TVE 15e jrg. nr. 3, septem ber Tussen Vecht en Eem T 1 F :* T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

TVE 15e jrg. nr. 3, se p te m b e r 1997

Tussen Vecht en Eem

T■ 1 F

:*

T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

i

GOOIS MUSEUM Stichting tot bevordering van de belangen van “H et G oois M useum ” te H ilversum .

O ntw ikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig ja a r nog was, is d itja a r al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen k unnen ons nog levendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de lagere schooljeugd van over tien ja a r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. H et is één van de taken van het Goois M useum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun hard nodig. Als do n ateu r van het Goois M useum verleent u deze steun en w ordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van h et m useum. De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij h et Goois Museum, telefoon 0356292826. U ku n t het Goois M useum ook gedenken in uw testam ent. U k unt kiezen uit twee form u­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de. Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algem een n u t en betaalt d aard o o r m in d er (slechts 11%) o f zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornem ens b en t een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (p er 2 jaar) onbelast. M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan w ordt u verzocht schriftelijk contact op te nem en m et h et bestuur van de Stichting, per adres Goois Museum, K erkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 15c jrg. nr. 3, se p te m b e r 1997

Tussen V echt en E em Tijdschrift voor regionale geschiedenis

\

_

Uitgegeven d o o r de Stichting Tussen Vecht en Eem

Colofon

Inhoud

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van d e Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijnt 3 maal p e r ja a r als “gew oon” n u m m er (48 pagina’s) en éénm aal p er ja a r in de vorm van een d u b b eln u m m er (96 pag in a’s) d at gewijd is aan één van de gem eenten bin n en h e t w erkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 1996 was dat d e g em eente M uiden.

H.A. Ros Van d e r Scharinge, de M iddeleeuwse schaarbrieven van de Gooise m arke

De Stichting TVE is een sam enw erkingsverband van m eer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het beh o u d van cultuur- his­ torische en karakteristieke waarden. D onateurs van de Stichting TVE ontvangen h e t tijdschrift gratis. D o n atie/ab o n n em en t D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL H uizen, 0355251713 F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 0356941382 Voor opgave als d o n ateu r kunt u ook gebruik m aken van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgesloten. Bij bovengem elde adressen k u n n en eveneens losse num m ers van h e t tijdschrift w orden aangevraagd. De m inim um d onatie bed raagt ƒ27,50 per jaar. G iro rek en in g n u m m er Postbank 3892084.

P.H.D. Leupen W erinon, W illibord en L iudger

147

154

M J.A. van d e r H eide G ooise com ponisten (3), T era de Marez Oyens (1932-1996)

160

H. van Spanning H et o ptreden van Floris Vos als Tweede Kam erlid (1929-1933)

167

Stichting Tussen Vecht en Eem Jaarverslag 1996 Verslag O pen Dag L oosdrecht

178 179

G oois M useum

182

Stad en Lande Stichting

183

Uit de tijdschriften

186

B estuur en redactie T ussen Vecht en Eem

191

Varia

192

Extra num m ers van h e t tijdschrift te bestellen o n d er A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije e n ­ veloppe) . Redactie E.E. van M ensch (voorzitter), L.R. Huese-Rom m erts (se­ cretaris), mw C.M. A braham se, drs Maria W.J.L. Boersen, drJ.D .C . Branger, D. Dekem a en d r P.H.D. L eupen. Redactieadres Van G elderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279. Inleverdatum voor h et volgende n u m m er is uiterlijk 20 o k to b er 1997. Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum D ruk Drukkerij Spieghelprint, Bussum ©TVE 1997. Gedeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stem m ing van h e t redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

146

Omslag: Floris Vos voor Oud-Bussem. Titelpagina: O udst bekende afbeelding van Bonifatius; links d o o p t Bonifatius een bekeerling, rechts de m oord op Bonifatius, ca. 975.

TVE 15e jrg. 1997

Van d e r Scharinge De Middeleeuwse schaarbrieven van de Gooise marke

Inleiding M arkeorganisaties bezaten gem eenschappelij­ ke rechten op de weiden en de zogenaam de woeste gronden. Om die rechten veilig te stel­ len w erden er regels en bepalingen opgesteld. Slicher van Bath ru briceert de volgende: a) bepalingen betreffende het bestuur en rechtspraak, b) bepalingen betreffende het gebruik van de gem eenschappelijke grond en c) bepalingen betreffende de buurschap.' In dit artikel wordt nagegaan hoe de M iddel­ eeuwse Gooise m arke een aantal van deze za­ ken geregeld had. We constateren dat de grond in het Gooi een groep m ensen aaneen bond, zogenaam de erfgooiers, die op basis van een persoonlijk recht voordeel konden trekken van de gem eenschappelijke gronden.

B epalingen b etreffen d e h et bestuur en rechtspraak De regels die de Gooise boeren ten aanzien van de gem eenschappelijke gronden bedach­ ten, w erden o p g etek e n d in zogenaam de schaarbrieven. Een schaar is een stuk land, g root genoeg om een volwassen koe voedsel te verschaffen. Een scharende erfgooier was een Gooise boer die daadwerkelijk vee op de m eent bracht. Er waren ook Gooiers die geen vee h adden en zij w erden niet-scharenden ge­ noem d. W anneer precies de scheiding ontstond tus­ sen scharende en niet-scharenden, is niet m et zekerheid te zeggend 1loewel de niet-scharen­ den dus geen gebruik m aakten van de weiden voor h et opbrengen van vee, bleven er nog ge­ noeg rechten over, waarvan zij als erfgooiers gebruik konden maken. V andaar die op het eerste gezicht wat vreem de en in aantal aan­ wassende groep niet-scharenden. Een m ole­ naar of smid kon dus heel goed mogelijk markegenoot zijn geweest. Zo is er in de tweede

H.A. Kos

schaarbrief sprake van degen en die zich m et de visserij bezig hielden. Zij m ochten voor hun brandstof tu rf steken, waartoe zij gerech­ tigd waren als m ark eg en o ten .’ In een eerd er artikel in dit tijdschrift heb ik getracht duidelijk te m aken dat de Gooise m arke de opvolger was van de Eltense curtis Nerdinclant.' H et stift Elten h an teerd e de dom aniale exploitatievorm. De boeren bewerk­ ten in gradaties van onvrijheid het bouwland en m oesten bepaalde diensten verrichten. Alle boeren vorm den tezamen de echte o f fam i­ lie, en zij vielen o n d er een ap art recht. Daar­ naast m ochten de boeren de gem eenschappe­ lijke gro n d en gebruiken, zonder dat zij daar­ voor diensten o f betalingen hoefden te doen. Sterker nog, alleen zij m ochten de gem een­ schappelijke gro n d en gebruiken! H et Eltense N aardingerland vorm de een aparte sociaaleconom ische en juridische eenheid. Na de verpachting van de gezagst echten over de m eeste gro n d en in h et Gooi aan h et graaf­ schap H olland in 12805 m oesten de Gooise boeren zich wel organiseren in een genoot­ schap, die de eigen belangen zou veilig stel­ len: het tot 1280 genoten alleenrecht op ge­ bruik van de gem eenschappelijke g ronden kwam op de tocht te staan, en h et was beter geen kou te vatten. Bovendien was er al in toe­ nem end e m ate gebrek aan voldoende bouw­ land en gem eenschappelijke gronden. In 1326 kwamen de Gooiers op eigen gezag bijeen en dat stak de toenm alige H ollandse graaf Willem III (1304-1337). In zijn afkeu­ ring noem t hij de Gooiers in een oorkonde wel ‘onse goeden luelen van Ghoyland’, m aar zij nem en de vrijheid boeren die niet op de ver­ gadering verschenen te beboeten." H et is de eerste aanwijzing van een vergadering van de marke, en tevens een aanwijzing dat de Gooi­ se boeren, die we vanaf nu b eter m arkegeno­ ten kunnen noem en, zich niet zom aar een nieuw regim e op lieten leggen. In 1339 werd

TVE 15e jrg. 1997

147

opnieuw gewag gem aakt van de marke: ‘van ons ghemens lands weghen van Ghoyland’ en ‘die goede lude van Ghoyland, diere van der ghemeenten wegen toegeset waren' .’ V erdere berichten ontbreken; dat zou e r op k unnen wijzen dat in de praktijk de belangen van de landsheer en die van de gooiers niet botsten, m aar elke partij zijn eigen gang ging. Aan h et begin van de vijftiende eeuw besloot graaf A lbrecht (1389-1404) evenwel dat het tijd was voor een nadere regeling. G edurende de veertiende eeuw had de vergadering van de Gooise m arke besloten delingen toe te staan van bepaalde gem eenschappelijke gron­ den. Deze w erden to t bouw land gem aakt (o n tg onnen). O m zijn m acht te staven en zijn recht erkend te zien, vaardigde A lbrecht een oorkonde uit, waarin we lezen ‘dat die gemeente voirscreven ongedeelt sal blijven tot ewigen daghe, behoudelike alsulke slage, als die stede van Nairden voirseit mitten gemeenen lande voirtijts eendrachtelike gesceiden hebben H et eigengereid optre­ den van de Gooise m arkegenoten was hem blijkbaar een doorn in h et oog en hij wilde eenvoudig een vinger in de pap. Im m ers, hij had de beschikking over het zogenaam de wil­ dernisregaal, h et bezit van alle ongecultiveer­ de gronden b innen zijn territorium , vanouds een koninklijk recht. Dit koninklijk recht was in de loop van de tijd overgegaan naar en soms gewoonweg geüsurpeerd door territoria­ le heren, zoals de H ollandse graven. Door als een erkend arbiter een einde te m aken aan de conflicten tussen de stad N aarden en de do r­ pen van Gooiland, werd h et wildernisregaal en daarm ee h et gezag van de graaf in zekere zin erkend. A lbrecht verleende zijn goedkeu­ ring aan de eerste schaarbrief, een overeen­ komst tussen de 'gemene waerscip van Goylant’ en de stad N aarden. Daarin werd herhaald dat de m arke tot in de eeuw igheid ongedeeld diende te blijven, behoudens de al overeenge­ kom en ontginningen.9 In de eerste schaarbrief (1404) werd be­ paald dat de stad N aarden vier m annen dien­ de te kiezen op S int-G eertruidendag (17 m aart), n et als de vier buurm eesters van de d o rp en van Gooiland, uit L aren en Huizen. Deze acht m annen m oesten ‘setten die scaringe over die gemene myente van Goylant’, en zij wer­ d e n schaarzetters o f schaarm eesters ge­ 148

noem d. Elk ja a r m oesten zij ommeriden, langs de m eenten gaan, en kijken o f de schaar juist bepaald was."1 Vóór 1404 was er dus al sprake van een verga­ derin g van de Gooise marke, afwisselend aan­ geduid als Gemene waren, Waerslude, Gemene Wa­ erscip en Goede luden van Goylant. Zij waren op eigen gezag bijeengekom en (1326), en bevon­ den zich eind veertiende eeuw in conflict met de stad N aarden, dat opgelost werd d o o r de uitvaardiging van de eerste schaarbrief, waar­ in regels w erden bepaald voor h et gebruik van de gem eenschappelijke gronden.

D e g e r e c h tig d e n

De Gooise m arkegenoten waren gebaat bij het tot staan roepen van de verdere opdeling van gem eenschappelijke grond, zij het dat zij daarvoor wel eerst iets anders m oesten rege­ len. Iets wat zij al lang wisten, dachten en al­ tijd al zo h ad d en gevonden: zij waren de eni­ gen die de g em een sch ap p elijk e g ro n d en m ochten gebruiken. O p het eerste gezicht valt uit de eerste schaarbrief niet duidelijk op te m aken dat de gem eenschappelijke gro n d en alleen bestem d waren voor de Gooise m arkegenoten. Aange­ zien de grootte van de schaar m ede werd be­ paald op basis van het aantal inw onenden ‘in een huse' , k unnen we stellen dat h et recht van gebruik op de gem eenschappelijke gronden verbonden was aan h et bezit van een b oeren­ bedrijf’ (grondbezit)." Er waren waarschijnlijk te veel m ensen zonder b o eren b ed rijf die ge­ bruik m aakten van de gem eenschappelijke gronden. In tegenstelling tot de eerste is de tweede schaarbrief (1442) duidelijker in wie de ge­ m eenschappelijke gro n d en m ocht gebruiken. Blijkbaar was m en in 1404 niet duidelijk ge­ noeg geweest en waren er m isverstanden o n t­ staan. Er werd bepaald dat elk p aar w oonach­ tig in de stad N aarden of een van de dorpen van G ooiland acht koeien m ocht scharen, of ‘veltslach doenV2Veldslag, h et rech t om vee op de gem eenschappelijke gronden te laten gra­ zen, verwijst n aar oude dom aniale verhoudin­ gen. H et was voorbehouden aan de gewaarden, zij die lid waren van de m arke (vandaar

TVE 15ejrg. 1997

d e term gemene waerscip). Zij m o c h te n h u n w aarschap, h el a a n d e e l d at ie m a n d in h et col­ lectieve g e b ru ik sre c h t van d e to t d a n to e ge­ m e e n s c h a p p e lijk e g r o n d e n h a d b e z e te n 'slaan' o f in g e b ru ik n e m e n .13 M et a n d e re w o o rd en , niet ie d e re e n m o c h t m e e r veldslag d o e n . H et w erd een p erso o n lijk rech t. V erd er w erd b ep a a ld d at de stad N a a rd e n g ee n p o o r­ ters m o c h t a a n n e m e n , die veltslach doen opter gemeenten, b ehalve als de b e o o g d e p o o rte r rijk was en tw in tig d u izen d ste n e n sc h o n k aan de sta d .14 De m a rk e g e n o te n v o e ld e n m et n a m e de de h e te ad em van nieuw e N aard en se p o o r­ ters in d e nek. N og m e e r d u id e lijk h e id w erd v erschaft in 1455, to e n d e d e rd e sc h a a rb rie f v erscheen: m e n h a d h e t g e m u n t o p Stichtse lied en . Zij m o c h te n w eliswaar k o m en w o nen in h e t G ooi, h uw en m e t e e n G ooise, m a a r d e weg to t h e t re c h t van g eb ru ik op d e g em ee n sc h a p p e lijk e g ro n d e n w erd voor h e n afg esn ed en ; g een sch aarrech t. W an n eer een G ooise m an m e t een Stichtse vrouw was g etro u w d , zou de vrouw na h et overlijden van h a a r m an g e e n sch a a rre c h t v erk rijg e n .15 De m ark e w eerd e in steeds d u id elijk er o m sch rijv in g en nieu w k o ­ m ers, en de ontw ikkeling van e en re c h t g eb a­ seerd o p g ro n d b e z it n a a r e e n p erso o n lijk re c h t (van v ader o p zoon ) k re e g d o o r m id d el van d e d e rd e sc h a a rb rie f zijn M iddeleeuw s b e­ sluit: de la tere om schrijving van e e n e rfg o o ie r (1688), m an uit m an in G o o ilan d g e b o re n en

«T.

/r 7 >

fC tn ^ e A 1 (v & trj & M -

( & ' {*>>■*

Q S r'

ö i 'n ü i f t n

'7 'f o + r i h

«.-**) w 1zh? $>-** Qyj Cfetll*'

X-

$X*y

£>/»♦*

'( fr y I

-yer+truXl r^Cé

y w c ir (*u%

«.Wjjflpj%ï SM ~

<ar K~~fri

.Ct z-v_

A fschrift eerste schaarbrief met deel v a n de aanhef.

0 ' n

m e e rd erja rig , w erd d o o r d e b e p a lin g e n van d e tw eede en d e rd e sc h a a rb rie f in zek ere zin g estalte gegeven. K o rto m , de G ooise m a rk e g e n o te n o f maren (= in h e t volle bezit van het sc h a a rre c h t) m oes­ te n aanvankelijk e e n b o e re n b e d rijf voeren, d ie zij van ‘sijn ouders aengeerfff h a d d e n , in m an n e lijk e lijn. We k u n n e n h ie r dus al v o o r­ zichtig sp rek e n van ‘e rfg o o ie rs’, d ie o n d e rh e ­ vig w aren aan d e regels van d e m ark e, o p g e ­ steld in sch aarb riev en . Tevens w erd h ie r de aan zet g e g e te n to t d e sc h e id in g in wel - en n ie t-sc h a re n d e n , im m ers la te r was h et n ie t m e e r n o o d zak elijk o m d aadw erkelijk vee o p d e m e e n t te b re n g e n o f e e n b o e re n b e d rijf te v o eren , en b e rie p m e n zich alle e n o p h e t e rf­ rech t. In d e jare n zeventig van d e vijftiende eeuw v o n d d e eerste ‘g ro te ’ c o n fro n ta tie plaats tus­ sen d e o v erh eid , in d it geval d e H o llan d se g ra­ ven, en d e G ooise m ark e. N aar a a n le id in g van e e n aan ta l zaken d ie h e t H o f van H o lla n d 16 b e h a n d e ld e , rees d e vraag wie n u eigenlijk ‘ei­ g e n a a r’ was van d e g e m ee n sc h a p p e lijk e g ro n ­ d e n in h e t G ooi. D at is e e n m oeilijke kwestie. We m o e te n ons b e d e n k e n dat te rm e n als e ig e n d o m en e ig e n a a r vo o r d e M id d eleeu w en in w ezen a n a ch ro n istisc h zijn .17 Id e e ë n d a a r­ o m tre n t g in g en [tas e e n rol sp e le n o p het e in d van d e M idd eleeu w en , e n w aren volop in ontw ikkeling. H et p ro c es tussen d e H o llan d se graven en d e G ooise m a rk e g e n o te n is daarv an e e n m oo i v o o rb eeld . S lich er van B ath m e rk te o p , d a l h e t p ro ­ b leem van e ig e n d o m s - d a n wel g eb ru ik sre c h ­ ten o p d e m a rk e g ro n d e n , v o o rn am elijk in d e n e g e n tie n d e eeuw (de eeuw van d e m arkeverd e lin g e n ) u rg e n t was. In d e M id d eleeu w en zou dit vraagstuk alleen gaan om ee n b e ta lin g te r reco g n itie. H iero v er k o n d e n o n e n ig h e d e n b estaan , m a a r zowel d e la n d s h e e r als d e m ar­ k e g e n o te n h a d d e n e e n eig en b e la n g ten a a n ­ zien van d e g em ee n sc h a p p e lijk e g ro n d e n . G e e n la n d s h e e r o f g ro o tg ro n d b e z itte r zou e r o v er d e n k e n h e t g e b ru ik van g e m e e n sc h a p p e ­ lijke g ro n d e n te o n tze g g e n a a n d e b o e re n ."1 In d e rd a a d gin g het d e H o lla n d se graven in eerste in sta n tie om d e e rk e n n in g van h u n ge­ zag en d e G ooise m a rk e g e n o te n o m h e t ge­ b ru ik van d e g e m e e n sc h ap p e lijk e g ro n d e n .

T V E Ib e jrg . 1 9 9 7

149

D at daarbij a lle rh a n d e zaken los kw am en en w erd en b esp ro k en , zoals wie n u d e e ig e n a a r was van d e g e m e e n sch a p p elijk e g ro n d e n , is logisch. E chter, h e t lag n ie t aan h e t p ro ces ten grondslag. De n eig in g van d e G ooise m arkeg e n o te n om zich niets g e leg e n te la ten liggen aan de re c h te n van de H o llan d se graven, was d e w erkelijke re d e n . Zowel d e graven van H o lla n d als d e G ooiers p ro b e e rd e n h u n b e la n g e n veilig te stellen d o o r d e ‘e ig e n d o m ’ te claim en , en d a t d e d e n zij b e id e n o p basis van d e h ie rv o o r g e n o e m d e p a c h to v e re e n k o m s t tu sse n h e t g ra a fsc h a p H o lla n d e n h e t stift E lten u it 1280, w aarin van e ig e n d o m n o g g een sp rak e was. De v e rte g e n ­ w o o rd ig er van de H o llan d se graven ging, in zijn p o g in g de zaak te w in n en , g e h e e l voorbij aan de re c h te n van d e G ooise m a rk e g e n o te n o p de m e e n te n . De G ooise m a rk e g e n o te n h a d d e n e c h te r ee n sterk a rg u m e n t. In d e b e­ vestiging van d e eerste sc h a a rb rie f lazen zij: ‘..om der meente, die sij [ = d e G ooiers] te gader leggende hebben in onsen lande van Goelant.. Zij zagen d a t als e e n bevestiging van h u n re c h te n o p d e g e m e e n sch ap p elijk e g ro n d e n , im m ers h e t was o p sch rift gesteld d o o r d e H o lla n d se graaf, en ste rk e r nog, hij h a d e r zijn zegel aan g eh an g en ! H e t H o f van H o lla n d kwam to t ee n v o o r b e id e r p artijen o n b e v re d ig e n d vonnis, dus m e n g in g h o g e ro p . In 1474 v o n n iste de G ro te R aad van M ech e len 2" d a t d e H o lla n d se graven h e t gezag h a d d e n over en d e G ooise m a rk e g e n o te n g e b ru ik sre c h t h a d d e n o p de g e m e e n sch ap p elijk e g ro n d e n .21

B epalingen b etreffen d e h et gebruik van d e gem een sch app elijk e gronden We h e b b e n zojuist gezien wie e r to t d e m ark e w erd en to eg elaten . M aar waar d ie n d e n de m a rk e g e n o te n zich n u aan te h o u d e n ? Zoals gezegd, w erd e r in d e ee rste sch aar­ b rie f b e p a a ld d a t e r a c h t sc h aarzetters o f sch aarm eesters geko zen m o e ste n w o rd en . Zij b e p a a ld e n d e g ro o tte van d e schaar, en wel zo ‘dat die beeste genoch teten hebben . O o k d ie n d e n zij toe te zien d a t e r n ie t m e e r b eesten w erd en g esch aard d a n b ep aald , e n in d ie n e e n b o e r zich d a a ra a n sch u ld ig m aak te, w e rd e n de d o o r h e m te veel g e sc h a a rd e b e e ste n ver­ b e u rd v erk laard (= sc h u tte n ). De e v en tu ele

150

o p b re n g s t w erd in d rie ë n v e rd eeld , tussen ‘onse luwe genadige heere van Hollant, die stede en tgemeen lanl’ en d e a c h t sc h aarzetters m e t d e ­ g e n e n "diet aenbrenghen , dus d e g e n e n d ie de o v e rtre d in g n a a r v o re n h a d d e n g e b ra c h t. Ver­ d e r w e rd e n n o g afsp rak en g em aak t over wie bij verstek o f v erzaking d e sc h a a r m o c h t b e p a ­ len. H et is e e n su m m ie re o p so m m in g , h e t sc h aren in en g e zin: h e t g in g o m d e g ro n d en d e b e e ste n .22 D e tw eede sc h a a rb rie f is o o k in deze uitgeb reid er. M aar liefst n e g e n e n d e rtig p u n te n w o rd e n o p g eso m d , w aarvan e r vele b e tre k ­ king h e b b e n o p d e m e n se n zelf. N aast d e vast­ stellin g van d e schaar, v in d en we n u o o k ver­ b o d e n o p h e t w in n en van tu rf, leem en biezen b u ite n d e d a a rv o o r b e stem d e g e b ie d e n , m aar o o k e e n v o o rb e h o u d ten g u n ste van d e g e­ h a n d ic a p te R eyer G hise L eyenszoenssoen: ‘die cropell die is gegunt te houden een scaer an seapen optergemeenten ghelijck sijn bueren’. B elangrijk is o o k h ie r w eer d e b e p a lin g d a t d e m e e n te n On­ g e d e e ld d ie n d e n te blijven: ‘also dat alle die ge­ meente, die wij in Goylant ghemeen lesamen leggen­ de hebben, ghemeen lesamen bruken sullen in allen manieren en ongesceyden r' De tw eede sc h a a rb rie f b ev at e e n aan ta l item s die b e tre k k in g h e b b e n o p w eduw naars, w eduw en en w ezen. In d ien m e n w eduw naar o f w eduw e w erd, e n g een k in d e re n h ad , d an b e h ie ld m en h e t e erste jaar e e n halve schaar. W a n n e e r e r wel sp rak e was van k in d e re n d a n b e h ie ld m en d e volle schaar, m its m en 'esgen roste hielde' , this ee n eig en h u is h o u d in g to e f ­ de. Tevens b e h ie ld een wees, o u d e r d a n 18 jaar, ee n halve schaar, m its hij o f zij in d e h o e ­ ve b le e f w onen van zijn o u d ers. Als m e e rd e re w ezen in d e h oeve van h u n o utlet s bleven wo­ n e n . d an b e h ie ld m e n d e volle schaar, m a a r w a n n e e r één d aarv an in h e t huw elijk trad en b le e f w o n en in d e hoeve, d a n m o c h te n zij te­ zam e n twee ‘scottelscaringe (v e rb e u rd verklaar­ d e b e esten ) h a ljf ende h a lff houden’: é é n d e r b e id e h e lften van ee n g e h e e l v o o r ie d e r van twee p a rtije n (dus é é n sch aar te z a m e n ).21 De d e rd e sc h a a rb rie f was, zoals boven ge­ zegd, h e t m eest d u id elijk in wie d e g e m e e n ­ sch ap p elijk e g ro n d e n m o c h t g e b ru ik e n . E r w erd en wel w at nieu w e a fsp rak en gem aak t, m a a r h o o fd zaak was h e t w eren van v reem d e e le m e n te n .

TVE l Je jrg. 1997

Het bos B e h o o rd e h e t G ooiersbos lot d e g e m e e n ­ schap p elijk e g ro n d e n ? In g e e n van d e drie sch aarb riev en w erd gew ag gem aak t van h e t hos, en h e t lijkt e r in eerste in stan tie d a n o o k o p dat h e t n ie t tot d e g e m ee n sc h a p p e lijk e g ro n d e n b e h o o rd e . E r w e rd e n a p a rte ‘bosh rie v e n ’ uitgevaardig d, n aast d e sc h a a rb rie ­ ven. De sch aarb riev en re g e ld e n h et g e b ru ik van d e w eiden (= m een ten ) en h e id e n , en d e bosbrieven, d e naam zegt h e t al, h e t g e b ru ik van h e t bos (h o u tk a p etc.). De G ooise m arkeg e n o te n v e rto o n d e n ook h ie r d e n e ig in g om h e t bos voor zichzelf te h o u d e n . W eer m o e te n wij teru g g aan n a a r de situ atie van v ó ó r 1280. T ijdens latere p ro cessen over h e t e ig e n d o m s­ re c h t van d e m e e n te n , b ew e e rd e n d e m arkeg e n o te n n am elijk dat zij sinds m e n s e n h e u g e ­ nis h et g eb ru ik van h e t hos h a d d e n . O o k h ie r blijkt w eer d e h a rd n e k k ig h e id van de G ooise m a rk e g e n o te n om zich ta s t te h o u d e n aan h u n v o o rre c h te n , die d o o r d e H o llan d se gra­ ven m aar al te graag te n ie t w erd en g e d a a n . E r is e c h te r e en verschil m et d e m e e n te n . De h o sbrieven w erd en u itgev aard ig d d o o r d e h e ­ re n van N ijen ro d e, die uit h o o fd e van h u n m aarsch alk am b t van G o o ilan d , v e rk reg en in leen van h et stift E lten, d it k o n d e n d o en . Zij w aren d e ’h o ltric h te rs’ o f o p zich ters van h et bos. H ie r kon de g ra a f n ie t a a n k o m e n , d it viel b u ite n zijn gezag. Bij de o v e rd ra c h t van 1280 w aren de le n e n u itg e z o n d e rd , d u s v ó ó r 1280 m o e te n d e h e re n van N ije n ro d e al h e t gezag in h e t bos h e b b e n g ehad. D e h e re n van N ijen ro d e kw am en regels en b e p a lin g e n o v e re e n m et d e p o o rte rs van N a ard en e n d e g e m e e n te (= m arke) van G ooi­ land. Tevens w erd en e r ho u tv esters a a n g e ­ steld, d ie to ezich t h ie ld e n o p n aleving van d e regels en in feite dezelfde positie in n a m e n als de sch aarzetters. E r w erd een b ela n g rijk e voorw aarde gesteld: m en v e rk reeg pas to e ­ gang to t zekere d e le n van h e t bos w a n n e e r m e n k o p tie n d e b etaa ld e (o f 'gegw'/'was in h e t hos), en d a t b e te k e n d e w eer d a t m en a k k er­ la n d in g eb ru ik m o est h e b b e n .25 M et a n d e re w o o rd en , om h u n exclusieve g e b ru ik sre c h t te w aarb o rg en m o esten de G ooise m a rk e g e n o ­ ten zich w en d e n to t e en a n d e re g e z a g sh eer en ook zijn gezag e rk e n n e n , d o o r h e t b e ta le n van de koptiende.®

De G ooise m a rk e g e n o te n h a d d e n naast h e t re c h t o p de z o g en a a m d e windval, h e t sp ro k ­ kelen van h e t d o rre h o u t, tevens h e t re c h t o p een bosbouw , h e t k a p p e n van h o u t ee n s in d e zes o f zeven jaar.27 In d e p rak tijk w erd h e t bos allee n g e b ru ik t d o o r d e G ooise m a rk e g e n o ­ te n en k u n n e n we h e t re k e n e n to t d e gem ee n sch a p p e lijk e g ro n d e n .

De vierde schaarbrief (1568) De v ierd e sch aarb rief, sta m m e n d u it 1568, strik t g e n o m e n n ie t M iddeleeuw s, is in h e t b e ­ stek van dit artikel to c h van b elan g . B elangrijk is d e c o n sta te rin g d a t h e t afsp rak en bevestig­ de, d ie q u a in b o n d en vorm n ie t w ezenlijk ver­ sch ild en van die in d e d rie sch aarb riev en uit d e vijftiende eeuw. E r was e c h te r o n d e rlin g g ekrak eel o n tsta a n o m tre n t d e g ro o tte van de schaar. Tevens v o e ld e n som m ige m a rk e g e n o ­ ten zich b e n a d e e ld . V olgens d e m a rk e g e n o ­ ten u it H ilversum en L a re n lagen d e n o o rd e ­ lijke m e e n te n te ver a f o m e r evenveel voor­ deel van te h e b b e n als d e m a rk e g e n o te n uit d e a n d e re d o rp e n en d e stad N a a rd e n , terwijl d ie wel sc h a p e n n a a r h u n h e id e n zo n d e n . In d e tw eede sc h a a rb rie f was n am elijk b e p a a ld d a t d e sc h a p e n h o u d e rij v o o rb e h o u d e n was aan die van Laven enele Hylfersom, e n h e t h o u ­ d en van varkens aan d e stad N a a rd e n .28 A an­ gezien d e tw eede sc h a a rb rie f in 1517 h a a r gel­ d ig h e id zou v erliezen - m e n was d e afsp rak en v o o r vijfenzeventig jaar aan g e g aa n - m o e st e r o p n ieu w iets w o rd e n g ereg eld . In teressan t is d at dit geschil w erd v o o rg eleg d aan het H o f van H o llan d , en n ie t o n d e rlin g w erd o pgelost. H ie rm e e gaven d e m a rk e g e n o te n im p liciet een aa n ze t tol d e afb ra a k van h e t sc h a a rre c h t en d a a rm e e d e m ark e. A lwaar o n d e rlin g g e ru ­ zie to e kan leiden! N o g v o o rd a t e e n e n a n d e r in g a n g w erd gezet, kwam m e n to c h to t e e n reg elin g . De b e p a lin g e n o m tre n t d e sc h a p e n ­ h o u d e rij, zoals a fg e sp ro k e n in d e tw eede sch aarb rief, w e rd e n bevestigd.28

Bepalingen betreffende de buurschap A llereerst d ie n e n we h e t verschil tussen d e m ark e en e e n b u u rs c h a p te geven. V olgens S lith e r van Bath b e sto n d d e m ark e uil m arke-

I'VE 15e jig. 199/

151

g e n o te n , g e re c h tig d e n to t d e g e m e e n sc h a p ­ pelijke g ro n d e n e n om v atte d e b u u rs c h a p d e g eh e le d o rp s - o f b u u rg e m e e n sc h a p .3" Be­ langrijk h ierb ij is de o p m e rk in g d a t d it ver­ schil o p basis van studies van D ren tse e n O ver­ ijsselse m a rk e n is g ev o n d en . H e t verschil tus­ sen m a rk e g e n o te n e n b u re n en h u n m a te van g e re c h tig d h e id is e e n ‘o u d ’ p ro b lee m , en eigenlijk n ie t g o e d o n d e rz o c h t in h e t G ooi.31 L ang v o o r h e t o n tsta a n van zelfstandige b e­ stu re n van d e stad N a a rd e n e n d e d o rp e n in G o o ilan d b e sto n d de m ark e. E r w erd wel een ad m in istratiev e o n d e rv e rd e lin g g e m a a k t in b e n a m in g , zoals d e H ilversum m er- e n H uiz e rm e e n t, m a a r deze vielen o n d e r h e t b e stu u r van de G ooise m ark e.3- D e o n d e e lb a a rh e id van de m ark e w erd in 1403 e n 1404 vastgelegd (zie b o v en ), e n d e M iddeleeuw se G ooise m a r­ ke was e r é é n v o o r h e t g e h e le G ooi. De afzon­ derlijk e b e stu re n van d e stad e n d o rp e n van G o o ilan d w aren v erteg en w o o rd ig d in d e m a r­ ke. H e t was ee n in stellin g van stad (N a ard e n ) e n land (de d o rp e n ), precies d e b e n a m in g die h e t la te r zou krijgen. In d e d rie sch aarb riev en was e r d u id elijk sprake van g e m e e n sc h ap p e lij­ ke g ro n d e n die d o o r alle m a rk e g e n o te n ge­ b ru ik t m o c h te n w o rd en , z o n d e r d a t h e t u it­ m aakte in welk d o rp m e n w o o n d e (en ig o n ­ d e rsc h e id w erd e r n a tu u rlijk wel gem aak t, bij­ v o o rb eeld ten aan zien van d e s c h a p e n h o u d e ­ rij, zie b o v en ). De b e p a lin g e n b e tre ffe n d e h e t b e stu u r e n d e re c h tsp ra ak zijn nauw verw ant m e t d ie b e tre ffe n d e d e b u u rsc h a p . E en H uizerse m a rk e g e n o o t viel o n d e r d e b e p a lin g e n van zijn b u u rsch ap , e n tevens o n d e r d e b e p a ­ lin g en van h e t m ark eb estu u r.

Conclusie De m iddeleeuw se sch aarb riev en van d e G ooi­ se m arke, teza m en ee n p e rio d e van iets m e e r d a n e e n halve eeuw o v e rsp a n n e n d , zijn o p te ­ k en in g e n van al veel e e rd e r e n v o o rtd u re n d h e rh a a ld e (en betw istte!) m o n d e lin g g em aak ­ te afspraken. E r is sprak e van ee n c h ro n o lo g i­ sche ontw ikkeling: steeds m o e st m e n zich aan d e o m s ta n d ig h e d e n aan p assen , en d u s d e re ­ gels en b e p a lin g e n w ijzigen o f b ijstellen. D aar­ n aast viel te c o n sta te re n d a t h e t re c h t o p ge­ b ru ik van d e g e m e e n sc h ap p e lijk e g ro n d e n , aanvankelijk g eb aseerd o p g ro n d b e z it, later

152

o v erg in g van v a d er o p zoon, m e t a n d e re w oor­ d e n , h e t w erd e e n p erso o n lijk g e ë rfd rech t. H e t g e b ru ik van d e g e m e e n sc h ap p e lijk e g ro n ­ d e n b e p e rk te zich n ie t to t h e t sc h a re n van vee, o o k h e t stek en van tu r f (b ra n d sto l) en k a p p e n van rie t en b iezen (v oor m a n d e n ) m aa k te n d aarvan d eel uit. B ijna alle regels e n b e p a lin g e n in d e sc h a a r­ b rieven o v erlap p en e lk a a r m e t b e tre k k in g to t d e in d e in le id in g v astgestelde cate g o rie ë n . D at e r g e e n b e p a lin g e n w erd en g e m a a k t m e t b e tre k k in g to t h e t bos, zegt niets over d e re c h ­ ten d ie de G ooise m a rk e g e n o te n d a a ro p k o n ­ d e n la te n g eld en . D it re g e ld e n zij m id d els b o sb riev en , e n m et a n d e re g ezag sh e ren (de h e re n van N ije n ro d e ). In h e t a lg e m e e n kan gesteld w o rd en d a t de G ooise m a rk e g e n o te n zich blijvend b a see r­ d e n o p h e t E ltense v e rle d e n , z ee r teg e n de w ens in van d e H o llan d se graven. De G ooise m ark e was e e n in zichzelf g e k e e rd e (b ev o o r­ re c h te) en b e h o u d e n d e kaste, w aarvan d e le­ d e n n iet alleen 'b u ite n lu i’ w an tro u w d en , ook was e r tenderling n ie t altijd sp rak e van een e e n h e id . Dit is g eh e e l in o v e re e n ste m m in g niet wat e r bij a n d e re m a rk e n o p d it p u n t is g eco n state erd . In zek ere zin was d e a a n n a m e van d e erfgooiersw et, w aarin b e p a a ld w erd d a t d e ver­ e n ig in g Stad en L a n d e van G o o ilan d h e t re c h t van e ig e n d o m h e e ft van de g e m e e n sch a p p e li j­ ke g ro n d e n , (1912) e e n te g e m o e tk o m in g aan h e t in d e M iddeleeuw se e rfg o o ie r b ra n d e n d e v e rlan g en zelf te k u n n e n en m o g e n b eschik­ ken over d e g e m e e n sc h a p p e lijk e g ro n d e n . De H o lla n d se graven, d e e e n m e e r d a n d e an d er, stre e fd e n e e n k rac h tig la n d sh e e rlijk gezag na, e n tra c h tte n d e p re te n tie s van d e e rfg o o iers in te d a m m e n . De G ooise m ark e w erd in to e­ n e m e n d e m ate e e n a n a c h ro n istisc h e instel­ ling b in n e n de g ro e ie n d e so u v e re in ite it van d e H o llan d se graven. M et d e u itsp ra a k van d e G ro te R aad van M e ch elen in 1474 w erd re k e ­ n in g g e h o u d e n , m a a r g e e n e rfg o o ie r legde zich e r bij neer. De vraag o f d e G ooise m a rk g e n o te n eigendom s - d a n wel g e b ru ik sre c h te n h a d d e n op d e g e m ee n sc h a p p e lijk e g ro n d e n is vo o r d e in dit artik el o n d e rz o c h te p e rio d e n iet e e n d u i­ dig te b e a n tw o o rd e n . D e in vulling van te rm e n als e ig e n d o m e n e ig e n a a r was n o g in volle ontw ikkeling, e n we k u n n e n h o o g sten s vast-

TVE15eji-fr. 199/

stellen dat m e n e r zelf ook n o g niet uit was. D at een en a n d e r vorm b eg o n te krijgen is e en a n d e r e /a a k . u Dat h e t m e e r d a n vijl eeuw en / n u d u re n vo o rd at d e eiTgooicrs h e t re c h t van gebru ik op d e g em e e n sch ap p e lijk e g ro n d e n in eigen b e h e e r k reg en (1912). geeft enerzijds aan dat m o n d e lin g e afspraken en g ew o on teie c htelij­ ke conventies hel allengs k u n n e n ‘w i n n e n ’ van o p schrift gestelde en van h o g e r h a n d geïn stig eerde wetten; m a a r to o n t anderzijds ho e g e c o m p lice erd (en m oeizaam !) do kwes­ tie voor beid e partijen is geweest.

16. Hel Hof van Holland was in die tijd een belangrijk rechtsorgaan, waar alle zaken met betrekking lol het gewest I Iolland werden behandeld. 17. M.J.W. de Bruijn, Het gebruik van anachronistische be­ grippen als eigendom en erfpacht voor de Middeleeuw­ se rechten op onroerend goed, in: Signum . Tijdschrift van de contactgroep voor sociaal-econornische en inslitutioneeljuridische geschiedenis van geestelijke en kerkelijke instellingen in de Nederlanden in de Middeleeuwen (1996, nr 4) pp.

18. 19.

N o te n

20.

1. Slichcr van Bath, Studiën betreffende de agrarische ge­ schiedenis van de Veluwe in de Midddeleeuwen, in: A .A .G . Bijdragen 11 (1964) pp. 57-58. 2. Behalve de eerste erfgooierslijst uit 1709, waarin pre­ cies werd aangegeven wie schaarde en wie niet, zijn er daarvoor geen duidelijke aanwijzingen. 3. D. Th. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en

21.

L ande van Gooiland. Werken der vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het Oud-Vaderlandse recht, deel 3 (Utrecht.,

22.

1932) p. 312. 4. H.A. Kos, De Ciooise inarke. Opvolger van de curl is N erdincklant} , in : 'Lussen Vecht en Kern. Tijdschrift voor re­ gionale geschiedenis (1996, nr 4) pp. 195-200. 5. S. Muller Fz. en A.C. Bouwman, Oorkondenhoek van het Sticht Utrecht tot 1301, deel IV, nr 2031. 6. D.Tli. Enklaar en A.J.G. de Vrankrijker, Geschiedenis van Gooiland , (Hilversum, 1972, jubileumuitgave, 3 dln) pp. 39-40. 7. Enklaar en De Vrankrijker, Geschiedenis van Gooiland , p. 34. 8. Enklaar en De Vrankrijker, Geschiedenis van Gooiland, pp. 44-45. 9. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en Lande van Gooiland, p. 302. 10. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland , p. 303. 11. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 302 12. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland-, p. 309. 13. C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen. Een institutioneel-geografische studie (Stichtse Historische Reeks 9) (Zutphen, 1983) p. 160: 'De waarschap was de

23.

14. 15.

hoeveelheid grond, waar men als particulier recht op had en dat betrof in de meeste gevallen gr ond op de eng'. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 311. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 319-20.

24. 25. 26.

121-28. De Bruijn merkt op dat het geen bezwaar is om anachronistische begrippen te gebruiken wanneer die niet lol verwarring aanleiding geven. Het eigendomsbe­ grip zoals wij die kennen is in hel begin van de negen­ tiende eeuw gecodificeerd, geïnspireerd op hel Ro­ meinse recht. In 1474 speelde het Middeleeuwse in­ heemse recht echter nog een grote rol. dat het begrip niet kende. Shelter van Bath, Studiën, p. 50. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 304. De Grote Raad van Mechelen was het hoogste rechtsor­ gaan van de Nederlanden, in principe een cassatiehof, het overkoepelende gerechtshof voor de verschillende gewestelijke gerechtsbanken. Zie voor uitgebreide behandeling Enklaar en de Vrank­ rijker, Geschiedenis van Gooiland, (Hilversum, 1972), pp. 9(5-104 en De Vrankrijker, Stad en L ande van Gooiland. Geschiedenis en problemen van de erfgooiers 968-1968 (Bussum, 1968) pp. 21-23. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 303. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 308. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 309. Enklaar en De Vrankrijker, Geschiedenis va n Gooiland, p. 145-49. Zie over de koptienden: Ellen Palmboom, De Gooise koptienden, tiend of fijns?, in: Lussen Vecht en Lew, tijd ­ schrift va n de vereniging van vrienden va n het Gooi en de Stichting tussen Vechten Eern (1993, nr 4) pp. 188-195. Zij

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

ziet de koptienden als een oorspronkelijke kerkelijke tiend, die door het stift Elten aan de heren van Nijenrode in leen werd gegeven. Het waren zeker geen recognitietijnzen. Dit neemt niet weg dat de heren van Nijenrode het betalen van koptienden wel als een voor­ waarde konden stellen voor het gebruik van het bos. Enklaar en De Vrankrijker, Geschiedenis van Gooiland, pp. 143-45. Enklaar, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en L ande van Gooiland, p. 309. Enklaar en De Vrankrijker, Geschiedenis va n Gooiland, p. 137. Shelter van Bath, Studiën, p. 60. Ik hoop in mijn proefschrift aan dit aspect de nodige aandacht te besteden. Enklaar en De Vrankrijker, Geschiedenis va n Gooiland, p. 47. Dient nog gezegd te worden dat in de huidige ge­ schiedschrijving de meningen verdeeld zijn op dit punt, waaruit blijkt hoe ingewikkeld dit vraagstuk is.

TVE 15ejrg. 1997

153

W erinon, W illibrord en L iu d g er 1 P. L e u p e n

V anaf 23 n o v em b er to t e n m e t zate rd a g 25 n o v em b er 1995 w erd in U tre c h t e e n sym po­ sium g e h o u d e n gew ijd aan : “H e t b isd o m U tre c h t van W illibrord to t A d elb o ld , van m is­ sie to t m ille n n iu m .” E n k e le b u ite n la n d s e sp rek ers zoals A rn o ld A n g e n e n d t, J a n e t N el­ son e n A lain D ierckens v erzo rg d e n d e gro te, v o o r ie d e re e n toegankelijk e, lezin g en, terwijl b in n e n h e t k a d e r van d rie th e m a ’s: “o u d e en nieuw e w e re ld e n ”, “m id d e le n van b e sta a n ” en “o rd e n in g van kerk e n sta a t” p arallel k o rte le­ zin g en g e h o u d e n w erd en . W ie k en n is h e e ft g e n o m e n van h e t vele d a t d e laatste ja re n over W illib ro rd en B onifatius g esch rev en is, zal zich w ellich t afvragen w aaraan b e id e m issio­ n arissen die g ro te b e la n g ste llin g v e rd ie n d

}

SPIE

m b v -'V

Tekening Isings va n Willibrord.

154

i> t ■

.

%

h e b b e n . Wam o o k o p h e t U trec h tse co n g res was d ie er. H et laatste p ro d u c t over W illib ro rd d a t ik in h a n d e n k re e g - d e a u te u r was zo v rien d elijk mij e e n e x e m p la a r te sc h en k e n , is: “W illibrord, asceet e n g eloofsverkondiger. De lijn van zijn leven e n d e s tru c tu u r van zijn le­ vensw erk" van d e h a n d van E u g è n e I Io n é r, en uitg eg ev en bij B o e k e n c e n tru m Z o e te rm e e r in diezelfd e n o v e m b e rm aa n d . Is d a n in 1989 o p e e n co n g res in N ijm eg en n ie t u itp u tte n d aan d a c h t aan W illib ro rd b e ­ steed, was h et n ie t v o ld o e n d e d a t A.G. W eiler in d atzelfd e jaar e e n stu d ie van m e e r d a n 230 b la d z ijd e n a a n W illib ro rd e n zijn m issie, “C h riste n d o m en c u ltu u r in d e zev en d e en a ch tste eeuw w ijd d e”? Ik d e n k d a t h e t a n tw o o rd in W eilers o n d e r­ titel g egeven is: c h riste n d o m e n c u ltu u r in de g e n o e m d e eeuw en b estrijk en e en o n d e rz o e k ­ ste rre in d a t n o g la n g n ie t afg eg raasd is en d o o r nieuw e v o n d ste n en o n tw ik k elin g en in veel disciplines o o k in d e n ab ije to ek o m st o p a a n d a c h t m ag re k e n e n . N u st;i ik h ie r in N e d e rh o rst d e n Berg, e en jaar g e le d e n g estrik t d o o r Uw ijverige voorzit­ ter, d e h e e r jan sen . Hij was zo vrien d elijk en v a sth o u d e n d d o o r mij o o k h e t o n d e rw e rp o p te d rin g e n , w an t m ijn v o o rd ra c h t m o est n a­ tu u rlijk over W erin o n gaan. N u h e b ik m e o p 24 ja n u a ri 1994 b e zo n d ig d aan e e n lezing over W eesp en M u id e n in d e m id d eleeu w en en ik was zo o n v erstan d ig d a a r o o k d e naam van W erin o n te late n vallen. P ro m p t w erd ik n a aflo o p van m ijn lezing d o o r e e n d eleg a tie B ergers overvallen die mij v rien d elijk d o c h beslist v e rz o ch ten n u o o k e e n k e e r n a a r h u n g eliefde o o rd te k o m en . Zoals gezegd, d e h e e r Jansen h ield h e t v u u rtje b ra n d e n d . Ik b en g e e n specialist in n ed e rz ettin g sg e sc h ie d e n is, n o g m in d e r in n a a m k u n d e . Ie r v ero n tsc h u l­ d ig in g k an ik slechts deze v o o rg esch ied en is a an v o eren . Bij h e t v o o rb e re id e n van d it verh aal b e n ik

TVE 15e jrg. 1997

n atu u rlijk ook op die m oeilijke en n e telig e p o b lem atiek inzake W erin o n en A ttin g ah em gestuit. Ik g e e f h e t p ro b le e m k o rt w eer en voeg d a a r m ijn eig en in zic h te n aan toe. E erst A ttin g ah em . V olgens h e t ‘Leven van G reg o riu s’, a b t van U tre c h t, o m streek s 800 d o o r L iu d g e r g eschreven , was B onifatius tus­ sen 710 en 722 w erkzaam in A ttin g ah em . D aarna k o m t d e plaatsn aam n iet v o or in h e t dende-eeuw se, m a a r wel in h e t elfde-eeuw se g o ed eren lijstje van het k lo o ster W erd en , de stich tin g van L iudger. B lok h e e ft vastgesteld dat A ttin g ah em e rfg o e d was van L iu d g er; zijn g ro o tv ad er zou A do, b ijg e n a a m d W ursing, ge­ w eest zijn en b e h o o rd h e b b e n to t d e Friese aristo cratie die in dit g eb ied v o o r d e nieuw e F rankische m a c h th e b b e rs koos. D an is h e t wat b e tre ft d e in fo rm atie afg elo p en , re d e n w aar­ om wij m e t d e vraag zitten: m e t w elke h u id ig e p laatsn aam zou A ttin g ah em g eïd en tifice e rd k u n n e n w orden? D.P. Blok twijfelde in 1984 nog tussen N e d e rh o rst d e n B erg en I.o e n e n o p basis van d e geografisch e g e steld h eid , het p a tro c in iu m e n d e o u d h e id van d e k erk en . Hij n o e m d e N e d e rh o rst d e n B erg w aarvan d e k erk gew ijd w erd aan St W illib ro rd , e n k o e ­ n e n m e t e en aan St L iu d g e r gew ijde kerk. B lok gaat ook u it van h e t gegeven d a t Bonifatius in A ttin g ah em ee n k erk stich tte f ’H et is o n d e n k b a a r d a t hij h ie r zou w erken z o n d e r o p zijn uitvalsbasis e en kerk te slic h te n .” (1. D ekker koos in zijn stu d ie over h e t K rom ­ m e R ijngebied evenw el v o o r B reu k ele n als At­ tin g ah em ; hij w erd h ie rin d o o r P.A. H e n d e rikx in ‘De b e n e d e n d e lta van Rijn en M aas’ op h et eerste gezicht gevolgd (1987); voorts z o n d e r reserves - d o o r A.L.P. B u itelaar in ‘De Stichtse M in isterialiteit’ (1993). D ek k er m e e n t d a t als B onifadus ee n k erk te A ttin g ah em stichtte, wij n ie t zo n o o rd elijk h o ev en te zoe­ ken , o m d a t d a a r h e t g eb ie d lag w aar L iu d g e r a c tief was. E en kerk zu id elijk er paste veel b e­ te r in d e m issioneringsvo lg o rd e. ‘‘M et U tre c h t als basis kan d o o r B onifatius eerst e e n k erk in A ttin g ah em gestich t zijn en vervolgens d o o r L iu d g e r v e rd e ro p ee n k erk te W erin o n als d o c h te rk e rk van A ttin g a h e m .” D it zou b e te k e ­ n e n d a t A ttin g ah em d an d ic h te r bij Zwesen (bij Z uilen) lag. Van Zwesen w o rd t als vast­ staan d a a n g e n o m e n d a t h e t to t h e t k e rn b e z it van A d o /W u rsin g en L iu d g ers fam ilie b e­ h o o rd e . D ek ker g elo o ft n ie t d a t H e n d erik x ,

d ie in b o v en v erm eld e stu d ie h e e l voorzichtig o o k d e m o g elijk h eid o p p e rt d a t A ttin g ah em Zwesen zou k u n n e n zijn, gelijk h e e ft, w ant van e e n k e rk stich tin g d o o r B onifatius zou d a a r d a n g e e n sp rak e k u n n e n zijn: Zwesen (en M aarssen) bleven n o g h e el lan g d eel u itm a­ ken van de U tre c h tse d o m p a ro c h ie en b e ­ sch ik ten n ie t over e e n eig en p a ro c h ie k e rk . Als A ttin g ah em blijft d a n in zijn o p tie k eigenlijk alleen n o g B reu k elen over. D ie kerk m o e t een h o g e o u d e rd o m h e b b e n , gezien d e a ch ttien de-eeuw se v o n d st van veel o u d e re tu fste n en sarco fag en . Ze was gew ijd aan St P ie te r e n b e­ h o o rd e tol h e t k ap ittel van O u d m u n ste r. B reu k e le n m o e t in h e t d e rd e kwart van d e elf­ d e eeuw in h a n d e n van de p ro o s t van d it ka­ p ittel zijn g ek o m e n . D ek k er wijst n o g o p de B o n ifatiu sv ererin g bij O u d m u n s te r (o n d e r a n d e re b lijk e n d u it reliek en ; B onifatius was e r e e n tijd b eg rav en ) en d e p arallellie m e t W oer­ d e n , w aar B onifatius o o k gew erkt h eeft. Deze plaats kwam o o k aan O u d m u n s te r in deze tijd; d e kel k van W o erd en h eeft, n o g ee n gegeven, ook een S in t-P ietersp atro cin iu m . M aar D ek­ k er g eeft zelf o o k d e zwakke p u n te n van d e hy­ p o th e se ‘A ttin g ah em is gelijk aan B re u k e le n ’. De k erk van A ttin g a h e m k o m t n ie t alleen n iet in tiende-eeuw se W erd en se bezit voor, zoals we zagen, m aa r o o k n iet in e e n laat-n eg en d eeettwse ‘commcmomtio (g o ed eren lijst) van d e k erk van U tre c h t. O m d a t de k erk van B reu k e­ len in d e elfde eeuw a a n O u d m u n s te r kwam, m o et zij o o rsp ro n k e lijk wel tot h e t b ezit van d e U tre c h tse k erk b e h o o rd h e b b e n , en d u s is h e t d a n v reem d d a t A ttin g a h e m /B re u k e le n n ie t in d ie n eg en d e-eeu w se ‘commemoratio’ van fle U trech tse k erk v erm eld w erd... H iet is dus iets m erkw aardigs aan d e h an d . H e t h e le b e to o g van D ek k er is g e b a se e rd o p d e h y p o th ese d a t B onifatius in d e rd a a d een kerk te A ttin g a h e m stich tte; d a a rin volgt hij Blok en w o rd t hij gevolgd d o o r B u itelaar die h e t zelfs verw o n d erlijk v in d t d a t in Zwesen n o o it e e n k erk gestich t is. Ik vind eigenlijk d at D ekker, e n n a h e m B uitelaar, te g em akkelijk overal daar, w aar B onifatius w erkzaam was, d o o r h e m g estich te k e rk e n laat verrijzen. D at g e ld t bij v o o rb e e ld afgezien van A ttin g ah em ook v o o r W o erd en en Velsen. M o eten we n iet v o o rzich tig er zijn? A lleen van Velsen v erm o e­ d e n we d a t d e k erk u it d ie tijd kan d a te re n .

'I VF. /5c jrfr. 1997

155

N iets is e r e c h te r b e k e n d over e en kerk stich ­ tin g te W o erd en en A ttin g ah em . We z o u d e n d e v erm eld in g van ee n k erk te A ttin g a h e m overigens wel m o g en v erw ach ten , te m e e r d a a r ex p liciet gezegd w o rd t d o o r d e h ag io ­ g ra a f van L iu d g e r d a t deze te W erin o n een kerk stichtte. A a n d a c h tsp u n t is dus of h e t in d e rd a a d o n ­ d e n k b a a r is d a t B onifatius v o o r zijn kersteningsw erk e en kerk als uitvalsbasis stich tte. N u h e e ft H. R om baut, m e d e w e rk e r van A. Ver­ h u is t aa n d e G e n tse u n iv e rsite it, o p h e t U trech tse co n g res en k e le g e d a c h te n ontw ik­ keld d ie w ellicht voor o n s van b elan g k u n n e n zijn. Hij m e e n t d a t d e m issionarissen alleen m a a r d a a r m et h u n kersten in g sw erk g o e d aan de g an g k o n d e n , w aar zij zelf d e b esch ik k in g over h e t g ro n d b e z it h a d d e n g ek re g e n . D o o r p au s G reg o riu s de G ro te (ca 600) was v o o rg e­ schreven d a t d e christelijke le e r v ersp reid m o est w o rd en via d e b issch o p sk erk en e n ab ­ dijen, dus d o o r de b issc h o p p e n en a b te n . Spi­ ritu aliteit e n g ro n d b e z it zo u d e n d an wel een s h a n d in h a n d k u n n e n zijn g eg aan . W ant al­ leen o p h e t eigen g ro n d b e z it k o n m en d e h e i­ d e n se cu ltu sp rak tijk en inw isselen v o o r h et christelijke geloof. Als A ttin g ah em in d e rd a a d van A d o /W u rsin g e n zijn fam ilie was, krijgt b o v e n d ie n H e n d e rik x ’ voorstel, n am elijk d a t A ttin g ah em Zwesen bij Z uilen was o o k veel m e e r gew icht: B onifatius m issio n e e rd e tijdelijk v an u it h e t reed s christelijk g ew o rd en c e n ­ tru m van d e W ursing-fam ilie. W aarom zou hij o p d it la n d g o e d e en k erk h e b b e n gesticht? D aartoe h a d o p zijn m in st e e n d eel van het la n d aan h em g esc h o n k e n m o e te n zijn. Dat g e b e u rd e niet! H e n d e rik x n o e m t n o g h e t a r­ g u m e n t d a t d e b isschop sk erk van U tre c h t n iet ver van Zwesen a f lag: hij d ra a it e e n van h ie r­ v o o r g e n o e m d e zwakke p u n te n van D ek k er om , n am elijk d a t to t ver in d e zestien d e eeuw Z u ilen /Z w esen o n d e r é é n van d e U tre c h tse stad sp aro ch ies viel e n d u s n o o it ee n eigen k erk h e e ft b ezeten : in d e ac h tste eeuw en o o k la te r is e r g e e n k erk g eb o u w d , n ie t d o o r B oni­ fatius e n o o k n ie t d o o r L iudger. W at we over B o n ifatiu s’ w erk, g e d u re n d e d e d r i e j a a r d a t hij te U tre c h t verbleef, k u n n e n zeggen is, d a t hij o p verzoek van (?) L iudgers fam ilie e n w aarschijnlijk m e t h u n to estem ­ m in g o p h u n la n d g o e d e re n w o n e n d e m e n se n b e k e e rd e . Van e e n sch e n k in g aan B onifatius 156

en ev en m in van d o o r B onifatius g estich te k er­ ken was d a n g ee n sprake, o m d a t d e fam ilie eigen beket ingsactiviteiten o p h e l o o g h ad en h u n b ezittin g e n d a a rto e in e e n v o lg en d e fase zou aan w en d en . Zijn we n u zo ver g e k o m en d a t we a c h te r de id en tificatie A ttin g ah em is Zwesen k u n n e n staan, th an s m o e te n we n o g n a a r h e t tw eede p ro b le e m kijken: W erinon. L iud g ers h a g io g ra a f A ltfried - zijn fam ilie­ lid - v ertelt d at L iu d g e r e e n k erk te W erinon stich tte en wel o p zijn hemlilas: e e n h a rd g eg e­ ven. Als terminus ante quern z o u d e n we k u n n e n d e n k e n aan 809. In het e e rd e r g e n o e m d e g o ed eren lijstje van d e abdij W erd en uit de tie n d e eeuw k o m e n Zwesen e n W erin o n (m et k eik ) voor. D aar w o rd t n o g bij v erm eld d a t L iu d g e r in Zwesen g e b o re n w erd. We v in d en , zoals gezegd, in Zwesen g e en kerk, n ie t ge­ sticht d o o r B onifatius e n o o k n iet e e n kerk ge­ sticht d o o r L iudger. We m o e te n d a n , aldus Blok, u itk o m e n bij N e d e rh o rst d e n B erg o f L o e n e n . L o e n e n valt a f o m d a t deze k erk ge­ wijd is aan L iu d g e r en h et n iet geb ru ik elijk was d a t d e stic h te r e e n k erk n a a r zichzelf ver­ noemde-. G eb ru ik elijk was d a t d e tw eede ge­ n e ra tie m issionarissen d o o r h e n g estich te k er­ ken w ijdden aan h u n g ro te v o o rb eeld , in h e t geval van L iudger: W illibrord. O m d a t N e d e r­ h o rst d e n B erg e e n W illib ro rd -p atro cin iu m h eeft, m aak t d eze plaats d e m eeste kans o p identific atie m et W erinon. D ek ker n o e m d e e c h te r twee, n o g zw aarder w eg en d e, a rg u m e n te n om W erin o n m e t N e­ d e rh o rst d e n B erg gelijk te stellen: d e ligging en d e filiatie van d e k erk e n in d e V echtstreek. N a a rd e n e n M u id en zijn b eid e d o c h te rk e rk e n van W erin o n e n g re n sd e n in d e tie n d e eeuw n o g aan d e m o e d e rk e rk , a lth a n s h e t g o e d e ­ renlijstje van W erd en v e rm e ld t g ee n tussenlig­ g e n d e kerk. Tussen N a ard e n e n M u id en e n e r­ zijds e n L o e n e n an d erzijd s ligt N e d e rh o rst d e n B erg dat d u s - n o g steeds D ek k er - W eri­ n o n m o e t zijn gew eest. L o e n e n m o e t d a n o o k la te r g estich t zijn als d o c h te rk e rk van N e d e r­ h o rst e n wel n a h e t tijdstip in d e tie n d e eeuw w aaro p h e t g o ed eren lijstje is o p g esteld . R o m b au t m e e n t d a t d e stic h tin g van e e n eig e n k erk e e n m anif est is van a u to n o m ie ten o p z ich te van d e b e z itter van h e t g o ed . Hij h eeft d a n h e t Fernbesitz (ver weg g e leg en b e­ zit) van ab d ije n als W erd en o p h e t oog. In h e t

I'VE / 5ejrg. 1997

geval van Liuclger gaat d a t n ie t op, o m d a t hij o p eig en g ro n d d e kerk stich tte en pas d a a rn a zijn bezit aan W erden verm aakte. Blok h e e ft n o g e en p ro b le e m g esig n aleerd , d at w ellicht o p te lossen is. Ik b e d o e l d e o p ­ so m m in g van h e t g o e d e re n b e z it van d e Lil rech tse kerk in d e g o ed eren lijst van die kerk die d e situatie om streek s 860 w eerg eeft (d e reed s g e n o e m d e rommemoratio). In d ie lijst slaan: U tre c h t, V echten, Zwesen, M aarssen, twee d e le n van L o en erslo o t, d e visserij in de H o rsterm eer, d e helft van d e visserij in de N aard erm eer, zeven visweren te M u id en en e e n tie n d e van d e visserij in A lm ere. Zwesen w o rd t h ie r g e n o e m d als o n d e rd e e l van d e U trech tse kerk, terwijl we h ie rv o o r zei­ d e n dat Zwesen h e t kern b ez it van L iu d gers fa­ m ilie was e n aan W erd en is g ek o m en . O o k de visserij in de N a a rd e rm e e r blijkt volgens de W erdense opgave u it de tie n d e eeuw tot die abdij te b e h o re n ; d e U trech tse inventaris zegt d at ze d e helft van die visserij bezat. Ik m een d at in b eid e gevallen re k e n in g m o e t w orden g e h o u d e n m et de o p tiek van d e o p ste lle r van d e inventaris. Zowel in U tre c h t als in W eid e n w erd niet altijd precies aan g eg ev en h o e g ro o t h et bezit ter plekke was. M en kon volstaan m e t de m ed ed e lin g : “Z w esen”; in U tre c h t was d an volstrekt duidelijk, h o e g ro o t h et aan d ee l te r plekke p recies was.- M et d e visserij is iets soortgelijks aan de h an d : d e rommemoratio \crm eld t de helft van d e visserij in de N a a rd e r­ m e e r te b ezitten , W erden sp re e k t slechts over de visserij. In het laatste geval w o rd t d a a rm e e niet gezegd d at d e abdij over de g eh ele visserij beschikte, m aar dat zij h a a r deel als “d e visse­ rij in d e N a a rd e rm e e r” o m sch reef. Dat was v o ld o en d e, ie d e re e n wist wat h e t in h ield . B lijkbaar was m en in dit geval - om re d e n e n die ons o n tg a a n - in U tre c h t w at preciezer. In ie d e r geval m o g en we a a n n e m e n d at het bezit dat d o o r L iu d g er aan W erd en is ge­ sc h o n k en , o p een la te r tijdstip aan d e bis­ sch ep van U trech t is g ek o m e n . We w eten d at zek er v o o r W e rio n /N e d e rh o rs t d e n B erg en ook voor N a ard en , M uid en en L o e n c n . De kerk van N aa rd e n w erd d o o r d e b issch ep ov e­ rigens niet lan g vast g e h o u d e n , w ant in de tw aalfde eeuw kwam zij in h e t bezit van zijn nieuw e k ap ittelstich d n g , d e S in tja n . M aar het k lo o ster E llen, d a t in de late tie n d e eeuw g ro ­ te d e le n van h e t G ooi in h a n d e n h a d gekre-

~ ■

r ’"-'

mm

V j

sM

I

mm &

iris

__________ / ie Heilige L iudger geneest Hertlief

gen, aasde o o k o p h et bezit van d e en ig e kerk in dit geb ied : d ie van N a ard e n . E lten m aak te m o eilijk h e d e n en k reeg ten slo tte g e d aa n d a t d e bisschop d e k erk van N a a rd e n vo o r d e helft aan Sint-Jan en v o o r d e a n d e re h elft aan Elten schonk. Wat g e b e u rd e e r m et d e k erk van N e d e rh o rst d e n B erg n a d a t deze aan d e b issch o p was ge­ kom en? V oor zover we w eten g a f hij h a a r n iet m e e r uit; h etze lfd e g e b e u rd e m e t d e kerk van L o en en . De k erk van M u iden kwam aan h e t k apittel van Sint-M arie. W eesp w erd d a a ro p van M ui­ d e n a fg esch eid en to e n la a tstg e n o e m d e kerk aan d e b isschop b e h o o rd e en bij d e in te rn e v e rd elin g al aan Sint-M arie was g ek o m e n . H et p a tro c in iu m van W eesp w erd S int-L aurentius; aan d e h u id ig e k e rk g in g ee n tu fste n e n twaalfde-eeuw se k erkje vooraf. A fgezien van N a a rd en , M u id en en L o e n en zijn van N e d e rh o rst afg esch eid en : N igtevechl, V reelan d , A bco u d e, V inkeveen, A nkeveen en K o rten h o ef. Al d eze k erk en b e h o o rd e n aan

IT K I V jrg. 1 9 9 7

157

OVERZICHT KERK VAN U TRECHT

LIUDGER EN WERDEN

e in d 8e eeuw

W erden (Vita Greg.)

A ttingahem (Vita Greg.)

9e eeuw

W oerden, Zwesen (goederenlijst)

Zwesen (Vita Liudg.), W erinon+kerk (idem )

10e eeuw

M uiden/visw eren (goederenlijst)

Zwesen, W erinon+kerk (goederenlijst) => N aarden,M uiden+kerk =>=> Loenen

1le eeuw

[B reukelen,W oerden |

A ttingahem (goederenlijst)

12e eeuw

W oerden (O u d m u n ster) B reukelen (O u dm unster) N aarden (St-Jan/E lten) M uiden (St-Marie) => W eesp, D iem en N ederhorst d en Berg Loenen

legenda: Vita Greg.: ’Leven van G regorius abt' Vita Liudg.: ’Leven van L iu d g er’ goederenlijst: 1. U trechts: de commemoratio 2. W erdens: a) tiende-eeuw se lijst b) elfde-eeuwse lijst

de bisschop o f op grond van een bisschoppe­ lijke schenking aan een van zijn kapittels. H et is opm erkelijk dat van het gehele Weidense bezit de bisschop alleen de kerken van L oenen en N ederhorst den Berg in eigen h an d hield. Wel zijn later, in de veertiende eeuw, de collatierechten (recht om een pas­ toor voor te dragen) van beide kerken in de h an d en van leken. En dan kom en we vanzelf bij de vraag o f de U trechtse kerk aan deze twee kerken misschien veel waarde hechtte? Was de verering voor L iudger in U trecht nog zo levend dat de bisschop afzag van het weg­ geven van deze kerken? Helaas, zoals zo vaak, de waarheid .is heel wat prozaïscher. Buitelaar was het al opgevallen dat h et ka­ pittel van Sint-Marie wel alle rechtsm acht in h et gebied rond het O verm eer heeft gekre­ gen, m aar niet een deel van de kern van het oude bezit m et de kerk van N ederhorst en het Huis Ter H orst nabij de oude eng van de ne­ derzetting. Hij m eent dat juist deze kern van h et oude goed door de bisschop als dienstgoed in leen is gegeven aan een van zijn ministerialen (dienstm annen). Bovendien blijkt later ook h et patronaatsrecht van de kerk van N ederhorst, zoals we zagen, door een ministeriaal in leen te zijn gehouden, evenals de vis­ serij in de Overmeer, als onder-deel van het genoem de dienstgoed. 158

<= <=

<=

We m oeten ons de elfde-eeuwse situatie h ie r zo voorstellen d at de bisschop van U trecht in gebieden, waar hij niet over een bisschoppelijke graaf/voogd beschikte to o i­ de uitoefening van wereldlijke taken, hij ge­ bruik kan h ebben gem aakt van zogenaam de n u n t i i (eigenlijk: boodschappers), die krach­ tens m andaat nam ens de bisschop ter plekke de rechtsm acht uitoefenden en zorg droegen voor de bisschoppelijke inkom sten. Ook zal de bisschop deze agenten opdracht hebben gegeven een o f m eer bisschoppelijke dom ein­ goederen te beh eren . Volgens Dekker, die hierin A.J. Maris volgt, ligt h ier de oorsprong van het schout- of m eieram bt van Amstelland (dit geldt trouwens ook voor W oerden). In h et begin van de twaalfde eeuw waren de ministerialen-Amstels bezetters van dit am bt. Zij p reten d eerd en dat zij h et in leen hielden van de bisschop, als waren zij graven/voogden. De koning kwam tussen beiden en deed om ­ streeks 1169 een uitspraak die er op neer kwant d at Egbert van Amstel zijn functie m ocht b eh o u d en , m aar niet als graaf, doch als “am btenaar”, waarbij werd bepaald dat zijn nageslacht bij trouwe bediening in dit am bt m ocht opvolgen. Ongetwijfeld m oet de bis­ schop in een eerd er stadium aan zijn dom einb eh e erd er (m eier) opgedragen hebben ook h et dom ein van de abdij van W erden in N e­ derho rst te b eheren, nadat die abdij dit goed aan de U trechtse kerk had afgestaan. Toen de bisschop vervolgens aan h et einde van de elf­ de eeuw al h et W erdense bezit aan h et kapittel

T V E 15e jrg. 1 9 9 7

van Sint-M arie w ilde sch e n k en , zag hij geen kans d e m e ie r h et b e h e e r van h e t g o e d volle­ dig a f te n e m e n . De m e ie rsc h o u t van Amstelland liet zich n iet m e e r u itz ijn positie v e rd rin ­ gen . D aaro m m o e t d e b isschop h e m d e hof, h e t b e stu u rsc e n tru m m e t e e n g ed e elte van het o u d e d o m e in g o e d , als d ie n stg o e d in leen h e b b e n gegeven en daarbij a n d e re g o e d e re n h e b b e n toegevoegd. V oor w at b e tre ft de k erk van N ed erh o rst: h e t kan n ie t a n d e rs o f de b issch o p h eeft deze n ie t aan d e A m stels gegeven, m a ar d e ze n h e b ­ b en kerk e n tie n d e n gew oon g e ü su rp e e rd . De A m stels b esch o u w d en kerk en tie n d als een o n d e rd e e l van h e t h u n d o o r d e b issch o p in leen gegeven d ien stg o ed . V oor k o e n e n g eld t zo o n g ev eer een zelfd e ontw ikkeling, n am elijk d at de k erk d a a r ook in h a n d e n van d e A m ­ stels g e k o m en is; de fam ilie b ezat e r d e re c h ts­ m a c h t m e t tie n d en tijns e n B u itelaar v e ro n ­ d erstelt d a t d e bisschop o o k zijn d o m an iale g o e d e re n b e z it langs de V echt in h e t a a n e e n ­ gesloten g eb ied van N igtevecht, D orssen en k o e n e n , en h e t b e h e e r van d e visserijrech ten in h e t O verm eer, e e rd e r aan d e Amstels h ee ft o v erg ed rag en . De A m stels h e b b e n e r vervol­ gens e e n eig en m achtsbasis gevestigd. O o k de kerk van k o e n e n viel d a a r o n d e r; d e b isschop kon teg en h e t ein d e van d e elfde eeuw zijn k erk en te N e d erh o rst en k o e n e n n iet m eet a an ee n van zijn kapittels o v erd rag en . In h e t V oorw oord bij h e t N e d erh o rst-n u m m e r van ‘ Tussen Vecht en Eem' in 1993 g a f de b u rg e m e e ste r zijn tekst h e t m o tto m ee: “Wie g een a a n d a c h t h e e ft vo o r w ijsheid e n erv arin g van ee n vorige g e n e ra tie is n ie t wijs". Aan het e in d e van m ijn verhaal kan ik e r een a n d e re d im en sie aan toevoegen: “wie g een a a n d a c h t h eeft voor sluw heid, m a c h tsh o n g e r, e n even­ m in voor o n m a c h t, d o m h e id en zo v o o rt, is n ie t wijs. Ik h e b g e m e rk t d a t U v anavond een wijs g e h o o r b e n t gew eest.

Kerk te Nederhorst den Berg, tekening C.B. Posthumus Meyjes.

Literatuur D.P. Blok, De Drunken in Nederland, Haarlem 1979, 3e druk. D.P. Blok, “De historische en geografische situatie van Liudgers geboortestreek Nifterlake”, in: Liudger 742-H09. De confrontatie tussen heidendom en christendom in de Dage h in ­ den, KI. Sierksma (red.), Muiderberg 1984, pp.9-19. A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteil en de ontginningen in tie Utrechtse Vechtstreek, Hilversum 1993. C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen. Een in slitulioneel-geograjische studie, z.p. 1983. P.A. I lenderikx, De beneden-delta va n R ijn en Maas. Landschap en bewoning toen de Romeinse tijd Lol ca. 1000, Hilversum

1987 A.G.Weiler, Willibrords missie. Christendom en cultuur in de zevende en achtste eeuw, met een vertaling van de voornaamste literaire bronnen door P.Bange, Hilver­ sum 1989.

7 1 / 5e jrg. 1 0 0 7

159

Gooise co m p o n isten (3) Tera de Marez Oyens (1932-1996)

O p 24 novem ber 1996 bespeelde ik tijdens de eredienst het orgel in de Rem onstrantse Kerk te Hilversum. O p de laatste zondag van het ker­ kelijke jaarw orden de nam en van de in d at jaar overledenen genoem d. Tot hen behoorde Woltera Gerharda [ toonder-] Wansink, bij onze gemeen­ te bekend als Tera de Marez Oyens, geboren 5-81932, overleden op 29 augustus 1996, zo m eldde de dodenlijst. H et ligt voor de hand m et voor­ rang de bekendste vrouwelijke com ponist van N ederland voor het voetlicht te brengen.

Opleiding

M .J.A. van der Heide

torium , waar zij bij jan O dé piano studeerde. Naast haar hoofdvak studeerde ze klavecim­ bel, viool en directie (bij Felix H upka). Ver­ d e r bekwaamde ze zich ook op de blokfluit en de viola da gamba. Later heb ik begrepen, hoe be­ langrijk het voor een componist is om veeI verschil­ lende instrumenten te beheersen.' Het was vooral haar h arm onieleraar jan FelderhoP die haar stim uleerde de com positorische weg in te slaan. O p 20-jarige leeftijd al deed ze exam en U itvoerend Musicus. H ierna volgde ze nog privé-lessen in com positie bij Hans Henkemans. Om haar terrein te verbreden volgde ze ook een zom ercursus m uziekpedagogiek van het G ehrels Instituut.

Tera Wansink, in Velzen geboren, ontving haar opleiding aan het Amsterdams Conserva-

Naar Hilversum

/P

Portret Tera de Marez Oyens. 160

1

In H engelo, waar haar vader na de periode V elsen /S an tp o o rt/H aarlem d irecteu r van de Sociale Academie was geworden, had zij op de m iddelbare school pianoles gehad van G errit de Marez Oyens.' Deze was leraar aan de Mu­ ziekschool aldaar en cantor-organist in Oldenzaal en Hengelo. Hij leidde haar in stilte op voor het toelatingsexam en Conservatorium en op zestienjarige leeftijd verliet ze dan ook de m iddelbare school om zich geheel aan de m uziek te wijden. In 1952, drie dagen na haar eindexam en Conservatorium , trouw de Tera m et h aar vroe­ gere pianoleraar. H et was een huwelijk dat ge­ heel in het teken van - allereerst - de kerk­ muziek zou kom en te staan. Toen G errit de Marez Oyens in 1959 be­ noem d werd tot d irecteur van het Gooisch M uzieklyceum' te Hilversum, trok h et com ponisten-echtpaar naar Hilversum. G errit werd daar cantor-organist van de M aranathakerk, Tera can to r van h et D iependaals K erkkoor en dirigente van h et Hilversums G em engd Koor. Er kwamen vier kinderen uit dit huwelijk. Daarnaast nam ze ook nog de tijdelijke zorg TVE 15e jrg. 1 997

van de d rie k in d e re n van h a a r o v erled en zus­ te r op zich. 'terwijl de hinderen om mij heen krioelden ging ik rustig door met componeren. In 1974 w aren, zo schrijft W o u ter P aap ,' al e e n 80-tal c o m p o si­ ties v ersch en en (bij ee n twaalftal uitgev erijen , altiaai g elan g het g en re; vele bij H a rm o n ia ). Ze w erd en stuk voor stuk o o k tol k lin k en ge­ b rach t, w aarbij ze m eestal zelf b e tro k k e n was. Er zijn maar een paar slakken van mij nood uitge­ voerd. Ik schrijf om het te laten klinken, hel doel pijn als een stuk blijft liggen. Voor mij is een stuk pas echt a f als het is uitgevoerd." H a a r g ro te p ro d u ctiv ite it w ekt d e in d ru k , dat ze gem akkelijk schrijft. In sp iratie h e e ft ze in d e rd a a d altijd, m aat d it b e te k e n t wel, d a t het uitwerken ervan enorm veel tijd host. Als componist heb je een plan, een schema voor ogen. Innerlijk hoor je hoe het moei worden [...] Ik componeer niet aan de piano. Hooguit gebruik ik de piano om te controleren of iets speelbaar is. Door zijn specifieke timbre remt het juist de ideeën. T era gaat dus u it van h e t in n erlijk g e h o o r en het m aak t n iet u it o f ze th u is o f in e e n vliegtuig zit te c o m p o n e re n . Van de k in d e re n b e la n d d e n e r twee in de m uziek. David is le ra a r b asg itaar aan h e t C o n ­ serv ato riu m in H ilversum . D o c h te r Cas (de M arez) is stem -perform er.

Kerkmuziek H a a r k erkm uziek, zoals h e t Motet over Psalm 69 (1957) e n de Partita over ‘Veni Creator Spiritus’ (1958; o rg el), o n ts to n d n o g v a n u it d e b e tro k ­ k e n h e id bij de kerkelijke e re d ie n st. E in d ja re n vijftig en b eg in zestiger ja r e n sto n d e n vooral in h e t tek en van d e v ern ieu w in g van d e k erk ­ m uziek, m et n a m e van h e t kerklied. G e rrit en T era c o m p o n e e rd e n e r te le . V ooral d e b e ­ k e n d h e id van d e co m p o n iste m e t d e tekst­ d ic h te rs h e e ft voor d e to tstan d k o m in g van d e m elo d ie veel b e te k e n d . Bij G ezang 2 (Lied­ boek voor de kerken) te k e n t T era aan: De dich­ ter M im s Jacobse [Klaas Heeroma] was eens bij ons op bezoek en las enkele van zijn gedichten voor. De indringende, ietwat zangerige manier waarop dat gebeurde, heeft zich voorgoed in mijn gehoor gegrift, zodat ik zelfs bij gedichten die ik hem nooit hoorde le­ zen, tóch de stem van de dichter hoor. Het compone­ ren van melodieën bij zijn teksten [Gezang 2, 12, 61, 338 en 359] is eigenlijk het noteren van die

stem. De enigszins plechtige voordracht nam ik on­ willekeurig mier. De 102 G ezangen, d e p ro e fb u n d e l v o o r h et nieuw e L ie d b o ek u it 1964, bevatte al vijf G e­ zan g en van T era en twee van h a a r e c h tg e ­ n o o t.8 In h e t Liedboek voor de kerken [1973] w er­ d e n e r u itein d elijk van G errit vier, van T era liefst v e e rtie n lie d e re n o p g e n o m e n .'1 H e t sch e e ld e w einig o f d e m e lo d ie bij h e t b e k e n ­ d e lied Zolang er mensen zijn op aarde van H u u b O o sterh u is, was niet een s o p g e n o m e n . H e t gaat m e t zijn in trig e re n d ritm e (syncopen) d o o r v o o r ‘m o e ilijk e’ zangwijs en d e d e rd e re ­ gel lo o p t d o o r n a a r d e slo treg el, w aar d e m e ­ lodie in viei te le e n h e d e n van d e laagste naai­ d e h oo g ste to o n o pklim t. De co m p o sitie o n ts to n d b eg in 1959 o p ver­ zoek van B arn a rd vo o r de N octum en in de M a ra n a th a k e rk in A m sterd am . In deze d ie n ­ sten o p d in sd a g av o n d p ro b e e rd e h e t trio Ds. W.G. O verbost h, Ds. W. B a rn a rd en d e cantororganist Frits M e h rten s v a n af ja n u a ri 1957 nieuw e litu rg isch e v o rm en en nieuw -g eb o ren k erk lie d e ren uit. Zolang er mensen zijn w erd al in de 102 G e­ zan g en o p g e n o m e n . H et b e la n d d e , n a [ast] d e m e lo d ie van Psalm 140 u it h e t Geneefse Psal­ ter, als G ezang 488B in h e t L iedboek. In d e Ka­ th o lie k e b u n d e l G ezangen v oor Liturgie (1984) is d e v o lg o rd e a n d erso m : e e rst d e m e­ lo d ie van Tera, d a a rn a d e o u d e m e lo d ie van 1548.10 H e t lied w o rd t veel g ezo n g en , e n w erd o o k in diverse b u ite n la n d se (o.a. B elgische, D uit­ se, E ngelse, Zw eedse) b u n d e ls o p g e n o m e n .

Afscheid van het geloof De g ezan g en v o o r h e t L ied b o ek n o e m d e Tera m ei 1996 in e e n interview in T rouw h a a r “af­ scheid van h e t g e lo o f’. In h e t b eg in van d e ja­ re n zeventig zeg d e ze d e k erk vaarw el. Achteraf gezien heb ik mij nooit gelukkig gevoeld in het chris­ telijk geloof'. In die t ijd schreef ik ander e muziek dan nu, wat overigens niet betekent dat ik de muziek van toen niet meer kan waarderen. Sommige stukken be­ kijk ik met vertedering. Enkele jaren geleden [1985] heb ik op verzoek nog orgelzettingen gemaakt bij mijn liederen in het L ied b o ek .9 Dat was een bijzon­ der vreemde ervaring, alsof je. met muziek van ie­ m and anders bezig was. Na de breuk ben ik nog en-

TVi; 15efrg. 1997

161

kelejaren soefi geweest. Dat leerde mij waardering te hebben voor andere religies. Nu ben ik agnostica. Ik zie georganiseerde religie toch als een soort leuning, die ik niet meer wilde. Mijn moeder was godsdienst­ lerares, mijn vader agnosticus. Langzamerhand heb ik meer de kant van mijn vader gekozen.

Kinderopera’s/onderwijs H aar com positorische arbeid stond verder vooral in het teken van haar w erkzaam heden aan h et Goois Muzieklyceum, waar ze volop m et jeug d g ro ep en (zowel instrum entaal als vocaal) bezig was. Dit resulteerde in een keur van zangspelen en werken voor jeugdensem bles. De eerste jeugdopera, Dorp zonder muziek, d ateert van 1960 en leidde to t een nieuwe op­ d rach t als Liedje Gezocht (1962). Dit ‘kinderzangspel in tien taferelen’, op tekst van Ton Hasebos, werd ook op de tv vertoond. Met dergelijke com posities werd Tera gezien als de grote opvolger van een C atharina van Rennes en H endrika van Tussenbroek. Vooral 1966 was een vruchtbaar jaar: Anders dan anders schreef ze voor de Amsterdamse M ontessorischool, en De kapitein isjarigwas een o p dracht van de Raad voor de N ederlandse Volkszang. Uit Van de Vos Reynaerde stelde ze in dat ja a r ook een Suite voor jeugdorkest samen. In w erken als Adventures in Music (1970) en Snapshots (1979) vertaalt ze het twintigsteeeuwse klankidioom naar een voor kinderen begrijpelijk niveau. Dit ‘vertalen’ beschouwt Tera als een van de belangrijkste taken van h et hedendaagse muziekonderwijs. Een stuk theorie hierover legde ze dan ook vast in Wer-

f

Zc - lang

te ZO

t 0

Wij

-

lang

lang

er men - sen zijn op

aar - de,

de aar - de vruch-ten geeft,

zijt Gij

dan * ken

U

ons al - Ier

Va - der.

voor al wat leeft.

Lied ‘Zolang er mensen zijn’, tekst H. Oosterkuis en mu­ ziek T. de Marez Oyens. 162

ken m et M oderne klanken, Samenspel voor stem­ men en instrumenten (1978), bestem d voor schoolmusici. Bijzonder is ook Een boek vol zilverwerk (1973) d at een twintigtal oude en nieuwe lied­ jes bevat in variabele bezetting, uit de praktijk ontstaan: de kinderen m aakten zelf h u n keu­ ze van instrum ent. Centraal staat h et ‘cre atie f m usiceren, zoals ook al bleek uit het Diverti­ mento voor Schoolorkest (1964), waarin plaats is ingeruim d voor im proviseren. Tera schreef het voor het eeuwfeest van de Muziekschool van het Amsterdams Conservatorium , voor blokfluiten, vedels, gam ba’s en Orff-instrum enten. H aar b etrokkenheid bij de am ateuristische m uziekbeoefening blijkt m et nam e ook uit haai composities voor h et N ederlands Pijpersgilde en haar bezigheden bij de Vereniging van Huismuziek.

Joke

’

O p 26 septem ber 1976 vorm de ze m et prof. H. van Praag, ds. S. P. de Roos en dr. P. Vroon het panel van 'Zienswijze’ van de NOS. H et program m a ging toen over h et Engelse m e­ dium Rosemary Brown. Rosemary schreef m eer dan 1000 composities, die haar door overleden com ponisten als Beethoven, Cho­ pin, Liszt en Schubert en tal van an d eren ‘ge­ dicteerd ’ worden. De dirigent A ndré Previn oordeelde, dat het allemaal muziek is die de com­ ponisten zelf waarschijnlijk zouden hebben afge­ keurd of va n ganzer harte vergeten. C om puterdeskundige Stan Kelly stelde vast, dat haar Chopin en Liszt statistisch vergelijkbaar zijn met werken die van deze twee componisten be­ kend zijn, terwijl dat bij Beethoven en Bach in veel mindere male het geval is." In Engeland had m en in 1975 de p ro ef gedaan m et een Schubert-recital, waarbij één com positie van Rose­ mary was gevoegd, en voor een aantal critici werd een strijkkwartet van Brahm s uitgevoerd: niem and had gehoord, dat één stuk niet van Schubert was en dat h et strijkkwartet niet van Brahms was. De N O S-uitzending werd besloten m et de w ereldprem ière van twee delen uit de 11e Symfonie van ‘B eethoven’ (ze had ook al delen van de 10e doorgekregen).

TVE 15e jrg. 1997

T era zat in h e t p a n e l om te d e m o n s tre re n , o f h e t m ogelijk is te c o m p o n e re n a la C h o p in . Ze h a d ee n Nocturne in d e stijl van C h o p in g e­ schreven. N a d it w erk, m e t d e o n d e rtite l a Chopin joke (d o o r H a rm o n ia u itg e g e v e n ), sp eeld e ze u it d e b u n d e l van R osem ary een C h o p in -n o c tu m e van h a a r h a n d . P an ellid De Roos v o n d deze n o c tu rn e q u a o rn a m e n tie k zelfs g eslaag d er d a n die van Tera. V oor T era sto n d vast: Als er voor mijn natje en droogje ge­ zorgd werd en ik had geen andere zorgen, dan zou ik zeker een behoorlijk aantal composities in diverse stijlen kunnen maken."

Arnoni I Iet huw elijk m et G errit d e M arez O yens (geb. 1922) h e e ft g e e n sta n d g e h o u d e n . In 1976 trouw de T era m e t de p o litico lo o g en schrijver M en ach em A rnoni. Ze h a n d h a a fd e d e n aam De M arez O vens, w a a ro n d e r ze als co m p o n is­ te b e k e n d was. A rn o n i leverde tek sten v o o r tal van com posities van haar, zoals From Death to Birth (1 9 7 5 )12 e n de lie d e re n Three Hymns (1979). In 1979 b ra c h t T era in het k a d e r van h e t C u ltu re e l A k k o o rd N e d e rla n d -Isra ë l e e n w erkbezoek aan Israël, w aar ze aan e e n aan ta l u n iv ersiteiten lezingen over ‘M uzikale o p v o e­ d in g in m o d e rn e k la n k e n ’ gaf. De reis leid d e tot e e n serie artik elen in M ens en M elodie, o.a. over d e clek tro n icu s Josef Tal een groot com­ ponist in een klein land [a p riln u m m e r]. V oor de Israëlische R adio w erd en van h a a r d e volgen­ de w erken o p g e n o m e n : Introduzioneper Orches­ tra (1969), Safed (1968; e le k tro n isc h ), Trio voor basklarinet, slagwerk en tape (1974), From Death to Birth (1975; a cappella-koor) en Shoshadre (1976; v o o r strijk o rk e st). A rn o n i - hij o verleefd e h e t c o n c e n tra tie ­ k am p A usschw itz - sc h re e f o o k d e teksten voor The Odyssey of Mr. Goodevil (1981), een avond v u llen d o ra to riu m v o o r g ro o t orkest, twee k o re n , vier solisten en twee vertellers. Aanleiding tot dit werk zijn de verschrikkingen van de Holocaust. Nooit ben ik dichter bij de realiteit van de. Holocaust gebracht dan tijdens een vakan­ tie, waarin ik met mijn echtgenoot de plaatsen in het Polen van de Tweede Wereldoorlog bezocht waar hij en zijn familie tot het uiterste gekweld en gefolterd ■werden. Eén van die plaatsen was hetgeen heden

nog rest van het concentratiekamp Ausschwitz. Hoe deelde ik mijn mans volstrekte verwarring en ver­ twijfeling toen wij in een gaskamer stonden, mis­ schien dezelfde als waarin zijn moeder de dood was ingedreven.'' ‘Mr. G o o dev il’ is d e p erso n ificatie van h e t ‘g o o d ’ en ‘evil’ in d e m en s van d e h u i­ dige sam enleving. T era w erkte v ijfja a r aan d e co m p ositie. Deze kwam n ie t v o o rt u it ee n o p ­ d ra c h t en w acht n o g steeds o p d e p re m iè re . Charon’s gift (1982, v o o r p ia n o e n tap e) o n t­ sto n d n.a.v. h et h e rste l van h a a r m a n na een z elfm o o rd p o g in g . H et w erk verwijst n a a r h e t O rp h eu s-v erh aal, w aarbij in dit geval d e gelief­ d e m et succes uit d e o n d e rw e re ld w ordt ge­ haald . H et w erd in h e t k a d e r van h e t H o lla n d Festival o p 15 ju n i 1982 d o o r d e c o m p o n iste v erto lk t en k reeg d a t ja a r een speciale v erm el­ d in g bij h e t l()e C o n co u rs In te rn a tio n a l de M usique E lectro -aceo u stiq u e in B ourges, w aar h e t o p 8 ju n i w erd u itgevoerd. In 1985 o v erleed h a a r m an aan e e n h artstil­ stan d . I Iun sam en w erk in g was nauw . Vooral het oordeel van mijn tweede m an woog voor mij altijd erg sterk. H ij had geen enkele muzikale achtergrond, maar voelde de m uziek feilloos aan. T era d ro e g d e p ia n o c o m p o sitie Ballerina on a C liff (1980) aan h e m o p . O o k sc h re e f ze een e p ilo o g bij A rn o n i’s essaybundel Het recht om pessimist te zijn.

Taalmuziek (‘verbosonie’) In het b eg in van d e jaren zestig w erkte T era m ee aan d e ra d io serie ‘Vers in h e t g e h o o r’ van d e NCRV, w aarin d ic h te rs v o o rlazen uit eig e n w erk. T ijden s en tussen d e v o o rd ra c h ­ ten im p ro v iseerd e ze o p v ersch illen d e in stru ­ m e n te n . D it leid d e to t e e n co m p o sitie m et lo u te r w o o rd k lan k en , Canto di Parole (1966, v o o r g e m e n g d k o o r). D e Italiaan se tekst was d o o r h a a r zelfg e sc h re v en . O p m erk elijk w erk o p d it te rre in was h e t (sa­ m e n m e t de schrijver G errit P le ite r o n tw o r­ p en en u itgew erkte) P in k stersp el Pente sjawoe kost (1970), e e n o p d ra c h t van d e NCRV. H e t gelijktijdig sp rek en in to n g e n w o rd t d o o r 7 sp re ek ste m m e n u itg e b ee ld . E r k lin k en Har­ d e n , w o o rd e n , le tte rg re p e n van bijbelfragm e n te n in zeven v e rsch illen d e talen d o o r el­ kaar: N ed erlan d s, F rans, Duits, E ngels, L atijn, G rieks en H ebreeuw s.

TVE / 5ejrg. I 997

163

In 1971 v o n d ee n sam en w erk in g sv erb an d W estdeutsche R u n d fu n k —NCRV plaats. H et g e d ic h t Bist du Bist van d e D u itser Franz. M on leid d e to t de gelijkn am ig e co m p o sitie. Uitein­ delijk ontstonden er vier versies, waarvan de tweede voor vierstemmig koor het meest geschikt is voor uit­ voering. De derde versie is voor amateurs geschre­ ven, de vierde maakt ook gebruik van elektronica. Slechts vier woorden vormen het uitgangspunt voor de compositie: da, der, du, bist. Op elke mogelijke wijze worden ze geschakeerd, hetgeen tot zeer uiteen­ lopende stemmingen leidt. O o k in Dances o f Illusion (1985) m aak t ze g e­ b ru ik van stem - e n zan g g e lu id e n . T ijd en s de p re m iè re in Kassei w erd d e vocale partij ver­ to lk t d o o r Cas d e M arez.

Elektronische muziek Rest n o g h e t m oeilijke o n d e rw e rp van de elek tro n ica. V oor en ig e d u id e lijk h e id g e e f ik h ie r e en citaat van G lastra van L o o n :" De ‘com­ ponist' van elektronische muziek combineert enige der door de futuristen en in de concrete muziek geda-

ne vondsten met de vrijwel onuitputtelijke mogelijk­ heden, die elektronische instrumenten hem bieden: toonhoogte, dynamische schakering, klankkleur en tijdsindeling kan hij met reeksen magnetofoons, ver­ sterkers, filters enz. zowel tot de ingewikkeldste syn­ thesen samensmelten, als in de meest elementaire componenten uiteen laten vallen. 'Zijn partituren leggen daarbij de klanken-afloop definitief vast en worden éénmaal, eens en voor altijd, elektronisch vertolkt; de componist is zijn eigen uitvoerder wan­ neer hij zijn werk op de magnetofoon-band monteert; latere ‘interpretatie’ daarvan naar een persoonlijk inzicht o f gevoel is uitgesloten. In 1964 h a d T era u it n ieu w sg ierig h e id een cu rsu s e le k tro n isc h e m uziek bij d e S tich ting G au d e a m u s in B ilthoven g ed aan . H ie rn a stu­ d e e rd e ze v e rd e r bij G .H. K oenig aan h e t In ­ stitu u t v o o r S on olo g ie in U tre c h t. Het is leuk om nieuwe klanken le maken. Het componeren van elektronische muziek is in wezen niets anders het schrijven voor traditionele instrumenten. Want hoe­ wel improvisatie een belangrijke rol speelt, moetje bij het werken met elektronica een uitgewerkt plan en schema voorbereiden. Koenig heeft mij geleerd heel systematisch te werken.

1. De koning is zijn liedje kwijt DE VERTELLER: Er was eens een arm e koning in een rijk land... Ja... dat klinkt wat vreemd, maar arm zijn wil echt niet zeggen dat je dan niet rijk kan zijn tegelijk. Terwijl ook rijke mensen wel eens "arme mensen" genoemd worden. Maar laat ik het uitleggen... Zoals ik al zei: er was eens een arme koning, die zoals alle koningen alles bezat wat ie wou. En toch was de koning iets kwijt... een lied je... een deuntje... Z'n lie v e lin g smelodietje. H e t b e g i n v a n h e t v e r h a a l s p e e l t z i c h a f i n e e n t r o o n z a a l . In h e t m i d ­ den een t roon, links: een deur naar het b al co n, r ec h t s : een deur naar de g ang. D e k o n i n g z i t v e r d r i e t i g op z ' n t r o o n , d e h o v e l i n g e n z i t t e n e r o m h e e n . Blokfluit

r fr+r7

I

KONI NG:

1. Ik

een stuk

zoek

je

van

I S

Viool I en II

Cello of git aar.

SC

Os

©

164

TVE 15ejrg. 1007

Een en an d e r resulteerde in een twaalftal stukken, m aar de op band vastgelegde elek­ tronica bevredigde haar op den d u u r niet. Safed ( 1968), geproduceerd in het Instituut voor Sonologie in U trecht, werd d o o r D onem us op de plaat vastgelegd. Tera voelde er m eervoor het elektronisch ele­ m ent te verbinden m et levend musiceren van in­ strum enten en stem m en. In o p dracht van het BUMA-fonds kwam zo in 1975 Frovi death to birth //voor gem engd koor en tape tot stand. Van 1986 is Without cello, de elektronische versie van het (lelloconcert [voor cello solo (vijf instrum enten) en tape, 1986], De opus-lijst geelt een totaal van 17 werken 'elektronische muziek met o f zonder akoestische in stru m en ten ’. In novem ber 1986 werd in A m sterdam de Vereniging van P roducenten van E lektroni­ sche en Elektro-instrum entale Muziek (PEM) opgericht. Het bestuur werd gevormd door Konrad Boehmer, Tera de Marez Ovens en Frits W ieland.

D ocen t hed en daagse m uziek Van 1977 tot 1987 doceerde Tera “zeitgenössische Musik” aan het Conservatorium in Zwol­ le, aldus het program m a van het concert t.g.v. de “niederlandische K ulturtage’ op 8 april 1989 te M ünchen. O p dit concert w erden van h aar uitgevoerd: Charon’s Gift (1982) voor piano en tape, Journey (1985) voor contrabas. Trio (1974) voor basklarinet, slagwerk en tape, en Sound and silence II (1971) voor een of m eer instrum enten en spreekstem ad lib. Vanaf 1987 kon ze als com poniste leven van de opdrachten. In dit ja a r voltooide ze h et im­ posante werk Sinfonia Testimonial voor koor, orkest en band, een opdracht van de AVRO. Voor h et Internationale M uziekconcours van Scheveningen schreef ze in 1988 het verplich­ te werk: Symmetrical Memories voor cello en or­ kest. Uit 1990 stam t haar Pianoconcert, dat aan Ronald Brautigam is opgedragen. Een van haar laatste grote werken was Unison, voor or­ kest, geschreven in het kader van het 50-jarig bestaan van de V erenigde Naties in 1995. I laar totale oeuvre bestaat uit m eer dan 200 composities. H et verbaast, dat Leo Samama haar in zijn Zeventig jaar Nederlandse muziek 1915-1985 niet noem t.15T he New GROVE Dic­

tionary of Music and Musicians nam haar in 1980 al op. De ‘Wie is wie'-encyclopedie van Frank van E gm ond geeft h et bred e scala van functies en lidm aatschappen, die ze op 9-1-94 als info in­ stu u rd e.15

M arten T oonder Eind mei 1996 trad Tera in h et huwelijk m et de 84-jarige M arten Toonder, sedert 1991 we­ duwnaar. Ze had hem eind novem ber 1994 een brief geschreven: Beste Meneer Toonder, Wat jammer dat u onlangs met bij mijn concert in Du­ blin kon zijn. Ik had u zo graag eens ontmoet, Ik heb cd uw Bommelboeken gelezen èn uw autobiografie. A l sinds mijn twintigste ben ik een fa n .'1 T oonder had nog nooit van haar gehoord, m aar hij zou naar h et bovengenoem de concert gaan om de organisator te plezieren. H et briefje leidde tot een steeds intensievere correspondentie. H et klikte en de o ntm oeting in het voorjaar van 1995 bracht de “late liefde” aan het licht, die uitm ondde in een huwelijk. H ard werken was de leuze van beide, m instens zes u u r p er dag, en veel praten... Drie m aanden later liet Tera, 64 jaar oud, T oonder opnieuw als w eduwnaar achter. Ze leed al geruim e tijd aan kanker. Ze leeft voort in haar omvangrijk oeuvre. O p het tweede co n cert Gooise componisten wordt er uitgebreid aandacht aan besteed.

N oten 1. Citaat uit Zes vrouwelijke componisten (1991), waarin El­ len Overweel het hoofdstuk Tera de Marez Oyens schreef. Niet nader aangeduide citaten komen uit dit boek. 2. Over Jan Felderhof, zie Gooise Componisten (1), TVE Jrg. 14, nr. 4 december 1996. 3. Gerrit de Marez Oyens was vanaf de oprichting in 1950 lid (en een aantal jaren vice-voorzitter) van het Cen­ trum van de Kerkzang. Tijdens het 25-jarig bestaan van het Centrum klonk op 8-6-75 in de Rotterdamse Laurenskerk zijn Liedcantate Gij zijt de zin van ivat wij zijn. In het Liedboek voor de Kerken werden van hem de Ge­ zangen 42, 60, 97 en 164 opgenomen. Hij componeer­ de kamermuziek voor verschillende bezettingen, een Chaconne voor beiaard en een Rondo voor orgel. In 1977 (na zijn huwelijk met Donalda Knoops in 1976) vestigde hij zich als muziekpedagoog in Rotterdam. 4. Het Gooisch Muzieklyceum werd in 1923 door Johann Schoonderbeek opgericht. In 1962 vond de fusie plaats met het Andriessen-instituut. De Stichting ‘Verenigde

TVE 15e jrg. 1997

165

Muz.ieklycea’ ontstond in 1965, na samensmelting met het Nieuw Gooisch Muzieklyceum. Dit had Coen Kries in 1951 opgericht (nadat hij als directeur ‘oneervol’ ontslagen was bij het Gooisch Muzieklyceum). 5. Mens en Melodie Jrg. 29, nr. 3 maart 1974, p. 67. 6. Vervolg citaat (uit: Zes vrouwelijke com ponisten): Als Matthijs Vermeulen zoal vaker zijn eigen muziek had kunnen horen, had hij, vermoed ik, toch anders geïnstrumenteerd. Nu is het zo vol, je ziet de blazers soms driftig spelen terwijl je er niets van hoort. Artikel over Vermeulen, wiens oeuvre in het Holland Festival 1997 centraal stond, volgt t.z.t. 7. Compendium bij het Liedboek voor de Kerken (1977) p. 149/150. 8. Het betreft Gezang 6 [= Liedboek 22] uit 1961,8 [= 33] uit 1961, 84 [= 61] uit 1962, 88 [= 359] uit 1962 en 101 [= 488B] uit 1959. De m elodieën van Gerrit waren Gezang 9 [= 42] uit 1962 en 93 uit 1961. Gezang 93 kreeg om onbegrijpelij­ ke redenen in het Liedboek een melodie van Johann Grüger. 9. Het gaat naast de vijf Gezangen op tekst van Muus Jacobse nog om de Gezangen 96, 108 en 274 op tekst van W. Barnard, 486 Ad den Besten, 394 Willem de Mérode, 488B en 489 Huub Oosterhuis, en 22 en 33 Jan Wit. In 1978 en 1980 gaf Callenbach nog twee Kantorij Bun­ dels uit, muziek van een hoge consumptieve waarde, maar zonder werkelijk artistieke betekenis [Folkert Grondsma in: Mens en Melodie Jrg. 36, nr. 6 ju n i 1981, p. 308; bespr. 2e bundel]. 10. Gezangen voor Liturgie (1984; uitgebreide editie 1996): Gezang 567a en 567b. In de Randstadbundel (vierde, aangevulde uitgave van 1974) komt de melodie van Tera over Zolanger mensen zijn nog niet voor. 11. De citaten komen uit het boekje dat de NOS n.a.v. de uitzending uitgaf. Marius Flothuis (geb. 1914) m eent abusievelijk in bet In Memoriam (november 1996 in OKTAAF), dat hij ook in het panel zat. Hij schreef in vervolg op haar ‘Chopin joke’ een Nocturnexoor haar [voetnoot op p. 9]. 12. Het werk, voor gemengd koor en elektronica, werd ge­ componeerd in opdracht van het Cultuurfonds Buma en kreeg een eervolle vermelding bij de ‘Internationale Komponistenwettbewerb Mannheim 1975’. De Neder­ landse première was op 8 maart 1976 in de Geertekerk te Utrecht door het Nederlands Vocaal Ensemble. Ok­ tober 1976 werd het werk ook in Mannheim uitgevoerd [Mens en Melodie Jrg. 31, maart 1976 p. 64 - red.]. 13. Mens en Melodie Jrg. 37, nr. 1januari 1982 p. 49 [Wim Brandse over The Odyssey of Mr. Goodevil]. 14. Mozaïek van de Muziekgeschiedenis, Sesam Baarn, 3e bijgewerkte druk (1992) p. 13. Voor Van Loon heeft deze gang van zaken niets meer van doen met de eeuwenoude begrippen 'muziek'en ‘componeren’. Hans Henkemans stel­ de in het Algemeen Handelsblad van 9 mei 1962 de term soniek voor. In deze (door Emile Wennekes vanaf 1967 tot op heden) bijgewerkte druk komt Tera niet voor. Als ‘elektronici’ worden alleen Jan Boerman, Dick Raamakers, Ton Bruyèl en Ton de Leeuw genoemd (p. 387). 15. Zeventigjaar Nederlandse Muziek 1915-1985, Querido 1986. Wel zijn in de Discografie vijf opnames van haar vermeld.

166

16. Functies: bestuurslid Producenten Elektronische Mu­ ziek; International League of Woman Composers; Europian Union of Composers. Lid Genootschap Ne­ derlandse Componisten; Europian Federation of Arts and Heritages; Society of Composers; Liga van de Rech­ ten van de Mens; Nederlandse Vereniging van de Ver­ enigde Naties. 17. Interview Trouw 11-5-96.

Bronnen Liedboek voor de kerken - 491 Gezangen, Boekencentrum 1973. Wouter Paap, Een componistenechtpaar - Tera en Gerrit de Mare/. Oyens. In: Mens en Melodie Jrg. 29, nr. 3 maart 1974, p. 66-70. Zienswijze NOS 26 septem ber 1976: Rosemary Brown. Pre­ sentatie Jack van Belle. Compendium, Achtergrondinformatie bij de 491 Gezan­ gen uit het Liedboek voor de Kerken, Prof. Dr. G. van der Leeuw - Stichting 1977. The New GROVE Dictionary of Music and Musicians, deel 11 (1980). Ro van Hessen, Vrouwelijke componisten... die bestaan toch niet? In: Mens en Melodie, Jrg. 35, nr. 2 februari 1980, p. 59-63. Th. Willemze, Componistenlexicon deel 2 [H-O], Het Spectrum Utrecht/Antwerpen 1981. Algemene Muziek Encyclopedie deel 6, Unieboek bv Bussum 1982. Orgelboek bij de 491 Gezangen, Voorspelen, intonaties en zettingen, Boekencentrum 1985. Willy Lievense, Componerende vrouwen vragen meer aan­ dacht. In: Mens en Melodie Jrg. 42, nr. 3 maart 1987, p. 136 - 139 [n.a.v. van de tentoonstelling Dramatische Ou­ verture, over de maatschappelijke positie van vrouwelij­ ke componisten in de periode van 1880 tot heden. Cen­ traal stonden Catharina van Rennes, Henriëtte Bos­ nians en Tera de Mare/. Oyens]. Tera de Mare/. Oyens, Com ponerende vrouwen. In: Mens en Melodie Jrg. 42, nr. 4 april 1987, p. 210 [‘lezers schrijven’]. Zes vrouwelijke componisten, Bibliotheek Nederlandse Muziek, Walburg Pers / i.s.m. Stichting Vrouw en Mu­ ziek, 1991: hoofdstuk 6 Tera de Marez Oyens door Ellen Overweel. Ton Braas, Hedendaagse muziek in de Nederlandse koorcultuur. In: Mens en Melodie Jrg. 46, nr. 6 ju n i 1991, p. 330 vlgg. [p. 336/337 over Penta sjawoe kost]. Grote Winkler Prins Encyclopedie, deel 15 (1992). Frank van Egmond, Wie is wie in Nederland 1994-1996, Bio­ grafische encyclopedie, Uitg. Pragma ’s-Gravenhage. Trouw 11 mei 1996 ‘Een late liefde’ door Wilma Kieskamp [n.a.v. het huwelijk met Marten Toonder]. Mens en Melodie, Maandblad voor muziek, Jrg. 51, oktober 1996, p. 464 [rubriek Personalia - I.M. red.]. OKTAAF 12e jaargang, november 1996 num m er 6, uitgave Koninklijke Nederlandse Toonkunstenaars Vereniging: In memoriam ’s van de hand van Marius Flothuis, Caro­ line Ansink en Pauline van Antwerpen. De laatste tekst werd gesproken tijdens de crematieplechtigheid op Westerveld (Driehuis-Velsen).

TVE 15ejrg. 1997

H e t o p tr e d e n van F loris Vos als

Tweede Kamerlid (1929-1933) Inleiding Floris Vos (1871-1943) heeft vooral naam ge­ maakt als directeur van de melkerij “Hofstede ( )ud Bussem” en als succesvol bestrijder van de Muidertol. Beide onderwerpen zijn in ‘Tus­ sen Vecht eu Eem’ aan de orde geweest.2 Minder bekend zijn de aktiviteiten van Vos als lid van de Tweede Kamer. Bij de verkiezin­ gen van 1929 wist hij als enige vertegenwoordi­ ger van de Middenpartij voor Stad en Land een zetel in dit college te veroveren. H et program m a van deze partij telde 15 pu n ten . Een ideologische uiteenzetting ont­ brak. Verhoging van het welvaartspeil der bevol­ king,vooral ook door hel wegnemen van idle belem­ meringen,welke de bloei van handel en nijverheid, land- en tuinbouw, veeteelt en andere welvaarts­ bronnen in de weg slaan werd als eerste p u n t ge­ noem d in het program m a. De M iddenpartij voor Stad en Land was voorstander van ‘vrije uiting van het particulier initiatief d at slechts hij uiterste noodzaak vevangen mag w orden'. In zijn m aidenspeech in de Kamer, tijdens de algem ene politieke beschouw ingen op 5 novem ber 1929, over de eerste begroting van het derde kabinet-Ruijs de B eerenbrouck, te­ kende Vos h ier het volgende bij aan. Tot de Partij voor Stad en Land behoren zij die door hun b eroep o f bedrijf een zeker risico op zich nem en zonder dat zij daartegenover een zo b eduidend kapitaal beschikken om hen voor ondergang te vrijwaren. De aanhang van deze partij wordt, aldus Vos, gevormd door “de groep van eigen risicodragers die zich aaneen­ sluit om dat de belangen van arbeiders en ka­ pitalisten voldoende verdedigd w orden”. P.J. O ud wijst in ‘H et jongste verleden’ op de verrassende entree van de ‘tolbestorm er’ Vos in de Kamer. “Als lid d er Kamer zal deze Vos”, aldus O ud, “een m an zonder enige bete­ kenis blijken. Over vier ja a r zal de overgrote m eerd erheid zijner kiezers zich zijn bestaan nauwelijks h erinneren. Dan zal hij m et stille

h

. van spanning

trom uit h et parlem ent verdw ijnen”.3 Deze uitspraak van O ud, die als lid van de Vrijzinnig D em ocratische fractie Vos van nahij m eem aakte, is op zich zelf wel begrijpelijk. Wie de H andelingen van de Kamer naleest m oet conc luderen dat het o p tred en van Floris Vos zeker niet spectaculair was.1Als eenm ansfrac­ tie had hij weinig spreektijd. Zijn redevoerin­ gen waren doorgaans kort m et vooral zakelijke opm erkingen en weinig ideologische lading.

WiAwmÉ

i •’ > V

iiiilijii

Portret floris Vos, 1921.

T V f lhejrg. 1997

167

M et in a c h tn e m in g van d it u itg a n g sp u n t zijn e r to ch wel e n k e le in te re ssa n te k a n tte k e n in ­ g en te m ak en bij de aktiviteiten van Vos als lid van de T w eede Kamer. D e gegevens zijn e c h te r schaars. H e t v erkie­ zin g sp ro g ram m a van d e M id d e n p a rtij v o o r Stad e n L an d is o p g e n o m e n in d e jaarb o ek jes ‘P a rle m e n t e n K iezer’ uitg eg ev en in d e p e rio ­ d e d a t Vos zitting h a d in d e T w eede Kamer. E en eerste o rië n ta tie bij en k e le a rc h ie fb e ­ w aarplaatsen leverde g e e n v e rd ere gegevens op. In d it artik el b e p e rk ik mij to t h e t o p tre ­ d e n van Floris Vos in d e T w eede K am er zoals d it in de H a n d e lin g e n is n ee rg e le g d . Bij ee n n a d e re selectie w erd en d e v o lg en d e o n d e rw e rp e n gekozen. Ten ee rste ga ik in o p d e b ijd rag en van Vos in d e discussies o p h e t te rre in van v erk eer e n w aterstaat. A a n slu iten d h ie ro p k o m t d e a a n d a c h t van Vos v o o r speci­ fiek G ooise zaken uitvoerig a a n d e o rd e . T en ­ slotte volgt d e w eergave van m ijn conclusies.

Verkeer en tollen De re d e v o e rin g e n van Floris Vos m e t b e tre k ­ king to t v e rk e e r e n w aterstaat zijn h e t m eest levendig en - n a ru im 60 ja a r - o o k n o g steeds g o e d leesbaar. Vos b e ste e d d e re la tie f veel a a n ­ d a c h t aan d eze m aterie. In zijn b ijd rag e n is h e t p ro g ra m m a van de M id d e n p a rtij v o o r Stad en L an d d u id elijk h e rk en b a a r. In p u n t zeven van d it p ro g ra m m a w erd g evraagd om : “V erb eterin g van b e sta a n d e e n a a n le g van nieuw e w egen te la n d en te water. V ersneld w eg ru im en van to llen e n zo g ro o t m ogelijke vrijheid van h e t vervoer o p d e w egen, b e h o u ­ d en s w aarb o rg en v o o r v eiligheid van v erv o er e n v e rk e e r”. In d e lijn van d it p ro g ra m m a d e e d Vos tij­ d en s zijn K am erlid m aatsch ap diverse sugges­ ties. Hij b e p le itte o n d e r m e e r a a n le g van as­ faltw egen o p basis van h e t z o g e h e te n w arm e p ro c é d é “d a t s tro e f is en w einig slijt”. V oorts d ro n g hij aa n o p b e te re k e u rin g van o g e n en o re n bij a u to m o b ilisten v ó ó r d e afgifte van h e t rijbewijs. Hij d ro n g a an o p in v o erin g van ver­ p lich t g e b ru ik van o n v e rsp lin te rb a a r glas vo o r d e v o o rru it van a u to ’s e n e e n v e rp lic h te verze­ k erin g v o o r au to m o b ilisten te g e n a a n sp rak e ­ lijkheidsrisico’s teg en o v e r d e rd e n .’ T ijd en s d e b e h a n d e lin g van d e b e g ro tin g

168

van W aterstaat, o p 16 d e c e m b e r 1930, vroeg hij d e ANWB-wegwijzers en w aarschuw ings­ b o rd e n n ie t la n g e r rood-w it-blauw te sch ild e­ ren m aar, in n avolging van e e n n ieuw type b o rd e n , in blauw-wit m e t e e n n e u tra le k leu r aan d e ach terzijd e. De n o g aanw ezige ro odw itblauw e wegwijzers zagen er, ald u s Vos, ook n a d a t zij g esch ild e rd w aren vies en vuil uit. Hij a c h tte h e t n ie t b e h o o rlijk o m v o o r d eze b o r­ d e n d e k le u ren van d e N e d e rla n d se vlag te g e­ b ru ik e n .” Ik laat d a a r d e m in a c h tin g d ie de h o n d e n vo o r deze p a le n h e b b e n ; speciaal v o o r d e blauw e k le u r d ie o n d e ra a n is”, aldus Vos. In d it o n d e rd e e l wil ik voorts in g aa n o p h e t o n d e rw e rp dat Vos g ro te lan d elijk e b e k e n d ­ h e id b rac h t: d e to llen . Vos b e ste e d d e reg elm a­ tig a a n d a c h t aan d it th em a. Wel d ie n t te w or­ d e n a a n g e te k e n d d a t - in teg en ste llin g to t wat m en zou v erw ach ten - d e to llen in red es van Vos over v erkeerszak en e en re la tie f kleine p laats in n a m en . In zijn m a id e n sp e e c h o p 5 n o v e m b e r 1929 h e rin n e rt Vos d e m in ister van W aterstaat, en o u d -b u rg e m e e ste r van H ilversum , m r P.J. Reym er, aan d e b elo fte d ie zijn a m b tsv o o rg a n g e r bij inv o erin g van d e W egenw et inzake h e t o p ­ ru im e n van d e to lle n h ad g e d a a n . Vos b e­ k le m to o n d e d a t d e to llen h e t vrij en o n g e h in ­ d e rd v erk e e r o p d e w egen in N e d e rla n d in de weg staan e n v o o r velen bij d e u ito e fe n in g van h u n b e d rijf e e n g ro te last zijn. Van deze m i­ n iste r m o c h t n a a r zijn m e n in g verw ach t w or­ d e n d a t hij niets zal n a la te n o m d e n o g reste­ re n d e h in d e rp a le n b in n e n a fzien b are tijd te d o e n verdw ijnen. E en hall ja a r la te r - 18 m a a rt 1930 - to o n d e Vos zich b e z o rg d over d e te verw ach ten resul­ ta te n van d e n o g o n d e r h e t vorige k ab in et in ­ g esteld e T ollencom m issie. Hij b e to o g d e dal in deze com m issie g e e n m e n se n zaten die veel tol b e ta a ld e n . Hij verw ach tte d a a ro m van d eze com m issie g e e n advies to t o p h e ffin g van d e to llen . Hij v ro eg d e com m issie alsn o g u it te b re id e n “m e t m e n se n d ie van o p sc h ie te n h o u ­ d e n en d ie b o v e n d ie n m e e r b e la n g h e b b e n bij d e o p h e ffin g van d e to lle n ”. M inister R eym er wees ei' o p d a t d e T ollencom m issie n o g slechts e n k e le m a a n d e n w erkzaam was. U itb re id in g van d e com m issie zou zijns inziens leid en to t tra g e r w erken. De com m issie b e sto n d u it ver­ te g en w o o rd ig ers van d e KNAC, d e ANWB en

TVE 15ejrg. 1997

d e BBN. V ertegenw oord ig ers van h e n d ie, al­ d u s de m in ister,d e weg veel g e b ru ik e n e n dus b elasting b etalen . Bij d e b e h a n d e lin g van d e b e g ro tin g van h e t W egenfonds, op 18 d e c e m b e r 1930, liet Vos e e n veel positiever g elu id h o re n . Hij b ra c h t d e m in ister d a n k voor d e g ro te v o o rtg a n g ge­ m aakt m et d e o p ru im in g van d e to llen . Van de 180 to llen - g e re k e n d v a n af d e o p ru im in g van de M u id erto l - zullen er, ald u s Vos, over en k e le d a g en n o g slechts 140 zijn. De afge­ v aardigde van d e N M P c o n sta te e rd e d a t d e g a n g e r Hink in zat. “M en v oorspelt als h e t zo d o o r gaat d at m en in vijftien jaar van d e to llen a f zal zijn m aar ik m een d at d it wel b in n e n vijf jaar zal g e b e u re n , b e h o u d e n s d an ee n en k e le tol die m en zou w illen b ew aren als c u ltu u rm o ­ n u m e n t”, zei Kloris Vos. Bij d e laatste b eg ro tin g van h e t W eg en fo n d s die Vos als K am erlid b e h a n d e ld e , o p 22 d e ­ ce m b e r 1932, k e e rd e hij zich te g e n d e sugges­ tie van m in ister R evm er o m d e a an le g van e n ­ kele g ro te v e rb in d in g sb ru g g e n m e t h e t zui­ d e n via to lg e ld e n te fin an c ie re n . D ergelijke ku n stw erk en m o esten n a a r zijn m e n in g d o o r h e t g e h ele N e d e rla n d se volk b e taa ld w o rd en en niet in h o o fdzaak d o o r d e d ire c t om w o­ n en d en ." We sp rak en tot n u toe v o o rn am elijk over rijkstollen. D aarn aast h e e ft Kloris Vos d e p ro ­ b lem atiek van d e g em ee n te lijk e to llen reg el­ m atig aan d e o rd e gesteld. H ie r w erd, aldus Vos, vaak m e e r tol gehev en d a n v o o r h e t o n ­ d e rh o u d van d e w egen n o d ig was. M inister R evm er wees e r o p d a t g em ee n te lijk e tollen o n d e r h e t d e p a rte m e n t van B in n e n la n d se /al­ k en re s s o rte e rd e n . B in n e n la n d s e Z aken trach tte, aldus d e m in ister van W aterstaat, zo­ veel m ogelijk o n re d e lijk e to lh effin g te g e n te gaan en o n th ie ld g o e d k e u rin g aan te h o g e tolheffing. Wel e rk e n d e hij d a t so m m ig e ge­ m e e n te n in de tollen vaak e e n gem akkelijke post zagen om h u n b eg ro tin g slu iten d te m a­ ken. B ijzondere a a n d a c h t v ro eg Vos in d it k a d e r en k e le m alen voor de to lle n te Jutphaas, Vreeswijk en in h e t b ijz o n d e r M aartensdijk. In zijn re d e op 18 d e c e m b e r 1930 to o n d e Vos zich optim istisch. Hij h a d g elezen d a t h et aan h e t provinciaal b e stu u r van U tre c h t ge­ lukt was d e g e m e e n te M aarten sd ijk e r to e te b re n g e n o p 1ja n u a ri d e to llen o p te h effen . E r

/ ! /.

o n tb r a k e c h te r n o g e e n b e d ra g van ƒ 30.000,-. Ik geloof, ald u s Vos, d a t dit b e d ra g wel b ijeen zal zijn als M aarten sd ijk h a a r to llen n o g e n ig e w eken laat staan. Hij h a d e r g een bezw aar te g e n als d e slu itin g van d e to llen in m ei zou plaats h e b b e n . De p ro b le m e n ro n d d eze tol n a m e n e c h te r toe. O p 1 d e c e m b e r 1931 vroeg Vos in sch rifte­ lijke vragen a a n d a c h t vo o r e e n ern stig e verk e e rsb e le m m e rin g d ie in d e m id d a g van 30 n o v e m b e r h a d plaats g e h a d als gevolg van h e t g e d u re n d e ru im d rie u u r g eslo ten h o u d e n van d e to lb o m en te M aartensdijk. Hij wees e r o p dat e r niet v o ld o e n d e p o litie aanw ezig was o m d eze v e rk e e rsb ele m m e rin g te v e rh in d e ­ ren e n d at van d it feit g e e n p ro ces verbaal was o p g em aa k t. Hij v ro eg d e m in isters van Ju stitie e n W aterstaat o f zij n ie t van m e n in g w aren dat redelijkerw ijs m o c h t w o rd en verw ach t d at dit zich zou h e rh a le n o p g ro n d van h e t ta rie f van d e M aarten sd ijk se tol d at veel w eg g eb ru ik ers o n re d e lijk v o o rk o m t in v e rb a n d m e t d e slech ­ te to e sta n d van d e weg. Hij vroeg d e m in isters o f zij b e re id w aren m a a treg e le n te treffen d at v erk eersstag n atie als w aarvan h ie r sp rak e is n ie t m e e r zal v o o rk o m en . De vragen w e rd e n b e a n tw o o rd d o o r d e m i­ nisters van Justitie en B in n e n la n d se Zaken in plaats van W aterstaat o m d a t d e b e tro k k e n tol­ h effin g o p e en g em ee n te lijk e v e ro rd e n in g ste u n d e . Kloris Vos h ad in zijn vraagstelling d u id elijk d e k a n t g ek o zen van d e w eg g ebrui­ kers. De b ew in d slied en b e k le m to o n d e n h e t laak b are k a ra k te r van d e bij d eze stre m m in g b e tro k k e n au to m o b ilisten . De v erk e e rsb e le m ­ m erin g was - zo m e rk te n zij o p - n ie t liet g e­ volg van het g eslo ten h o u d e n van d e to lb o ­ m en m a a r van h e t d o o r a u to b e stu u rd e rs, bij o n d e rlin g e afspraak, w eig eren van h e t b e ta len van tolgeld. De b e le m m e rin g d u u rd e n iet d rie u u r m a a r a n d e rh a lf u u r - van 14 to t 15.30 u u r c.q. h e t tijdstip w aarop d e b e stu u rd e rs zich b e­ reid to o n d e n h e t v e rsch u ld ig d e b e d ra g te b e­ talen . E r was volgens d e b e w in d slied en vol­ d o e n d e p o litie aanw ezig n am elijk twee ge­ m eentev eld w ach ters, een R ijksveldw achter en d rie m an m ilitaire politie. 1 let g eslo ten h o u ­ d e n van d e to lb o m e n was e c h te r g een re d e n vo o r h et o p m a k e n van p ro ces verb aal o m d a t een tolbaas d ie d e b o o m g e slo ten h o u d t bij n ie t b e ta lin g van v e rsch u ld ig d e tol zich n ie t schu ld ig m aak t a a n e e n o n b e v o e g d e verkeers-

15e jrg . 1997

169

b e le m m e rin g . H e t n ie t o p n ie u w in tre d e n van v erk eersstag n atie zou, ald u s b e id e m inisters, h e t een v o u d ig st b e re ik t k u n n e n w o rd en d o o r­ d a t w eggebruikers zich e r van o n th o u d e n d o o r n ie t g o e d te k e u re n g e d ra g in g e n zich te v erzetten teg en w ettig b e sta a n d e re g elin g en . N og g een w eek la te r was o p n ie u w sp rak e van ee n in c id e n t. N u k reeg Vos wel gelijk van d e m inister. Bij d e b e h a n d e lin g van d e b e g ro ­ tin g van h e t W egenfon d s o p 10 d e c e m b e r 1931, m erk te Vos o n d e r m e e r op: “Bij M aar­ tensdijk h e e ft zich deze w eek iets afg esp eeld d a t aa n d e g ew oonte van d e o u d e ro o frid d e rs h e rin n e rt die als zij g een to lg eld k reg e n e r d e lat over leg d en . De tolbaas e n d e veld w ach ter h e b b e n d a a r ie m a n d u it d e a u to g e h a a ld en m e t de g u m m isto k b ew erk t.” M in ister R eym er volstond in zijn an tw o o rd m e t d e o p m e rk in g d a t hij d e d o o r Vos g e n o e m d e o n e le g a n te m e­ th o d e bij M aartensdijk afk eu rd e. T er afsluiting van d it o n d e rd e e l te k e n ik a an d a t d e tol te M aarten sd ijk e e n van d e laatsten was die, in 1953, w erd o p g e h ev en . D e re la tie f g ro te a a n d a c h t van Vos v o o r za­ ken d ie sp e e ld e n in e e n reg io w aar hij g o e d b e k e n d was, zien we in h e t b ijz o n d e r bij o n ­ d e rw e rp e n b e tre ffe n d e h e t G ooi.

G o o ise aan gelegen h ed en

a. Inleiding In diverse K a m erred ev o e rin g e n van Floris Vos k o m en v ragen e n o p m e rk in g e n v o o r over G ooise kwesties. We geven en k e le v o o rb e eld en . Bij de b e h a n d e lin g van d e b e g ro tin g van Ju sti­ tie, o p 12 n o v e m b e r 1931, u itte bij kritiek o p h e t g e b re k a an o rd e e n d iscip lin e o n d e r h e t k orps van d e Rijksveldw acht. Hij wees in d it v e rb an d o p e n k e le re c e n te gevallen u it zijn om geving e n n o e m d e in d it k a d e r h e t o p tre ­ d e n van d e R ijksveldw acht te B u n sc h o ten v o o r h e t H o f van A m sterdam en e e n Rijksveld­ w ach ter te H u izen die o v erh o o p lag m e t zijn b u rg em eester. De m in iste r van Justitie, m r J. D o n n er, d e e ld e m ee d a t hij d eze zaken e e rst n a d e r zou m o e te n o n d e rz o e k e n alvorens een u itsp raak te k u n n e n d o e n . In zijn re d e over d e b e g ro tin g van W ater­

170

staat, o p 11 d e c e m b e r 1930, in fo rm e e rd e Vos o f m e t de m e d e d e lin g d a t d e d o o rv a a rh o o g te van d e B u ssu m m erv aart, die in overleg m e t h e t p ro v in c ie b e stu u r van N o o rd H o lla n d was b e p a a ld o p 2.60 m e te r boven d e n o rm a le wa­ te rsta n d , w erd b e d o e ld d a t d it v o ld o e n d e was en d e b ru g derh alv e g e en w ijziging m e e r b e ­ h o e fd e te o n d e rg a a n . O o k h ie r k re e g Vos g een d ire c t an tw o o rd . De m in iste r van W ater­ staat, Reym er, h a d van d e K am er v erlo f g e k re ­ g en o m e e n a a n ta l detailv rag en n ie t m e e r le b e a n tw o o rd e n n a d a t hij h a d to eg ez eg d deze o n d e rw e rp e n o p zijn d e p a rte m e n t te zullen b e stu d e re n . E en positieve re ac tie k re e g Vos to e n hij o p 17 d e c e m b e r 1929 bij d e m in iste r van D efensie a a n d a c h t vroeg v o o r d e o n d e r d it d e p a rte m e n t re s so rte re n d e b rug- en sluisw achters m e t n a ­ m e in d e vesting M u id en . 'D eze m e n se n h e b ­ b e n , ald u s Vos, bij e e n w achttijd des zom ers van 18 u re n aan é é n stu k ee n lo o n van ƒ18- p e r w eek. V oor e e n b eh o o rlijk e plaats om bij slecht w eer te sc h u ilen is n ie t g ezo rg d terwijl d e b ru g ­ gen d ie d o o r h e n w o rd e n b e d ie n d in zo d an ig e to e sta n d v erk e ren d a t h e t w erkelijk o n g e lo o f­ lijk is. H et p u b lie k m o e t g e re g e ld bij d e b e d ie ­ n in g h u lp v e rle n e n terwijl g e re g e ld en ig e m a­ len p e r m a a n d e e n v erk e e rsstre m m in g plaats h e e ft d o o rd a t d e b ru g g e n n ie t v o ld o e n d e ge­ o p e n d k u n n e n w o rd e n .” N iet z o n d e r iro n ie, w ordt g e sp ro k e n , ald u s Vos, van g en ieb ru g gen. M inister D eckers a n tw o o rd d e d a t h e t voorstel van d e b e tro k k e n a u to rite it to t v e rh o ­ ging van d e lo n e n van d e b rug- e n sluisw ach­ ters te N a a rd e n , M u id en en o p en k e le a n d e re p laatsen bij h e t d e p a rte m e n t was b in n e n g eko­ m en . H e t liet zich volgens d e m in ister aan zien d a t h e t m o gelijk was o m to t e e n n ie t o n b e ­ lan g rijk e v erh o g in g van d e lo n e n van som m ige van d eze b e a m b te n over te gaan. V oorts was in overw eging om h e n é é n avond in d e twee we­ k en volledig vrij te geven. T ijd en s deze b e g ro tin g sb e h a n d e lin g vestig­ d e Vos voorts d e a a n d a c h t o p d e slech te to e ­ stan d van d e w egen d ie o n d e r m ilitair b e h e e r vielen. Hij n o e m d e m e t n a m e , d e weg d o o r h e t fo rt Blauw K apel. M et en ig e m o e ite en ge­ rin g e kosten k o n zijns inziens aan e e n o n ­ h o u d b a re to e sta n d e e n e in d e w o rd e n ge­ m aakt. De m in ister e rk e n d e d a t h e t d o o r fo rt Blauw K apel lo p e n d d eel van d e weg Hilvers u m -U tre c h t n ie t v o ld eed aan d e eisen van

TVE 15e jrg. 1997

Joh. Braakensiek, Het in hechtenis nemen van Floris Vos te Naarden bij de Erfgooierskwestie.

h e t m o d e rn e verkeer. De b ew in d sm an was te r­ zake in overleg m e t zijn collega van W ater­ staat. Vos h ad , zoals we e e rd e r zagen, veel a a n d a c h t v o o r o n d e rw e rp e n o p h e t te rre in van V erkeer e n W aterstaat. O o k h ie r h e e ft hij reg elm atig G ooise a a n g e le g e n h e d e n te r sp rak e g e b rach t. We zullen terzake en k ele v o o rb e eld en geven e n daarbij m e t n am e in g a an o p in terv en ties van Vos m e t b etre k k in g to t d e G ooise sto o m ­ tram . V ervolgens k o m en twee a n d e re p arle ­ m e n ta ire discussies w aarin h e t G ooi ce n traa l sto n d aan d e o rd e. Te w eten: d e positie van h e t T heosofisch Lyceum te N a ard e n e n d e b e ­ h a n d e lin g van h e t w etsvoorstel inzake m e d e ­ w erking van Stad en L an d e van G o o ilan d bij h e t G oois n atu u rreserv aa t. h. Verkeerszaken

D e v rag en van Vos m e t b e tre k k in g to t ver­ keerszaken in h e t G ooi k u n n e n ruw w eg ver­

d e e ld w o rd en in d rie th e m a ’s: au to w eg en , fïetsv erk eer e n sp o o rw eg en . M et b e tre k k in g to t h e t eerste o n d e rw e rp kan ik k o rt zijn. Vos h e e ft tijd en s zijn K am er­ lid m a a ts c h a p e n k e le m a le n a a n d a c h t g e­ vraagd v o or w egen in h e t G ooi. Zo sp rak hij o n d e r m eer, o p 20 d e c e m b e r 1929, w aard e­ rin g uit vo o r d e in g e n ie u rs van R ijksw aterstaat d ie d e nieuw e weg d o o r h e t G ooi van N aar­ d e n n a a r B aarn h a d d e n o n tw o rp e n . In schrif­ telijke v rag en d ro n g hij aan o p v erb e te rin g van d e w eg A m ersfoort-H uis te r H eid e. Bij d e b e h a n d e lin g van d e b e g ro tin g van h et Rijksw eg en fo n d s o p 22 d e c e m b e r 1932 v ro eg hij a a n d a c h t v o or v e rb e te rin g van e n k e le o n d e r­ d ele n van de w eg van A m sterd am n a a r A m ers­ foort. O p 3 d e c e m b e r 1931 b ra c h t 3'os bij d e b eh an d e lin g v a n d e b e g ro tin g v a n F in an ciën ter.sp ra­ ke dat d e rij w ielplaatjes zo gem akkelijk k o n d e n w o rd en gestolen. “Vooral in h e t G ooi b egint m en ze”, aldus Vos, “system atisch bij tien- en tw intig­ tallen te v e rza m e len ”. Hij vro eg d e m in iste r een a n d e r systeem in te voeren w aard o o r d it kon w or­ d e n v
TVE lö e jrg. 1997

171

S p re k e n d over d e b e g ro tin g van W aterstaat, o p 24 n o v e m b e r 1931, b e p le itte Vos, te r b ev o r­ d e rin g van de verkeersveilig h eid , e e n stu d ie te m ak en over d e a an le g van over- en o n d e rk ru isingen bij o n b ew aak te overw egen. Hij n o e m ­ d e als v o o rb eeld de lijn H ilversum -A m sterdam . M in ister R eym er zei in zijn an tw o o rd d e v o o rg ek o m en o n g e lu k k e n e rn stig te b e tre u ­ ren . Hij te k e n d e h ie r e c h te r bij aan d a t van d e talloze v erk eerso n g elu k k e n w a a rd o o r we te­ g en w o o rd ig w o rd en o p g esch rik t, d ie o p d e onbew aak te overw egen volgens d e statistieken ee n klein p e rc e n ta g e u itm aa k te n . De ongeval­ len o p onbew aakte overw egen w erd en , vol­ gens d e bew ind sm an, in d e p e rs steed s zeer n ad ru k k elijk v erm eld , m a a r d e vele m a le n d a t deze o n g e lu k k e n aan v e rre g a a n d e o n v o o r­ zich tig h eid o f aan d e eig en wil van h e t slach t­ offer w aren te w ijten, w erd en , volgens d e b e ­ w indsm an, n ie t verm eld. c. Gooise stoomtram

D e gevaren als gevolg van h e t te h a rd rijd en van d e G ooise sto o m tram e n e e n e rn stig o n ­ geval w aarbij d eze tram was b e tro k k e n , w aren v o o r Vos en k e le m alen a a n le id in g d e a a n ­ d a c h t van h e t k a b in e t v o o r d e p ro b le m e n ro n d deze “G ooise m o o rd e n a a r” te vragen. In schriftelijke vragen in fo rm e e rd e Vos, o p 7 n o v e m b e r 1930, o f h e t b e k e n d was d a t d e G ooi­ se T ram w eg M aatschappij g e reg e ld d e bij w et vastgestelde m ax im u m sn e lh e id a an m e rk elijk o v ersch reed . Hij wees e r voorts o p d a t volgens d esk u n d ig e n h et geven van v o o r d e veiligheid n o o d zakelijke flu itsig n alen te n koste g in g van h e t rem v erm o g en van d e tram w agens. Vos c o n ­ sta te e rd e d a t d e m aatsch ap pij in h a a r werkwij­ ze g e e n v e ra n d e rin g b ra c h t hoew el v ier van h a a r w a g e n b estu u rd ers rec e n te lijk w aren ver­ o o rd e e ld w egens o n v o ld o e n d w aarschuw en bij overw egen. Vos vroeg o f d e m in isters b e re id w aren d o o r e en b e h o o rlijk e to ep assin g van de w et e r v o o r te zo rg en d a t aan d eze gevaarlijke to e sta n d e e n e in d e zou k o m en . De m inisters D o n n e r en R eym er an tw o o rd ­ d e n d a t h e n van e en reg e lm a tig e overschrij­ d in g van d e to eg estan e m ax im u m sn e lh e id n iets b e k e n d was. Zij w ezen e r o p d a t deze m ax im u m sn e lh e id o n lan g s was v erh o o g d van 30 n a a r 45 km p e r uur. V erd e r te k e n d e n zij aan d at liet lu c h tre se rv o ir v o o r d e n o d ig e d ruk-

172

lu c h t ten b eh o ev e van h e t in w erk in g stellen van d e re m m e n tevens d ie n d e v o o r h e t in w er­ king stellen van d e luch tflu it. De in ric h tin g van h e t bij d e w agens van d e G ooise sto o m tra m in g e b ru ik zijnde K unze-K norr-systeem was vol­ gens d e b ew in d slied en zo d a n ig d a t d e vo o r d e v eiligheid n o o d zak elijk e flu itsig n alen aan h e t rem v erm o g e n g e e n a fb re u k d e d e n . M et b e tre k k in g to t d e d o o r Floris Vos b e­ d o e ld e v e ro o rd e lin g e n van w a g en b e stu u rd ers m e rk te n d e m in isters o p d a t deze n o g n ie t o n ­ h e rro e p e lijk w aren g ew o rd en . Zij w ilden d a a r­ om th a n s n ie t o p d it p u n t in g aan . Wel zeg d en zij to e h e t n o d ig e te zullen v e rric h te n als zou b lijk en d a t e r v o o r h e n re d e n b e sto n d om in d eze kwestie to t h a n d e le n ov e r te gaan. Vos kwam o p deze zaak te ru g bij d e b e h a n ­ d e lin g van d e b e g ro tin g van Ju stitie o p 10 d e ­ c e m b e r 1930. Hij v ro eg d e m in iste r te bevor­ d e re n d a t d e politie- m e t n a m e d e m a re c h au s­ see en d e Rijksveldwacht- m e e r to e z ich t zou­ d e n h o u d e n o p d e sn e lh e id van d e G ooise sto o m tra m e n v e rb a le n z o u d e n o p m a k e n w a n n e e r d e w ettelijk v o o rg esch rev en sn elh eid w erd o v e rsc h re d en . Vos m e rk te o p d at de sn e lh e id van d e G ooise tram a a n m e rk e lijk was v e rm in d e rd sinds hij v ragen over deze kwestie h a d gesteld. N u e c h te r re e d d e tram verschil­ le n d e sto p p la a tsen voorbij o m to ch o p tijd te k u n n e n rijd en . Hij verw ach tte e c h te r d a t de G ooise sto o m tram b in n e n k o rt h a a r o u d e g e­ w o o n te w eer zou h e rv a tte n en v ersch illen d e trajec te n o p n ieu w m e t “60, 65, j a 70 km sn el­ h e id ” zou rijd e n o m o p tijd te k u n n e n zijn. H e t K unze-K norr systeem d e u g d e volgens Vos n ie t v o o r d erg elijk e zware tram s bij zulke h o g e s n e lh e d e n . "D e G o o ise sto o m tra m sc h ijn t in h a a r w apen te v o e re n (n e t als die b e k e n d e d ra n k firm a ) ie d e re d a g een tje! Ie d e ­ re d ag g e b e u rt e r wat, d a t m ag z o n d e r over­ drijving w o rd en g e z e g d ”, ald u s Vos. M in ister D o n n e r v o lstond in zijn a n tw o o rd m e t d e o p m e rk in g d a t v e rd e re c o n tro le o p de sn e lh e id van d e G ooise sto o m tra m in d e rd a a d een taak was van d e aanw ezig zijnde politie. O p 27 se p te m b e r 1932 h a d o p h e t kruis­ p u n t o n d e r L aren (Rijksweg 1 /H ilv ersu m seweg) een e rn stig ongeval plaats. E en bus m et 35 D uitse sc h o o lk in d e re n w erd a a n g e re d e n to e n d e c h a u ffe u r n o g snel v o o r d e n a d e re n ­ d e tram wilde p asseren . D rie k in d e re n kwa­ m en om h e t leven.

TVE 15e jrg. 1997

Bij de b e h a n d e lin g van d e b e g ro tin g v o o r h e t W egenfonds o p 22 d e c e m b e r 1932, kwam Vos op deze trieste g e b e u rte n is teru g . Hij wees e r o p d at v oo r d e re c h tb a n k g eb lek e n was da! o o k de G ooise sto o m tra m e e n d eel van de schuld trof. “De tram h e e ft o p dit p u n t veel le g ro te sn e lh e id e n n ie t alleen o p d it p u n t m a a r o p v ersch illen d e k ru isp u n te n in d e weg Amsterdam -H ilversum p asseert zij r eel te snel de w egen. Ik b e n daarvan vele k e re n g etu ig e, zo­ d at ik zeer g o ed o p de h o o g te b en van d e wij­ ze van rijd e n ”, ald u s Vos. V erd er m e rk te hij o p bij h e t lezen van h e t re c h tb an k v erslag over d eze zaak in de b lad en tussen d e regels d o o r o n td e k t te h e b b e n d at o o k aan d e tram e e n w enk is gegeven om d e sn e lh e id b elan g rijk te v erm in d e re n . Vos vroeg rle m in iste r o f hij m ed e m e t zijn a m b tg e n o o t van Ju stitie alle m aatre g e le n w ilde n e m e n o m e r stre n g o p te d o e n le tte n d at k ru isin g e n n iet te snel z o u d en w o rd en g en o m e n . M inister R e n n e r m e e n d e te m o g en stellen d at h et o n g e lu k niet h e t gevolg was van de to estan d van d e w eg m a a r van d e o n o p le t­ te n d h e id van d e b e stu u rd e r, d ie im m ers bij rech terlijk vonnis was v e ro o rd e e ld . Wel g a f hij toe uit eigen erv arin g te h e b b e n g e co n sta­ te e rd "dat dit p u n t gevaarlijk is en d a t m en d a a r voorzichtig m o e t rijd en zoals m e n in het a lg em een op d e weg voo rzich tig m o e t rijd e n ”. De bew indsm an d e e ld e m ee dat o n d e rz o c h t w erd o f f e r plaatse d e en e weg over d e a n d e re kon w o rd en g evoerd d o o r e e n viaduct. Beslist noodzakelijk leek h e m d eze d u re op lo ssin g niet, o m d a t ook z o n d e r viaduct een b e h o o rlij­ ke en veilige to e sta n d kon w o rd en v erk reg en . M ocht e c h te r w o rd en b eslo ten weg 22 van h e t Rijkswegen p lan, U trech t- L a re n o p d it p u n t aan te sluiten o p de weg van A m sterd am n a a r A m ersfo o rt d a n zou, volgens m in iste r Reym er, w ellicht to t de bouw van e e n v iad u ct m o e te n w o rd en overgaan o m d a t d e to e sta n d a n d e rs te ingew ikkeld zou w orden. E en a n d e re g e le g e n h e id w aarbij d e G ooise sto o m tram ter sprake kwam v o rm d e o p 12 fe­ b ru ari 1932 d e b e h a n d e lin g van e e n verkla­ rin g van h e t alg em een n u t van d e o n te ig e n in g ten b eh o ev e van verleg gin g van d e to t deze m a a tsc h a p p ij b e h o r e n d e tra m b a a n tu ssen M uiden en N aard en . De b u rg e m e e ste r van M u id en h a d in e e n ra p p o rt aan de K am er bezw aar g em aak t tegen

;

z tt

31

Aanval automobilisten op de tol bij Maartensdijk.

d e gek o zen ric h tin g voor h e t tracé M uiderb e rg -M u id e n . In d e K am er slo o t d e liberale w o o rd v o e rd e r ir (21.. van d e r Bilt zich hierb ij aan. Hij v erzo ch t te b e v o rd e re n d a t d e ric h ­ tin g van d e tra m b a a n w erd gewijzigd over h e t b e sta a n d e tracé M u id erb erg - H a k k elaarsb ru g en n ie t dwars d o o r d e p o ld e r van M u id e rb erg n a a r M uid en . Dit altern atiev e tracé h a d h et v o o rd eel d a t een aan ta l e ig e n d o m m e n niet in tw eeën h o e fd e n te w o rd en g e sn e d e n . Boven­ d ie n a c h tte n d e sk u n d ig e n d e b o d e m van h e t tra c é M uiderberg-M uiclen te slap. Vos p leitte ev en een s vo o r h e t b e h o u d van d e h a lte H ak k elaarsb ru g . Hij wees e r o p d a t d e b u u rtsc h a p w o n e n d aan d e K everdijkpold e r e n de Z u id p o ld e r o p d eze h a lte was a a n ­ gew ezen. V oor reizigers van A m sterd am n a a r h et G ooi b e sto n d e n e r zijns inziens a lte rn a tie ­ ven c.q. d e au to , d e tre in o f d e fiets. De tre in was vo o r h e n , ald u s Vos m e t n a m e ’s zom ers, vaak e e n plezierreis “w ant m e n b elee ft van al­ les langs d e weg. H o e la n g e r h e t d u u rt h o e a a n g e n a m e r h e t is v o o r deze reizigers” V oor h e n die w o o n d e n in d e o m geving van d e H ak ­ k ela a rsb ru g was d e tram volgens Vos als m id ­ del van v erv o er e c h te r van m e e r belan g . I lij te k e n d e hierbij aan d a t m en ta n A m sterdam p e r fiets sn e lle r in h e t G ooi kwam d a n via de tram “en o o k lo p e n d gaat d it v lu g g er o m d a t d e tram wel ee n s o n ts p o o rt”, b e to o g d e Vos. H e t was m in ister R eym er n ie t o n tg a a n d at d e afg ev aard ig d e van d e M id d e n p a rtij vo o r S tad en L a n d zijn p leid o o i v o o r b e h o u d van d e h a lte H ak k e laa rsb ru g h ie r c o m b in e e rd e m e t k ritische k a n tte k e n in g e n over d e G ooise tram . Hij wilde in zijn an tw o o rd n ie t in g aan o p d e b esch o u w in g van d e h e e r Vos “d ie zegt

T \ 'K I V p o 1997

173

d a t d e G ooise tram eigen lijk wel zou k u n n e n v erdw ijnen”. D e m in iste r a c h tte d it p u n t n ie t aa n de o rd e: hij d e e ld e d eze visie n iet. Hij wees e r o p d a t d e te c h n ie k van deze tram , als gevolg van dw in g en d d o o r zijn a m b tsv o o rg an ­ g e r o p g e le g d e m o d e rn ise rin g , b elan g rijk was v erb eterd . D e bew indsm an a c h tte h e t te c h ­ nisch m oeilijk om d e tra m b a a n van M uid en to t de H ak k elaarsb ru g langs d e N a a rd e r trek ­ v aart aa n te legg en. V oorts w ees hij e r o p d at bij de H ak k elaarsb ru g slechts e e n p a a r h u izen m e t in to taal o n g ev eer 12 p e rs o n e n sto n d e n . H ierbij te k e n d e hij aan d a t h e t tracé n o g n ie t vaststond e n d a t de o p m e rk in g e n van b e id e sprek ers v o o r h e m aa n le id in g w aren o m d eze zaak n a d e r te o n d e rz o e k e n . U it d e besch ik b are K am erstu k k en w o rd t de aflo o p van d eze gedach ten w isselin g n ie t d u i­ delijk. In h e t k a d e r van d it a rtik el h e b ik terza­ ke g e e n v e rd e r o n d e rz o e k verrich t. d. Theosofisch Lyceum te Naarden Floris Vos zat n o g m a a r k o rt in d e T w eede Ka­ m e r to e n hij te m ak en k reeg m e t e e n in h e t G ooi sp e le n d e onderw ijskw estie. Dit b etro f' de positie van h e t in h e t n a ja a r van 1927 g estarte T heosofisch L yceum te N a a rd e n . D e m in ister van O nderw ijs in h e t van 1926 to t 1929 o p tre ­ d e n d e kabinet-D e G e e r h a d o p 6 d e c e m b e r 1928 d e K am er toegezeg d deze sch o o l vo o r subsidie in a a n m e rk in g te la te n k o m e n . Zijn o p v o lg e r in h e t k abin et-R u y s d e B e e re n b ro u ck , mr. M.A.M. W aszink, h a d terw ille van d e c o n tin u ïte it deze to eze g g in g g e h o n o re e rd , o n d a n k s b e d e n k in g e n van d e o n d erw ijsin ­ spectie. D e bezw aren van d e in sp ectie b e tro f­ fen o n d e r m e e r d e d alin g van h e t aan ta l le er­ lin g en v o o r d e laagste klassen to t e lf bij h e t b egin van d e lo p e n d e cursus. V ijf le e rlin g e n van deze sch o o l d ie eld e rs e x a m e n h a d d e n ge­ d a a n w aren allen gezakt. V oorts w erd h e t T h e o so fisc h L yceum vo lg en s d e in sp e c tie v o o rn am elijk b e z o c h t d o o r le e rlin g e n van a n ­ d e re sch o len die d a a r v e rm o ed elijk n ie t to t d e b esten h a d d e n b e h o o rd . M in ister W arnszink liet h e t o o rd e e l over de to e g e k e n d e subsidie aan de K am er over. T ijd en s d e b e h a n d e lin g van d e b eg ro tin g van O nderw ijs, o p 18 d e c e m b e r 1929, v o erd en en k ele w o o rd v o erd ers als bezw aar teg e n deze subsisidie aan , d a t d a a rm e e d e a lg e m en e a c h ­

174

tin g v o o r h e t b ijz o n d e r o nderw ijs zou dalen. O o k m e e n d e n zij d a t d e fin an ciële co n se­ q u e n tie s n ie t w aren te overzien. De lib erale w o o rd v o erd ster m evrouw J. W esterm an m e rk ­ te o n d e r m e e r o p d a t h a a r b e k e n d was d a t “h e t la n d g o e d D rafn a w aar d e sch o o l is geves­ tigd in zulk e e n h eerlijk e o m g ev in g ligt d a t d a a ru it d e n e ig in g v oortvloeit o m excursies te o n d e rn e m e n en fie tsto ch te n te o rg a n ise re n waarbij [....] p la n t e n d ie r m isschien d e b e­ lan g stellin g h a d d e n m a a r w a a rd o o r to ch o p d ie sch o o l n iet zo w o rd t g e le e rd als o p a n d e re sc h o le n .” Zij m e e n d e d a t eerst m oest w o rd en a a n g e to o n d d a t onderw ijs d a t o p e e n a n d e re leest is g e sch o eid g o e d is e e r a a n sp raa k o p su b sid ie kan w o rd e n gem aak t. Zij sp rak zich u it te g e n su b sid iev erlen in g aan h e t T h e o so ­ fisch Lyceum te N a a rd e n d o o r h e t in d ie n e n van een a m e n d e m e n t w aarm ee d e b e tro k k e n post o p d e b e g ro tin g m e t é é n g u ld e n w erd verlaagd. D e su b sid iev erlen in g w erd v e rd e d ig d d o o r w o o rd v o erd ers van d e SDAP en d e V rijzinnig D em o cratisch e B ond. Floris Vos sloot zich bij h e n aan. Hij b e to o g d e aanvankelijk o o k zeer sceptisch te g e n o v e r h e t T h eo so fisch L vceum te h e b b e n g estaan o m d a t hij d e d u p e was ge­ w o rd en van allerlei la sterp raatjes e n v erd a ch t­ m ak in g en die ro n d o m die sch o o l w erd en u it­ g estro o id . De u itg e sp ro k e n en o n u itg e sp ro ­ ken v e rd a c h tm a k in g e n w aren n a a r zijn m e ­ n in g e r d e o o rzaak van gew eest d a t velen, o o k d e in sp ectie, zich te g e n d eze subsidie h e b b e n g ek ant. Vos m e e n d e e c h te r d a t de situ atie het laatste ja a r sterk was v e ra n d e rd . Bij h e t uitblijven van subsidie zou d eze sch o o l n a a r zijn m e­ n in g n ie t w o rd e n o p g eh e v e n m a a r zich in e en ziekelijk b estaan v o o rtslep en . H e t totale a a n ­ tal van 12 le e rlin g en d a t de sch o o l o p d a t m o ­ m ent b e z o c h t a c h tte Vos ru im v o ld o e n d e voor d e eerste vijf jaar. Hij zag g e en en k e le re d e n o m deze sch o o l h e t subsidie te o n th o u d e n . De K am er besliste e c h te r an d ers. H e t a m e n d e ­ m e n t-W e ste rm a n w erd m e t 56 te g e n 25 stem ­ m en aa n g e n o m e n . In h e t n a ja a r van 1930 d e e ld e d e m in ister desg ev raag d m e e g e e n nieuw e fe iten te zien w aarop hij e e n subsidie aan h et T heosofisch L yceum zou k u n n e n b a seren . In reactie o p e e n vraag van SDAP-zijde m e rk te m in ister W arnszink o p 17 d e c e m b e r 1931 o p d a t d e wei­ g e rin g subsidie to e te k e n n e n v o lstrek t g e en

TVE 15e jrg. 1997

v e rb a n d h ie ld m e t d e ric h tin g van d eze school. E r w aren om fin an ciële re d e n e n g een n ieu w e su b sid ie-aan v rag e n to e g e k e n d o o k n ie t aan sch o len die zich - als b e sta an d e en g e e n nieuw e school - in e e n verg elijk b are p o ­ sitie b ev o n d e n als h e t T h eo so fisch Lyceum . N ad ien is deze kwestie in d e p e rio d e d at Vos d eel u itm aak te van d e T w eede K am er n ie t m e e r aan d e o rd e gesteld.

e. Goois Natuurreservaat E en bij u itstek G ooise a a n g e le g e n h e id v o rm ­ d e de b e h a n d e lin g van een w ettelijke voorzie­ n in g w aarbij de erfg o o iersv e re n ig in g Stad en L an d e van G o o ilan d vo o r e e n b e d ra g van twee m iljo en ru im 1500 ha. van h a a r g ro n d af­ sto n d aan h e t o p te ric h te n G oois N a tu u rre ­ servaat. H et o n tv an g en g e ld b e d ra g zou gelij­ kelijk o n d e r de sc h a re n d e en d e n ie t sc h a re n ­ de led en van Stad en L an d e w o rd en v erd eeld . H e t k a b in e t wees e r o p d a t h e t h ie r om een b ijz o n d ere v o o rzien in g ging o m d a t a rtik el 23 van d e E rfgooiersw et 1912 zich v erzette teg en u itk e rin g e n die n iet ten g o e d e kw am en aan h e t d o el van d e vereniging: d e b e v o rd e rin g van h et landbouw bedrijf'. H et afsto ten van bij­ na d e h elft van de g ro n d w aarover Stad en L an d e o p d a t m o m e n t b esch ik te was vooral gunstig v o o r d e niet-st b a re n d e n . D it m aak te h e t volgens h e t k a b in e t gew enst d e positie van d e sc h a re n d e n , d ie e e n m in d e rh e id v o rm d e n in d e A lgem ene V erg ad erin g van Stad e n L an­ d e. te v ersterk en . T er to e lic h tin g teken ik aan d al d e sc h a re n d e n h e t rec h t h a d d e n vee te d o e n w eiden o p de g ro n d e n die in bezit wa­ ren van d e erfg o o iersv eren ig in g . /.ij d ie dit re c h t n ie t b ezaten b e h o o rd e n to t de niet-schare n d e n .7 A anvankelijk w erd in h e t w etso n tw erp vo o r­ gesteld d at h et b estaan d e R e g le m e n t van de V ereniging van Stad e n L a n d e van k ra ch t b le e f als d e A lgem ene V erg ad erin g e e n d o o r h e t B estu u r v o o rg esteld e w ijziging verw ierp. In h e t B estu u r was de positie van d e sc h a re n ­ d e n sterker. H e t k a b in e t re a lise e rd e zich e c h ­ te r d a t d e v o o rg esteld e re g elin g e r to e zou k u n n e n leid en d a t e r ee n p atstellin g o n ts to n d w aard o o r e r n o o it ee n reglem entsw ijziging tot stan d zou k u n n e n k o m en . T ijd en s d e sch rifte­ lijke v o o rb e re id in g van d it w etsvoorstel kwam h e t k a b in e t d aaro m m e t e e n wijziging. W an­

neet d e A lg em en e V erg ad erin g van Stad en L a n d e h e t d o o r h e t b e stu u r o n tw o rp e n regle­ m e n t n ie t ongew ijzigd vaststelde k o n deze vaststelling o p verzoek van h e t b e stu u r d o o r G e d e p u te e rd e S taten van N o o rd H o lla n d ge­ sch ied en . Dit w ijzigingsvoorstel v o rm d e v o o r en k ele le d e n van Stad en L a n d e a a n le id in g d e Twee­ d e K am er schriftelijk om uitstel van d e b e h a n ­ d e lin g te v erzo ek en . O p 15 m a a rt 1932 m aak te d e lib eraal Van d e r Bilt zich to t tolk van deze briefschrijvers. Hij v ro eg h e t b etro k k e n wets­ voorstel van d e a g e n d a a f te v o eren . D e K am er m e e n d e e c h te r d a t alle relev an te facetten van hel w etsvoorstel bij d e v o o rb e re id in g aan d e o rd e w aren gew eest en wees h e t verzoek van Van d e r Bilt af. Floris Vos, d ie o p d a t m o m e n t n ie t aanw ezig was, kwam d rie d a g e n la te r o p deze kwestie te­ rug. H e t leek h e m billijk d e b e stu u rsle d e n van Stad e n L a n d e g e le g e n h e id te geven zich o p d e v o o rg esteld e wijziging te b e ra d e n . M et h et o o g h ie ro p d ie n d e Vos e e n m o tie in w aarin de K am er zich u itsp rak v o o r sch o rsin g van d e b e­ raad slag in g o v er h e t w etsontw erp inzake m e­ d ew erk in g van Stad en L a n d e van G o o ilan d bij h e t G oois N atu u rre se rv a a t. De K am er h a n d h a a fd e e c h te r h a a r e e rd e r u itg esp ro k e n o o rd e e l. De motie-Vos k reeg alleen d e steu n van d e h e e r Van d e Bilt en w erd m e t 58 tegen twee ste m m en v erw o rp en . In d e h ie ro p v o lg en d e g ed ach ten w isselin g over h e t w etsvoorstel, o p 18 m a a rt 1932, stelde Van d e Bilt bij a m e n d e m e n t v o o r h e t eerste o n tw erp w eer o v er te n e m e n en te b ep a le n d at h et b e sta a n d e re g le m e n t van k ra c h t blijft als d e a lg e m en e v e rg a d e rin g h e t b e stu u rs­ voorstel n ie t over zou n e m e n . Floris Vos, van zijn k an t, zo ch t e e n o plos­ sing in e e n a n d e re rich tin g . Hij d e e d d e sug­ gestie d e b ev o eg d h e id to t sam en stellin g van h e t R e g le m e n t im p e ra tie f o p te d ra g e n aan G e d e p u te e rd e S taten. Hij a c h tte h e t h o o g st gew enst d a t G.S. k o n d e n o p tre d e n te r bevor­ d e rin g van d e v red e m a a r d a n m o e st m e n zijns inziens k u n n e n v e ro n d e rste lle n d a t G.S. d e w ijsheid z o u d e n h e b b e n ee n o n d e rz o e k in te stellen bij b eid e g ro e p e n . N iet a lleen bij h e t b e stu u r van Stad en L an d e m a a r o o k bij vo o r­ b eeld bij d e v eren ig in g “M acht d o o r R e ch t” D eze v ere n ig in g g ee ft weer, ald u s Vos, wat in d e b o ezem van d e n iet-sc h a re n d en leeft.

7'VY’. / Sr jrg . 1 9 9 7

175

Minister D onner wees er op dat aanvaar­ ding van het am endem ent-V an der Bilt e r toe zou leiden dat het bestaande reglem ent nooit kon w orden veranderd. De suggestie van Floris Vos zou volgens de bewindsman neerko­ m en op een dictatoriaal op tred en van G.S. buiten de organen van de Vereniging van Stad en L ande om. Floris Vos achtte de in dit wetsvoorstel geko­ zen oplossing weinig bevredigend. Bij de vast­ stelling van de Erfgooierswet 1912 was n aar zijn m ening de fout gem aakt dat d o o r de sam en­ stelling van h et bestuur van Stad en Lande de belangen van de niet-scharende erfgooiers wa­ ren achtergesteld bij de scharenden. De verte­ genw oordigers van de gem eenten in h et be­ stuur van Stad en Lande h adden zich, naar zijn m ening, al naar gelang het grondbedrijf van h u n gem eente zich m eer ontwikkelde, zich m eer o n tp o p t als kopers dan als beheerders van de gronden van de erfgooiers. Een m eer bevredigende regeling was volgens Vos verkre­ gen m et een verkavelingsplan waarbij grote ge­ deelten als natuurreservaat zouden zijn ge­ spaard, terwijl de aan de randen liggende -voor reservaat m inder geschikte- terreinen voor wo­ ningbouw waren bestem d, mits de rente en dc te verwachten opbrengst uit deze terreinen on­ d er alle erfgooiers gelijkelijk w erden verdeeld, ffe t zou,aldus Vos, de staat en de gem eenten geen geld hebben behoeven te kosten, de ge m eenschap had evengoed haar reservaat ge­ kregen en in de erfgooiersgezinnen zou een reg elm atig w eerkerend jaarlijks inkom en m eer n u t hebben gesticht dan de liquidatie van h et belangrijkste gedeelte van h et bezit dat nu voor de d eu r stond. De wet die de sam en­ stelling van h et bestuur bepaalde is echter niet op tijd gewijzigd en hij achtte h et te laat om nu in deze gehele betreurensw aardige transactie een wijziging te brengen. Vos stem de ondanks deze bezwaren voor h et wetsvoorstel. H et am endem ent-V an der Bilt werd ingetrokken. De Kamer aanvaardde dit voorstel zonder hoofdelijke stemming.

Samenvatting en conclusies B innen h et kader van dit onderzoek is het beeld van Floris Vos als politicus noodgedw on­ gen onvolledig. Wel is h et mogelijk op basis 176

van de beschikbare gegevens een globaal por­ tret te schetsen van zijn o p tred en als Tweede Kamerlid. In algem ene zin kan w orden opgem erkt dat Vos zich in de Kamer vaak als een typische regiovertegenw oordiger opstelde die zijn aan­ dacht richtte op zaken die in h et Gooi speel­ den. Toch was het electoraal succes van de M iddenpartij voor Stad en L and vooral te dan ­ ken aan de evenredige vertegenw oordiging. Floris Vos kwam de Kamer b innen als man van actie. In een advertentie in 'De Gooi en E em lan d er’ van 29 juni 1929 w ordt de kandi­ daat van de M iddenpartij voor Stad en Land aanbevolen m et de leus: Kiest Floris Vos D an gaat het goed H ij overweegt niet M a a r hij doet

In zijn K am erredevoeringen too n d e Vos zich een m an van de daad die zich vaak m eer door zijn em otie dan d o o r rationele overwegingen liet leiden. Zo is zijn pleidooi voor het b eh o u d van het Theosofisch Lyceum enigszins verrassend om ­ dat Vos zich in zijn m aidenspeech nog had ge­ keerd tegen h et ‘oprichten van scholen it tors et a travers waar in h et belang van h et o n d er­ wijs als zodanig geen behoefte aan bestaat’ We wezen er reeds op dat Vos in zijn plei­ dooi voor het b eh o u d van de halte Hakkelaarsbrug zijn sympathie voor de bewoners van een relatief afgelegen gebied in zijn be­ toog com bineerde m et een duidelijke reserve tegen de Gooise Stoom tram alszodanig. Deze com binatie van een veelal op het ge­ voel gebaseerde wens tot daadkrachtig op tre­ den leidde soms tot verrassende aanbevelin­ gen. In dit verband wil ik twee nog niet eerd er genoem de voorstellen m em oreren. Tijdens de algem ene beschouw ingen in 1931 en 1932 deed hij de suggestie om belasting in te voe­ ren op goederen in de dode h an d en afstand te do en van de West- Indische bezittingen (Su­ rinam e en de N ederlandse A n tillen )/ Bovendien gaf Vos in enkele gev allen m et zijn persoonlijke opvattingen een duidelijk politieke kleur aan de M iddenpartij voor Stad en Land. In dit kader volsta ik m et de opm er­ king dat Vos naast een duidelijk h erkenbaar pacifisme soms ook radicaal-vrijzinnige trek­ ken toonder'

TVE 15e jrg. 1997

M et deze id eologische stellin g n am e b e p e rk ­ te hij tevens d e m o g elijk h eid o m over d e in die tijd b esta a n d e politiek e lin k srech ts te g e n ­ stelling h e e n kiezers v o o r d e M id en p artij v o o r Stad e n L an d te w innen . D aar kwam bij d a t Vos - afg aan d o p zijn K a m erred ev o erin g en vooral g e ïn te re sse e rd was in zaken b e tre ffe n ­ d e h et - juist in die jare n sterk g ro e ie n d e verkeer. M id d en stan d s-aan g e le g e n h e d en die, blijkens zijn m a id e n sp e e c h , e v e n e e n s e e n h o o fd th e m a v o o r zijn partij v o rm d e n , g e n o ­ ten veel m in d e r de b elan g stellin g van Vos. O p v allen d is d a t hij o p 12 m a a rt 1930 in eerste in stan tie n iet d e e ln a m aan h et debat over d e in die tijd fel b ed iscu ssieerd e W inkelsluitings­ wet. Vos b e p e rk te zijn in b re n g to t e e n k o rte in te rv e n tie n a a r aa n le id in g van e en a m e n d e ­ m e n t b e tre ffe n d e de m o g elijk h eid in b ep a a l­ d e gevallen m elk te m o g en leveren o p zon­ dag. Bij die g e le g e n h e id re a g e e rd e hij o p een o p m e rk in g van h et K am erlid A. B raat van de P lattelan d ersp artij. D eze had, ald u s Vos, op enigszins lu id ru c h tig e wijze zijn v erw o n d e rin g geuit d a t hij n ie t aan de a lg e m e n e b e ra ad sla­ g in g en h a d d e e lg e n o m e n . Vos a n tw o o rd d e d at hij n a lezing van d e stu k k en k o n in stem ­ m en m et d e h o o fd lijn en van d it voorstel en h e t n iet n o d ig a c h tte d it n a d ru k k elijk n a a r vo­ re n te b re n g e n . Vos b e p e rk te zich vaak to t k a n tte k e n in g e n hij de artikelsgew ijze b e h a n ­ d e lin g van g ro te w etsvoorstellen. H et blijft e c h te r o p v allen d d at hij als v erteg en w o o rd i­ g e r van de M id d en p artij v o o r S tad e n L an d dit ook hij d e b e h a n d e lin g van d e W inkelslui­ tingsw et d eed . S am en v atten d zien we d a t Floris Vos als ‘tolbcsto rm e r’ee n zetel voor de M id d en p artij v o o r Stad en L an d in d e T w eede K am er wist te ver­ overen. Zijn p erso o n lijk e e ig e n sc h a p p e n als a c tiev o erd er e n zijn radicaal-vrijzinnigc en p a ­ cifistische trek k en le id d e n e r e c h te r tevens toe d a t Vos n ie t in staat was o p g ro n d van d e d o elstellin g en van d eze partij e e n b lijvende positie in h e t p a rle m e n t te verw erven.

N oten 1. De meest recente publikaties over Floris Vos zijn de in 1995 verschenen herinneringen van M.Tjebbes: N.\'. Melkerij "Hofstede Oud Bussem";overpeinzingen over het hoe en waarom vn het op dit boekje gebaseerde artikel: ‘Flo­ ris Vos, een merkwaardige Gooier’van Eugène Stafliorst in een bijlage van l)e dooi en Eernlander\an 22 oktober 1996. Over de politieke activiteiten van Vos bevatten deze bronnen weinig gegevens. In bet vierde deel van Het jongste verleden, parlementaire geschiedenis van Neder­ land 1929-1933, maakt PJ. Oud voornamelijk melding van de komst van Vos in de Tweede Kamer in 1929 en het verlies van zijn zetel in 1933. In dit artikel wordt uitgegaan van de redevoeringen van Floris Vos zoals die zijn te vinden in de Handelingen van de Tweede Kamer. Als regel is de datum waarop de geci­ teerde redevoering werd gehouden weergegeven. Afge­ zien is van een gedetailleerde bronvermelding op basis van de pagina’s van de Handelingen. 2. A.C.J. de Vrankrijker/De Melkerij Hofstede Oud-Bussem’, in Tussen Vecht en Kern, 5e jrg. nr.3, september 1987 W.I. Engel, 'Rumoer om de Muidertol, in Tussen Vechten Eem, 5e jrg. nr. 4, decem ber 1987. 3. P.J. Oud, Het jongste verleden, parlementaire geschiedenis van Nederland, deel TV 1929-1933, Assen 1968(2), 12. 4. Opvallend is wel dat Floris Vos op 29 oktober 1930 bij de Tweede kamer een initiatiefvoorstel indiende tot wij­ ziging van de Registratiewet 1917. Hij wilde bij verkoop van landbouwgrond de pachters van deze grond meer mogelijkheden geven deze grond in eigendom te ver­ krijgen. Tijdens de behandeling van dit voorstel, op 22 mei 1931, volgde Vos de suggestie om deze materie in een motie aan het kabinet voor te leggen. De minister van Financiën, jhr mr D.J. de Geer, deelde op 3 decem­ ber 1931 echter mee dat het kabinet deze gedachte niet overnam omdat zij de* financiële gevolgen van een der­ gelijke wetswijziging niet te overzien achtte. 5. Vgl. de redes van Vos in de Tweede Kamer op 20-121929 en 24-11-1931. 6. Later is gekozen voor het financieren van bruggen door verhoging van de benzine-accijns. 7. /ie over de voorgeschiedenis van dit wetsvoorstel: F. Enden, Het dooi en de Erfgooiers, Hilversum 1931; voorts A.C.J. de Vrankrijker, Stad en Lande van dooiland; geschie­ denis en problemen van de Erfgooiers 968-1968, Bussum 1968, 54-67. 8. Vgl. Handelingen 'Tweede Kamer, 3-11-1931, pag.452 en 11-111932, pag. 373. 9. In zijn maidenspeech en diverse malen bij de behande­ ling van de begroting van Defensie maakte Floris Vos nadrukkelijk melding van zijn pacifistische opvattin­ gen. Zijn radicaal-vrijzinnige visie bleek onder m eer uit zijn bezwaren, op 12 juni 1931 naar voren gebracht, te­ gen verwijdering van het communistisch dagblad ‘De Tribune’ uit openbare leeszalen en stationsboekliandels. Het kabinet achtte enkele publikaties in dit blad een uiting van godslatering.

TVE 15ejrg. 1997

177

S tichting Tussen V echt en Eem

Ja a rv e rsla g 1996 Bestuur H e t A lg em een B estu u r kwam o p 13 m a a rt en 7 m ei b ijeen in h e t Stads- e n stre e k a rc h ie f te N a a rd e n e n o p 23 o k to b e r in h e t S in g er M u­ seum te L aren . D o o r v e ra n d e rin g e n in h e t D agelijks B estu u r v e ra n d e rd e o o k d e sam e n ­ stelling van h e t A lgem een B estuur. H e t D agelijks B estu u r kwam in h e t afgelo­ p e n ja a r re g elm atig b ijeen . D e n av o lg en d e bes tu u rs m u ta tie s h a d d e n p laats: D e h e e r Schaap, voorzitter, trad , vrij p lo tselin g , a f p e r 1 sep tem b er. V anaf d a t m o m e n t fu n g e e rt m e ­ vrouw B o e rse n als in te rim -v o o rz itter. M e­ vrouw W itte v e e n -B re n n in k m e ije r h e e ft n a a c h t ja a r h e t sec re ta ria a t o v e rg e d ra g e n aan m evrouw Kruijmer-Vos. Open D ag De O p e n D ag vond, in v e rb a n d m e t d e Floris V h e rd e n k in g o p 11 m ei, p laats te M u id en . De in le id in g e n w erd en g e h o u d e n d o o r dr. C. V erkerk over Floris V en M u id en , d e h e e r C. S ch eltem a over M uiden e n d e stelling van A m sterd am e n ir. M .H .E. V eld h u ize n over h e t nieuw e IJburg. ’s-M iddags k o n e e n keu ze w or­ d e n g em aa k t u it ee n a a n ta l in te re ssa n te ex­ cursies w a a ro n d e r ee n ex cu rsie n a a r fo rt P am ­ pu s en w an d elin g e n d o o r M u id en e n M uiderberg. In 1997 w o rd t d e O p e n D ag in L o o sd re c h t g e h o u d e n . M et d e H isto risch e K ring L oos­ d re c h t h e e ft e e n aan ta l v o o rb e re id e n d e b e ­ sp re k in g en p laatsgevond en . Bibliografie H e t w erk aa n de b ibliog rafie v o rd e rt gestaag. Bij h e t g e re e d k o m e n zal d e biblio g rafie o n g e ­ v eer 3000 titels bevatten d ie verzam eld zijn in w eten sch ap p elijk e b ib lio th e k e n , d e b ib lio th e ­

178

ken van d e a rc h ie fd ie n ste n en d e arch iev en van d e lokale h isto risch e v eren ig in g en . H e t v o o rlo p ig resu lta a t van d e in s p a n n in ­ gen is te ra a d p le g e n in H ilversum in h e t S tre e k a rc h ie f e n in N a a rd e n in h e t Stads- en streek arch ief. O m d a t h e t e in d re su lta a t - h e t on -line ra a d p le g e n van d e b ib lio g rafie - n o g en ig e tijd o p zich laat w ach ten , zijn v o o rb e rei­ d in g e n g etro ffen o m te n b e h o ev e van h isto ri­ sche v e re n ig in g e n e e n u itd ra a i te m a k e n van h e t v o o rlo p ig e resultaat. Onderwijsproject Stichting Omgevingseducatie N am en s TVE zijn in d e S tich tin g O m gevingsed u c a tie d e h e re n L e u p e n e n T im m e r v erte­ g en w o o rd ig d . De S tich tin g O m gevingseducatie v erzo rg t lesm ateriaal o p h e t g e b ied van lo­ kale e n re g io n a le g esch ied en is t.b.v. h e t voortg ezet onderw ijs. D e e erste boekjes in deze streek reek s zijn in 1996 v e rsc h en e n (Stad en la n d tussen V echt e n Eem ; R o n d o m G ooise heuvels, M et m an en m ach t, m e t wal e n wa­ te r). D ooi v erteg en w o o rd ig ers van d e lokale H isto risch e V eren ig in g en zijn zo g en a am d e b ro n n e n b rie v e n over lokale g e sch ied en is ten b e h o ev e van d it p ro je c t gem aak t. Met n a m e d e h e e r T im m e r h e e ft zich in g e s p a n n e n om e.e.a. g o e d te late n v erlo p en . Tijdschrift H et tijdsch rift "Tussen V echt en E e m ” is zoals gew oonlijk vier k e e r v ersch e n e n . E en van de n u m m e rs was e e n th e m a n u m m e r te r g e le g e n ­ h e id van d e O p e n D ag over M u id e n en Muid e rb e rg . O m h e t aan h e t tijd sch rift m e e r b e k e n d ­ h e id te geven is gew erkt aan v e rb e te rin g van d e c o n ta c te n m e t d e lokale en reg io n ale pers. Dit h eeft geleid to t a rtik e le n in lokale en re ­ g io n ale b la d e n w aarin d e in b o n d van h e t tijd­ schrift k o rt v erm eld w erd.

TVE 15e jrg. 1997

Infobulletin A fg elo p en jaar is h e t eerste T V E -infobulletin v ersch en en , w aarin alle o p e n b a re activiteiten van cle h isto risch e k rin g e n en a n d e re bij TVE aan g eslo ten o rganisaties zijn o p g e n o m e n . Dit in fo b u lletin w o rd t to e g e z o n d e n n a a r alle bij TVE a an g eslo ten organisaties, d ie d a n zelf voor v erd ere v ersp reid in g z o rg k u n n e n d ra ­ gen. De b e d o e lin g is d a t h e t b u lle tin twee lot d rie k eer p e r jaar gaat verschijnen.

d e n in d e G ro te K erk te N a ard e n w aarin w er­ ken van G ooise c o m p o n iste n ten g e h o re zijn g e b ra c h t. D it in itia tie f van TVE - d e b e d o e ­ ling is d a t dit c o n c e rt e e n eerste in e e n reeks zal zijn - is z ee r e n th o u sia st o n tv a n g e n . N aar a a n le id in g van d it c o n c e rt is e e n artik el in h e t tijdschrift v ersc h e n e n over G ooise c o m p o n is­ ten . De b e d o e lin g is d a t d it o n d e rw e rp reg el­ m atig zal te ru g k e re n in h e t tijd sch rift “Tussen V echt en E em ”. Beleidsplan

Monumenten en architectuur tussen Vecht en Kern Bij “T ussen V echt en Kern" k o m e n veel v ragen b in n e n h o e m e n m o e t o m g a a n m et ontw ikke­ lingen in d o rp en stad, m e t b ijv o o rb eeld n ieu w b o u w p lan n en , slo o p p la n n e n en h erb estem m en . Deze vragen zijn a a n le id in g g e­ weest om aan dit o n d e rw e rp m e e r a a n d a c h t te geven. T ijd en s de AB v e rg a d erin g h e e ft d a a r­ om de h e e r K arei L oeff e e n in le id in g g e h o u ­ d en over d it o n d e rw e rp . N a ar a a n le id in g van deze in leid in g is g e ïn v e n ta risee rd w aar d e w ensen van de H istorisch e K ringen liggen en w elke rol TVE daarbij zou k u n n e n sp elen . Be­ sloten is ee n vervolgbijeen k o m st over dit o n ­ d erw erp te beleggen. Werk- en st udiegroep groene geschiedenis De werk- en stu d ie g ro e p g ro e n e g esch ied en is h e e ft tijdens ee n b e sp re k in g o p 23 m ei 1996 de d o elstellin g e n tak en g e fo rm u le e rd nl. h e t b e v o rd e re n van d e h isto risch e g eo g rafie in G ooi, Eem - e n V echtstreek. E n k ele le d e n van d e w erk g ro ep h e b b e n d e e lg e n o m e n aan een w e rk co n feren tie in H u izen , w aarbij d e H erz ie ­ n in g S treek p lan G ooi e n V echtstreek w erd b e­ h a n d e ld . Zij h e b b e n d a a r w en sen g e u it voor versterk in g van to ekom stig pro v in ciaal en ge­ m een telijk b eleid vo o r b e h o u d van d e h e rk e n ­ b a arh eid van h e t G ooise lan d sch ap . V o o rb ereid in g en zijn g etro ffen o m m e e r a a n d a c h t aa n g ro e n e o n d e rw e rp e n te geven tijdens TVE b ije en k o m sten o.a. o p d e AB ver­ g a d e rin g e n d e O p e n D ag in 1997. Concert T er g e le g e n h e id van h et 25 jarig b esta a n van TVE is in se p te m b e r 1996 e e n c o n c e rt g e h o u ­

Na h e t a fre d e n van d e H e e r S chaap als vo o r­ z itter h e e ft h e t b e stu u r b eslo ten d a t aan e n k e ­ le activ iteiten uit d it b e le id sp la n , d a t g em aa k t was d o o r d e h e e r S chaap e n m evrouw Boer-, sen, v o o rran g zal w o rd e n v e rle e n d nl. - activiteiten ten b e h o ev e van d o n a te u rs en activiteiten te n b e h o ev e van d e aan g e slo te n h isto risch e v eren ig in g en (P ro ject m o n u m e n ­ ten , In fo b u lle tin , p ro je c t G ro e n e G esch ied e­ nis e n p ro jec t G ooise c o m p o n iste n ). - h e t v e rb e te re n van d e fin an ciële situatie van TVE. o.a. d o o r d e m in im u m d o n a tie te v e rh o g e n en te strev en n a a r h e t v e rg ro te n van h et aan ta l d o n a te u rs en h e t w erven van su b ­ sidiegevers en sponsors. H et fin an ciële jaarverslag van T ussen V echt en E em is o p aan v raag v erk rijg b a ar bij d e p e n ­ nin g m eester.

Verslag van de O pen Dag; te gast bij de 25-jarige Historische Kring Loosdrecht De o p zate rd a g 24 m ei g e h o u d e n O p e n D ag in d e g e m e e n te L o o sd re c h t kan h e t beste o m ­ schreven w o rd e n als “e e n d ag o m n ie t te ver­ g e te n ”. D e keuze om d e ju b ile r e n d e H isto ri­ sche K ring L o o sd re ch t, d ie d it ja a r h a a r vijfen­ tw intig jarig b esta a n viert, m e t e e n O p e n D ag te v e re re n b leek e e n juiste e n a c h te ra f gezien een h isto risch e te zijn. De e n to u ra g e van d e u it 1843 d a te re n d e H e rv o rm d e K erk in O u d L o o sd re c h t, w aar h e t o c h te n d e n n a m id d a g p ro g ra m m a van d e O p e n D ag w erd g e h o u d e n , w erkte h ie r n a­ tu u rlijk aan m ee. B u rg e m e e ste r G ieskens van d e g e m e e n te L o o sd re ch t sp rak in zijn wel­ kom stw oord w a a rd e re n d e w o o rd e n over h e t

TVE 15ejrg. 1997

179

vele v e rric h tte h isto risch e w erk van d e Stich­ tin g Tussen V echt e n E em en d e H isto risch e K ring L o o sd rech t. Hij stak n ie t o n d e r sto elen o f k e rk b a n k e n d a t hij verrast was d o o r d e g ro ­ te opkom st. De dominee zou graag iedere zondag zo’n volle kerk met geïnteresseerden aantreffen, al­ d u s G ieskens d ie sam en m e t zijn e c h tg e n o te , d e b eid e w e th o u d e rs en g e m e e n te se c re ta ris R e in o u t van B ruggen d e O p e n D ag bijw oon­ d en . In zijn o p en in g sw o o rd in fo rm e e rd e d e d it ja a r ju b ile re n d e L o o sd rec h tse b u rg e m e e ste r (12)4 jaar b u rg e m e e ste r in L o o sd re c h t) de vele aanw ezigen d a t d e n aam k e u z e van O u d en N ieuw L o o sd re c h t in relatie staat to t d e lo­ kale k erkgeschiedenis. De n a m e n “O u d ” en “N ieuw ” v o eren te ru g n a a r h e t tijdstip d a t de k e rk e n zich vestigden in d e v ro eg ere v een g e­ b ie d e n . O o k b ra c h t hij e e n sociaal histo risch aspect in e n wel die van d e ee rste sociale w erk­ plaats van H o llan d . De L o o sd rech tse p o rse ­ lein fab riek van Ds Mol. Deze stond schuin tegen­ over de Hervormde Kerk en iedereen kent tegenwoor­ dig de historische waarde van het Loosdrechts porse­ lein. T ot slot w enste hij d e o rg a n isa to re n en b e la n g ste lle n d e n e en in te re ssa n te en b o e ie n ­ d e O p e n Dag toe. V oor h e t o c h te n d p ro g ra m m a was h e t in te ­ rie u r van d e K erk enigszins a a n g ep ast, e en g ro o t d iasch erm d ie n d e als o n d e rs te u n e n d c o m m u n ic a tie m id d e l v o o r d rie sp re k e rs. C hris d e B ont g af als eerste sp re k e n e e n d u i­ delijk exposé over d e h istorisch-geografische v e rk e n n in g e n van L o o sd re c h t en o m stre k e n . Vele L o o sd re c h te rs die d e lezing b ijw o o n d en k o n d e n zo v o o r h e t e e rst van h u n leven k e n ­ nis m ak en m e t de o n tsta an sg e sc h ie d e n is van h u n d ire c te w oon- en w erkom geving. A an de h a n d van d ia b e e ld e n k o n De B o n t d u id elijk m a k e n d a t L o o s d re c h t in o n ts ta a n d o o r “k ro m m e ru g g en w erk ”. D ia b ee ld e n van b e ­ zwete veenw erkers m e t b ag g e rb eu g e ls d ie v eel gelijkenis v e rto n e n m e t kerkzakken aan stok­ ken v erd u id elijk ten dit. N a e en p ra c h tig m uzikaal in term ezzo van o rg an ist W ybe K ooijm ans en fluitiste A gnes K ruijm er, h ield M artine E d e lm an ee n verhaal over J o n k h e e r Van Sypesteyn. G e b aseerd o p nieuw e gegevens uit interview s kwam o n d e r a n d e re n a a r v o ren d a t d e e ig en z in n ig e jo n k ­ h e e r slech t zag e n d a a rd o o r n o g al e en s w erd b e d o n d e rd d o o r zijn p e rso n e e l. O m h e m te

180

“h e lp e n ” bij d e in ric h tin g b ra c h te n zijn veel o u d e sp u llen n a a r zijn kasteel. O n d e r h e t m o m van d it is a n tie k k o c h t d e goedgelovige e n slech tzie n d e jo n k h e e r tie sp u lle n en g af ze n o g e en fooi m et een b o rre l o p d e k o o p toe! V oor k u n sth isto ric a M arijke d e Vries was h e t e in d van h a a r verhaal m isschien wat m in d e r geslaagd. Z ich tb a a r b ed u u sd m o e st ze h a a r in ­ te ressan te verhaal over h et in te rie u r van Kasteel-m uscu m Sypestevn, o p verzoek van d e v o o rz itter d o o r h e t u itlo p e n in tijd. enigszins in k o rte n . lie t zal d e sp re e k ster w aarschijnlijk h e t gevoel h e b b e n gegeven o n v o lled ig te zijn gew eest. Terwijl e r n o g een aan ta l b esch rev en p a p ie ­ re n o n g e b ru ik t in d e tas v erd w en en was d e b e u rt aan d e laatste spreker. P iet H o n ig , b eg e­ n a d ig d sp re k e r en w eten sc h a p p e lijk m e d e ­ w erk er van d e V eren ig in g to t b e h o u d van N a­ tu u rm o n u m e n te n b eslo o t d e o c h te n d m et een b e k n o p t, m a a r d esa ln ie tte m in een b o e i­ e n d verhaal over h e t h isto risch e L o o sd rech tse la n d g o e d “E ik e n ro d e ”. Na d e gezam enlijke b ro o d m a a ltijd in d e voor­ m alige Ire n esc h o o l aan d e O u d lo o sd re c h tsedijk tro k het gezelsch ap n a a r d rie versch illen ­ d e p laatsen in L o o sd rech t. E en d e el van de g ro e p g in g “o p ex cu rsie" m et Piet I lo n ig n a a r h e t S terg eb ied van L o o sd rech t. E en sch itte­ re n d e p lek in L o o sd re c h t w aar h eel g o e d te zien is h o e h et la n d is o n tsta a n e n wat N a tu u r­ m o n u m e n te n e r m o m e n te e l m ee d o e t. Een a n d e r d ee l tro k m e t Piet B akker e n A driaan D oets, v o o rzitter van d e H isto risch e K ring L o o sd rec h t, n a a r N ieuw L o o sd re ch t w aar de vo o rm alig e k lo m p e n m ak e rij van P ijper n u o n ­ d e r a n d e re d ien st d o e t als w erkplaats voor C h ristel Korst. Zij w erkt als p ap ie rre sta u ra to r. E en specialism e d a t veel tijd e n g e d u ld vergt en w aar d e aanw ezigen z ee r van o n d e r de ind ru k w aren. Zo o o k d e ro n d le id in g ver h e t la n d g o e d “E ik e n ro d e ”. A d riaan D oets g a f de aanw ezigen een volledig h isto risch b e e ld van d e m a rk a n te fam ilie H acke van M ijn d en die h ie r v a n af 1850 to t b eg in ja re n 1970 h e b b e n gew o o n d . Vele w e te n sw aard ig h ed en wist hij over d e fam ilie te v ertellen en le id d e h et ge­ zelschap o n d e r a n d e re n a a r d e O ra n je rie , de G rafkapel, d e slingervijver e n liet verw aarloos­ d e w oonhuis. O o k lich tte hij al e e n to p je van d e slu ie r o p over d e toek o m stige b e ste m m in g

TVE 15ejrg. 1997

TjTftTOEIÖCfje KKIH0 OOQDRSCfiT

Ü tü ., X v Bijeenkom t in de Hervormde Kerli. \'an links naar rechts op de eerste rij rnw E. Kluit-Boterenbrood (wethouder), R. Enserinck (wethouder), R. van Bruggen (gemeentesecretaris) en de heer en mevrouw Gieskens (burgemeester en echtgenote).

van hel lan d g o ed . Als d e b e tro k k e n e n ; d e Rijksdienst v o o rd e M o n u m e n te n z o rg , d e P ro­ vincie U trech t, d e G e m e e n te L o o sd re c h t en de S tich tin g H istorische G o ed L o o sd re c h t zich in h et voorstel k u n n e n v in d en , zal hel o u d e w oonhuis en de O ra n je rie lol luxe ap ­ p a rte m e n te n w orden om g eb o u w d .

ganisatie, (rok d e O p e n l)ag n ie t alleen veel m e n se n m a a r k u n n e n d e o rg a n isa to re n ook m e e r d an tev re d en teru g k ijk en o p e e n sch itte­ re n d e dag, d ie als e e n b ijz o n d e re in d e b o e­ ken kan. Rieks K arssem eijer

Na deze h eerlijk e m id d ag verzam eld e ie d e r­ een - w a a ro n d e r ook e en g ro e p d ie h et Kasteel-M useum Sypesteyn e n d e slo ttu in h a d d e n b e z o c h t - zich in H et L ich tb ak en w aar een d ran k je w erd a a n g e b o d e n en vervolgens in de H erv o rm d e Kerk w aar M irjam V eilingen H a r­ ry S chram p ra c h tig e , u ite ra a rd h isto risch e w erken h e te n h o re n van o n d e rm e e r de co m ­ p onist B eethoven. De v o o rzitter van TVE, M aria B o ersen , over­ h a n d ig d e m et g ro te d a n k b a a rh e id en tro ts e n ­ kele m o o ie kisten m et wijn aan de sprekers, d e m usici en de b e stu u rsle d e n van d e H isto ri­ sche K ring L o o sd rech t. M ede d o o r h e t p ra c h ­ tige weer, m a a r zeker ook d o o r d e so ep ele o r­

TVE n e jrg. 19 97

181

Hilversum in m iniatuur in het Goois Museum De h u id ig e te n to o n ste llin g in h e t m u seu m aa n d e K erk b rin k laat e e n p ra c h tig e v erzam e­ ling zien van m a q u ette s e n b o u w p laten van geb o u w en in H ilversum van v ro e g er en nu. De v e ra n d e re n d e b eb o u w in g van H ilversum w o rd t gep laa tst in d e h isto risch e co n tex t. C en traa l in d e te n to o n ste llin g staat d e m a­ q u e tte van Hilversum anno 1850. D eze m a q u e t­ te van o n g ev eer 9 m 2 is o n d e rm e e r d o o r de le d e n van d e H ilversum sch e h isto risch e k rin g “A lbertus P erk ” g em a a k t v o o r d e lu s tru m te n ­ to o n stellin g van de k rin g in 1990. De m a q u e tte , o p e e n schaal van 1:350, laat e e n lan d elijk g eb ied zien, b ezaaid m e t m e e r d a n d u iz e n d h u izen e n sc h u re n e n ru im 1200 b o om pjes. De p laatsin g en h e t u iterlijk van de huisjes zijn z eer nau w k eu rig g e re c o n s tru e e rd op basis van vele te k e n in g e n , p la tte g ro n d e n en fo to ’s. H ilversum b e sto n d in d ie tijd uit ru im 600 h u isn u m m e rs e n h a d ee n to tale b e­ volking van ruim 5400 zielen. E en a n d e re g ro te m a q u e tte is d ie van d e Kerk­ brink anno 1900, ro n d 1970 g e m a a k t d o o r d e h e e r T. d e W it uit H ilversum . T im o h e e ft vele ja r e n a an deze m a q u e tte , o p d e schaal 1:100, gew erkt. Als basis g eb ru ik te hij d e vele fo to ’s e n te k e n in g e n die van d it g e b ie d bestaan. D o o r d e g ro te n a u w k eu rig h e id w o rd t e e n b e­ tro u w b aar e n zeer sfeervol b e e ld van d eze b rin k gegeven, gezien d e h u id ig e o ntw ikkelin­ g en zeker actueel. H eel b ijz o n d e r is ook d e zilveren m a q u e tte van h e t R aadhuis van d e a rc h ite c t W.M. Dudok. In 1936 w erd d o o r h e t b e stu u r van d e H ilversum sche V o etb alv eren ig in g “’t G o o i” h e t p lan o pgevat om v o o r e e n eig en to e rn o o i e e n wisselprijs te laten m ak en . U itein d elijk w erd d e h e e r Stafleu b e re id g ev o n d e n o m h e t fraaie ra a d h u is in h e t klein e n in zilver n a te m aken. N a o n g ev eer 1064 u u r n o e ste a rb e id was de tro fee in 1938 klaar. Slechts é én m a al

182

G "ö \

a t

aM

w erd d e tro fe e u itg ereik t en wel a a n d e V.S.V. in V elsen. N a veel om zw ervingen kwam d e m a q u e tte van h e t ra a d h u is u ite in d e lijk w eer te ru g bij de juw elier Stafleu in H ilversum . N iet alleen zijn e r m a q u e ttes te zien. O o k zijn alle b o u w p la te n b ije e n g e b ra c h t d ie o o it van H ilversum se g eb o u w en zijn g em a a k t e n u itg e­ geven. Vele b e k e n d e g eb o u w en zijn te ru g te v in d e n zoals h e t o u d e S tation, d e AVRO-studio, d e ee rste w o n in g van e e n w onin g b o u w ­ v eren ig in g in 1912, d e Sint V ituskerk, de Kiosk aan d e ’s-G ravelandsew eg en n o g veel m e e r g ebouw en. Speciaal te r g e le g e n h e id van d e te n to o n ste l­ ling is e e n b o u w p laat van h e t O u d e Raadlu iis/G o o is M useum gem aak t. Bij d e b alie van h e t m u se u m k u n t u vo o r e e n g e rin g b e d ra g d eze nieuw ste b o u w p laat v erkrijgen. Tot 27 oktober 1097 Goois Museum, K erkbrink 6, 1211 BX Hilversum, tel. 035-6292826 O peningstijden di. t /m zo. 13.00-17.00 uur.

i

Maquette Kerkbrink Hilversum ca. 1900.

TVE 15e jrg. 1997

:

i*St

Stad en L an d e Stichting Het land van de erfgooiers, het Gooi in kaart en prent vanaf 1700 D it n ajaa r o rg a n ise e rt h et I In izer M useum h el S ch o u te n h u is in sam en w erk in g m e t d e Stad e n L an d e S tichting d e te n to o n ste llin g Hel land van de, erfgooiers, het Gooi in kaart, prent va n ­ a f 1700. H el is d e b e d o e lin g d o o r m id d el van e e n re p re s e n ta tie f aan tal k a a rte n e n p re n te n de ontw ikkeling van h e t k in d sch ap en d e late­ re stedelijke beb o u w in g w eer te geven. Tevens w o rd t e r a a n d a c h t b e steed aan zij d ie h e t lan d b eb o u w d en en in g eb ru ik h a d d e n , d e e rfg o o i­ ers: m e e rd e rja rig e m a n n e n die in m an n elijk e lijn afstam m en van d e g e n e n die sinds eeuw en g e b ru ik sre c h te n h a d d e n o p d e g e m e e n sc h a p ­ pelijke g ro n d e n in h e t Gooi.

D e e rfg o o ie rs (1700-1979) D e g esch ied en is van de erfg o o iers b e g in t veel e e rd e r d a n 1700. R o n d h e t ja a r 1300 v eren ig ­ d e n de G ooise b o e re n zich in e e n m arkegen o o tsch ap , die regels e n b e p a lin g e n steld e m e t b e tre k k in g lot het g e b ru ik van d e ge­ m een sch ap p elijk e g ro n d e n , o p g e te k e n d in sch aarb riev en .' A anvankelijk was h e t g eb ru ik s­ re c h t g eb aseerd o p g ro n d b e z it, later g in g hel over van v ad er o p zoon en w erd h e t e e n p e r­ soonlijk g e ë rfd recht. Er is altijd o n e n ig h e id gew eest over de rech tsp o sitie ta n d e erfgo o iers. W aren zij ei­ g e n a a r o f h a d d e n zij alle e n h e t re c h t o p ge­ b ru ik van de g em ee n sch a p p e lijk e g ro n d e n ? Zowel o n d e rlin g als m e t d e o v erh eid leverde dit p ro b le m e n op, vooral w a n n e e r h et ging om wie e r g e re c h tig d w aren e n bij d e v erk o o p van (g em en e) g ro n d . In 1708 w erd b eslo ten een k aart van G ooi­ la n d te m ak en , w aarop precies te zien zou zijn w aar d e m a rk e g ro n d e n (o f g e m e n e g ro n d e n ) zich b ev o n d en . Tevens d ie n d e e r e en in v en ta­ risatie g em aak t te w o rd en wie e r g e rec h tig d w aren. De k aart w erd in 1709 g em a a k t d o o r d e la n d m e te rs Justus van B ro eck h u y sen en Kreye Klaasz B oelhouw er. De lijst van erfg o o i­

ers kwam al e e rd e r g e re e d . D a aro p w erd p re ­ cies aan g eg ev en wie e r g e re c h tig d w aren en deze lijsi gold s e d e rtd ie n als g raad m eter. In 1723 kwam e r e e n nieuw e k a a rt g e re e d . Dit m aal lag e e n geschil over d e g re n z e n tussen G o o ilan d en h e t S tich t U tre c h t ten g ro n d slag . O o k h ie r w e rd e n d e m a rk e g ro n d e n in g e te­ k en d . Zij b eslo eg en o n g e v ee r 5732 h ec ta re , o n g ev e er d e h elft van h e t G ooi. De k aa rt is in p rin c ip e een h e rz ie n e uitgave van d ie uit 1709. W at b e te k e n d e d e k aa rt e n d e lijst n u eigenlijk v o o r d e erfg o o iers? K o n d e n zij zich m et e e n g eru st h a rt to e le g g e n o p d e ex p lo itatie van h u n b o e re n b e d rijv e n , n u h u n g ro n d e n in k a art w aren g e b ra c h t e n h u n positie o p schrift was gesteld? H e t an tw o o rd luidt o n tk e n n e n d . D e over­ h e id tra c h tte d e g e m e e n sch a p p elijk e g ro n d e n (overigens overal in N e d e rla n d ) te o n tg in n e n , en erzijd s om m e e r b o e re n te huisvesten, a n ­ derzijds d o o r m id d e l van d e o p b re n g s te n d e sch u ld en last te v e rm in d e re n . In 181 1 v erk laar­ d e n d e e rfg o o ie rs zich teg en d e o p d e lin g van h u n g ro n d e n . D e o v erh eid liet h et d a a r n ie t bij zitten en in 1836 e n 1843 w erd en d e lin g en o v eree n g e k o m e n . De erfg o o iers k re g e n e c h ­ te r in ruil d e vrije b esch ik k in g over e en g ro o t d eel van d e g e m e e n sc h ap p e lijk e g ro n d e n . H oew el m e n m in o f m e e r baas in eig e n huis w erd, lu k te h e t n ie t o m e e n g o ed e h u ish o u ­ d in g te v o eren . In teg e n ste llin g to t v ro e g e r tij­ d e n w e rd en d e erfg o o ie rs n ie t m e e r b ije e n ge­ ro e p e n in e e n gezam enlijke v e rg ad e rin g om h e t h a n d e le n van h u n b e stu u r te c o n tro le re n e n te v alid eren . H et b e stu u r van d e G ooise m ark e b e sto n d o p d e n d u u r u it le d e n d ie zo­ wel d e b e la n g e n van d e m ark e als d ie van h u n b u u rs c h a p o f g e m e e n te w ilden b e h a rtig e n . De stad N a a rd e n n a m een d o m in e re n d e positie in, w a ard o o r d e erfg o o iers zich zich zwaar b e ­ n a d e e ld v o eld en . A an d eze o n tw ik k elin g kwam e e n e in d e to e n e e n zek ere M an n en Vos een

TVE 13 - jrg. I 997

183

haas schoot. I la rm e n zou h ie rm e e in over­ tre d in g zijn, im m ers h e t ja c h tre c h t o p d e ge­ m e en sch ap p elijk e g ro n d e n was v o o rb e h o u ­ d e n aan d e k ro o n . H a rm e n v e rk laard e voor h e t g e re c h t d a t h e t b e stu u r van d e G ooise m arke in h e t g eh e e l n ie t g e re c h tig d was to t h e t uitgeven van d e ja c h tre c h te n . D it re c h t b e­ h o o rd e h em en zijn m ed e-erfg o o iers toe. Z on­ d e r in te gaan o p d e vraag o f 1la rrn e n gelijk h ad , to o n t d it voorval d e o n te v re d e n h e id o n d e r d e erfgooiers. E én en a n d e r re su lte e rd e in d e v o rm in g van ee n nieuw e partij. E r zou ee n n ieuw b e stu u r m o e te n k o m e n , b esta a n d e u it e c h te e rfg o o i­ ers, en n iet, zoals v o o rd ie n , u it le d e n d ie de b e la n g e n verkw anselden. B eide v e rg a d e rin ­ g en bleven e c h te r n aast e lk a a r b estaan . C o n ­ flicten o n ts p ro te n , zelfs m e t d o d elijk e afloop. De T w eede k a m e r b eslo o t in te g rijp en . M et d e a a n n e m in g van d e erfg o o iersw et in 1912 w erd b eslo ten d at d e (nieuw e) v e ren ig in g Stad e n L an d e d e e ig e n d o m h e e ft van d e ge­ m e n e w eiden e n h e id e n . L a te r w erd precies aan g eg ev en w aaraan een m a rk e g e n o o t d ie n d e te v o ld o en . In h e t zoge­ n a a m d e re g e le m e n t van g e b ru ik e n g e n o t (e r w erd en g e e n sch aarb rie v en m e e r uitg ev aar­ digd) u it 1934, w erd b e p a a ld d a t e e n m a rk e ­ g e n o o t o f e rfg o o ie r a) g eh u w d m o est zijn, b) la n d b o u w er o f v e e h o u d e r m o est zijn, c) b in ­ n en h e t G ooi eig en e r f o f stalling m o est bezit­ ten en d) over vee o f p a a rd e n in e ig e n d o m m o est b esch ik k en . D it w aren d e sc h a re n d e erfgooiers. H oew el h e t b e stu u r en d e v eren ig in g van Stad e n L an d e d e zaken o p o rd e h ad , was d e o n tb in d in g n ab ijer d an v o o rh e e n . D e u itg a­ ven stegen e n d e e n g e n en a n d e re g ro n d e n in h e t G ooi w erd en aang ew ezen v o o r b e b o u ­ wing. D o o r h u izen b o u w zou m e n d e bevol­ k in g sto en am e k u n n e n o p v an g en , e n d e ver­ k o o p van g ro n d e n leverde d e v e re n ig in g geld op. De n iet-sch a ren d en w aren e r n u als de k ip p e n bij. Zij h a d d e n zich al e e rd e r v e ren ig d in de v e ren ig in g Macht door recht (1922), om h u n v erlan g en s k ra c h t bij te zetten . O o k zij w ilden v o o rd eel h e b b e n van d e g e m e e n sc h a p ­ pelijke g ro n d e n o f liever gezegd h u n g o e d re c h t h alen . Zij v erk reg en e e n geld elijk e u it­ kerin g , afkom stig u it d e o p b re n g s te n van d e verk o o p van h u n g ro n d e n .

1X4

N a d e tw eede w e re ld o o rlo g v o rm d e d e wo­ n in g n o o d een b elan g rijk e fa c to r in d e o n tb in ­ d in g van d e ei fg o o ierso rg an isatie. H et bestu ttr van Stad en L a n d e b eslo o t om een on tb in d in g sb e lcid te v o eren . D aarn aast was h e t aan ta l n ie t-sch a ren d e n vele m ale n g ro te r d a n h et aan tal sc h a le n d e n . A an d e laatsten w erd d e m o g elijk h eid g e b o d e n om stu k k en van tie m e e n te n te k o p e n en o p d ie m a n ie r h u n b e­ d rijf voo rt te zetten . In 1971 w erd d e erfgooierslijst b ev ro re n , d a t wil zeg g en , e r k o n d e n g e e n nieuw e e rfg o o ie rs m e e r a a n g e m e ld w or­ d e n . In 1979 w erd d e laatste v e rg a d e rin g van tie G ooise m ark e, e rfg o o ie rso rg a n isa tie o f V eren ig in g van Stad e n L a n d e g e h o u d e n /

Wat is er te zien in d e tentoonstelling? Van de vijf d o rp e n en d e stad in h e t G ooi (La­ ren , H u izen , H ilversum , B ussum , B laricum en N a a rd e n ) zijn e e n aan ta l k aa rte n en p re n te n g eselecteerd . Tevens zullen to p o g rafisch e en k a d a ste rk a a rten , p la tte g ro n d e n , fo to ’s en af­ b e e ld in g e n van e rfg o o iers, u it v ersch illen d e tijd en w o rd en g eë x p o se e rd . O p d eze m a n ie r kan m e n d e v e ra n d e rin g e n d ie h e t la n d sc h a p o n d e rg in g bekijk en , alsm ed e d e v e ra n d e rin ­ g en in d e landbouw . E n k ele v o o rb e e ld e n zijn: E en b o e r m et sc h o p (F. H a rt N ib b rig /o lie ­ v e rfsc h ild e rij), G ezich t o p h e t d o rp H u izen o m streek s 1660 (S alo m o n R u isd ae l/O .I.-in k tte k e n in g ) en B lekerijen in B ussum in 1777 (J. H o o r n /te k e n in g m et p e n en w a te rv e rf). De g e ë x p o se e rd e te k e n in g e n , p re n te n en a n d e re v o o rw erp en zijn o n d e rm e e r afkom stig u it d e collecties van h e t R ijk sarch ief N o o rd -H o llan d , S in g er M useum , G e m e e n te L aren , G oois M u­ seum , M useum B oerhaave, U niversiteits Bi­ b lio th e e k A m sterd am en diverse arch iev en , w a a ro n d e r h e t a rc h ie f van d e Stad en L an d e S tichting. Naast e e n gro o t aan ta l k a a rte n e n p re n te n is h et d e b e d o e lin g ee n histo risch tafereel te n to o n te stellen , v o o rstellen d e twee p asg etro u w d e e rf­ g o o iers m e t h u n b ru id e n , die zich als s c h a le n ­ d e v eehouders k om en inschrijven. H iervoor h ad ­ d e n zij h u n tro u w b o ek je n o d ig en m o e ste n zij bewijzen in m annelijke lijn a f te stam m en van een erfg o o ier. Dit w erd vaak g e d a a n in e e n p u b lie ­ ke g e le g e n h e id , zoals e e n calë.

TVE 15e jrg. 1997

O o k w o rd t a a n d a c h t b e ste e d aan h e t la n d ­ m e te n in d e 18e en 19e eeu w e n d e wijze w aar­ o p d e to p o g rafisch e k aa rte n e n te k e n in g e n g e te k e n d e n in g e k le u rd w erd en . Een p u b lie k ­ strek k er vorm t e en fo to -p an o ram a, w aarbij m e n v an af d e vro eg ere R o to n d e in B iaricum e e n b eeld krijgt van het G ooise lan d sch ap ro n d 1900 e n nu. Tevens v erschijnt e r ee n b e g e le id e n d e b ro ­ c h u re , w aarin w o rd t in g eg a a n o p d e g eschie­ d en is van d e erfg o o iers (1700-1979). H ierin zal o o k e e n catalogus w o rd e n o p g e n o m e n van d e g e to o n d e stukken.

S c h o u te n h u is geven o p verzoek ro n d le id in ­ gen. H et m u se u m is tijd en s d e w in te rm aa n ­ d e n o p w oensdag- en z a te rd a g m id d a g van 14.00-17.00 u u r g e o p e n d . G ro e p e n k u n n e n n a telefo n isch e afsp raak b u ite n d e o p e n in g ­ stijd en h e t m u seu m b ezo ek en . V oor in fo rm a­ tie e n a fsp rak en k u n t u c o n ta c t o p n e m e n m et J. R ebel-G ooijer, tel: 035-5250223, H e t ad res is: H u iz e r M useum H et S c h o u te n h u is, A ch ter­ b aan 82, H u izen . H et m u seu m w o rd t hij de in ­ valswegen m e t gele bew egw ijzeringsbordjes aang eg ev en. H.A. Kos

O pening en rondleidingen

N oten

Van 25 o k to b e r tot en m e t 7 fe b ru a ri 1998 is d e te n to o n ste llin g voor h e t p u b lie k g e o p e n d . M edew erkers van h e t H u iz e r M useum H e t

1. Zie elders in dit blad 2. A.C.J. de Vrankrijker, Stad en Lande van Gooiland, geschie­ denis en problemen van erfgooiers 968-1968, Bussum 1986, p. 19.

tf|r. 1 £5ïÉ

T e k e n in g N . W ic a rt, “ 7 dorp H u y s s e n ”, e in d 18e eeuw.

T V E 15e jr g . 1 9 9 7

185

U it de tijdschriften

“B aerne”, H istorische Kring “B aerne”, 20e jaargang, n u m m er 4, decem ber 1996 “H et geheim van G roeneveld” (auteur |. Krui­ denier) gaat over de w andschilderingen in de grote zaal, thans M amuchetzaal. H et ontcijfe­ ren van de naam van de m aker van die schil­ deringen en van het o n d er de signatuur aan­ gegeven jaartal is een boeiend stukje speur­ werk van kunsthistorica geweest. Toen die gegevens vaststonden ontstond er ech ter verw arring over de vraag welk echtpaar er is afgebeeld. O ndanks een wiskundige elim inatiem ethode is deze vraag nog lang niet opgelost. Nu kom t de au teu r m et een eigen vi­ sie, die hij bescheiden aan de kunsthistorica ter overweging aanbiedt. Kruideniers-speurwerk lijkt niet o n d er te doen voor dat van de vaklieden.

“B aerne”, H istorische Kring “B aerne”, 21e jaargang, n u m m er 1, m aart 1997 "Reinhard Scherenberg in de ban van H elena van Polanen” (auteur H. Bronkhorst). De le­ zer kan zich Scherenberg h erin n eren als bou­ wer van Cleyn Peking en van Canton; hij was rijk en stichter van een goed draaiende tapijtfabriek. O m streeks 1800 was hij een voor­ naam notabel van Baarn. Maar op een keer gaat h et mis: hij raakt in de ban van een kwalijke dam e, mevrouw H ele­ n a van Polanen-Vos, aan wie hij bij zijn testa­ m en t een reeks legaten nalaat die zijn finan­ ciële ondergang zullen betekenen. O ok ge­ d en k t S cherenberg in zijn testam ent zijn vriend en huisgenoot de schilder en tekenaar Friedrich August Tischbein. Tischbein nam h et ook al niet zo nauw en liet bij zijn vertrek uit Baarn aan S cherenberg schulden achter die hij nooit heeft afgelost, zoals te begrijpen valt, w ant S cherenberg heeft al in zijn testa­ m en t bepaald, dat hij bij zijn overlijden diens 180

schulden kwijtscheld. T ischbein’s dochter, die ook op Peking in die tijd logeerde, heeft haar herinn erin g en aan die tijd opgeschreven en ze zijn opgenom en in een duits boek over de schilder en diens familie. O ok Bronkhorst speurde aardig!

Historische Kl ing Blaricum, n u m m e r 25. mei 1997. Een ju b ileum num m er van h et m edede­ lingenblad, m eteen aantal bijzondere bijdragen Zo schrijft F.JJ. de G o o ier over “Zoals h et klokje in H olland liep, liep het nergens”. Toen de wegen beter w erden en h et verkeer in in­ tensiteit en snelheid toenam , w erden de ver­ schillen in tijdsaanduiding in ons land lastig en verwarrend. In de tijd ervoor had men m inder haast en gaf h et tijdsverschil geen ern ­ stige problem en. Maar in 1832 koos Amster­ dam voor de m iddelbare tijd, als gevolg waar­ van h et in februari een kwartier voor en in no­ vem ber een kwartier achter was op H aarlem. De toestand bleef verward tot de duitse bezet­ ter in 1940 de zaak op één lijn zette, d o o r te bevelen in de n ach t van 16 op 17 mei 1940 de klokken 1 u u r en 40 m inuten vooruit te zet­ ten! Een fotoverhaal over de M eentweg (deel 1) is alleraardigst, afgeleid van de d ia’s vertoond op de succesvolle lezingen over de Meentweg en naaste omgeving; van de w erkgroep Land­ bouw.

Historische Kring Bussum, 13e jaarg an g n um ­ m er 1, mei 1997 “H et vertalersechtpaar Coutinho-Frensdorf ”. In 1995 publiceerde het contactblad artikelen van Marcus van d er H eide over Wereldoorlog 11 en Bussum in de letterkunde. Daarin kwam de ro­ man “De stille strijd’Van M. C outinho tersprake. Dam Backer, lid van het Gooise schrijvers-

TVE 15e jrg. 1997

circuit "De T aaltu in ” vestigt n u in d it artikel d e a a n d a c h t o p h et v erta lc rse c h tp a a r C outinh o-F rensdorf. H e t k reeg v ooral b e k e n d h e id d o o r zijn v ertalin g en van Nabokov. "Hoe is het toch m et Werk IV?"vraagt M ar­ tin H eijn e, lid van d e b eh e e rsstic h tin g W erk IV. Na d e o o rlo g is h e t W erk verw aarloosd en h e t ligt e r d eso laat bij. De g e m e e n te d o e t niets, o o k al is h e t in 1970 to t rijk sm o n u m e n t verklaard. M aar n u k o m t e r h o p elijk toch sc h o t in h et streven to t h erstel. E r is u itzich t o p e en subsidie van h e t P rins B e rn ard fo n d s, zodat de k ansen d a t dit B ussum se rijk sm o n u ­ m e n t e r w eer in o u d e lu ister zal staan to e n e ­ m en.

H isto risc h e K rin g E em n e s, 18e ja a r g a n g , n u m m e r 4, d e c e m b e r 1996 “De E em nesser Torens: schaakstukken in het politieke spel van Bisschop David van Bourgondië o f niet?” D it artik el is g e b a se e rd o p e e n scriptie van ee n stu d e n te (B auw ien van d e r M eer), die als o p d ra c h t h ad g e k re g e n om te o n d e rz o e k e n o f d e to ren s van d e b e id e h e r­ v o rm d e k erk en van E em n es k o p ieën zijn van d e D o m to ren van U trech t. H et is een g ro n d ig g e fu n d e e r d v erh aal g e w o rd e n , in te re s s a n t voor ie d e r m e t b elan g stellin g v o o r d eze twee fraaie to ren s. S am en v atte n d k o m t d e o n d e r­ zoekster to t de v o lg en d e twee an tw o o rd e n : De D o m to ren was zeker ee n o rië n ta tie p u n t bij het vastleggen van g ren zen : d e b eid e E em n es­ ser to ren s w aren dat zeker niet: E r is niet v o ld o e n d e a a n le id in g o m aan te n e m e n clat d e to ren s van E em n es als k o p ieë n van d e D o m to re n zijn b e d o eld . Ze verschillen u iterlijk n ie t zoveel van to re n s in h e t (n ab ije) H o llan d , d at ze als D o m to re n k o p ie z o u d en opvallen e n dus als stichtse torens.

E igen Perk, H istorische K ring A lb ertu s Perk, 17e ja a rg a n g , n u m m e r 1, m a a rt 1997 "De Klokken van Chagall" is e e n h e rin n e rin g van P ie te r B rattinga, die zijn jo n g e ja r e n in H ilversum d o o rb ra c h t. In 1957 g in g hij m et twee v rien d en , precies in e e n tijd van e rn stig e b en zin e te k o rte n , n a a r V ence in Z uid-Frankrijk, in d e h o o p C hagall e e n lith o g rafie te o n t­

fu tselen . D aar h u n a u to o tje veel te zwaar b ela­ d e n was m e t lith o s te n e n was h e t z e e r sp an ­ n e n d ; h e t g in g allem aal n e t goed! “Tapijtontwerpen in de collectie van het G oois M useum ” (a u te u r Judith E sth e r Schol­ len ) b e sp re e k t vele so o rte n van tap ijto n tw er­ p en , terwijl fraaie illustraties ze v erd u id elij­ ken. Aan h et e in d e van d e ja re n vijftig kwam in N e d e rla n d h e t k a m e rb re e d tap ijt in zwang. O u d e w e e fm e th o d e n w erd en verv an g en d o o r nieuw e te c h n ie k e n . T o en d e e d o o k n o g d e c o m p u te r tot o v erm aat van ra m p zijn in tre d e en is h et e in d e van een lan g e o n tw e rp tra d itie in zicht. O o k h e t o u d erw etse sig a re n m a k e n v eran ­ d e rd e , o m vo o r nieuw e p ro d u k tie m e th o d e n p laats te m ak en . V oor wie d a a ro v e r m e e r wil lezen is e r h et g e d e g e n artik el van B ram van d e r S clnn t o n d e r d e titel “ Twee Hilversum se Sigarenfabrieken”.

E igen P erk, H isto risch e K ring A lb ertu s Perk, 17e ja a rg a n g , n u m m e r 1, m a a rt 1997 H ie r kijkt d e re d a c tie van “E igen P e rk ” teru g o p d e jaren 1940- 1945. H et e e rste artik el “In­ cident in het R ode D orp” is d o o r E g b ert Pel­ grim g eschreven. H et is h e t re su lta a t van een re c o n stru c tie aan d e h a n d van a rch iev en o n d e rz o ek in E n g e la n d (P ublic R eco rd O ffice in L o n d e n ; h et O p e ra tio n a l re c o rd b o o k van h et 2()7e sq u a d ro n van d e Royal A irforce, en de tactic re p o rts van h e t A irfo rce Survey O ffice), v e rd e r aan d e h a n d van h et p ro cesv erbaal van h e t H o o fd L u c h tb e sc h e rm in g sd ie n st e n van h e t P o litierap p o rt van d e g e b e u rte n isse n van 12 en 13 m ei 1943 in H ilversum , te v in d en in h e t S tre e k a rc h ie f v o o r G ooi en d e V echt­ streek. O o k d e h e e r Jaap van d e r W oude in E em n es verschafte in lich tin g en . Dit p ra c h tig e artik el zal bij ie d e r die d e o o r­ logsjaren bew ust h e e ft b ele e fd wel even een schik tew eeg h e b b e n g e b ra ch t, n e t zoals d e il­ lustraties. O o k o p d e m id d e lb a re sc h o len zou e r a a n d a c h t aan b e stee d m o e te n w orden! H et artik el van C..M. A b rah am se "Joodse scholen in Hilversum, januari-juli 1942” h e e ft al e v e n zeer e e n e m o tio n e le g e la d e n h e id . H e t b esch rijft h e t k o rte b estaan van d e joodse la­ g ere sch o o l, d e U LO , e n van h e t lyceum vo o r le e rlin g e n van joo d se b lo e d e , w elker b estaan

TVE H e f a . I W

187

e e n e in d e n a m to e n steed s v e rd e rg a a n d e m a a tre g e le n van d e b e z e tte r h e t p rak tisch o n ­ m ogelijk m aak ten , to ch h e e ft n o g e e n le e r­ lin g in 1942 m e t succes e in d e x a m e n afgelegd; (hij o v erleed in april 1943 als ac h ttie n ja rig e in S o b ib o r). L e ra a r S alom on R odrig u es P e re ira zag kans tijdig n a a r E n g elan d w eg te k o m e n , w erd leg e rrab ijn bij d e Prinses Ire n e -b rig a d e e n h e r­ vatte zijn w erk zaam h ed en aan h e t gym nasium in se p te m b e r 1945. L a te r w erd hij d a a r c o n ­ rector, w at hij b le e f to t zijn p e n sio n e rin g in 1953. Zijn le e rlin g en d e n k e n d a n k b a a r aan h e m terug. “D e r m a le risc h e F le c k e n H ilv e rsu m in 1844” P.J.J.M. T im m e r stelt d e d u itse ro m a n ti­ ci aan d e kaak, die vo o r h u n reisg id sen g e­ b ru ik m a ak ten van bijn a letterlijk e v ertalin ­ g en van b eschrijvingen ui t d e p e n van N e d e r­ landers. V erd er plaatselijk h isto risch nieuw s, zoals altijd u p to d ate.

V rien d en van h e t G ooi. Ja a rg a n g 1997, n u m ­ m er 1 E en interview m e t R uu d Pater, m e t d e e in d 1996 a fg e tre d e n m ev ro u w m r d rs M.J.M. V la an d eren als v o o rzitter van h e t G ew est G ooi en V echtstreek; e e n fu n c tie d ie ze m e e r d an zeven jaar vervuld heeft. M evrouw V la a n d eren n e e m t gelukkig g een b lad v o o r d e m o n d , en d it m aak t d it interview zo u ite rm a te lezens- en b e h a rte n sw a a rd ! V erd er artik e le n over h e t “V liegveld H ilver­ sum in V ogelvlucht” (a u te u r H e rm a n P ro p e r) en “Fiets en w a n d elp ad en v o o r h e t n o o rd e lijk d eel van d e V echtstreek ” (a u te u r F ran k van N o rre n ) die w aarschuw t d a t e r n o g e e n lan g e w eg te g aan zal zijn alvorens alle p la n n e n , die n ogal w at w eerstan d o p ro e p e n , g ere alise erd zullen k u n n e n w o rd en . Dick. A. Jo n k e rs schrijft over “D e gierzw a­ luw, e e n m e d e b e w o n e r van sted e n e n d o r­ p e n ”, e n is als altijd o p w ek k en d in zijn ge­ sch riften . W im ten B rinke e n C hris d e J o n g ten slo tte geven ee n aard ig b e e ld van d e “bosw achterij D e V u u rsch e” van S taatsb o sb eh eer.

188

V rie n d e n van h e t G ooi. Jaarg an g 1997, n u m ­ m er 2 E en verslag van F ra n k van N o rre n over “D e fie tsk u n stro u te V echt, G ooi en E em ”. M en kan zich afvragen o f d it een o p stel ver d e fietsk u n st is, m a a r d a n zit m e n to ch o p e e n ver­ k e erd zadel. N ee, h e t g aat o m e e n ro u te langs a lle rle i b e z ie n s w a a rd ig h e d e n in G o o i e n V echtstreek. De schrijver b eslo o t d e to c h t in d rie ë n te k n ip p e n e n telk en s e e n d a g aan e e n d e e l te w ijden. W ie schrijft d e v o lg e n d e ro u te? v raagt hij; d ie k an re k e n e n o p e e n reisverslag van Van N o rre n . “V eran d erin g en in d e flo ra van h e t G o o i” do o r V. W esthoff. E en z ee r in te re ssa n t artikel van e e n van d e beste k e n n e rs van d e flora van h e t G ooi. E r zijn w in stp u n te n , m a a r d e balans valt to c h d u id elijk n e g a tie f uit. B elangrijk is o o k h e t verslag van J a n Vollers over d e discussie d ie d e V rie n d en tijd en s h u n laa tste ja a rv e rg a d e rin g h ie ld e n o v er “H e t stre e k p la n e n d e b e d re ig e n van G ooi en V ech tstreek ”. De co n clu sie van d e discussie vat hij sam en in d e stelling “G een g ek n a b b e l aan d e g ro e n e G ooise ru im te e n in v esteer in kwa­ lite it”.

In d e G loriosa, H isto risch e K rin g A nkeveen, ’s-G raveland, K o rten h o ef. 13e ja a rg a n g , n u m ­ m e r 4, n o v e m b e r 1996 Uit d e serie a rtik e le n kies ik "U it d e k ra n t van to e n ”, d a t g a a t over e e n sn el o p g elo ste in ­ b raak in h u iz e S c h a e p e n b u rg h , d e w o n in g van d e to e n m a lig e secretaris van P rins B er­ n a rd , J o n k h e e r M eester C. D edel, in d e n a c h t van 10 o p 11 au g u stu s 1939. E en leerzaam ver­ haal vo o r in b rek ers: verd eel d e b u it eerlijk o n ­ d e r elk aa r als ju llie sam en g ew erk t h e b b e n (u it d e G ooi- en E e m la n d e r van 27 au g u stu s 1939). In "T h ee k o e p e ls e n tu in h u iz e n in onze o m ­ geving” b e sp re e k t a u te u r D. B u ite n h u is de th e e k o e p e ls en b u ite n h u iz e n van o n d e r a n d e ­ re A nkeveen, S ch aep e n B urgh, h e t v ro eg ere Stadwijk, L a n d e n B osch (w aar Jacob van Lenn e p to c h z e k e r n ie t F e rd in a n d H uyk schreef!?) e n Ja g tlu st. ( )ver “Z ouaven in A nkeveen" v ertaalt B.J. van d e r Kolk. O o k a n d e re h isto risc h e K ringen

'I'VE 15e j i f r . 1997

in onze streek hebben over zouaven geschre­ ven. Zoals juist ook tegenwoordig, nu ieder n aar de gekste oorden vliegt en m et infectie­ ziekten thuiskom t, speelde dat toen ook bij g erepatrieerde zouaven een rol. En als Ds. A.D. Wumkes, van "Het haantje van de toren” nog een goed verhaal over een torenhaantje wil lezen, kan ik hem verwijzen naar Schuit N orhholt’s posthum e opstellen­ bundel 'Mens tussen hemel en aarde”, het tiende hoofdstuk.

Historische Kring Loosdrecht, 24e jaargang, n u m m er 112, mei 1997 'Zomaar een Loosdrechtse familie (3 )”. R. L oenen geeft een schets van het hooggeleerde leven (Loosdrecht 1890-A m sterdam 1966) van Dirk L oenen. Deze Loosdrechtse jo n g e n werd in 1890 geboren, studeerde klassieke talen en werd in 1953 gewoon hoogleraar in de O ude G eschiedenis en de Griekse en Rom einse anti­ quiteiten aan de U niversiteit van Amsterdam. Zeven jaar bleef hij hoogleraar en hij overleed in 1960. Hij was een m an van grote geleerd­ heid en eruditie en publiceerde veel, wat ook nu nog de m oeite van het lezen waard is. "Een heel gelukkig mens: Martinus Nijhoff in Loosdrecht”, door B. de Ligt. De h erin n e­ ring van de auteur aan Nijhoff’s eerste zeil­ tocht op de storm achtige Loosdrechtse Plas­ sen en aan hun autotocht op een heerlijke lentedag in 1946 over de G rebbe, na de oor­ logsdagen, kan ik ieder aanraden te lezen!

H istorische Kring L aren N oord-H olland, Kwartaalbericht, 16e jaargang, num m er 59, april 1997 Aan "Het Larens carillon” wijdt Klaas Kool een aardig artikel, naar aanleiding van een ex­ cursie naar het carillon van de kerk aan de N aarderstraat. Dit Carillon is een geschenk van Mevrouw Susanne Fokkens in 1966 aan de G em eente laren. Zij was geboren in Leeuwar­ d en waar ze in haar jeugd erg genoten had van h et carillon in die stad. Na een wisselvallig bestaan is zij geschenk nu weer hersteld dank zij de inspanning van de Stichting V rienden van de Larense Beiaard. Om de twee weken

wordt op zaterdagm orgen van 11 tot 12 de be­ speling gegeven. Men kan dit steunen door giften aan genoem de stichting, Postbankrekeningntim m er: 396300.

De O m roeper, 10e jaargang, num m er 2, april 1997 "Knabbelen aan de vesting Naarden. De Am­ sterdamse Poort gesloopt, de Utrechtse be­ houden”. In h et begin van het mobilisatietijdperk 1914-1918 werd de Amsterdamse Poort gesloopt, aan de an d ere kant van de stad werd bij de U trechtse P oort een coupure gem aakt in de wal en een dam in de gracht gelegd; de U trechtse Poort werd niet afgebroken. H et ging er om een eventuele terug tocht van troe­ pen uit de vesting mogelijk te m aken. De nau ­ we Amsterdamse Poort zou im m ers een muizeval blijken! Gelukkig heeft M onum entenzorg de U trecht­ se Poort een gelijk lot bespaard. Opvallend is hoe uit de discussies van die tijd blijkt m et welk een lichtvaardigheid men over afbraak sprak, of liefst zelfs ook over totale ontm anteling van de vesting! Van di' verdere, interessante artikelen ver­ meld ik slechts de “Speelhuizen, koepels en belvedères op de landgoederen in de Gooise N oordflank’ (au teu r A.P. Kooyman-van Ros­ som).

V echtkroniek, uitgave van de H istorische Kring G em eente L oenen, n u m m er 6, mei 1997" ‘Ondergang van het huis Kronenburg” (au­ teurs J. Boerstra en C.J. de Kruijter). H et Huis K ronenburg (gesloopt in 1837) was een over­ blijfsel van het vroegere roem ruchte kasteel van die naani. De h eren van K ronenburg had ­ den het H ollandse deel (Loenen-K ronenburg) in han d en , de bisschop van Lhrecht, na 1528 de staten van U trecht, h et Stichtse deel. H oe het dit huis in de 18e eeuw verging is een wat triest verhaal; de hoge onderhoudskosten m aakten afbraak onvermijdelijk. "Het goede leven op de buitenplaats, hof­ dichter op huizen en tuinen” is aanzienlijk vro­ lijken A uteur Bart jagt heeft veel fraaie voor­ beelden verzameld van de m anier waarop

TVE 15ejrg. 1997

189

d ich ters h e t m o tief van de sc h itte re n d e “Vechtkastelen”in hun gedichten verwerkten. “De Vreelanders van vroeger” (circa 1920) zijn h erinneringen van Ds. A.G. Barkey Wolf aan zijn ja re n als predikant in Vreeland; een hartverscheurend verhaal. Een interessante achterpagina wijden de dam es Ellen Brandes-de Lestrieux en Stanny Verster aan “Sans Souci”, een hofstede te Vreeland.

Villa Amuda, Historische Kring M uiden, ja a r­ gang 10, nu m m er 3, april 1997 O p 14 april 1987 werd in h et gem eentehuis in M uiden de Historische Kring M uiden opge­ richt. E r kwam een negen-koppig bestuur, alle gegevens over de M uider geschiedenis, nu her en d er o n d er de inwoners verspreid, zouden sam engebracht worden. Burgem eester Kuijp er heeft hierbij een belangrijke rol gespeeld, m aar de Stichting Tussen Vecht een Eem gaf eigenlijk h e t startschot tot de oprichting. T.V.E. hoopte nam elijk op die m anier aan de gegevens over het M uiden van vroeger te ko­ m en voor een later te organiseren O pendag in M uiden. In de tien ja re n na de oprichting is h et de Kring niet slecht vergaan; B innen­ kort h o o p t ze over een eigen onderkom en te beschikken, in de zogenaam de ‘Puist” van het M uizenfort. H et ledental garandeert een ste­ vig verder bestaan. De twee artikelen “De geschiedenis van het Pand herengracht no 5 7/58 en zijn bewoners” en “De familie van der Vliet” (auteur Van Diest) laten de verwevenheid van familie en huis op gedetailleerde m anier zien.

190

Historische kijk op Weesp, C ontactblad van de H istorische Kring Weesp, 12e jaargang, nu m m er 2, m aart 1997 Oor Draijer, 15 jaar bestuurslid van de Histori­ sche Kring Weesp, heeft besloten af te treden. Velen, o n d er wie vele donateurs van T.V.E., zullen zich hem als voorzitter h erin n eren , ze­ ker ook van de laatste O pen Dag in de Stad Weesp op 25 mei 1991. M aar ook nu is hij nog actief: Als lid van de w erkgroep A rchief kreeg ij een kist m et oude papieren in bruikleen, en die papieren bleken betrekking te h ebben op de eigenaren van het pand G roote Plein n o.4 sinds 1749, waar n u het fraaie stadhuis van Husly staat. Veel bekende nam en uit de ge­ schiedenis van Weesp kom t m en in die stuk­ ken m et betrekking tot dit p and tegen. Dries Bouhuijs deed onderzoek naar het lustslot “Vechtwijk”: waar heeft h et gelegen, hoe lang heeft h et e r gestaan en wie hebben het bew oond en gebruikt voor an d ere bestem ­ m ingen? Er blijken nog veel open vragen te zijn. H oe uit de zolder van de “tim m erfabriek van W ijngaarden” in 1906 een daar gebouwd m otorbootje naar b en ed en getakeld werd is een aardig verhaal o n d er het hoofd “Van het Gemeentearchief”. M.W. Jolles

TVE 15e jrg. 1997

B e stu u r e n re d a c tie

Tussen Vecht en Eem Leden dagelijks bestuur

Dudok Stichting, Hilversum Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Stichting NIVON Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “Hilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

drs Maria W.J.L. Boersen (wnd voorzitter) A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 T. Kruijmer-Vos (secretaris) Botterstraat 7a 1271 XL Huizen 035-5251713 F.H. Bos (penningmeester) Stargardlaan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

Redactie mw C.M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor)

L. Lankreyer-van Eijle, Eemnes, 035-5389198 drs K. Loeft, Laren, 035-5380474 P.J. Timmer, Loosdrecht, 035-5823412 Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordi­ gers van: Historische kring “Baerne” Historische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eemnes Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, \s-Graveland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren Historische kring Loosdrecht Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Historische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Neder­ land, afdeling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ versum Stadsarchief Naarden Stadsarchief Weesp Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland Vereniging van Vrienden van het Gooi

drs Maria W.J.L. Boersen A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 dr J.D.C. Branger Postiljon 56 1251 TM Laren 035-5310823 D. Dekema Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 L.R. Huese-Rommerts (secretaris) Van Gelderlaan 74 1215 SP Hilversum 035-6219279 dr P.H.D. Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 E. E. van Mensch (voorzitter) JHB Koekkoekstraat 26 1214 AD Hilversum 035-6292826 (kantoor), 035-6234913

TVE 15e jrg. 1997

191

Varia

Drs M.J.A. van der Heide (geb. 1943). Classi­ cus. S chreef diverse artikelen over schrijers en musici in h et Gooi. A uteur van h et in 1984 verschenen boek Bussum door schrijversogen. H eeft als uitgeverij G ooibergpers publicaties vele uitgegeven o.m. Schilderachtig Gooiland v an J.H . Biegel (1987), Dagboek van A.F Pieck 1917-1920 (1993) en Kronkelingen, verslag van een dementeringsproces (1995). Naast auteu r ook m uziekkenner en organist. W oont in Bussum.

ceerde hij diverse parlem entair-historische studies o n d er an d ere ‘In dienst van de theo­ cratie; korte geschiedenis van de Protestantse Linie en de C entrum gespreksgroep in de CH U ' (Z oeterm eer 1994) Hij was van 1965 tot 1969 p arlem entair verslaggever van de bladen van h et “Rotterdam m er-kw artet”. M om enteel is hij werkzaam als beleidsm edew erker bij de ( .DA Tweede K am erfractie

Drs H.A. Kos (geb. 1969). Nazaat van nietscharende erfgooiers. G rote belangstelling voor de geschiedenis van h et Gooi. In 1996 af­ gestudeerd in de Middeleeuwse Geschiedenis aan de U niversiteit van A msterdam. O n d er­ werp van de scriptie was de exploitatie van het goederenbezit van h et adellijk jufferenstift te H oog-Elten (968-ca.l450). C entraal stond daar de vraag of het stift haar goederen op klassieke wijze exploiteerde.

Verantwoording illustraties

Dr P.H.D. Leupen (geb. 1939) . H oogleraar Mid­ deleeuwse G eschiedenis aan deU niversiteitvan Amsterdam. Prom oveerde in 1975op: Filips van Leiden. Een onderzoek naar de vorm en inhoud van zijn traktaat. G especialiseerd in geschiede­ nis van de politieke theorieën van de m iddel­ eeuw en in stedengeschiedenis (N ijm egen, M aastricht). Lid van de Internationale Com­ missie voor Stedengeschiedenis. Dr H. van Spanning (geb. 1940). G eboren in Hilversum en w oonde tot 1960 in deze ge­ m eente. Hij studeerde politicologie (VU, Am­ sterdam ) en prom oveerde in 1988 aan de RU te Leiden op h et proefschrift “De ChristelijkHistorische U nie 1908-1980; enige hoofdlij­ nen u it haar geschiedenis”. D aarnaast publi­

192

Omslag: coll. Goois Museum Titelpagina; S acram entarium G regorianum , D om schat Fulda Van d er Scharinge: Privilegeboek archief Stad en Lande van G ooiland W erinon: P. Louwerse en |.J. M oerm an, Geïl­ lustreerde Vaderlandse Geschiedenis; J.A.F. K ronenburg, N eerlands heiligen in vroeger eeuwen; G. van Arkel en A.W. Weissman, Noord-Hollandsche O u d h ed en , 4e stuk Tera de Mare/. Oyens: van de au teu r foto: L inette Raven, A m sterdam Floris Vos: coll. B.M. Veen, Bilthoven; coll. Goois Museum Stichting TVE: H istorische Kring I.oosdrecht Goois Museum: coll. Goois Museum Stad en L ande Stichting: coll. Goois Museum

TVE15ejrg. 1997

Uitgeverij Verloren: Larenseweg 123 —1221

MAAKT GESCHIEDENIS C L Hilversum - ^035-6859856 —E035-6836557

UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HOLLAND, HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS: Gesticht in de duinen. De geschiedenis van de provinciale psychiatrische ziekenhuizen van Noord-Holland van 1849 tot 1994. Redactie J o o s t V i j s e l a a r 320 blz., gebonden, geïllustreerd,

isbn

90-6550-541-5, /3 9 ,-/ bf78o

De provincie Noord-Holland was de enige provincie die zelf psychiatrische ziekenhuizen oprichtte en (tot 1994) beheerde: Meerenberg (1849, later omgedoopt tot Provin­ ciaal Ziekenhuis Santpoort), Duin en Bosch (1909) en Medemblik (1923). In de geschiedenis van deze heel verschil­ lende ziekenhuizen - voorloper Meerenberg, volger Duin en Bosch en achterblijver Medemblik - weerspiegelen zich de grote trends in de intramurale psychiatrie in Nederland. De geschiedenis van de psychiatrie is er een van voort­ durende spanning tussen therapeutisch optimisme en ont­ nuchterende werkelijkheid, tussen geneesbaarheid en ongeneeslijkheid, tussen hooggestemde plannen en eeuwi­ ge tekorten aan geld en menskracht. Zij laat zien hoe de psychiatrische perspectieven op de verhouding tussen lichaam en geest, individu en samenleving per periode wis­ selen en hoe maatschappelijke en culturele ontwikkelingen hun stempel zetten op de visie op en de omgang met psy­ chiatrische patiënten.

o n a l d P. d e G r a a f , Oorlog om Hol­ land 1000-137$

R

msb

48, 494 blz., geïllustreerd, isbn 90-6550-278-5, /6 9 ,- / b f i 38o

O p religieuze taferelen na, is op middeleeuwse miniaturen geen enkel onderwerp zo vaak afgebeeld als oorlog. Ook in Holland kreeg men van hoog tot laag met oor­ log te maken. Maar liefst acht van de ruim twintig graven en gravinnen die Holland tussen de 10e en de 14e eeuw bestuurden, vonden hierdoor de dood. Ondertussen groei­ de het graafschap, gestuwd door de motoriek van de krijg, uit tot het machtigste gewest van de Noordelijke Neder­ landen. De Graaf beschrijft in zijn bijzonder boeiende studie de oorlogen die om Holland gevoerd zijn tussen 1000 en 1375: de Stichtse conflicten, het conflict Zeeland bewester Schelde, de Westfriese guerilla, de slag bij Staveren en de Hollandse successie-oorlogen (de Loonse oorlog en de eerste fase van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten). De Graaf analyseert de strijd op twee niveaus. Het eerste is dat van de grand strategy: het grote geheel van politieke, eco­ nomische, sociale en mentale ontwikkelingen in middel­ eeuwse tijd en ruimte. Het tweede niveau is dat van de militaire strategie, de krijgsoperatiën, de combats.

♦

Som Holland

■%. VTA

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

•: :• .

■

J