V anguard 99058). D eze p ro d u c tie die in te rn a tio n a a l w erd u itg e­ b ra c h t k re eg z e e r g o e d e k ritiek en . Zijn laatste ra d io -o p n a m e n w aren voor d e EO. E lf k o rte p ian o w erk en van R a c h m a n in o ff en wat kerstm uziek. D ie w erken van R a c h m a n in o ff staan, m e t e e n d o o r C o r in 1954 g e sp ee ld e uitvoe­ rin g van R ach m an in o ffs eerste p ia n o c o n c e rt o p een < I) die d o o r d e E O is u itg e b ra c h t.’’ A an h e t b eg in van de jat en n e g e n tig ging de g e z o n d h e id van C o r d e G root snel a c h te ru it. Zijn liefde en in teresse v o o r m uziek b le e f ec h ­ te r o n v e ra n d e rd e n hij b ra c h t veel tijd d o o r in zijn w erk k am er om n a a r d e rad io o f zijn vele b a n d o p n a m e n te lu isteren . H et leven w erd b e p e rk t to t huis, h a a rd e n fam ilie, m a a r m e t e e n sch at aan b ijz o n d e re h e rin n e rin g e n . C o r d e G ro o t o v erleed op 26 m ei 1993 o p 78jarige leeftijd. Mei d an k aan: C ornelia d e Groot-De H aan, Elger Niels, Jan F eld erh o f en M arcus van d e r H eide

TVE. lóejrg. 1998

15

‘De notariale praktyck’ Het notariaat te Naarden 1728-1748

G rietje B aren d s u it O o stza a n d a m reisde in 1748 p e r tre k sc h u it n a a r N a a rd e n o m sam en m e t h a a r e c h tg e n o o t J u r rie n E m sing, so ld aat e n g e leg e rd te N a ard en , h u n te sta m e n t o p te laten m ak en ten k a n to re van d e N aa rd e n se n o taris T h o m as N e d e rb e rg h . M aar o o k d e N a a rd en se n o tarissen reisd en over h e t alge­ m e e n veel in d e regio o m bij d e k la n t th u is of ten k a n to re van de sc h o u t in d e o m lig g e n d e d o rp e n h u n d ie n ste n te v e rle n e n . K ortom , saai e n e e n to n ig zal h e t leven van d e ach ttie n de-eeuw se n o taris zeker n ie t gew eest zijn. In de b elan g rijk e sted e n van d e gew esten H o l­ land, Z eeland en U tre c h t kon m en reed s van h e t b egin van de zestiende eeuw van d e d ie n ste n van de plaatselijke n o taris g e b ru ik m ak en , in N aar­ d e n pas vanaf' 1627. E en g o e d e in frastru ctu u r, zoals d e veerdienst op M uiden e n A m sterdam en e e n g ere g e ld e p o stk o etsv e rb in d in g tu ssen Amsterd am -N aard en -H am b u rg , zo rg d e erv o o r d a t de eco n o m ie zich kon o n tw ikkelen. D o o r de groei van d e lokale eco n o m ie n am o o k d e vraag n a a r d ienstverlening toe, zoals m ed isch e zorg en notariële diensten. In 1728 w aren in d e stad N aar­ d e n zelfs vier notarissen : G erard u s G a n sn e b ge­ n a a m d T en g n ag el, A d rian u s N agtglas, Ja n N agtglas en H e n d rik T h ie re n s.

Geschiedenis notariaat Tot in d e zestien d e eeuw was h e t geb ru ik elijk d at de stedelijke sc h e p e n b a n k e n d e te sta m e n ­ ten o p m a a k te n . H ierin kwam v e ra n d e rin g in 1531, to e n K arel V e e n a lg e m e n e reg e lin g b e ­ tre ffe n d e h e t n o ta ria a t a fk o n d ig d e . Vanaf die tijd was ook de notaris, m its zijn k e n n isn iv eau v o ld o e n d e was, g e re c h tig d n o ta rië le ak te n te p asseren . D e o v e rd ra c h t van o n ro e re n d g o ed d ie n d e v o o r h e t g e re c h t te g esch ied e n . Te­ vens reg e ld e K arel V h e t bew aren van d e n o ta ­ riële p ro to c o lle n . D ankzij deze m aatreg e l zijn de m eeste n o ta rië le ak te n b ew aard gebleven. 16

Marijke Ritsema

‘..aangesteld tot het exerceren van de no­ tariale praktycq’ De o p le id in g tol n o ta ris b e sto n d in d ie d a g en u it ‘e e n ig e o e fe n in g in d e p rak tijk d e r n o taris­ s e n ’ en h e t b e stu d e re n van d e n o ta risb o e k e n u it de ze v e n tie n d e e n a c h ttie n d e eeuw. Deze b o e k e n b e ste e d d e n a a n d a c h t aan h e t fam ilieen e rfre c h t n o d ig v o o r de n o ta rië le prak tijk en b ev atten v o o rb e e ld fo rm u lie re n van alle ak­ ten. Was d e asp iran t-n o taris van m e n in g , d a t zijn k en n isn iv eau v o ld o e n d e was d a n v erzo ch t hij het plaatselijk b e stu u r een ret o m m e n d a tie brief, m eestal n ie t veel m e e r d a n e e n verkla­ rin g van g o ed g e d ra g , te schrijven. Deze brief te sa m e n m e t e e n re q u e s t to t ‘c re a tie ’ tot n o ta ­ ris w erd g e z o n d e n aan d e gew estelijke staten. N a ex a m in e rin g , b e ë d ig in g e n adm issie d o o r h e t I lo f van H o lla n d v e rle e n d e h e t N aa rd e n se stad sb e stu u r ‘c o n s e n t’ lot vestiging. O p m e r­ kelijk is, d a t h e t N a ard e n se sta d sb e stu u r wel ‘c o n s e n t’ v e rle e n d e aan z o n e n van vaders, die e e n m ag istraatsfu n ctie b e k le e d d e n , m a a r n ie t a a n n o taris H o e t u it M u id e n .1

Carrière In tie a c h ttie n d e eeuw was h e t n ie t o n g e ­ b ru ik elijk d a t m en zich o p je u g d ig e leeftijd als n o ta ris vestigde. Zo o o k in N a a rd e n , w aar d e n o ta risse n , a c tie f tu ssen 1728-1748, h u n e e rste ak te p a ss e e rd e n o p d e leeftijd van 1822 jaar. De jo n g e N a a rd e n se n o ta risse n w er­ d e n m eestal g elijk tijdig b e n o e m d to t p ro c u ­ reu r. B ehalve H e n d rik T h ie re n s, tlie o p zijn tw intigste b e n o e m d w erd to t se cretaris van d e stad. N a z o ’n tie n ja a r p ra k tijk e rv a rin g als n o ­ taris o e fe n d e n zij, n a ast h u n n o tariaatsw erk z a a m h e d e n , alle rlei sted elijk e fu n c tie s u it zo­ als w eesm eester, s c h e p e n , k e rk m e e s te r of b u rg e m e e ste r. G ezien h u n m a g istraatsfu n cties en h e t feit d a t allen , b eh alv e T h o m a s Ne-

TVK 16e jrg. 1998

d e rb e rg h , over e e n fam iliew ap en b e sc h ik te n , b e h o o rd e n /ij tot d e b o v en la a g van d e stad. K ortom , in N a a rd e n was e e n n o ta ris e e n h e e r van stan d .

D e notaris als on d ern em er B urgem eester, ch iru rg ijn , tim m e rm an en de k n e c h t van d e m o len b e h o o rd e n allem aal to t de k la n te n k rin g van de n o taris. T och was h e t geen typische m a n n e n a a n g e le g e n h e id ; 40% van de c o m p a ra n te n bleek e e n vrouw te zijn. De notarissen v e rle e n d e n h u n d ie n ste n vooral aan b u rg ers uit de stad (o n g e v e e rd e h elft van d e k lan ten k rin g ) en u it d e o m lig g e n d e d o r­ p en zoals H uizen, B ussum , ’s-G raveland, m a ar so m m ig en w o o n d en in A m sterd am , Boven ’t 1) en o f zelfs in O u d e n a a rd e in België. Niet alleen de k lan t m a a r o o k d e n o taris reis­ d e regelm atig om 'zak en te d o e n ’. H en d rik T h ie re n s was in dit opzich t erg actief. Hij pas­ seerd e slechts 60% van zijn ak te n in d e stad N aard en o p zijn 'c o m p to ir’ o f bij d e m en sen thuis. T ot zijn k lan ten b e h o o rd e n veel k o o p ­ lied en en joodse b u rg ers u it A m sterd am . H e t d o rp H u izen b e zo rg d e h e m veel k la n te n , m aar ook in B larirum , L aren en o p T ro m p e n ­ b u rg in 's-G raveland d e e d hij zaken. V oor een tikte kon m en op elk u u r van d e d ag bij d e n o ­ taris terech t; z o n d ag m id d ag om h a lf vijf o f 's avonds om 10 uur. O ver d ie n stv e rlen in g ge­ sp roken! De a n d e re n o tarisse n w aren m in d e r reislustig. O p v allen d was, d a t d e jo n g e n o taris T h o m as N e d e rb e rg h bijn a alle ak ten b in n e n d e stad N a ard en passeerde.

G epasseerd In d e p e rio d e 1728-1748 v e rz o c h t m e n de N a a rd e n se n o ta ris vooral d e b e ste m m in g van zijn aard se g o e d e re n o f d e v erzo rg in g van zijn n a b e sta a n d e n o p sc h rift te stellen . R uim d e h e lft van de n o ta rië le p ro to c o lle n b e sta at u it te s ta m e n te n . De o o rz a a k h ie rv a n ligt in h e t v a d e rla n d se e rf re c h t van d e a c h ttie n d e eeuw. H ie rin w erd b e p a a ld , d a t alleen b lo e d v e r­ w an ten k o n d e n erv en; d e e c h tg e n o (o )l(c ) e rfd e dus niets. H e t in s tru m e n t om d eze ‘w et’ o n g e d a a n te m ak en was d e huw elijk sv o o r­

w aa rd e n o f h e t te sta m e n t. B ehalve d e re g e ­ ling d e r g o e d e re n b evatte d eze o o k d e verzo rgingsclausule, e e n fin an ciële re g e lin g vo o r d e la n g stlev en d e. G eb ru ik e lijk was d a t d e b ru id als la n g stle v e n d e m in im a a l h e t d u b b e ­ le van h e t b e d ra g zou o n tv a n g e n , d a n in het geval h a a r e c h tg e n o o t d e la n g stle v en d e was. Zo was A n n e tje G errits, w eduw e, te v re d e n m et ƒ60, in d ie n zij w eer w eduw e w erd ’, m a a r P e rin a R o ete rs w o n e n d o p T ro m p e n b u rg te ’s-Graveland n a m m et niet m in d e r d a n ƒ50.000 g e n o e g e n in d ie n h a a r e c h tg e n o o t zou o v er­ lijd e n '. H et te sta m e n t is bij u itstek h e t in s tru m e n t om allerlei zaken te reg elen : de v erzo rg in g van n a ­ b e sta a n d e n , d e toek o m stig e e ig e n a a r van iem a n d ’s b ezittin g e n n a ov erlijd en zoals b e d d e n , serviezen, k led in g , w eefgetouw en, m a a r ook de wijze van begraven. E en k lein e b loem lezing.

M innem oeder, d ien stp erso n eel en een zwarte jo n g en De Jo o d s e Belia Sim ons, o n g eh u w d en m e e r­ d erjarig , w o o n d e in h et h uis van David van M ozes P a re ira te N aard e n ; zij was m in n e m o e ­ d e r van P a re ira ’s d o c h te r Sara gew eest. Belia Sim ons h a d h ie r k en n elijk een g o e d o n d e rk o ­ m en e n v erm aak te als d a n k aan Sara ‘h a a r g o u d e n k ettin g , h a a r g ro o tste g o u d e n h o ep ring, g o u d e n o o rrin g e n alsm ed e e e n sitse en w itte rok en laatstelijk h a a r k a p je s ...'1 D ien stb o des k re g e n som s o o k e e n legaat. Ja n Glaess P o n t te N aa rd e n sc h o n k als w aard e­ rin g vo o r d e g o ed e h u lp zijn d ie n stm a a g d Lijsbetje B ret el' e en b ed , peluw, twee h o o fd ­ kussens e n twee d ek ens. Zijn k n e ch t, H e rm a ­ nns van d e r Beek o n tv in g de g e stree p te h e m d ­ rok m e t zilveren k n o p e n .’ V in c e n t W illemsz, o u d sch e p e n te N aard e n , sch o n k zijn o u d e d ien stm a a g d , A eltje S chebelaris, e e n legaat van 150 caro lu s g u ld en s. Zijn laatste 'p e rso ­ n e e l', d e d rag e rs van zijn doodskist, k reg en ‘ie d e r een zilveren d u caat, e e n p a a r h a n d ­ sc h o e n e n en voorts e e n goedglas wijn e n ge­ raspt b r o o d ’." M a rg a re th a C a th a rin a L astdrager, w eduwe van b u rg e m e e ste r Jacobus T h ie re n s m o e t veel om ‘h a a r zw arte jo n g e n g e n a a m d H uysing' gegeven h e b b e n . Zij sc h o n k h em h o n d e rd du-

TVE lóejrg. 1998

17

eaten , te g e b ru ik e n v o o r ‘zijn in stru c tie h ie r te la n d e ofte to t zijn u ittre k w ed er n a In d ië ’. Som s w erd h e t toekom stig b e h e e r van h e t b e­ d rijf g ereg eld . W illem van S olingen, g ehuw d m e t C a th a rin a E lizabeth K n o b b en , w o o n d e te N a a rd e n e n was v eerm a n o p h e t v eer Arnsterd am -N aard en . B ezorgd o m h a a r in k o m e n n a zijn overlijden reg e ld e hij ‘u it co n sid eratie van h a a r sw ackheid e n o n b e q u a a m h e y d ’ h e t b e h e e r van d e g o e d e re n e n h e t veer.8 Ja c o b B oudew ijnse, g eh u w d m e t M eyntje P ieters te B laricum , h a d m e e r v ertro u w en in zijn vrouw. B ehalve e rfg e n a m e was zij o o k ge­ rech tig d tot h e t h e t ‘m o g e n o n d e rh a n d e le n so in h e t k o p e n als v erk o p en , h e t d o e n van d e n e rin g e en d e a n d e re n e g o tie also f d e testa­ te u r zelf le e fd e ’.8 B ezorgd was m en v o o r d e to ek o m st van zijn k in d e re n . S om m ig en liete n vastleggen d a t h u n k in d e re n ‘een b e ro e p o f w erk n a a r b e ­ kw aam heid des p e rs o o n s’ d ie n d e n te le re n o f h e n 'te la te n o nderw ijzen in h e t le re n schrij­ v e n ’. O p v allen d was d a t é é n van d e m o ed e rs, G erritje E lberts u it B ussum , zelf n ie t kon schrijven."’ H a a r k in d e re n m o esten b e te r ge­ sch o o ld w orden. D irk Waalwijk, pas w eduw naar, was zijn tijd in 1742 ver vooruit. Zijn d o c h te r J a n n e tje d ie n d e ‘h a a r eygen b ro o d te w in n e n ’ e n d a a r­ toe m oest zij ‘leren wolle n a a y e n ’."

Winst of verlies De o n g e tro u w d e W illem ijntje d e G raaf liet in 1748 e e n ruim g e so rte e rd e stoffen- e n fo u rn itu ren w in k el na. T ijd en s h a a r leven h a d zij d e stad voorzien van stoffen zoals lak en , d am ast, k a to en e n lin n e n en re g e n k led in g , lint, b a n d e n k n o p e n . H a a r p erso o n lijk e b ezittin g e n b e­ s to n d e n u it zeer veel zijden e n w ollen kleding, g o u d e n e n zilveren juw elen e n ‘zakjes m e t g e ld ’ te r w aarde van ƒ2500. Als o n g etro u w d e zakenvrouw h a d zij h e t d u s n ie t zo slech t ge­ daan . S om m ige g etro u w d e vrouw en h a d d e n in fi­ n an cie el o p zich t m in d e r geluk. J a n n e tje van O ostveen g eh u w d m et G e ra rd Ploos van Amstel m o est in 1737 g ed w o n g en afstan d d o e n van h a a r d o u a rie , e en huw elijksgift, v erm eld

18

in d e huw elijksvoorw aarden. G e ra rd Ploos van A m stel was v erm o ed elijk zijn g elu k gaan zo ek en in O ost-Indië. T ijd en s zijn afw ezigheid b e h e e rd e J a n n e tje van O ostveen zijn ‘n e g o tie ’ te H uizen. Zij liet th u issp in sters k a to e n e n ga­ ren s sp in n e n en v erk o ch t stoffen, tabak, kaas, k lo m p e n en k o ffieb o n en . J a n n e tje van O o st­ veen d e e ld e d e n o taris m ed e, d a t ‘h a a r negocie th a n s in veel b e te r staat c o m t te w esen als te n tijde van h e t v e rtre k van h a a r m a n en o p d e d a g van sijn d o o d , w aa rd o o r d e b o ed e l m erk elijk is v e rb e te rd .’ De sc h u ld e n w aren tij­ d e n s h e t huw elijk zo h o o g o p g e lo p e n , d a t J a n ­ n e tje van O ostveen, o n d a n k s h a a r succesvol z ak e n d o e n , g e n o e g e n m o est n e m e n m e t h et v ru c h tg e b ru ik van ƒ2.250, v o ld o e n d e vo o r d e o p v o ed in g van h a a r zoon. Jan Jacobsz Pas v erk e e rd e in ap ril 1748 in g o e d e g ez o n d h e id , zijn vrouw A n n etje Jasp ers lag ziek te bed. Ze v erzo c h te n d e n o taris een te sta m e n t te m ak en . N ie t A n n etje m a a r J a n J a ­ cobsz Pas stie rf e n k e le w eken later. Hij h a d e e n b o e rd e rij m id d e n in d e stad en voorzag d e b ew o n ers van ‘so e te m e lk ’, h av er en gerst. B o v en d ien o n d e rh ie ld hi j m e t twee ja a g sc h u i­ ten h e t b in n e n v e e r N aarden-M uiden-A m sterd am . H e t e c h tp a a r k o n lezen n o c h schrijven e n n o te e rd e o p ee n lei e n o p d e k e u k e n d e u r d e leveranties. In d ie n J a n h a d le re n re k e n e n e n schrijven h a d hij in ee n o o g o p slag zijn vor­ d e rin g e n en sc h u ld e n k u n n e n zien. D e sch u l­ d e n w aren zo h o o g , dal n a zijn d o o d d e b o e r­ derij en in b o e d e l v erk o ch t m o e ste n w orden. A n n etje Jaspers h ie ld slechts e e n sch am ele ƒ486 over, terwijl d e w aard e ru im f '.3 800 b e­ d ro e g . 12

G etu ig e n v e r k la rin g en B ehalve n o tariële ak ten stelde d e N aard en se m >taris o o k attestaties op; e e n g etu ig en v e rk larin g van é é n o f m e e rd e re p e rs o n e n v o o r d e n o taris van e e n voorval o f g e b e u rte n is, d ie o p e e n la te r tijdstip ev e n tu e e l in ee n re c h tsg e d in g g e b ru ik t k o n w o rd en . D e n o taris schreef letterlijk op wal h e m v erteld w erd; d u s dagelijks taalg e b ru ik en k lein e p laatselijke g e b e u rte n isse n .

TXE lóe jrg. 1998

D a m e s in a k tie te g e n ‘o n r e c h t? ’ In 1730 h ad A n th o m C ab ro t, p rovoost en ei­ ser h e t p ro ces v erlo ren teg e n G ijsm arus d e Wit, k ap itein van h e t g a rn izo en . De b u rg ers kozen de zijde van A n th o n y C abrot, zo blijkt uit de diverse attestaties o p g e m a a k t d o o r de notaris. G ijsm arus de W it was e e n ze e r slec h te b e ta le r en b ep aald v rien d elijk teg en zijn o n ­ d erg esch ik ten was hij niet. T oen A n th o n y Ca­ b ro t in d e gevangenis b e la n d d e , o m d a t hij de p ro cesk o sten n ie t kon b eta le n , kw am en d e d a­ m es L o b in a Stoel en A n n a van d e r V eer in ac­ tie. Zij lieten h u n voorstel - h et h o u d e n van ee n collecte o n d e r d e b u rg e rs van N aa rd e n om zo d o e n d e d e p ro cesk o ste n te k u n n e n b e­ talen - n o ta rie e l v astlegg en .13

Een gesch eu rd e wam buis E en o n b e n u llig voorval in se p te m b e r 1734 o p ’t H averveld b u ite n N a a rd e n . |a n P ieterse de G raaf, ‘sa n d b a a s’, die d e w am buis sc h e u rd e, vreest dat hij deze m o e t v e rg o ed en . Hij ver­ zoekt n o taris A d rian u s N agtglas de g e tu ig e n ­ verklaring van vier o u d e h e re n te n o te re n . Twee van h e n h a d d e n Jan P ieterse d e G raal m et twee k n e c h te n o p het z a n d sch ip d e zan­ derij zien b in n e n v a re n . V erm o ed elijk was e r e e n b eh o o rlijk e c o n c u rre n tie tussen d e v el­ sch illen d e zan d erijen . H elaas kan m a a r één de lev eran cier zijn. T ussen H e n d rik d e S an d ­ baas van de sladszanderij en Ijsb ra n d van de a n d e re zanderij o n ts to n d e e n verschil van m e­ ning over wie deze k e e r m o c h t leveren. Jan Pieterse d e G raaf b e m o e id e zich e rm e e en schold H e n d rik de zandh aas uit v o o r ‘bedelb a a s’, o m d a t hij sch ip p ers verzo ch t bij h em te k o p en . O p d at m o m e n t bew eerd e Jan P ieterse de G raaf, d a t hij n o o it o m o rd e rs h a d g e b e ­ d eld to e n hij zanclbaas was. H e n d rik d e S an d ­ baas an tw o o rd d e h ie ro p m et ' b e n ik e e n bedelbaas gy dw ingt de sch ip p ers d u b b e ltje s a f die je niet to e k o m e n '. Ze k ib b e ld e n en sch o l­ d e n elk aa r uit voor ‘luysen en n e e te b o sse n '. De kelen w erd en dorstig en d e ruzie w erd bijgelegd m e t h e t d rin k e n van 'en ig e so o p je s’. D e rust k e e rd e w eer e n m e n h erv a tte het werk. R ond h a lf vier kw am en d e a n d e re twee g etu ig en o p d e zanderij, d e é én m et zijn bok om d ro g e klei te h alen en d e a n d e re o m te

w erken. Deze h e re n zagen Jan P ieterse d e G raa f w eglopen. H e n d rik d e S an d b aas volgde h e m m e t een stok in zijn h a n d o m h e m een klap te v erk o p en . Jan P ieterse d e G ra a f d ra a i­ d e zich zo snel om , d at d e stok h e m n e t n iet raakte. De h e re n k re g e n h e t tut e c h t aan d e stok en ro ld e w o rstelen d over d e g ro n d . O ok d eze sc h e rm u tselin g w erd b e ë in d ig d m et ‘Ui­ ten wij 't sam en a fd rin k e n ’. T ijd en s h e t gezel­ lig sam enzijn m e rk te H e n d rik d e S andbaas d a t zijn w am buis was g e sc h e u rd , m a a r J a n Pieterse de G raa f sc h o n k aan deze o p m e rk in g geen a a n d a c h t. H e n d rik de S andbaas d re ig d e dat hij d a t verhaal zou h a le n in d ie n ‘hij g een nieinve w am pus wilde c o o p e n ’." O f hij w erke­ lijk g eg aan is, is v erm o ed elijk in het g e re c h te ­ lijk a rc h ie f te v inden. E en g re e p uit d e N aarden.se n o ta rië le p ro to ­ collen le e rt ons d a t h et b e ro e p van n o taris in deze p e rio d e beslist n ie t saai o f e e n to n ig was. D e n o taris kwam m et m en sen van allerlei ra n g e n stan d in a a n rak in g en was o p d e h o o g te van h e tg e e n zich in zijn om gev in g afspeelde. Zakelijk gezien was ‘re iz e n ’ n a a r d e klant toe v erm o ed elijk n o odzakelijk. E r w aren veel n o ­ tarissen en h e t aan ta l ak ten w aaraan jaarlijks b e h o e fte was n iet zo g ro o t. V oor h istorici b e­ te k en e n d e n o ta rile p ro to c o lle n een reis in d e lijd; zij m aken o n s d e e lg e n o o t van het wel en wee van d e b u rg er, die som s ‘sw etsen e n schel­ d e n ' o p h e t n o tarisk an to o r. Dit artik el is g eb a se erd o p m ijn a fstu d e e r­ scrip tie ‘Mij n o taris b e k e n d ’. V oor g e ïn te re s­ se e rd e n ligt een e x e m p laa r te r b esch ik k in g o p liet S tad sa rc h ie f te N aard e n . Opmerking redactie: Het. n o ta rie e l a rc h ie f van N a a rd e n is te ra a d ­ p leg en o p h e t stad sa rc h ie f te N a ard e n . E r is ged eeltelijk , to t 1710, een in d ex o p plaats, o n ­ d e rw e rp e n fam ilien aam aanwezig.

N oten 1 2 3 4 5

Stadsarch. Naaiden, O AN 38, 29-05-1722. Stadsareli. Naarden, ON 3732 .30-05-173.3. Stadsarch. Naarden, ON 3732 02-06-1733. Stadsarch Naarden ON 8731 3-03-1728. Stadsarch.Naarden, ON 3760, 22-12-1730.

717; 16e jig. 190S

19

11 ON 3758, 28-09-1742. 12 Stadsarch. Naaiden, ON 3764 10-05-1748. 13 Stadsarch. Naarden, ON 3760 26-09-1730 t/m 11-1017.30. 14 Stadsarch. Naarden ON 3763 7-09-173 1.

6 Stadarch.Naarden, ON 3732 22-11-1733. 7 Stadsarch. Naarden, ON 3753, 19-06-1737. 8 Stadsarch. Naarden, ON 3745 74)9-1728. 9 Stadsarch. Naarden, ON 3745, 4-11-1728. 10 Stadsarch. Naarden, ON 3758, 29-06-1742.

1

I

1

■'

mm

5

m

-

i____ St. Vituskerk te Naarden, foto Fred Quené, ra. 1920.

20

T W U n jig. lo o s

H EN K SCH M AL

Stedelingen in het Gooi vestiging van de zeventiende tot de twintigste eeuw Aanvankelijk was het alleen aan de elite voorbehouden om naast hun stadshuis een buitenplaats te bezitten. Deze trend zette na i ó j o op grote se/iaal in, toen de oorlogshandelingen ver van Holland en Utrecht naar de grenzen van de Republiek werden verlegd. Ook het Gooi was in de zeventiende en achttiende eeuw een gebied waar de gefortuneerde stadsbewoner graag vertoefde. In de negentiende eeuw veranderde de trek naar deze streek van karakter en ontstonden er de eerste villawijken voor de bemiddelde stedeling. Later vonden ook minder gegoeden de weg naar dit landschappelijk aantrekkelijke gebied. Amsterdamse plannen voor de bouw van een tuinstad voor de gewone man wisten de Gooise gemeenten echter met succes tegen te houden.

T n de l a a t s t e d e c e n n i a van de vorige eeuw toonde de gemeenteraad zich X meer dan cens bezorgd over de verhuizing van bemiddelde Amsterdammers

naar de regio. Op zichzelf was de uitstroom niet zo’n probleem, dat werd welhaast gezien als een natuurverschijnsel. Men moest immers rekenen ‘met den eb en vloed der bevolking. De vloed brengt minvermogenden aan, de eb neemt meervermogenden mede’.1 Maar tegen het einde van de jaren zeventig begon het de spuigaten uit te lopen. De situatie was vooral zo onrustbarend, omdat velen hun zaken in Amsterdam bleven drijven, terwijl zij zich elders vestigden en daarmee de stedelijke belastingen ontliepen.2 Het gemeenteraadslid en directeur van de Amsterdamsche Bank F.S.van Nierop berekende dat het belastbaar inkomen van de belastingplichtigen die tussen 1885 en 1891 de stad verlieten, ruim 12,5 miljoen gulden bedroeg, terwijl dat der nieuwkomers niet verder kwam dan 7,5 miljoen. ‘Het is een veeg verschijnsel dat op deze wijze in zes jaren tijds een be­ lastbaar inkomen van 5 millioen de stad verliet’, aldus Van Nierop.! Inderdaad keerden aan het einde van de negentiende eeuw nogal wat welge­ stelde Amsterdammers de stad tijdelijk of permanent de rug toe. Dat verschijnsel was niet nieuw. Al in de zeventiende en achttiende eeuw bewoonden tal van hoofdstedelijke families in de zomermaanden een onderkomen buiten de stad, variërend van een op eenvoudige wijze aangepaste boerenhofstede tot een statige buitenplaats. Zo’n buiten was natuurlijk slechts weggelegd voor de zeer rijken. De wat minder gefortuneerden moesten zich veelal tevreden stellen met een stukje grond in de directe nabijheid van de stad, waar een bonte mengeling van koepels, lust- en speeltuintjes tot ontwikkeling kwam. De ambities der elite reik­ ten evenwel verder. Deze drong door tot een groot gebied rondom de stad, waar TVE 16ejrg. 1998

21

in een steeds uitbundiger vorm gedurende de zomermaanden van het buitenle­ ven werd genoten. g r o n d s p e c u l ATIES Aanvankelijk vormden niet re­ creatieve, maar economische motieven de grondslag voor de buitenplaatsen. Bij het merendeel stond een boerderij aan de basis van de ontwikkeling. 1)e wens naar een agrarische belegging komt tot uitdrukking in de verspreiding van de buiten­ plaatsen. Naast de oevers van de Amstel en de Vecht kwamen de Beemster, de Watergraafsmeer en ’s-Graveland tot ontwikkeling. In de laatste gemeente werd in het begin van de zeventiende eeuw op initiatief van een aantal Amsterdamse patriciërs op grote schaal zand afgegraven en verkocht ten behoeve van de aanleg van de grachtengordel. De afgezande terreinen werden daarna gebruikt als land­ bouwgrond en na de oprichting van een aantal boerderijen kon van een zinvolle investering worden gesproken. Hoewel de eigenaren al spoedig de zomer op hun nieuwe goed plachten door te brengen, duurde het tot de tweede helft van de ze­ ventiende eeuw alvorens de eerste comfortabele buitenhuizen, compleet met weelderige parken, werden aangelegd. De meeste van deze buitenplaatsen waren goed bereikbaar over water. In de keuze van de Vecht-en Amsteloevers komt ook de landschapswaardering in de zeventiende en achttiende eeuw tot uitdrukking. Een uitzicht over water, weidse vergezichten over het vlakke land en een tuin in Franse stijl behoorden tot het ideaalbeeld. In de tweede helft van de achttiende eeuw veranderde deze voorkeur enigszins. Niet het lage, vruchtbare en vlakke land, maar de heuvelach­ tige zandgronden werden geliefd, waar niveauverschillen telkens afwisseling brachten met slingerende paden en verrassende doorkijkjes. De charme van tal van buitenplaatsen in de droogmakerijen en langs de Vecht en Amstel vermin­ derde en de zandgronden wonnen aan populariteit. Sommige bestaande buiten­ plaatsen werden gemoderniseerd, zoals ‘Overholland’ aan de Vecht, waarvan de tuin rond 1775 zo goed mogelijk werd aangepast aan de nieuwe (Engelse) stijleisen. Tuinarchitecten als J. D. Zocher en H. van Lunteren verwierven grote faam met hun ontwerpen in landschapsstijl.4 Langs de Amstel, waar de buitens zich rond 1780 aan de westelijke oever tussen Amsterdam en Ouderkerk aaneenregen, waren er een halve eeuw later nog maar enkele te vinden, zoals ‘Amstelrust’ en ‘Oostermeer’. ‘Trompenburg’, ‘Stadwijk’, ‘Vreugdehof, ‘Pingelenburg’, ‘Jonica’, ‘Tulpenburg’, ‘Amstelland’ en ‘Zonnesteijn’ waren inmiddels gesloopt. An­ dere buitenplaatsen waren inmiddels gesloopt. Soms leefde de naam nog voort in een boerderij, fabriek of uitspanning op dezelfde plek.5Ook langs de Vecht nam het aantal buitenplaatsen af. In ’s-Graveland kon men gemakkelijker overschake­ len op de nieuwe mode dan in de gebieden die te midden van het vlakke kleigebied lagen. Daarnaast werden het Gooi, de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwezoom geliefde vestigingsplaatsen. Ook hier bepaalde de bereikbaarheid de plaats van de nieuw te bouwen buitens. Zo ontstonden in het tweede kwart van de negentiende eeuw vele nieuwe buiten­ plaatsen op de Heuvelrug langs de toen pas bestrate weg van De Bilt naar Arn­ hem. Langs de weg van ’s-Graveland naar Hilversum werden in de jaren dertig

BU ITE N PL A A TS E N F.N

22

T V E 16e jrg. 1998

öCMAAL I a 25000

Muizen

m L V C R S U n X H t.

;

m ecnr

fr-

rr

« t i c r a m t u i 'c

i Kaart van Amstelland en Gooiland, met tussen Bussum, I Iilversum en Laren de voor Amsterdammers ontworpen Gooistad. Uit Rapport van de commissie ter

'j v c y n ii e o ic r w

o f van tuindorpen in de omgeving van Amsterdam , 1929 .

Gemeentearchief Amsterdam, Historisch-topografische atlas.

bestudering van het vraagstuk van den bouw eener tuinstad

TVE lóejrg. 1998

23

landhuizen gebouwd, zoals ‘Heuvelhoeve’, ‘Wisseloord’ en ‘Lindenheuvel’. De opening van de Oosterspoorlijn naar het Gooi in 1874 betekende dat weer nieuwe aantrekkelijke locaties voor de bouw van buitenplaatsen binnen het bereik van de Amsterdamse elite kwamen. De spoorlijnen gaven een nieuwe dimensie aan het recreatieve gebeuren van die dagen. Een dagtrip naar het Gooi of een verblijf in een pension verving de wandeling naar en het verblij f in de zomertuinen aan de stadsrand. ‘Door de ont­ wikkeling van het spoorwezen, dat de mensen snel naar zee, bosch en heide bracht, zodat zij zich niet tevreden behoefden te stellen met het surrogaat dat de stad hun slechts bieden kon’ verloren deze hun betekenis/’ Rond de eeuwwisse­ ling kwam een ware hausse van dagtochtjes op gang. Natuurschoon, beziens­ waardigheden en uitspanningen werden in talloze wandelgidsjes bezongen. Daarin klonk tevens een hoge waardering door voor de koortsachtige bouwacti­ viteiten in het Gooi. Begrijpelijk, want de gidsjes stonden vol met advertenties van bouwondernemingen. Behalve aantrekkelijk vanuit landschappelijk oog­ punt werden de zandstreken ook gezond geacht. Hier werden herstellingsoorden, bijvoorbeeld ‘Trompenberg’, ziekenhuizen en ‘K ur’-huizen gebouwd. Speculanten zagen in plaatsen aan het spoor, zoals Bussum in het Gooi en Baarn op de Heuvelrug, mogelijkheden voor verdere ontwikkeling. De uitgifte van bouwterreinen verliep aanvankelijk echter nogal traag. Veel onroerend goed was in handen van de bezitters van buitenplaatsen en die verkochten hun grond liever niet. Soms konden speculanten er pas aankomen, wanneer erfgenamen van een overleden buitenplaats-bezitter hun erfdeel te gelde maakten. Zo werden grote delen van het bezit van Prins Hendrik in Baarn na diens overlijden in 1879 verkocht, waarbij Amsterdammers - onder wie de kunsthandelaar C. M. van Gogh - een grote rol speelden. Zij kochten grond en lieten hierop, soms in op­ dracht, soms voor eigen rekening, fraaie villa’s bouwen. De Amsterdamse pro­ jectontwikkelaar P.J.Loman richtte samen met de Bussummer J.H.Biegel in 1876 de bouwmaatschappij Nieuw Bussum op, die achter het station de villawijk Het Spiegel realiseerde. Teneinde de aantrekkelijkheid van de wijk te verhogen werden vlak bij het station een sociëteit, een vermaakscentrum en een hotel ge­ bouwd. Aanvankelijk werden veel van deze villa’s alleen gedurende de zomer­ maanden bewoond. Na 1880 kwam permanente bewoning steeds vaker voor, maar tot aan de Tweede Wereldoorlog waren er nog families die alleen in het zo­ merseizoen ‘buiten’ woonden. Na de eeuwwisseling kreeg de stroom mi­ granten naar het Gooi een enigszins massaal karakter. Naast de verbeterde ver­ bindingen speelde bij de trek naar buiten nog een aantal factoren een rol. Door de gestegen welvaart kon een groter aantal mensen zich een woning buiten de stad permitteren. In de binnenstad van Amsterdam werden steeds meer woonpanden omgezet in winkels of kantoren, waardoor het aantal woonhuizen daar daalde en de attractiviteit van de resterende woningen achteruitging. Verder zaten aan het verhuizen naar een fraaie woning in het buitengebied aanzienlijke financiële voordelen vast. Ruime woningen werden omstreeks 1900 eveneens in Amster-

verschi l in l e v e n s s t a n d a a r d

24

:rV E lóejrg. 1998

2 H. P. Schouten, De Herengracht bij de doopsgezinde kerk 't Lam, circa 1780-90, detail. Tekening, 234 x 326 mm. Voor nr.429 ligt een zolderschuit, waarop een in­ boedel wordt geladen. Op deze manier verhuisden stadsbewoners jaarlijks aan het begin van de zomer een groot deel van hun huisraad naar hun buitenplaats. Ge­ meentearchief Amsterdam, Historisch-topografische atlas.

3 W. 11.1 Ioogkamer, De hofstede en buitenplaats ‘Wisseloord’ met daarbijbehorend ‘Rustlust’ te M uiderberg in de noordflank van het Gooi, eind 18de eeuw. Dit buiten was in het tweede kwart van de eeuw eigen­ dom van de Amsterdamse familie Bolten, kooplieden op het Nieuwe Waalseiland.

IHIP

mmm

mm

N& !p l 81

Imm

mm

WËMÊtk lllllil ■M- 5

mf

1

4 De ’s-Gravelandseweg bij Hilversum, circa 1890. I Iet landelijke karakter van deze weg is, met de bomen vol in het blad, goed te zien. Goois Museum, Hilver­ sum.

dam gebouwd, bijvoorbeeld rond het Vondelpark, maar de hoge grond- en funderingskosten maakten deze bij voorbaat al duurder dan soortgelijke woningen in de zandstreken op enige afstand van de stad. Ook het hoge loonpeil in Amsterdam maakte de bouwkosten daar hoger. De welgestelden die de stad verlieten, konden bovendien bij het aantrekken van dienstpersoneel profiteren van het aanzienlijk lagere loonpeil in het Gooi, waar tevens de kosten van levensonderhoud al lager waren. Daarnaast waren de belastingverschillen die tussen de gemeenten bestonden, een stimulans om de hoofdstad te verlaten. Amsterdam was een ‘dure’ gemeente en werd in de eerste decennia van de twintigste eeuw, vergeleken met veel ge­ meenten rondom de hoofdstad, naar verhouding alsmaar duurder. Een forens uit llussum die 5000 gulden per jaar verdiende, betaalde rond de eeuwwisseling zoveel minder belasting, dat deze zelfs met een treinabonnement goedkoper uit was dan wanneer hij in Amsterdam zou wonen.7 Naarmate men meer verdiende, nam het voordeel toe. Ook in andere gemeenten rondom de hoofdstad was de belasting op het inkomen aanzienlijk lager dan in Amsterdam. Geen wonder dat sommige gemeenten de belastingvoordelen als lokmiddel gebruikten voor het aantrekken van bewoners. In het licht van de genoemde factoren valt het te begrijpen dat Amsterdam­ mers in toenemende mate buiten de stad gingen wonen. Het gemeentebestuur zag deze ontw ikkeling met lede ogen aan. Door het vertrek van met name de wel­ gestelden leed de stad een aanzienlijk verlies. Zij zocht daarom naar passende maatregelen om de belangrijke derving aan belastinginkomsten te verminderen

r\'K Uw jrg.

U><)S

25

353® i H

'fg A^Jpi :' # H f«s Éi

Ü

ï ■£. , ,'ï * *s.

M Ë Ü

S liS Ö I

W «’.ill ■m m & m + j±

en een dam op te werpen tegen de toenemende verschillen in belastingdruk. De annexaties van 1896 en 1921, waarbij onder meer een gedeelte van de gemeente Nieuwer-Amstel en de gemeenten Sloten en Watergraafsmeer bij Amsterdam werden gevoegd, kunnen als een poging in deze richting worden gezien. Een an­ dere maatregel om het verlies aan belastinggeld enigszins te beperken, was de in­ voering van de forensenbelasting in 1897. Daarbij werd een aanslag opgelegd aan mensen die buiten de stad woonden, maar daarbinnen werkten. Verder kwamen er aan het begin van de eeuw initiatieven tot stand om Amster­ dam attractiever te maken en daarmee de welgestelde bewoners vast te houden. Zo kwam tijdens de beraadslagingen over het uitbreidingsplan van Berlage her­ haaldelijk de betekenis van het groen aan de orde. Verschillende personen onder­ streepten de gedachte dat de stad, ‘wanneer zij zich eenmaal in een fraaien uitleg en schoone wandelwegen zou mogen verheugen, hare bevolking niet alleen zou behouden maar nieuwe burgers zou trekken’. Anderen stonden daar toch enigs­ zins gereserveerd tegenover. Zo zei Leonie van Nierop in haar proefschrift uit 1905 over het eerste uitbreidingsplan van Berlage, waarin omvangrijke waterpar­ tijen en plantsoenen voorkwamen, dat ‘zelfs wanneer Berlage’s «Amsterdamsche Woud» den Haarlemmer Hout of het Haagsche Bosch nabijkomt, zal de vestiging van welgestelden in de hoofdstad niet groot zijn en het vertrek van rijke forensen niet sterk verminderen. Wat Amsterdam ontbreekt om een dergelijke vestiging te bevorderen is een fraaie omgeving’.8 De inspanningen van Amsterdam hadden inderdaad slechts beperkt succes. De toenemende welvaart, de verbetering van de bestaande vervoermiddelen en de introductie van nieuwe, zoals fiets en auto, zorgden ervoor dat steeds meer mensen de stad konden verlaten. En dat deden zij in de daarop volgende decennia in steeds grotere aantallen.

26

TVE lóejrg. 1998

Am

. I y„-?¥'

m:.-

Hf t« i

'S£k&

mm

tt>èM %

p%

fcv* „V.

'

■•flWL ’

msa

ejz.**r-: --'t---

r - w

i

’

: T ,

GOOI NA 1900 De groei van de gemeenten in het Gooi was tot de eeuwwisseling met een weinig omvangrijk forensisme gepaard gegaan. Vóór 1900 waren het vooral welgestelde renteniers, beoefenaren van een vrij be­ roep of van een beroep waarvoor het niet noodzakelijk was dagelijks in de hoofd­ stad te vertoeven, die naar het Gooi trokken. Eerst na de eeuwwisseling waren het ook steeds vaker mensen die voor hun dagelijks werk in de stad moesten zijn. Het aantal forensen, dat volgens de statistiek van de plaatselijke belasting op het in­ komen voor 1900 nog beneden de duizend lag, steeg rond de Eerste Wereldoorlog tot ongeveer zesduizend. Omstreeks 1900 waren de spoor- en tramlijnen die Amsterdam met de ge­ meenten in het Gooi verbonden, nog weinig op het forensenverkeer ingesteld. De reis duurde lang, de frequenties waren laag en de vertrek- en aankomsttijden voor forensen uitermate ongelukkig.9 Het aantal abonnementen lag dan ook op een laag niveau. De stoomtram naar het Gooi was vooralsnog niet in staat een bijdrage te leveren aan het forensenverkeer over iets grotere afstanden. De rit nam in het eerste decennium van de twintigste eeuw circa anderhalf uur in beslag. En dan stond de reiziger nog slechts op het Weesperpoortstation, dus aan de bui­ tenzijde van de oude stad. Na de Eerste Wereldoorlog groeide de trek naar buiten verder. De stijgende vestigingscijfers en de aanzienlijke bijdrage van de Amster­ dammers daarin kort na 1900 laten zien dat de ontwikkeling van het (allochtone) forensisme vanuit het Gooi aan het begin van deze eeuw te dateren valt en zeker niet veel eerder. Aanvankelijk waren het vooral de aan het spoor gelegen gemeenten Bussum en Hilversum die snel groeiden. Overigens niet alléén door de komst van Amster­ damse burgers, want in hun kielzog vestigde zich een nog veel omvangrijker leger van huisbedienden en verzorgers. De groei van Laren, Blaricum en Huizen de t r e k naa r h e t

l'VE lóe jrg. 1998

■> ;?■ ».■' J > ' . k M &

SESSS8

^

^ v

■* ^ J

- ?

a

>

*

2 . K g

M I " ;v

=®

'

.

5 Weesperpoortstation, met links de tram naar Laren en rechts een extra tram met vijf wagens naar Muider-

•/ ; ■ V- •,

r / p I M

B h

'*"V ‘liia . “ c J

berg, augustus 1927. Uit Daar reed toen de Gooische, I lilversum, Albis, 1996.

kwam pas later op gang. Behalve rondom de oude kernen, die eerst werden volge­ bouwd, kwamen soms ver daarbuiten nieuwe wijken tot stand, zoals op een deel van de buitenplaatsen Oud Bussum en Crailo, waar in 1915 een villapark werd ontwikkeld. Rond 1930 kreeg ook Naarden, als laatste Gooigemeente, met groei te maken. Nadat de vestingstatus van de stad was opgeheven, verviel het bouwverbod in de zogeheten vrije kringen buiten de wallen. Na de Eerste Wereldoorlog werd het aandeel van de middenklasse onder de vestigers steeds groter. De toegenomen welvaart en het relatief goedkoper wor­ dende vervoer brachten suburbane woonlocaties ook binnen het financiële bereik van de middenklasse. De aanzienlijke daling van het gemiddeld inkomen van de aangeslagen forensen in de jaren twintig illustreert deze ontwikkeling.10 Overi­ gens was de groei van het Gooi niet uitsluitend het gevolg van de suburbanisatie van het wonen. De ontwikkeling in de industriële werkgelegenheid, met name in Hilversum, speelde eveneens mee. De traditionele textielindustrie veranderde in een moderne gemechaniseerde bedrijfstak, die vele handen werk bood. Am s t e r d a m m e r s Al ruim vóór 1900 wezen sommigen op de mogelijkheden die de trein en de stoomtram boden voor de huisvesting van Amsterdammers die de drukke stad wilden ontvluchten: ‘in het algemeen maken trams het platteland voor bewoning aantrekkelijker, maar vooral in de nabijheid van groote steden werken zij hoogst nuttig, en zullen, zoowel in den aanleg en bouw der steden, als in de gewoonten der bewoners eene geheele omwenteling te weeg brengen door hunne sterk decentraliserende werking. Een brede reeks

een t u i n s t a d voor

28

TVE lór jrg. 1998

van inwoners zal de dure Amsterdamsche woning bij de aanleg van tramwegen naar buiten kunnen wisselen met een goedkope villa rond Amsterdam; voor mid­ denstand en ambtenaar voor wie het treinabonnement veel te duur is zal het goed­ kopere tramabonnement het mogelijk maken naar Haarlem, Hilversum of Bussum te verhuizen en in de stad te blijven werken; voor arbeiders is de rit per tram vooralsnog te duur, maar dat zal in de loop der tijd wel verbeteren, zodat ook zij zich dan naar buiten zullen kunnen verplaatsen’." Arbeiderssteden op goedkope grond buiten Amsterdam zouden een oplossing voor de Amsterdamse woningproblemen kunnen zijn. In 1893 verscheen een brochure, waarin de mogelijkheid werd aangegeven om in het Gooi voor in Am­ sterdam werkzame arbeiders een woonnederzetting te stichten, die via het spoor met de hoofdstad was verbonden. 12 Ook later dook dit idee herhaalde malen op. H.J.Nieboer pleitte in 1908 voor een dicht netwerk van goedkope tramwegen, ‘zoodat de steeds meer noodzakelijke scheiding tusschen woonplaats en werk­ plaats voor de bevolking zo min mogelijk tijdverlies en kosten medebrengt. Maar ook voor verbetering der woontoestanden is de tram een machtig hulpmiddel. Vooreerst al doordat zij de ontwikkeling van het centrum bevordert, (en daar­ naast) de menschen uit de dichtbebouwde binnenstad weghaalt naar de Periphe­ rie’.1-’ Minister C.Lely was zich eveneens bewust van de mogelijkheden die de nieuwe verkeersmiddelen voor de ruimtelijke ontwikkeling der steden boden, toen hij in 1907 in de Tweede Kamer stelde dat 'de gelegenheid zal ontstaan, om zowel uitbreiding der industrie te leiden naar het platteland als het wonen door meer en minder gegoeden op het platteland te bevorderen, en daarmede den ster­ ken toeloop van bewoners naar de steden te verminderen’.14 Een jaar eerder was het Gooi naar voren geschoven als locatie voor een tuinstad voor Amsterdam­ mers. Dit gebied werd niet alleen uitverkoren, omdat de zandgronden goede en goedkope mogelijkheden boden voor woningbouw', maar ook vanwege de ge­ zonde lucht in het bos- en heidegebied.'5 In de jaren twintig speelde deze gedachte aan tuinsteden een belangrijke rol in diverse uitbreidingsplannen van Amsterdam. Vooral de wethouder van volks­ huisvesting S. R. de Miranda toonde zich een warm pleitbezorger van deze nieu­ we vorm van woningbouw. Samen met zijn belangrijkste ambtenaar, de directeur van de woningdienst A. Keppler, zag hij hierin de mogelijkheid om ook de arbei­ der in een eengezinshuis te laten wonen. De in 1923 opgerichte tuinstadcommissie rondde haar werkzaamheden af met een eindrapport, waarin een aantal voor de bouw van tuindorpen geschikte locaties werd aangegeven, merendeels op enige afstand van de stad. In een minderheidsnota pleitte De Miranda voor een tuinstad in het Gooi, precies tussen de kernen van Hilversum, Bussum en Laren in. De Gooistad zou 50.000 inw oners gaan tellen en bestaan uit louter laagbouwwoningen met een dichtheid van ongeveer veertig woningen per hectare. De Gooigemeenten waren niet gelukkig met dit idee. Ze weigerden in de tuinstadcommissie zitting te nemen, onder andere omdat dan de indruk zou worden ge­ wekt dat ze het met de bouw eens waren. De gemeenten richtten de 'Centrale Schoonheidscommissie voor het Gooi’ op. Deze commissie was er unaniem van overtuigd dat, gezien het ruimtebeslag, een tuinstad in het Gooi ongewenst was TVE 16ejrg. 1998

29

en dat het Gooi als natuurgebied behouden moest blijven. Ook binnen de tuinstadcommissie waren de meningen verdeeld. De economi­ sche depressie belemmerde echter het uitvoeren van de plannen. Tuindorpen kwamen tot ontwikkeling op het grondgebied van Amsterdam zelf. De naar de toenmalige opvattingen vrij ver van de stad en dus op goedkope terreinen ge­ bouwde tuindorpen, zoals Oostzaan en Watergraafsmeer, werden een groot suc­ ces. Arbeiders zouden zich eerst na i960 bij de ‘overloop’ naar andere gemeenten aansluiten en uitwaaieren overeen groot gebied rond Amsterdam. Maar daarvóór hadden zij al wel de vrije natuur in het Gooi ontdekt. Vanaf de jaren twintig, toen de fiets een vervoermiddel voor iedereen was geworden, trokken heel wat bewo­ ners uit de dichtbebouwde stadswijken naar de groengebieden in het Gooi. Steeds vaker brachten zij het gehele weekend door in de vrije natuur. 1lierbij wer­ den de primitieve tenten al snel vervangen door tenthuisjes, die een heel seizoen bleven staan, bijvoorbeeld op de Fransche Kamp bij Bussum. In 1925 was al spra­ ke van ‘forensenkamperen’.16 Daarbij reisde de kostw inner 's zomers op en neer naar de stad, terwijl zijn gezin ook buiten de vrije dagen en vakanties op de cam­ ping bleef Deze vorm van kamperen op terreinen van het Goois Natuurreser­ vaat - inmiddels huist hier de derde generatie recreanten - vormt een nieuwe variant op het buiten wonen, dat aldus sedert de komst van de eerste rijke regen­ ten in de zeventiende eeuw een traditie van meer dan drie eeuwen kent.

Henk Schm al is universitair docent bij de vakgroep Sociale Geografie aan de Universiteit van Amsterdam. H ij promoveerde in ig g s op het proefschrift Den Haag of

’s-Gravenhage, een zone gemodelleerd door zand en veen en publiceerde verschillende boeken en artikelen op

351 -

11 T. Sanders, Nadere uiteenzetting van eenige economische

het gebied van historische stadsgeograjie.

1 L. van Nierop, De bevolkingsbeweging der Nederlandsche stad, Amsterdam 1905, p.216, proefschrift UvA. 2 Gemeenteblad 1879, afd.i, p. 149. 3 F. S. van Nierop, ‘De immigratie en emigratie te Amsterdam1in: De Economist 42 (1893), p. 189-219: 209. 4 R. van Luttervelt, Schoonheid langs de Vecht, Amster­ dam 1944, p.70. 5 J. W. Groesbeek, Amstelveen: acht eeuwen geschiedenis, Amsterdam 1966, p. i23-i24en 153-183. 6 J. R. de Miranda, Amsterdam en zijne bevolking in de 1ge eeuw, Amsterdam 1921, p. 121. 7 J. Reitsma, ‘De migratiebeweging van Amsterdam, mede in verband met de inkomstenbelasting1in: De Economist 63 (1914), bd. 1, p. 359-375: 371 e.v. 8 Van Nierop, De bevolkingsbeweging ... (op.cit. noot 1), p .209-219. 9 M.F. Wagenaar, Amsterdam 1 8 7 6 -^ 1 4 : economisch herstel, ruimtelijke expansie en de veranderende ordening van het stedelijk grondgebruik, Meppel 1990, Amster­

30

damse historische reeks 16, proefschrift UvA, p. 348. 10 M.F. Wagenaar, ‘De trek naar buiten: suburbanisatie vanuit Amsterdam rond de eeuwwisseling123456789in: Geogra­ fisch Tijdschrift knag , nieuwe reeks xiv (1982), p.342-

voordeelen van het voor Amsterdam ontworpen net van stoomtrams, Amsterdam 1883, p.7. 12 N. Tetterode, De onbewoonbare kelderwoningen te Amsterdam, Amsterdam 1893. 13 H. J. Nieboer, J. H. Valckenier Kips & J. W. C. Tellegen, Prae-adviezen over de vragen: Welke gedragslijn moet aan de gemeenten worden aanbevolen in het belang van hare doelmatige uitbreiding? Zijn er wetswijzigingen noodig om deze gedragslijn mogelijk te maken? Zoo ja, welke?' s-Gravenhage 1908.

14 Uitspraak van minister Lely in de Tweede Kamer dd. 19-12-1907, geciteerd in A. van Hulzen, De wereldvan eergisteren: Nederland inde jaren tussen 7900-/920, Den Haag 1983, p. 53-54. 15 J.Bruinwold Riedel, Tuinsteden, Utrecht 1906. 16 A. F. Mulder, Terntoriumverschijnselen in een recreatielandschap: een sociaal-geografisch onderzoek naarde structuur van het territorium en naardeplaatskeuze in de vrije tijd bij bewoners van D e Franse he Kamp 'te Bussum,

Delft 1974, proefschrift UvA, p. 16.

TV E lóejrg. 1998

Activiteiten Stichting Tussen Vecht en Eem O pen Dag Tussen Vecht en Eem Blaricum, zaterdag 16 m ei 1998 D itja a r zal in m ei de jaarlijkse O p e n D ag van d e S tich tin g Tussen V echt en E em g e h o u d e n w o rd en te B laricum . O p deze feestelijke dag w o rd en tal van activiteiten g e o rg a n ise e rd die alle b etrek k in g h e b b e n o p d e “g ro e n e ge­ sc h ied en is” van B laricum . H e t p ro g ra m m a ziet e r als volgt uit: 9.30 O ntvangst in h e t G e m e e n te h u is van B laricum 10.00 W elkom d o o r d e B u rg e m ee ste r van B laricum , w aarna e e n o p e n b a re verga­ d e rin g van TVE g e h o u d e n w o rd t 10.25 L ezing over B laricum e n h et G oois N a­ tu u rreserv aat 11.00 M uzikaal in term ezzo 11.30 L ezing over B laricum se gewassen 12.15 A p eritief

T V E o p In te r n e t De Stichtin g T ussen V echt e n E em is te g e n ­ w oordig o o k te v in d en o p h e t In te rn e t. D aarop is d a n o n d e r a n d e re de in h o u d so p g a v e van h et laatst v e rsch en en blad te v inden. O ok tussen­ tijdse m ed ed e lin g en , aan k o n d ig in g e n en h e t in ­ form atiebulletin zult u e r aantreffen. D e site vindt u als volgt: http://ww w.tref.nl/hilversrm i, klik op “zaken”, ga zakengalerij b in n e n en klik o p “Stich­ tin g T ussen V echt en E em ” vervolgens verw el­ k om en wij u d a n o p h e t sch erm .

T w e e d e c o n c e r t G o o is e c o m p o n iste n , 7 m aart 1998 M.J.A. rul. Heide In h e t k a d er van h e t 25-jarig b estaan van TVE h ad op 28 se p te m b e r 1996 h e t ee rste c o n c e rt

13.00 A sp erg em aaltijd bij M oeke Spijkstra 11.15 B egin excursies o a. - w an d elin g d o o r d e e n g e n - G N R w a n d elin g in d e o m g ev in g van de T afelberg - D o rp sw an d elin g in h e t c e n tru m van Blaricu m - W a n d e lin g langs voo rm alig k o lo n ieterrein van d e In te rn a tio n a le B ro e d e rsch a p 15.30 M uzikale afsluiting in d e N .H . K erk te B laricum U k u n t zich van d e e ln a m e v erzek eren d o o r U p e r o m g a a n d e aan te m eld e n v o o r deze O p e n D ag (zie in g eslo te n a n tw o o rd k a art). M axim aal aan ta l d e e ln e m e rs is 120. Plaatsing o p volg o rd e van aan m e ld in g .

Gooise componisten p laats in d e G ro te K erk van N a a rd e n . E r w erd en w erken van F eld erh o f, G o d ro n , C o r d e ( n o o t, A n th o n van d e r H o rst en Jan N ie la n d u itg ev o erd . De o p k o m st viel w at teg en , m a a r d e b e z o e k e r m aak te kennis m et e e n b re e d scala com posities, d ie het w aard w aren g e h o o rd te w orden. M arcus van d e r H e id e startte vervolgens de serie 'G o o ise c o m p o n is te n ’: in h e t d e c e m b e r­ n u m m e r van d a t jaar v ersch een al h e t artikel over d e n o g lev en d e B u ssu m m er Jan Felder­ hof. D aarn a w erd fe b ru a ri 1997 u itg e b re id de in zijn tijd le g en d a risc h e H einze, hij vestigde zich in h e t b eg in van deze eeuw in M uiderb erg , v o o r h e t v o etlich t g e b rach t. De d e rd e aflevering in h e t se p te m b e rn u m ­ m e r 1997 ging over Tera de Marez Oyens. Zij o v erleed o p 64-jarige leeftijd, en ig e m a a n d e n n a h a a r huw elijk m e t d e b e k e n d e M arten T o o n d er, in au g u stu s 1996. D aarom w o rd t o p d it tw eede c o n c e rt ‘Gooi-

TVK 16e jrg. 1998

31

tflLHELM lNAKEKK tflLHELMLNAPLANTSOEN BUSSUM

ZATERDAG 7 MAART 199Ó, 20,15

Concert QOOISE COMPONISTEN Werken van Jan Felderhof Oscar van Hemel Tristan Keuris Tera de Marez Oyens Uitvoerenden: Iris van de Laar viool Frank van de Laar piano Wybe Kooijmans orgel

Onder auspiciën van Stichting Tussen Vecht en Eem Kaarten verkrijgbaar bij Muziekhandel Boersma Bussum en telefonisch 035-^941382

%

se c o m p o n iste n ’ ru im a a n d a c h t b e ste e d aan liet o eu v re van T era de M arez O vens. V erd er w o rd en e r w erken van O scar van H em el, Tri­ stan K euris (o v erled en 15-12-96) en J a n Fel­ d e rh o f u itgevoerd. H et B e stu u r van d e Stich­ tin g T ussen V echt e n E em n o d ig t u van h a rte u it h e t c o n c e rt bij te w o n en . H ie r volgt ee n k o rte b iografie van d e co m p o n iste n .

sum , wat tevens in h ie ld d a t hij (k a m e r)k o o r en o rk est van T o o n k u n st B ussum d irig e e rd e . Sei­ zoen 1954 55 was F e ld e rh o f d ire c te u r van hel R o tterd am s C o n serv ato riu m , d a a rn a d o c e n t co m p o sitie, h a rm o n ie , c o n tra p u n t, analyse, solfège en in stru m e n ta tie aan h et U trec h ts en aan liet A m sterd am s C o n serv ato riu m . V anaf 1968 tot aan zijn p e n sio n e rin g in 1973 was Hij tevens a d ju n c t-d ire c te u r van h e t A m sterdam s ( lon serv ato riu m . Zijn v erd ie n ste n als to o n k u n s te n a a r w aren zo d an ig , d at hij in ap ril 1978 R id d e r in de O rd e van O ra n je N assau w erd. Als co m p o n ist is F eld erh o f zeer veelzijdig. In zijii co n se rv a to riu m tijd sp e e ld e n m e d e s tu d e n ­ te n als C o r de G ro o t e n N ap d e Klijn al zijn Sui­ te voor viool en piano, terwijl C o r d e G ro o t (die als bijvak fluit stu d e e rd e ) in h et Trio voor fluit, viool en piano (behalve d e p ia n o p a rtij even) g raag d e flu itp artij v o o r zijn re k e n in g n am . Zijn Fluitconcert w erd d o o r H u b e rt B arw ahser in h e t C o n c e rtg e b o u w g esp eeld . H ie r d irig e e r­ d e hij zelf h et C o n certg e b o u w o rk est bij d e uit­ v o erin g van zijn Symfonie, g e ïn s p ire e rd o p e r­ v arin g en tijdens W O II en o p g e d ra g e n aan "al­ len d ie stre d e n vo o r het v a d e rla n d ”. Zijn violistisi lie a c h te rg ro n d v e rlo o c h e n d e hij u ite ra a rd niet: vijf strijk k w artetten , een Cyclus voor twee molen (d o o r O lo f/K re b b e rs o p h e t re p e rto ire g e n o m e n ) en d rie Sonates voor viool en piano.

Jan Felderhof J a n R e in d e rt A driaan F e ld e rh o f w erd in 1907 te B ussum g e b o re n . Zijn v a d e r was o rg a n ist in de G e re fo rm e e rd e K erk aldaar. J a n k ree g d e eerste vioollessen van J a n D u d o k (v ad er van de b e ro e m d e D u d o k ), d a a rn a a a n d e T o o n k u n st M uziekschool van d e v erm a a rd e C h ristiaan Freyer. A an h e t A m sterd am s C o n serv ato riu m stu d e e rd e hij viool bij H e n d rik R ijn b erg e n en Felice T ogni, e n co m positie bij Sem D resd en . Van 1934 to t 1954 was hij d o c e n t h a rm o n ie , c o n tra p u n t, analyse, lied b ew erk in g , alg e m e n e m u ziek leer e n hoofdvak th e o rie aldaar. Van 1944 to t 1954 was hij d ire c te u r van d e (in 1996 o p g eh ev en ) T o o n k u n st M uziekschool in Bus-

32

TVE lóejrg. 199S

O ok k o o rw erk en o n tb re k e n niet. V oor het U trech ts S tu d e n te n k o o t/'O rk e st sch ro ei hij Facetten. U it 1965 stam t d e o p e ra Vliegvuur, die d e H o n g aarse o p sta n d to t o n d e rw e rp h eeft. Ma zijn p e n sio n e rin g d irig e e rd e F e ld e rh o f e en tw eetal o rk esten , te w eten h et Z eister Fil­ h a rm o n isch O rkest (1973-1962) en d e <)rkestv c re n ig in g A m e rsfo o rt (1973-1986). D a a r­ naast sp ro n g hij o o k altijd /o n o d ig in bij ‘zijn ’ T o o n k u n st Bussum , w aar A n to n D resd en zijn opvolger was. In 1979 v o erd e D resd en F eld erh o fs Groen is de g o n g s o o r k o o r e n orkest, o p tekst van Ja n E n g elm an , voor h e t eerst uit. H et w erd o o k o p h e t tw eedaags M uziekfeest van (d e M aat­ schappij to t B ev o rd erin g d e r) T o o n k u n st in het C o n certg e b o u w uitgevoerd. F e ld e rh o f d ro e g vervolgens Introductie en Rondo, d a t hij in 1980 sc h re e f vo o r d e 70-jarige O rk estv eren ig in g A m ersfoort, aan D resd en op. In 1988 w erd aan d e d rie o rk e ste n , d ie hij m e t zoveel p lezier h ad g e d irig e erd , d e Suite nosla/gi//ue o p g ed rag en . In 1990 c o m p o n e e rd e hij s p o n ta a n v o o r h e t flu it h a rp -d u o M arik en van S p ro n s c n en P e tra van d e r H e id e , d a t hij in h e t L u th e rs e K erkje in B ussum h a d g e h o o rd , d e Fantasie voor flu it en harp. T ijd en s d e p re s e n ta tie van h e t w erk o p 25 n o v e m b e r 1990 in d e z e lfd e ket k v o n d o o k d e w e re ld p re m iè re p laats van d e Sonatine voor fluit, hobo en harp u it 1988. De co m p o sities g e tu ig e n van h e t m u sik an tesk e k a ra k te r d a t F e ld e rh o f im m e r zijn w erk m e e ­ g eeft. In h et d rie ta lig e tijd sc h rift H a rp a n r.4 /1 9 9 3 n o e m t M arius F lo th u is d e Fantasie "ein lc b e n d ig e s u n d fa c h g e re c h t k o m p o n ie rte s W erk. das wohl am e h e s te n tra d itio nell o rie n tie rte In te rp re te n a n s p re c h e n d ü rfte ”. F e ld e rh o f is als co m p o n ist n o g steeds actief: vorig ja a r sc h re e f hij t.g.v. h et tien jarig b e­ staan van h e t m u ziektijdsch rift Pianowereld e e n Scherzo, d a t in de ju b ile u m u itg a v e van d at blad w erd g e p u b liceerd . De o p het eerste c o n c e rt u itg ev o erd e Impres­ sion (voor de linker hand) sc h re e f hij in 1959 voor C o r de G root, die to en te m ak en had m e t indispositie van d e re c h te rh a n d . F eld er­ h o f was é é n van d e tien c o m p o n iste n , d ie een stuk voor d e lin k e rh a n d aan De G ro o t o p ­ d ro e g e n . D o n em u s m aak te e r in 1960 twee b u n d e ls ‘M ano S in istra’ [d.i. lin k e rh a n d ] van.

De co m p o sitie die th a n s o p h e t p ro g ra m m a staat, is d e Dialoog voor viool en orgel u it 1976.

O scar van H em el (1892-1981) Van H em e l is in A n tw erp en g e b o re n e n stu­ d e e rd e viool aan h e t C o n serv ato riu m aldaar. In W .O.I raak te hij gew ond, w erd e e n h a lfja a r in R o o sen d aal v e rp le e g d en w erkte vervolgens een tijdje in h e t o rk est van d e N e d erlan d se O p e ra in A m sterd am . O m g e z o n d h e id sre d e ­ n en vestigde hij zich in 1918 in B erg en o p Z oom , w aar hij v e rb o n d e n was aan d e M uziek­ school. T o en P ijp e r n a a r R o tte rd a m kwam, ging Van H em el bij h e m in de leer. D e eerste 17oolsonate (1933) w erd d a n o o k aan P ijp er o p ­ g e d ra g e n . I let stuk kwam in 1936, to e n Broekm an s & Van P o p p el het uitgaf, letterlijk u it d e h e m el vallen: d e co m p o n ist was totaal o n b e ­ k en d in N ed e rlan d ! M arius M o n ik k en d am schroei in d e M aasbode n.a.v. h e t w erk zelfs, dal een Mozarliaanse Spielfreudigheil het wezen van Oscar van Hemels muze uitmaakt: alles zaagt hier met een blijheid, alles is overzichtelijk, logisch en beknopt verwezen lijkt. Van H em els Eerste Symfonie stam t o o k uit deze lijd; h e t m id d e n d e e l is een M arcia funeb re in passacaglia-vorm . H et pianokwartet (1938) w erd u it 26 in z en ­ d in g e n in B russel bij e e n in te rn a tio n a le com -

'lVli I Or irg. toog

33

posilie-w edstrijd als d e rd e b e k ro o n d . E indelijk b rak Van H em el door, m e t n a m e o o k vanw ege m e e r o n d e rs c h e id in g e n , zoals d e Staatsprijs 1946 v o o rz ijn Ballade voor groot orkest (1942) en d e b e k ro n in g van zijn Eerste vioolconcert m e t d e G e m een tep rijs 1947 van A m sterd am . A an h e t ‘is o le m e n t’ in B e rg en o p Z oom kwam d e c e m b e r 1949 ee n e in d e , to e n Van H e­ m el n a a r H ilversum v erh u isd e. A a n leid in g was d e o p d ra c h t van d e KRO to t h e t schrijven van e e n o p e ra t.g.v. h e t 25-jarig b estaan van deze o m ro e p . D it w erd d e o p e ra Viviane ( 1950). Een jaar voor zijn vertrek h a d hij e e n b a a n a a n h e t C o n serv ato riu m in T ilb u rg aanvaard. C o m p o n e e rd e hij vo o r 1950 al m e e r d an 100 w erken, in de H ilversum se p e rio d e (19501981) o n ts to n d e n in totaal 144 com posities en 92 b ew erk in g en (w a a ro n d e r 41 volksliedbew erk in g en v o o r de W ere ld o m ro e p en de K RO ). Als co m p o n ist k o n hij zich u itlev en in d e vele o p d ra c h te n van d e N RU , KRO, AVRO, NCRV, en g e m e e n te n als A m sterd am en H il­ versum . Zo sc h re e f hij in 1958 als g em ee n teo p d ra c h t te r viering van d e 100.000e in w o n e r van H ilversum e e n Te Deum (o p g e d ra g e n aan b u rg e m e e ste r B oot) e n h e t sym fonisch-vocaal g e d ic h t Tuin van Holland (tek st van Prof'. Stui­ veling) . V erd er was hij als criticus v e rb o n d e n aa n d e G ooi- e n E e m la n d e r e n d e M aasbode. In 1959 sc h re e f o o k Van H em el e e n Sonati­ ne voor de linkerhand v o o r C o r d e G ro o t (zoals o o k Jan F eld erh o f, w iens c o m p o sitie o p het vorige c o n c e rt w erd u itg e v o e rd ). R eeds in 1964 o n tv in g hij d e C u ltu u rp rijs van d e g e m e e n te H ilversum . Bij deze g e le g e n h e id verto lk te stad sb eiaa rd ier P e te r B akker Van H e­ m els Klompendans. In d e c e m b e r 1972 w erd hij in­ g eschreven in h e t G u ld e n B oek d e r G em e e n te . Hij was in deze tijd e e n v eelg e sp eeld e co m ­ ponist. Zo w erd tijden s d e N e d e rla n d se M u­ ziek dagen 1968 o p 7 m ei d e Eerste Symfonie (u it 1935) d o o r h e t O m ro e p o rk e st o.l.v. H en k S p ru it uitgevoerd. T o o n k u n st B ussum b ew aart g o e d e h e rin n e ­ rin g e n aan d e Feestelijke Ouverture (1952). Sam am a verk laart de p o p u la rite it als volgt: we hebben te doen met hedendaagse muziek die voor een groter publiek herkenbaar is, die als modem en toch 'prettig om naar te luisteren wordt ervaren en waar­ in de componist meerdere malen, bewust en onbe­ wust, maar in elk geval hoorbaar schermt met zijn beheersing van het vak. Muziek die getuigt van een 34

muzikanteske geest [Z eventig ja a r N e d e rla n d se M uziek, p. 127]. E in d zev en tig er ja re n p u b lic e e rd e Van H e ­ m el n iet m eer. Wel w erkte hij aan zijn tw eede o p e ra , De prostituee. H e t w erk is u itein d elijk in 1978 v oltooid, d o c h n o o it u itg ev o erd . O nvol­ to o id bleven h e t Tangoballetxo o r viool en o r­ kest (1979), De vier jaargetijden e n A nne Frank ‘Het Achterhuis’ (1981). V an zijn v eelo m v atten d o eu v re n o e m e n we nog: 5 sym fonieën, vele so lo -co n certen (altvi­ ool, h o b o , p ia n o , cello, viool [3x], twee vio­ le n ), zes strijk kw artetten en a n d e re k a m e rm u ­ ziek, terwijl v e rd e r d e vocale m u ziek e e n v o o r­ n a m e p laats in n e e m t |a capella, m et orkest, lie d e re n en z.]. O o k d e m uziek v o o r h o o rsp e ­ len d ie n t n o g g e m e m o re e rd te w o rd en . De ‘n e sto r d e r N e d e rla n d se c o m p o n iste n ’ o v erleed o p 9 juli 1981 in H ilversum . T h a n s is Jan F eld erh o f, g e b o re n 25-9-1907, d e nestor.

Tristan Keuris (1946-1996) K euris o n tv in g zijn eerste th e o re tisc h e o n d e r­ ric h t van Jan van V lijm en a a n d e M uziek­ school van zijn g e b o o rte sta d A m ersfoort. Zijn stu d ie aan h e t U tre c h ts C o n se rv a to riu m bij T on d e Leeuw, van 1963-1969, ro n d d e hij a f m e t d e co m p o sitiep rijs. Hij is een van d e b e ­ k e n d ste le e rlin g e n van De Leeuw. In 1969 w erd zijn Kwartet voor orkest, volgens in sid e rs g o e d v o o r d e aa n m o e d ig in g sp rijs to e n , tijd en s d e G au d eam u sw eek u itg ev o erd . H el A m ersfoorts Jeu g d o rk est o.l.v. Q ui van W o crd ck o m v o erde in 1972 e e n k o rte o p e ra van h e m uit, O johnny H us o f De Teleurgang van O ud Amersfoort. Dit als o n d e rd e e l van de p ro ­ testactie vo o r b e h o u d van d e o u d e b in n e n ­ stad. In deze ja re n m aak te hij m e t n a m e naam m e t zijn sa x o fo o n c o m p o sitie s. V ooral h et Saxofoonkwartet g in g d e w e re ld over. Hij schreef h e t v o o r h e t N e d e rla n d se S ax o fo o n ­ kw artet, d at h e t o p h et W ereld sax o fo o n con gres van 1974 in B o rd ea u x sp eeld e. T ijd en s de In te rn a tio n a le S axofoonw erkw eek 1975 o p Q u e e k h o v e n was d it w erk h e t te b e stu d e re n stuk. d a t D o n e m u s o p d e p la a t h a d vastgelegd. M aar oo k stu k k en als Acht M iniaturen (voor zes spelers) en h e t Vioolconcert (d a t Else K rieg in h e t seizoen 8 5 /8 6 bij h e t C o n certg e b o u w ­ o rk est ten d o o p h ield ) k reg e n in te rn a tio n a le

TVElóejrg. 1998

-

e rk e n n in g d o o r de n o m in a tie v o o r d e W ereldm u ziek d ag en van het ISCM (In te rn a tio n a a l G e n o o tsc h a p v o o r H ed en d aa g se M uziek) in resp. 1981 en 1987. In deze ja r e n ta c h tig was K euris w erkzaam als co m p o sitieleraar aa n diverse co n serv ato ­ ria. H ilversum , U tre c h t ('84) en se d e rt ’86 A m sterdam . De S tichting M usica ’85 o rg a n i­ seerd e in ja n u a ri 1985 in O d e o n A m sterdam e e n zeven u u r d u re n d e m an ifestatie gewijd a an zijn k am erm u ziek vanal 1968. H el Mend elsso h n -trio h ield to en h e t Trio voor viool, cello en piano ten d o o p . Dit "buitengew oon m o o ie trio ” [N ancy van d e r Eist] w erd d a t ja a r ook d o o r een C ubaans trio tijd en s b e t Cuba-festival g esp eeld en b e h o o rt to t het vttste re p e rto i­ re (van bv. ook h e t Trio K airos uit H a m b u rg ). Zijn Strijkkwartet w erd in hel k a d e r van h et O rla n d o Festival van R olduc in 1982 g e sch re­ ven voor h et O rlando-kw artet. K euris was d at ja a r d e ‘c o m p o ser in re s id e n c e ’ d ie e e n aan ta l lezingen verzorgde en volop b e tro k k e n was bij d e v o o rb e re id in g e n d e r uitvoering. In het k a d e r van hel eeuw feest van het C onc e rtgebouw was hij een van d e vijf c o m p o n is­ ten, die e en o p d ra c h t v oo r e e n w erk o n tv in ­ gen, in d it geval e en klarinetkwintet [d a a rn a a st v erle e n d e h e t C o n c e rtg e b o u w o rfe t liefst n e ­ g en com posi tieo p d rach te n !]. D itzelfde jaar 1988 sch reef hij v o o r h et

S ch eveningse M u ziek co n co u rs h e t flu it/o rkest-stuk vo o r d e finale. In 1998 viel h e m t.g.v. d e in g e b ru ik n e m in g van h e t g e re s ta u re e rd e M aarsch alk erw eerd o rgel d e e e r te b e u rt h e t orgelw erk te m o g en c o m p o n e re n . W at d e m u ziek in h o u d e lijk aan g aat, K euris m aak te e r geen g e h e im van, dat hij g ro te be­ w o n d e rin g vo o r Strawinsky had. O o k is d e kwalificatie n e o r o m a n tie k ’ wel gebezigd. Sam am a schrijft d a t hij met zijn vooral tintelende muziek een geheel eigen geluid heeft geproduceerd, dat direct herkenbaar is en, niet in de laatste plaats door een verrassend virtuoze instrumentatietechniek, bewondering afdwingt. T rouw k o p te h e t artik el n.a.v. zijn overlijden m et: ‘m ak er van makkelijke m u z ie k ’. E lm er S c h ü n b e rg e r was in d e rd a a d in staat d e p a rti­ tu u r d e S e re n a d e v o o r h o b o e n o rk est o p de p ia n o te sp elen (zo lezen we in d e Key N otes van D o n en n is 1977), wat niet g eb ru ik elijk is bij h e d e n d a a g se p a rtitu re n . In elk geval stelt d e Sonate viool/piano u it 1977 h o g e eisen aan d e u itv o e re n d e n , sim pel gezegd: h e t is geen gem ak k elijk w erk. V oor d e lu isteraa r is h e t in­ tere ssan t h e t w erk te leg g en n aast d e reed s a a n g e h o o rd e Sonate vein Van H em el u it 1933. M et w erk van T era d e M arez O yens staat d it tw eede co n cert in h e t tek e n van c o n te m p o ra i­ n e ‘m o d e r n e ’ m uziek.

Tera de Marez Oyens (1932-1996) T era W ansink is in V elzen g e b o re n . T o en h a a r v a d e r in H e n g e lo d ire c te u r van d e Sociale A cad em ie w erd, k re eg ze p ian o les van G errit d e M arez Ov ens aan d e M uziekschool aldaar. Hij leid d e h a a r o p v o o r h e t C o n servato riu m , w aarvoor ze h a a r m id d e lb a re sch o o l opgaf. D rie d a g e n n a h a a r e in d e x a m e n C o n servato ­ riu m in A m sterd am tro u w d e ze m e t h a a r vroe­ g e re p ian o leraar. In 1959 w erd De M arez O yens b e n o e m d to t d ire c te u r van h et G oois M uzieklyceum te Hil­ versum . Hij w erd canto r-o rg an ist van d e Maran a th a k e rk , terwijl T era h e t D iep en d aals Kerk­ k o o r e n h e t 1lilvet sum s G e m e n g d K oor leid ­ de. V ooral d e k erk m u ziek sto n d in d eze tijd c e n ­ traal. H et was d e tijd van v ern ieu w in g van het kerklied. B eiden h eb b en zo d o en d e m et e e n aan-

TVE lóe jrg. 1998

35

■ Si:

tal lie d e re n h u n bijd rag e g elev e rd aan h e t L ied­ b o e k van d e k erk en , d a t u it 1973 stam t. Van Gerrit w erd en e r vier, van T era liefst v ee rtie n o p g e ­ n o m e n . H e t b e k e n d st w erd d e m elo d ie van Zo­ langer mensen zijn op aarde (tekst H u u b O osterhuis). H e t lied staat ook in d e k a th o liek e b u n ­ del G ezan g en voor L itu rg ie (1984). H a a r co m p o sito risch e arb e id staat d a arn aast vooral in h e t tek en van h a a r w erk z a am h ed e n aan h e t M uzieklyceum , w aar ze in stru m e n ta a l en vocaal m e t je u g d g ro e p e n w erkzaam was. H e t leverde vele ‘z a n g sp e le n ’ op, w aarm ee ze gezien w erd als d e g ro te o p v o lg er van e e n Cath a rin a van R ennes. E en stuk th e o rie leg d e ze vast in Werken met moderne klanken, sam en sp el v o o rs te m m e n en in s tru m e n te n (1978). In 1976 zat ze in h e t p a n e l van d e N O S, d at h e t E ngelse m ed iu m R osem ary Brow n b e h a n ­ d eld e. D eze h a d m e e r d a n 1000 com posities (w a a ro n d e r S ym fonieën van B eeth o v en ) ‘ge­ m a a k t’, die h a a r d o o r o v e rle d e n c o m p o n iste n w erd en ‘g e d ic te e rd ’. T era c o m p o n e e rd e e e n C h o p in -n o c tu rn e , die n aast d ie van R osem ary w erd gezet. V oor T era sto n d in elk geval vast: Als er voor mijn natje en droogje werd gezorgd, dan zou ik zeker een behoorlijk aantal composities in di­ verse stijlen kunnen maken.

36

In 1976 tro u w d e T era m e t d e p o litico lo o g M e n ach em A rn o n i, in sp ira tie b ro n v o o r diver­ se w erken. Zo sc h re e f hij d e tek ste n v o o r From Death to Birth en d e Three Hymns (1979). Ze b e z o c h te n o o k sam en h e t c o n c e n tra tie ­ k am p Auschwitz, d a t hij h ad overleefd. Dit leid­ d e to t h et av o n d v u llen d e o ra to riu m The Odys­ sey o f Mr. Goodevil (1981), d at e c h te r n o g o p zijn p re m iè re w acht. D e p ia n o co m p o sitie Ballerina on a C liff {1980) d ro e g ze aan h e m op. B ijzo n d er o n d e rd e e l in h a a r o eu v re is ver­ d e r d e v erb o so n ie (“taalm u ziek ”) e n d e elek­ tro n isc h e m uziek. O n d e r h e t eerste g e n re valt bv. h et P in k stersp el Pende Sjawoe host (1970), w aarin h e t sp re k e n in to n g e n m et flard en , w o o rd e n en le tte rg re p e n van bijb elfrag m en te n in zeven v ersch illen d e ta le n w o rd t u itg e­ b eeld . D e e le k tro n isc h e m uziek c o m b in e e rd e ze o p d e n d u u r m e t h e t live-m usiceren van in ­ stru m e n te n en ste m m e n . In 1986 w erd in A m ­ sterd a m d e V eren ig in g t an P ro d u c e n te n van E lek tro n isch e M uziek o p g e rich t; in h et b e­ stu u r h a d T era u ite ra a rd zitting. Van 1977 to t 1987 d o c e e rd e T era h e d e n ­ daagse m u ziek aan h e t C o n serv ato riu m in Zwolle. V anaf d a t jaar kon ze als co m p o n iste leven van o p d ra c h te n . V oor h e t M uziekcon­ co u rs van S chev en in g en sc h re e f ze in 1988 h e t v erp lich te w erk Symmetrie ril Memories voor cello e n orkest. U it 1990 stam t h e t p ia n o c o n ­ c e rt d at aan R o n ald B rau tig am is o p g e d ra g e n . E en van h a a r laatste g ro te w erken was Unison, dat g eschreven w erd t.g.v. h et 50-jarig b estaan van d e VN in 1995. E in d m ei 1996 tra d ze in h e t huw elijk m et d e 84-jarige M arten T o o n d er, se d e rt 1991 we­ duw naar. Al v a n af h a a r tw intigste was ze fan van d e B o m m elb o ek en . De brief van n ovem ­ b e r 1994 (u itn o d ig in g vo o r h et bijw onen van h a a r c o n c e rt in D u b lin ) le id d e tot e e n c o rres­ p o n d e n tie , d ie d e ‘late liefd e' aa n h e t licht b ra c h t en u itm o n d d e in e e n huw elijk. D rie m a a n d e n la te r o v erle e d T era o p 6 T jarig e leef­ tijd aan d e slo p e n d e ziekte kanker. H a a r o eu v re b e sta a t uit m e e r d a n 200 com ­ posities. H et v erbaast d a t S am am a h a a r n ie t in zijn Zeventig jaar Nederlandse muziek 1915-1985 o p n e e m t. W ybe K ooijm ans zal n aast de v erto lk in g van d e variaties over Veni Creator Spiritus o o k im ­ p ro v iseren over e e n lied u it h e t L iedboek.

T \ T . 16ejrg. lo o s

T V E -ac ti vi te i te n o ve rzi c h t

(overgenomen uit het 7 VE-actiri’ïteilen bulletin, samengesteld door mevrouw L ivia Lankreijer. Graag aanvul­ lende gegevens naar mw L. Lankreijer, Aartseveen 94, 3755 VEEemnes, tel. 035-5389198).

Activiteiten Hist, kring A nkeveen. K erklaun 89, K ortcnhoef - elke w oensdag: o p e n huis, in lic h tin g en en erv arin g en uitwisselen. Hist, kring “B aerne” in De S p eeld o o s, Remb ra n d tla a n 35, B aarn - 91 april, 20.00 uur: d ialezin g 'A b d ijen ”, mw C.J.C. Broer. Hist. Kring Blaricum - 16 m ei: O p e n D ag TVE G enealogische Ver. Gooi- en Eem land in Bethleh em k erk , Melis S tokelaan 2, H ilversum - 1 0 m aart, 20.00 u u r: “W eesk am erarch ieven ”, mw .A.Th. D unselm an-B orgers.

Hist. Kring M uiden (0294-2664469) - o p aa n v raag : h is to risc h e r o n d le id in g e n d o o r M uiden. Tentoonstellingen C om enius M useum , K loo sterstraat 33, N aar­ d en - 28 nu t t / m 26 ap ril “Eye Love B ooks” (kunste n a a rk in d e rb o e k e n ) G eol. M useum H ofland, H ilversum sew eg 51, L aren - v e rn ie u w d e p e r m a n e n te te n to o n s te llin g Z w erfstenen - v an af 15 febr. w isselten to o n stellin g over e rt­ sen G oois M useum , K erk b rin k 6, I lilvcrsum - 28 m rt 1/ m 7 ju n i “D ie zit” (over sto elen )

Ver. Curtevenne in D o rp sh u is De D obber, Koi te n h o e f - 10 m aart, ca.21.00 u u r: lezing “L andschapsstructuur-visie”, mw S. Karros.

H uizer M useum H et Schoutenhuis, A ch ter­ baan 82, H u izen - 6 m rt t/ m 26 sept. “V rouw en A rb eid ”

Hilv. hist. kr. “Alb. Perk” in De Akker, Melkp a d 14a, H ilversum - 24 m aart, 20.00 u u r: “H et E rfgooiersgeslacht K rijn en ”, B.B. K rijnen.

O u d h eid k am er E e m n e s, R a a d h u isla a n 2, E em n es (z a terd a g e n 14.00-16.00 u u r) - m rt t/ m m ei "O u d e sc h o o lfo to ’s e n ra p p o r­ te n ”

Hist. Kring Loosrecht in P arty c e n tru m O ftenh o m e, O u d -L o o sd rech tsed ijk 105, L o o sd re c h t - 19 m a a rt (na ja a rv e rg .): d ialezin g “Je u g d a lija h te h u iz e n ” in N e d e rla n d 1939-1942, o.a. Paviljoen L o o sd rech tse R a d e”, F. v.d. S traaten. - 7 mei: av o ndw andeling n a a r De S ter en Ze­ ven L in d en . - 6 juni: kraam o p w atersp o rtd ag .

Singer M useum , O u d e D rift 1, L aren - 27 m rt t / m 14 ju n i “D uitse ex p ressio n isten ; bed rijfsco llectie A id ers”

TVE lóe jrg. 19 9,S’

37

Goois Museum ü 15\

Die Zit V an b id s to e l to t k o n in k lijk e z e te l e n v a n tr e in b a n k to t o p e r a tie s to e l.

D e stoel, u zit e r dagelijks o p m a a r staat e r zel­ d e n bij stil. Dit v e ra n d e rt n a d a t u in h e t G oois M useum d e te n to o n ste llin g D ie Zit h e e ft ge­ zien. D eze te n to o n ste llin g g eeft in e e n c h ro ­ n o lo g isch e e n th em atisc h e v o lg o rd e e e n a n ­ d e re kijk o p d it dagelijkse g ebruiksvoorw erp. De g esch ied en is b e g in t an d e rh alv e eeuw g ele­ d e n , bij d e h o u te n en ro ta n m e u b e le n van T h o n e t, via d e b e k e n d e rood-blauw e stoel van R ietveld to t d e m o d e rn e sto e le n van Sfpek, die vaak b estaan u it v ersch illen d e m ate ria le n . In deze p e rio d e zijn veel versch illen te zien in d e produktiew ijze e n m ate ria al van d e stoel. T ot d e T w eede W ereldoorlog' w o rd e n m eu b els g ro te n d e e ls am b ac h telijk g em aak t, n a d ie tijd w o rd t h e t h an d w erk steed s m e e r v erv an g en d o o r in d u strië le vervaardiging. O o k w o rd en e r nieuw e m a te ria le n g e ïn tro d u c e e rd zoals la­ m in a a t e n ku n ststo ffen , zoals d e o p b la asb a re sto elen u it d e ja r e n zestig e n d e plastic opklapstoeltjes d ie w o rd e n g e b ru ik t als e r visite kom t. Vorm en fu n c tie

S to elen w o rd en o n tw o rp e n m e t e e n b e p a a ld e fu n ctie e n afh an k elijk d aarv an w o rd t d e vorm aan g ep ast. In e e n ta n d a rtssto el m o e t d e p a­ tië n t c o m fo rta b el k u n n e n liggen, terwijl bij e e n b u re a u sto e l d e erg o n o m isc h v eran tw o o r­ d e z ith o u d in g b elan g rijk is. E en g o e d e h o u ­ d in g is o o k vereist w a n n e e r e e n lan g e tre in re is w o rd t gem aakt. Bij h e t o n tw e rp e n van treinsto elen e n -b an k en w o rd t h ie rm e e re k e n in g g e h o u d e n . E n als u o p d e tre in w acht zit u m isschien o p de bankjes van N el V erschuure n , die p rak tisch en m akkelijk zijn sc h o o n te m ak en e n b e ste n d ig zijn te g e n vandalism e.

38

L e d e n van h e t k o n in k lijk h uis zitten d a a r­ e n te g e n o p v o o rn am e sto elen d ie o n tw o rp e n zijn om h e n a a n zie n te geven. O o k d e politici in d e T w eede k a m e r zitten p rettig , o p lu c h tg e ­ v e erd e sto e le n d ie v o o r ied e rs gew icht, len g te e n lichaam sbouw zijn aan te passen. N atu u rlijk o n tb re k e n d e sto e le n van d e Hilversum se a rc h ite c t e n o n tw e rp e r D u d o k n ie t in d e te n to o n ste llin g . E ducatief project

E en a a n ta l sch o len v o o r v o o rtg ezet onderw ijs in h et G ooi w erkt a c tief m ee aan d e te n to o n ­ stelling. De le e rlin g e n o n tw e rp e n zelf een stoel o p schaal 1:6. De m o o iste e n o rig in eelste e x e m p la re n w o rd e n in d e te n to o n ste llin g o p ­ g e n o m e n . O o k vo o r d e jo n g e re k in d e re n (8 t / m 12 jaar) is e e n leu k p ro je c t ontw ikkeld, n ie t allee n gesch ik v o o r h e t basisonderw ijs, m a a r b ijv o o rb eeld o o k vo o r kin d erfeestjes. D e b e z o e k e r k o m t al d eze sto e len (en m e e r !) d it v o o rjaar te g e n in e e n v e rrassen d e vo rm g e­ ving in h et G oois M useum . T en to o n stellin g 3 ap ril to t en m e t 7 ju n i 1998 K erk b rin k 6, 1211 BX H ilversum , te le fo o n 035-6292826.

Schenking fo to ’s Fred. Quené H e t G oois M useum h e e ft o n lan g s e e n aan ta l o u d e g lasp laten e n n eg atiev en o n tv an g e n m e t w aardevolle afb e e ld in g e n van h e t Gooi. D e sch en k ers zijn d e z o n en van d e fo to g ra a f d ie deze fo to ’s h e e ft gem aak t, d e h e e r F red. Q u e n é (1889-1975). D e h e e r Q u e n é sr is 4 5 ja a r w erkzaam geweest bij d e G em een te W aterleiding van A m sterd am . In zijn vrije tijd was hij e e n zeer k u n d ig (a m a teu r) v e ld b io lo o g e n fotograaf. Hij was en ig e jaren secretaris van d e to en m alig e Ned e rla n d sc h e N a tu u rh isto risch e V ereeniging, af-

I'VE lóejrg. 199,S

deling Amsterdam. Hij heeft leiding gegeven bij het realiseren van de grote ten toonstelling in Ar­ tis in 1926 ter gelegenheid van h et 25-jarig be­ staan van deze vereniging. Zijn eigen inzending over de n atu u r en fau­ na van de W aterleidingduinen Amsterdam kreeg veel w aardering. Hij gal ook lezingen en cursussen in hei ge­ bouw " O n s H uis” in de Jordaan te Amster­ dam , waar ook Heymans en Thysse de toe­ hoorders de liefde voor de n atu u r h ebben bij­ gebracht. In aansluiting op de cursussen hield hij dan weer excursies. Naast de lezingen vond hij ook tijd voor het schrijven over de natuur. Voor de bladen De Le­ vende Natuurton Natura schreef hij tal van arti­ kelen en zorgen zelf voor de fo to ’s bij zijn tekst. De twee zoons h ebben besloten om de grote hoeveelheid negatieven o n d er te brengen bij in­ stellingen waar ze goed zullen w orden b eh eerd en w aarvan deze unieke foto's gebruik kan wor­ den gemaakt. Met betrekking tot hel G ooien om­ geving werden 46 negatieven overgedragen aan het Goois Museum. De foto’s geven m et name een beeld van de n atu u r uit de periode 19161922. O p het omslag, de titelpagina en bij dit ar­ tikel zijn een aantal foto’s afgedrukt.

■V1 Ij

4^4

n 4 tfjfe. :•

- ....*» »-

.

“Koesweerd” te Lraen, foto Fred Queue, ca 1920.

t f iitli'f t ■

t I >|

4M 4

•*

(ionise Vaart bij H ilversum , fo to Fred Queue, ca 1920.

T V F ló e jrg . 1990

4 4 .. - .................... - ,W -V _

^ *‘-

Uit de tijdschriften

“B aerne”, Historische Kring “B aerne”, ja a r­ gang 21, num m er 4, decem ber 1997 Een paar aardige artikelen, over de dijkdoor­ braak van de Eem in 1825 (auteurJ.F. van Rooijen, g em eentearchief B aarn), overT hijm en de Ruig, een uiterm ate vindingrijk man m et zijn badinrichting in de Eem, en wat hij er verder nog van m aakte (auteur Riet U ilem an) en een ver­ slag over archeologisch onderzoek bij “De drie eiken” (auteurs Thom as Cleij en Jan van der L aan ), waarbij waarschijnlijk m ateriaal van o n ­ geveer 4000 tot 5000jaarvoor Christus boven ge­ kom en is. Vindplaatsen uit deze periode zijn in N ederland zeer zeldzaam.

H istorische K ring “B ussum ”, C ontactblad jaarg an g 13, num m er 3, decem ber 1997 O p 23 augustus 1933 werd er in Bussum een wedstrijd transportfietsen gehouden. Dat zijn fietsen w aarop boven h et voorwiel een rek is g em onteerd waarop goederen of een m and k u nnen w orden geplaatst. De ouderen o n d er ons zullen zich nog h erin n eren dat bijvoor­ beeld kruiers m et loodzware koffers erop ze zo thuis brachten. Dat was knap werk! (H erin­ nerin g van Johan H.M. Klijnman). Een andere herin n erin g is van H.C. Krijnen, geboren 21 ju li 1901, aan de Kring ter beschikking gesteld door zijn d ochter Me­ vrouw T. Krijnen. H et gaat over Feijtje Dorres teijn, gestorven op 1 februari 1942 in Soest op 92-jarige leeftijd. Zij had toen haar achttien kinderen overleefd!

In de Gloriosa, H istorische Kring “Ankeveen, ’s-Graveland, K o rten h o ef’, jaarg an g 14, num ­ m er 3, augustus 1997 Wie wil weten waar H enriëtte Roland H olst in ’s-Graveland heeft gewoond krijgt het ant­ 40

w oord van de burgem eester zelf. De h eer W.J. Kozijn heeft alles precies uitgezocht. Zo zijn er verder een reeks artikeltjes over plaatselijke vragen e n / o f p ersonen van een zekere bekendheid. Aan de h an d van J h r F.E.J. van L enneps “Late R egenten” belicht ds Wumkes de “tuinbaas J. K larenbeek”. En waarom heet de Graafjesbrug nu opeens Graversbrug? J. Im m erzeel heeft uitgezocht dat de b ru g officieel al ruim 100 jaar Gravers­ brug heet en voor de Kortenhoevers al zo een kleine 100 jaar Graafjesbrug, terwijl h et eigen­ lijk G rave(n)brug m oet zijn. Ziet, dit zijn nu van die kleine dingen, die h et grasduinen in het verleden zo aardig m aken, m erkt de auteu r tot slot op.

In de Gloriosa, Historische Kring “Ankeveen, ’s-Graveland, K o rten h o ef’, ja arg an g 14, n um ­ m er 4, novem ber 1997 “H onos ante divitas”, de eer gaat voor den rijkdom G errit g raaf S ch im m elp en n in ck (voor h et Latijn sta ik niet in, M.W.J.). W.J.Ko­ zijn, de au teu r van dit artikel, verhaalt over één van zijn voorgangers, G raaf G errit, die aan het werk ging in zijn gem eente o n d er om ­ standigheden die spoedig zeer moeilijk wer­ den. D at was oktober 1939. Tien ja a r was hij burgem eester van N ederhorst den Berg ge­ weest, en daarvoor volontair ter secretarie van Laren in G elderland. In ’s-Graveland waren toen in totaal zeven am btenaren. Nu zouden we zo een burge­ m eesterschap een sinecure noem en. H et verslag van een reis n aar Chili, met de titel “A raucaria”, van F.E. Blaauw in 1911, is het onderw erp van een artikel van D. Buiten­ huis. Blaauw liet zich niet d o o r roversverhalen afschrikken en zocht in 1911 te paard in het onherbergzam e Chili oude A raucaria’s op, m et stam m en van ongeveer drie m eter om ­ vang, bedekt met reusachtige zw artbruine

TVE 16e jrg. 1998

sch u b b en als van ee n krokodil e n g e h e e l kaal tot aan d e k ro o n in ee n w irw ar van stekelige takken, die als de h o e d van ee n p a d d e sto e l de stam d e k te n . G eh eel a n d e rs d an d e jo n g e e x e m p la re n die wij h ie r k e n n e n , zoals e r ook e e n tje o p G ooilust staat. De o u d e re u zen zijn w aarschijnlijk eeuw en oud . T enslotte nog e e n artikeltje van Ds. W um kes, over de v ro eg ere je u g d h e r b e rg De K arekiet in K orten boel . die n u p articu lier b ew o o n d w ordt en zo van d e o n d e rg a n g g e re d zal zijn.

H isto ris c h e K rin g L a re n N o o rd -H o lla n d , K w artaalbericht, ja a rg a n g 16, n u m m e r 62, d e ­ c e m b e r 1997 De collectie Sara Lee (sch ild erijen , te k e n in ­ gen en b e e ld e n ) was n o g to t 18 ja n u a ri 1998 in h e t S in g erm u seu m te L aren te zien. T och even d e a a n d a c h t o p dit bedrijf' in C hicago, d a t in 1978 D ouw e E gberts k o c h t en w aaraan we ook deze ten to o n stellin g , als en ig e la n d in E u ro p a, te d a n k e n h e b b e n . De gesch ied en is van d e rijk gew o rd en in d u striee l C u m m in g s is o p zichzelf' al m erkw aardig g en o eg . E én van zijn lijfsp reu k en was “A rt is so m e th in g to be sh a re d ” (Elske d e G ro o t sc h re e f dit artik el). J a n van (Jan van) Rrelissie de m elkster, ge­ schreven d o o r A.H.F. de Boer, laat zien b o e h a rd jo n g e jo n g e n s , ro n d 1830, m o este n w er­ ken. T oen in 1902 één van d e latere fam iliele­ d en al zes k in d e re n h ad e n n e g e n g u ld e n p e r week v erd ien d e, b eg o n hij 's m o rg e n s om vijf a zes u u r en liep ’s avonds laat n o g van N aar­ d en n a a r L aren teru g . Hij o v erleed in 1982, o p 86:jarige leeftijd, in alle ru st en te v red e n ­ h eid in zijn eigen huis!

H istorische K ring L o o sd rec h t, ja a rg a n g 24, n u m m e r 115, d e c e m b e r 1997 1672, “kranst he ty ra n n ic ” in L o o sd re ch t (d o o r F. B rand, b et o p sp o re n en bew erk en van de b ro n n e n hoofdzakelijk d o o r B. d e Ligt). U itvoerig verhaal van alle p lu n d e rin g e n , w re e d h e d e n en a n d e re m isd rag in g en van d e franse so ld aten o n d e r d e h e rto g van L u x em ­ b u rg in 1672 e n 1673 b ed rev en . C ornells T ro m p in 's-G raveland wist daarv an m ee te p raten . O o k N a a rd e n k reeg zijn deel. M aar

L o o sd re c h t w erd m in o f m e e r van d e k aa rt ge­ veegd: vier h o n d e rd m en se n , m eest b ejaa r­ d e n , w aren d o o r oorlogsgew eld o v erled en . O p h e t to taal van d e L o o sd rech tse bevolking was d at e e n h eel g ro o t deel. O p 22 se p te m b e r 1997 is d e H isto risch e K ring L o o sd re c h t 25 ja a r gew o rden . D at d a a ra a n d e n o d ig e a a n d a c h t is b e stee d is b egrijpelijk en b et feit ee n gelukw ens w aard. De K ring, o n d e r leid in g van A d riaan D oets, g ro e it e n bloeit. In dezelfd e m a a n d on tv in g d e K ring b e ric h t van B&W d a t d e b o u w v e rg u n n in g v o o r h e t m u lti­ fu n c tio n e e l g ebouw aan h e t P lein L in d elaan v e rle e n d is. D e H isto risch e K ring krijgt in d a t g ebouw d e b esch ik k in g over d e h e le k e ld er v o o r opslag, b u re a u ru im te o p d e b e g a n e g ro n d en te n to o n ste llin g sru im te o p d e eerste v erd iep in g .

E igen P erk, uitgave van d e H isto risch e Kring “A lb ertu s P e rk ”, ja a rg a n g 17, n u m m e r 4, d e ­ c e m b e r 1997 E en aa n ta l in tere ssa n te a rtik e len vult d it n u m ­ m e r ‘G ooilust versus “D e K in in e” e e n vroe­ g e re m ilieu actie van F rans E rn st Blaauw, d o o r A. C oops, b re n g t h e t g evecht over d e te stich­ te n k in in e fab rie k o p d e wei naast “G o o ilu st” in h e rin n e rin g . D eze b eeft v a n af h e t b egin van d e ja r e n 1930 to t 1956 gew erkt. De h e rin ­ n e rin g b estaat n o g slechts v o o rt in d e naam “K in in e la an tje ” d a t van h e t Z u id e re in d e n a a r d e sp o rtv eld en loopt. O v er h e t o n tsta a n en d e o n tw ik k elin g van d e G ooise V aart en d e h aven van H ilversum 1634-1800 h ee ft II.).T h . van d e r V oort u itg e­ b re id o n d e rz o e k g ed a an , d e re su lta te n w aar­ van in e e n artik el h u n n e erslag h e b b e n gevon­ d en . De “G ooise M o o rd e n a a r” is te g en w o o rd ig e e n g eliefd o n d e rw e rp , n u h e t 50 ja a r g e led e n is d a t hij vo o r h e t laatst re e d (a u te u r G. Sepp e n ). De o u d e b eg raafp laats aan d e T o re n la a n is o v erg e d ra g e n aan d e S tich tin g De H of. M et d e o v e rd rac h t v o n d ook d e o v e rd ra c h t van de g e d e n k ste e n plaats van d e V eren ig in g Het N ieuw e Lyceum . D aarin staan d e n a m e n g e­ b eiteld van d e le e rlin g e n en o u d -lee rlin g en d ie in d e T w eede W ere ld o o rlo g h et leven heb-

TVE lóejrg. 1998

41

ben gelaten. Die steen heeft nu een plaats ge­ kregen in de m uur van ‘De H o f. Dit is aanlei­ ding geweest tot twee herdenkingen. In 1948 heeft de toenm alige rector van H et Nieuwe Lyceum een korte kenschets gegeven van hen die m et de gevelsteen herd ach t worden. Dit deel van de toespraak is hier afgedrukt als “Een school h erd en k t zijn d o d en ”. Een oudleerlinge heeft een passend gedicht voorge­ dragen, “C im etière”, dat m aakte diepe indruk op de aanwezigen, en zal dat zelfs op de lezers van nu ook doen, denk ik! Een interessant artikel over het “N atuurontwikkelings project Zanderij Crailo” van Dick V rienden van h et Gooi, jaarg an g 1997, num ­ m er 4 A. Jonkers. Hij opent dit laatste num m er van 1997. In het begin kreeg h et publiek de in­ druk dat e r een industrieterrein werd aange­ legd tussen de N aarderw eg en de Bussumergrintweg, m aar h et tegendeel is waar. Nu de conto uren zichtbaar zijn is h et duidelijk dat een veelbelovend begin is gem aakt m et de aanleg van een natuurterrein, waar Schotse H ooglanders m et hu n graastaak zijn begon­ nen, waar jonge brem en gaspeldoorn zijn ge­ p lan t en vogels en insecten al bezit van het terrein hebben genom en. Het “Beheersplan Goois N atuurreservaat” w ordt d o o r Frank van N orren o n d er de loep genom en. De V rienden zijn over het algem een w el te­ vreden m et de beheersdoelen , m aar zes knel­ p u n ten baren nog grote zorgen en afgewacht zal m oeten w orden hoe uiteindelijk het be­ heersplan zal w orden uitgewerkt. D aarover zal in een volgend num m er b ericht worden. In “Dan liever de lucht in, m aar niet tot elke prijs” uit H erm an P roper zijn angsten voor (te hoge) hoogbouw in Hilversum. De flats in de K erkelanden zijn een afschrikwekkend voor­ beeld. D aarom ontw ikkelden de Gooivrienden een standpunt over wat n iet m eer toelaat­ baar is en m otiveren dit op een gedegen wijze. Ja n Vollers wijst nog eens in “Wat ons bezig h o u d t” op een aantal p unten welke de natuur nieuwe kansen bieden, m aar e r m ogen geen voorschotten genom en w orden op het Streek­ plan Gooi en Vechtstreek. 42

De O m roeper, H istorische Tijdschrift voor N aarden, jaarg an g 11, n u m m er 1 Vermeldenswaard in dit gevarieerde num m er is een korte levensschets van baron C.R.T. Kraijenhoff (1758-1840) wiens naam nauw m et de vesting N aarden verbonden is (van verschil­ lende auteurs). Verrukkelijk zijn de oude fo­ to ’s van Nieuw Valkeveen, welke een goede indruk geven van h et rustige leven van een wel­ gestelde familie op een landgoed omstreeks 1875. Rob H ufen Hzn. schrijft over de familie T hierens in burgem eesterfuncties te N aarden. Deze familie, dit' belangrijke regenten le­ verde, was een H ugenoten-geslacht afkomstig uit V laanderen en b eh oorde lot de Waalse Ge­ m eente. H et bezoek van Keizer N apoleon B onaparte aan N aarden (auteur H. Schaftenaar) veroor­ zaakte heel wat com m otie in het goede ves­ tingstadje, waar ze kennelijk niet ruim in hun slappe was zalen. Al m et al kostte het keizer­ lijk bezoek aan het departem ent van de Zui­ derzee welgeteld ruim vijfhonderd gulden, in die tijd tw eeënhalf keer h et salaris van de se­ cretaris van N aarden!

V echtkroniek, uitgave van d e H istorische Kring G em eente L oenen, n u m m er 7, decem ­ b er 1997 Dit n u m m er is geheel gewijd aan h et onderwijs in de plaatsen die nu de gem eente L oenen vor­ men. De sporen van de Schoolstrijd zijn e r te vinden, sinds in 1814 in de Grondw et werd vastgelegd d at h et onderwijs 'een aa n h o u d en d voorwerp van de zorg d er R egeering’ was. H et open b are onderwijs, scholen m et de Bijbel, de Protestants-Christelijke school, de Rooms-Katholieke Ludgerusschool, zelfs de M ontessori­ school en de H uishoudschool kom en aan de orde. Met aardige oude foto's.

Sint M aerten, tijdschrift van de Historische Kring M aartensdijk, n u m m er 16, novem ber 1997 Nu een nieuwe ronde van gem eentelijke h er­ indeling begint, zal ook M aartensdijk er m ee te m aken krijgen. Vandaar belangstelling voor

TVE 16e jrg. 1996

d e w apens van M aartensdijk, W estbroek en A ch ttien h o v en (a u te u r F e n n a B rouw er). M en m o e t g o e d thuis zijn in alle d ijk en van d e g e m e e n te om h et artikel over d e u itb re i­ d in g van 1953 te k u n n e n volgen. T en slo tte b e­ d a n k t a u te u r Koos K o le n b ra n d e r alle o u d b e­ w oners van d e in h et artikel g e n o e m d e dijkjes voor h u n in lich tin g en . O nlangs w erd ee n uniek e von d st in W estbroek gedaan toen een haardsteen m et een fraaie sculp­ tu u r g evonden w e rd d ic bij h et sc h o n e n v a n e e n sloot in ee n b o o m g a a rd te re c h t was g ek o m en (M.L. d e Raadt- N o lstT rin ité ). W ie n o o it van de slag bij W estbroek g e h o o rd h eeft (1481) k a n te n ­ m inste iets over d e b ro n n e n te w eten k o m en (a u te u r A. D o ed en s).

p e n in d e p rovincie U tre ch t, w a a ro n d e r ook N e d e rh o rst d e n Berg. H e t is allem aal u it eig en w a a rn e m in g gezien en g e h o o rd , “o f te n ­ m inste u it g eloofw aardige m e n se n v e rstaan ”. H et artikel, b ehalve d e in leid in g , is d o o r Jan B aar in teg raal o v e rg en o m en . De bij N e d e r­ horst d e n B erg g eleg e n fo rte n H in d e rd a m en U ite rm e e r w erden in 1913 in d e stellin g van A m sterd am o p g e n o m e n , terwijl ze o o rs p ro n ­ kelijk d e e l van d e N ieuw e H o llan d se W aterli­ n ie u itm a a k te n . O v er d e “Stelling van Amster­ dam" gaat R on Z e lle r’s artik el, d at in e en vol­ g e n d e aflev erin g w o rd t vo ortgezet.

W erin o n , H isto risch e K ring N e d e rh o rst d e n Berg, n u m m e r 28, d e c e m b e r 1997

V eeziekten zijn niets nieuws. R eeds in 1714 Villa A m uda, H istorische K ling Stad M u id en , jaarg an g 11, n u m m e r 2, d e c e m b e r 1997 was e r ee n w etje w aarbij h e t vervoer van aan b esm ettelijk e ziekten lijd e n d vee g e re g eld w erd. ‘O o k Baljuw, S chout e n B u rg e m e e ste r en R eg eerd ers d e r S leed e M uijd en k re g e n e r m ee te m ak e n ' (a u te u r van D iest). Van dezelf­ d e a u te u r een artikel, ‘T oen h o n d e rd jaar ge­ leden M u id en e r a n d e rs uitzag d a n n u ’, bevat aard ig e h e rin n e rin g e n .

O u d M u id erb erg , p e rio d ie k van d e stic h tin g C om ité O u d M u id erb erg , ja a rg a n g 14, n u m ­ m e r 2, d e c e m b e r 1997 V oorzitter P a te r D u in d am h o u d t deze uitgave ten d o o p . Kr w o rd t n a a r g estreefd e r e e n p e ­ rio d iek tijdschrift van te m ak en , m e t lan g ere a rtik e le n en illustraties. H et eerste n u m m e r ziet e r al aan trek k elijk uit, d o o r W. K aarsgaren g ec ite e rd e b ro n n e n over d e Jo o d se B egraaf­ plaats, en over h e t E chobos, v o o rh e e n Rustwijk, d o o r a u te u r fean n e O o ste rb aa n .

E en klap van d e m olen w iek kan h a rd a a n k o ­ m en , m ak e n we u it e e n artik el van J a n B aar op. T w eede artik el van Ron Z eller over d e stel­ ling van A m sterd am .

H isto risch e kijk o p W eesp, c o n ta c tb la d van d e H isto risch e K ring W eesp, ja a rg a n g 13, n u m m e r 1, se p te m b e r 1997 O f d e o rig in e le vlag van W eesp g e h a n d h a a fd d ie n t te blijven is e e n kw estie d ie n a tu u rlijk o o k d e g e m o e d e re n van d e K ring h e e ft bezig g e h o u d e n . Ze is d o o r d e g e m e e n te g ev raag d in d e z o g e n a a m d e V lagcom m issie zittin g te n e m e n . G elu k k ig is alles o p zijn p o o tje s te ­ re c h t g e k o m e n . In ‘Sym bolen e n S ig n a le n ’ (a u te u r J a a p N ooij) en ‘D e g e sc h ie d e n is van d e W ee sp e r V lag ’ (a u te u r H a n s B u rg g raaff) w o rd t u itg e b re id in fo rm a tie g egeven. M evrouw K em perm an-W ilke, g em een te-archivaris te W eesp, schrijft over d e F irm a Sutorius, e e n katoenw everij en k ato e n d ru k k e rij; g o e d g e d o c u m e n te e rd . M.W. Jo lles

W erinon, H istorische K ring N e d e rh o rst d e n B erg, n u m m e r 27, o c to b e r 1997 In 1759 v ersch een van de “Geheymschrijver van staat en kerke der Verenigde N ederlan­ d en ”, e en serie plaatsbesch rijv in g en van d o r­

TVE lóejrg. 1998

43

A ctualiteiten

S T IC H T IN G C O U L E U R L O C A L E

Project: Blaricum Centraal; zijn cultuurhistorische plekken van dichtbij Op reis naar kunstenaars/dorpsgenoten: Reis naar M useum Insel H om broich

O p zondag 24 mei 1998 zal een busreis geor­ ganiseerd w orden naar M useum Insel H om ­ broich bij Düsseldorf, n et buiten Neuss-Holzheim. H et m useum is sinds 1982 gesitueerd op h et negentiende-eeuw se landgoed H om ­ broich m et even oude landschapstuin. In ca.1900 ontstond h et Insel H om broich d o o r h et graven van een om loop van de rivier de Erft. In de inm iddels veertien gebouwen, w aaronder architectonisch zeer bijzondere paviljoens, zijn m oderne en oude kunst, an­ tiek en etnografica uit Europa, China en Afri­ ka op subliem e wijze sam engebracht. U kunt dwalen d o o r het uitgestrekte landschap met eeuw enoude bom en, zoals een dertig m eter hoge Moerascypresse m et een om trek van vijf meter, langs poelen, stroom pjes en d o o r bossages. O p onverwachte plaatsen vindt u prieel­ tjes m et een altaar, of een kruidentuin waarin Indiase beelden de vijver om zom en. De opzet van de oprichter Karl-Heinz M uller om een plaats te creëren waar de n atu u r de be­ leving van kunst beinvloedt, w ordt op schitte­ ren d e wijze w aargem aakt in dit m useum park. In een van de paviljoens is een deel van de collectie Van d er Leek te zien. Bart van der Leek (1876-1958), m e d e o p ric h te r van De Stijl, w oonde en werkte vanaf 1919 tot zijn dood in Blaricum. De h eer O nno Schone uit Blaricum zal aan deze reis deelnem en en is bereid te ver­ tellen over zijn persoonlijke ervaringen m et M useum Insel H om broich vanaf de oprichting en zijn relatie m et Van d e r Leek. (Zie ook het artikel Hpt echtpaar Schöne-van der Leek in TVE nr. 1, 1996). Tevens w ordt u op deze zondag ’s m orgens om 11.00 in de gelegenheid gesteld

44

een klassiek concert te bezoeken b innen het kader van h et Inselfestival. De reissom zal ca. ƒ90,-bedragen, inclusiefbusreis, entree m useum en concert, lunch en infor­ matie. Vei trek uit Blaricum op 24 mei om 8.15 uur, terugkom st in Blaricum rond 20.30 uur. Uw aan­ m elding voor deze bijzondere reis k unt u door­ gegeven aan Lida Galis: te l.0 4 0 -2 11 11 10, waar­ na u schriftelijke inform atie opgestuurd krijgt.

T entoonstelling Herm an Heijenbrock

De Stichting C ouleur Locale m aakt u tevens attent op een tentoonstelling van schilderijen van HERMAN HEIJENBROCK (1871-1948). Tussen 1900en 1948 legde hij in een groot aan­ tal werken de ontwikkeling van de opkom ende industrie vast. O p zijn reizen d o o r E uropa werk­ te hij ter plaatse in m ijnen, hoogovens en staal­ fabrieken. Ook de voor h et eerst electrisch ver­ lichte boulevards in Parijs w erden, in o p dracht van Philips, d o o rh e m geschilderd. Behalve kunstzinnig was H eijenbrock ook filosofisch betrokken bij de problem atiek van de industriële ontwikkeling. Hij was oprich­ te r/d ire c te u r van h et M useum van den Ar­ beid, opgevolgd d o o r de Stichting N1NT, te Amsterdam. H erm an H eijenbrock overleed te Blaricum op 18 m aart 1948. O p zijn vijftigste sterfdag zal een ten to o n ­ stelling worden geopend van ±75 werken in het Nationaal V akbondsm useum , H enri Polakweg 9 te A m sterdam , die van 19 m aart t/m 30 augustus 1998 te bezichtigen zal zijn. le­ rens zal dan h et boek: ‘Arbeid m et vuur en verve’; leven en werk van H erm an H eijen­ brock, verschijnen. De au teu r is Simon H onig Jzn en het boek zal 150 reproducties bevatten. STICHTING COULEUR LOCALE Secretariaat: W. van M illenberchstraat 27 5611 PR Eindhoven tel. 040-2 1111 10 fax 2 11 34 32

TVL 16e jrg. 1998

COMENIUS MUSEUM Eye Love Books M ensen h e b b e n altijd van alles g em aa k t vo o r h u n k in d e re n . S p eelgoed , te k e n in g e n , d in ­ g en w aar j e iets van k u n t le re n , é n ... b o ek en . H etzelfd e g eld t voor k u n sten aars. D aarover gaat d e te n to o n ste llin g “Eye Love b o oks ' P rofessionele b e e ld e n d e k u n ste n a a rs h e b ­ b en naast h u n gew one w erk u n ie k e b o ek en g em aa k t voor een speciaal kind. H e t zijn e e n ­ m alige g e sch en k en , die n o o it b e d o e ld w aren o m in een vitrine Ie k o m e n , m aa r zijn ge­ m aakt om stuk te lezen, op e e n g e h e im e plek te bew aren o f om e r a f en toe in te b la d e re n . In deze expositie m o g en we v o o r é é n k e er m ee kijken n a a r deze b ijz o n d e re b o e k e n . O f zijn h e t eigenlijk kunstw erken? V errassend is d e v ersc h e id e n h e id van v o rm e n en m a terialen , die de k u n ste n a a rs vo o r kun u n iek e g esc h e n k e n h e b b e n toegepast. T radi­ tio n ele te c h n ie k e n als aq u a re l, h o u t- en lino­ sn e d e , fo to g rafie en ets w e rd e n g e b ru ik t, m aar e r zijn ook b o ek en van h o u t, p olyester en steen o f g em aak t van reclam efo ld ers en p arketvloer. Zelfs e en g o o tste e n p u tje is ver­ w erkt. O o k b o ek tec h n isch is e r veel variatie. E r is een k e u r aan u ite e n lo p e n d e p a p ie rso o r­ ten, bindw ijzen, bladspiegels, o p m aa k en ty­ pografie. Van 28 m a a rt t m 2(i april C o m en iu s M useum , K loosterstraat 33 te N aar­ d en

NEDERLANDSE GENEALOGISCHE VERENIGING AFDELING UTRECHT Jubileumboek 1998 D it ja a r b estaat d e afd elin g U tre c h t van de NGV vijftig jaar. T er g e le g e n h e id biet van ver­ schijnt in o k to b e r a.s een ju b ile u m b o e k o n d e r d e titel Stichtenaren uit vroeger juten II. Dit b o e k bevat e e n aan ta l a rtik e le n over m e n ­ sen die in het Sticht w
De v o lg en d e o n d e rw e rp e n k o m e n aan d e o rd e: M u ziek h an d el G u ld e m o n d u it U trech t; Fam ilie De R idder, d ijk m eesters van d e Lekdijk-B ovendam s; B eu rtsc h ip p ers u it L opik en Jaarsveld; S en te n tie s u it h et civ ielrech t in de fran se tijd; Fam ilie De K ruijf u it L eu sd en ; Fa­ m ilie Van Rijswijk u it D o o rn ; S o ld aat o n d e r N a p o le o n en p e ste p id e m ie in d e 19e eeuw; P h ilip van d e M aetb e, 15e en 16e eeuw; Fam i­ lie Van ’t E in d e, U trec h t; O p zoek n a a r een a u teu r, ca. 1500; Z in k fab riek van d e fam ilie S chram ; J o h a n W in n u b st, o rg a n ist in U trech t; K erkvaders uit V leulen-D e M een t; P erso n eel a a n d e M unt. Bij vétór-inschrijving kost h e t b o e k ƒ39,75. Ver­ z e n d k o sten b in n e n la n d ./10,25. Na verschij­ n in g zal h e t b o e k ƒ 4 5 ,- kosten. U kunt het b o ek b estellen d o o r ƒ39,75 o f ./5 0 ,- over te m a k e n o p g iro re k e n in g 4383883 t.n.v. NGV a fd e lin g U tre c h t te U tre c h t, o n d e r v e rm e ld in g Ju b ile u m b o e k 1998.

OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP NIFTARLAKE O p 26 m aart zal d e h e e r d r E rik d e Jong, lec­ to r a rc h ite c tu u r en tu in h isto rie van d e VU te A m sterd am e e n lezing geven over "S poren van 17e en 18e-eeuw.se N e d e rla n d se T u in a r­ c h itectu u r". Dr- h e e r Dr- J o n g is v e rb o n d e n aan het N e th e rla n d s In stitu te o f A dvanced S tudies te D en H aag en h eeft afg e lo p en ja a r d e histo ri­ sche tu in e n ro n d d e O ostzee b e stu d e e rd . De v errassen d e en re c e n t b e k e n d g ew o rd en re ­ su ltaten d aarv an zal hij a a n d e h a n d van d ia ’s lo n en . L ezing in Slot Zttylen te O u d Z uilen 26 m aart, kosten v o o r le d e n ƒ 1 0 ,-. O pgave bij h e t secretariaat: H e e re n g ra c h t 6. 3601 AL Maats-.cn.

TVK lóe jrg. 1998

45

B estuur en red actie Tussen V echt en Eem Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “I lilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

Leden dagelijks bestuur drs Maria W.J.L. Boersen (voorzitter) A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 T. Kruijmer-Vos (secretaris) B^tterstraat 7a 1271 XL Huizen 035-5251713 F.H. Bos (penningmeester) Stargardlaan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

Redactie mw G.M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor)

P.J.C. Korver, Naarden, 035-6945242 L. Lankreyer-van Eijle, Eemnes, 035-5389198 drs K. Loeft, Laren, 035-5380474 P.J. Timmer, Loosdrecht, 035-5823412 Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordi­ gers van: I listorische kring “Baerne” Historische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eemnes Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef I lilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren Historische kring Loosdrecht 1listorische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden 1listorische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ versum Stads-en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te Naarden Stadsarchief Weesp Vereniging Gurtevenne, ’s-Graveland Vereniging van Vrienden van het Gooi Dudok Stichting, Hilversum

46

drs Maria W.J.L. Boersen A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 drJ.D.G. Branger Postiljon 56 1251 TM Laren 035-5310823 I). Dekema Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 L.R. Huese-Rommerts (secretaris) Van Gelderlaan 74 1215 SP Hilversum 035-6219279 dr P.H.I). Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 E.E. van Mensch (voorzitter) JHB Koekkoekstraat 26 1214 AD Hilversum 035-6292826 (kantoor), 035-6234913

TVE 16ejrg. 1998

Varia

H an s G o d d ijn (geb. 1943) is free-lan ce jo u r­ n a lis te n h o o fd re d a c te u r van P ianow ereld. D rs M arijke R itsem a (geb. 1942). V olgde een o p le id in g d o t d o c e n te E ngels e n stu d e e rd e la­ te r G eschiedenis aan de R ijksuniversiteit van U trech t. W erkte m ee aan h e t “G ooise” p ro ject 1840, d at h e t 150-jarige b estaan van d e split­ sing van h e t gew est H o llan d h e rd a c h t. O n d e r­ zo cht de sociaal-econom isch e to e sta n d van H ilversum ro n d 1840 en d e d em o g rafisch e ontw ikkeling van h et d o rp tu ssen 1825-1849. E en d eel h ierv an w erd g e p u b lic e erd . W erk­ zaam als d o c e n te E ngels aan h e t D u d o k C olle­ ge te H ilversum . W o on t te H ilversum . H en k Schm al is un iv ersitair d o c e n t bij d e vak­ g ro e p Sociale G eografie aan d e U n iversiteit van A m sterdam . Hij p ro m o v e e rd e in 1995 o p h et p ro efsch rift Den H aag o f \-Ornvenhnge, een zone gemodelleerd door zand en veen en p u b li­ c e e rd e v ersch illen d e b o e k e n en a rtik elen o p h e t g eb ied van historische stadsgeografie.

Verantwoording illustraties O m slag: to ll. G oois M useum T itelp ag in a: to ll. G oois M useum C o r d e G root: - fo to ’s van d e a u te u r S ted e lin g e n in h e t Gooi: - v era n tw o o rd in g bij d e fo to ’s T V E -concert - foto J a n F eld erh o f; van d e a u te u r - foto O scar van H em el; M ens en m elodie, aug. 1972 - fo to T ristan Keuris; Key notes, 1977 - fo to T era d e M arez Oyens; M ens en m elo ­ d ie, m a rt 1974 G oois M useum : coll. G oois M useum

R ectificatie: In h e t artikel van m evrouw E.N.G . Joosse-van D am m e over d e b u ite n p la a ts O v e rm e e r in I VF. 15e jrg. nr. 4, d e c e m b e r 1997 o p pag. 218, o n tb re e k t bij fig u u r 5 d e leg en d a. Deze is: 1 = huis 2 = sc h u iten h u is 3 = th eek o e p el 4 = b o o m g aard 5 = bos 6 = m oestuin 7 = jaagpad

Van d e re d actie O o k v o o r 1998 h e e ft d e re d a c tie h e t v o o rn e­ m en o m e e n e x tra th e m a -n u m m e r te d o e n v ersch ijn e n . D itm aal zal h e t v ierd e n u m m e r van d it ja a r in h e t te k en staan van d e relatie w ater en b ew o n in g in h e t G ooi en d e V echt­ streek. H el is e e n b re e d th e m a w aarbij ge­ d a c h t w o rd t aa n a rtik ele n over drinkw ater, b e d re ig in g v a n u it d e vo o rm alig e zee, vaarw e­ g en , g ro n d w ater, w aterrecreatie, visserij etc. I lie ï bij ro e p t d e red a ctie lezers o p o m een artik el te schrijven over e e n o n d e rw e rp d at past b in n e n dit th em a. De copy zal h e t re d a c tie se c re ta ria a t g raag in ontv an g st n e m e n . V oor ev en tu e le rich tlij­ n e n k u n t u o o k c o n ta c t o p n e m e n m e t h e t re­ d a ctiesecretariaat.

TVElbejrg. 1998

47

FLAVA art gallery sh

“Gooiersgracht”, 45 x 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst ♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie ♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties Werken van o.a.: C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer, J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe, D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen, G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moekerken.

Openingstijden: woensdag: IJ.0 0 - 17.00 vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 21.00 / zaterdag: 1100 - 17.00 Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 0x5 - 6 91 43 50 48

I'VE 16e p g . 1998

Uitgeverij Verloren: MAAKT GESCHIEDENIS Larenseweg 123 - 1221 CL Hilversum - ^035-6859856 - «035-6836537 UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HOLLAND, HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS: Bedevaartplaatsen in Nederland. Deel I: Noord- en Midden-Nederland. Samenstelling en redactie P e t e r J an M arg ry en C h a r l e s C aspers

H e r m a n K a p t e in , De Hollandse tex­ tielnijverheid ƒ370-/600. Conjunctuur & continuïteit ahr ks

35, 288 blz., geïllustreerd,

isbn

90-73941-17-2, /4 9 ,-/ bf98o

886 blz., gebonden, geïllustreerd, isbn 90-6550-566-0, ƒ I44,- / bf288o

Meer dan ioo onderzoekers hebben een bijdrage geleverd aan het project ‘Bedevaartplaatsen in Nederland’, in 1993 gestart in het Amsterdamse P.J. Meertens-Instituut. Hun beschrijving van de bedevaartcultuur van de vroege Middeleeuwen tot 1997 zal resulteren in een standaard­ werk dat door zijn omvang en diepgang uniek in de wereld is. Het lexicon, dat uit drie delen zal bestaan, biedt een ongekende schat aan feiten en beeldmateriaal over alle getraceerde 750 heilige of bedevaartplaatsen. Elk deel bevat zo’n 250 lemma’s (bedevaartplaatsen), ca. 1000 illus­ traties en aparte kleurenkaternen. In dit eerste deel worden de bedevaartplaatsen beschre­ ven uit Noord- en Midden-Nederland. Deel 2 (NoordBrabant) verschijnt eind 1998, deel 3 (Limburg) begin 1999. In het eerste deel is tevens een algemene inleiding opgenomen met betrekking tot alle drie de delen en wordt uitvoerig rekenschap gegeven van de opzet en de werkme­ thoden van het project.

IL".::":.-., . • ƒ Bedevaartplaatsen |f in Nedpsfénd 11

Historici hebben 90 jaar lang niet willen tornen aan het beeld dat Posthumus in zijn De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie schetste. Het conjunctuurverloop van de Hollandse lakenindustrie wordt grotendeels ver­ eenzelvigd met dat van Leiden. Dat wil zeggen dat de 15e eeuw als een periode van bloei voor de gehele Hollandse lakenindustrie wordt gezien, terwijl de 16e eeuw verval te zien gaf. Aan het eind van die eeuw was er nog maar wei­ nig over van de Hollandse textielnijverheid. Alleen de komst van grote aantallen immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden en de invoering van de ‘nieuwe draperie’ heeft deze van de ondergang gered. In dit boek wordt deze overheersende visie op het sterf­ proces van de ‘oude draperie’ ter discussie gesteld. Kapteins andere benadering levert een nieuw en op som­ mige onderdelen zeer verrassend beeld op van de ontwik­ keling van de Hollandse textielproductie. Men zou zelfs kunnen zeggen dat zich in dit boek een paradigmawisse­ ling voltrekt!

IV Hoi jambe f e x t k ln i^ É d d iKHMtiOH

« i S u S

NOORD - ENjMrDOEN-NEDERLAND

CSF [ * R M A \ K A t’ I X N

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

't luwteel

(* r Dyfeachfe R ..5’ X

X M

X

4

It r . • K

A A

M iNtTUt

-

■!

■7> •'

Z h si

“

U k -

44

,

A V f

■

.

' eA nkeve/et

-JC

. . .

„„

Li *

-

M e t: r

Vrtlauaü f *-

;

■*%■ *“ *)

-. -

! .

■

..

__________________________