TVE 15e jrg. nr. 2, mei Tussen Vecht en Eem. L oosdrecht. o». sbkjl. »' t s w a. T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

TVE 15e jrg. nr. 2, m ei 1997

Tussen Vecht en Eem

L o o sd rech t

o».

■

!

► »' sbkjl ts w a

T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

GOOIS MUSEUM

/U i □ [U\

Stichting tot bevordering van de belangen van “H et G oois M useum ” te H ilversum .

O n tw ik k elin g en gaan snel. E en d e e l van w at e r vorig ja a r n o g was, is d it ja ar al verd w en en . E en d u id e lijk e r v o o rb eeld d a n d e K erk b rin k is n ie t te geven; wij allen k u n n e n ons n o g levendig v o o r d e g eest h a le n h o e d e K erk b rin k e r uitzag voor d e kaalslag, m a a r vo o r de lag ere sch o o ljeu g d van o v er tien ja a r zal d a t iets zijn u it e e n ver v e rle d en , w aar ze g e e n asso­ ciaties m e e r bij h eb b e n . H e t is é é n van de tak en van h e t G oois M useum d e k arak teristiek en van v oorbije p e rio d e n vast te leggen e n te bew aren . H ierb ij h e b b e n wij zowel m o re le als uw fin an ciële steu n h a rd nodig. Als d o n a te u r van h e t G oois M useum v e rle e n t u d eze ste u n e n w o rd t u tevens o p d e h o o g ­ te g e h o u d e n van alle activ iteiten e n te n to o n ste llin g e n e n krijgt u k o rtin g bij e e n aan ta l sp e­ cifieke activiteiten en uitgaven van h e t m u seu m . De m in im u m b ijd ra g e is ƒ 3 0 ,-. U k u n t u o p g ev en bij h e t G oois M useum , te le fo o n 0356292826. U k u n t h e t G oois M useum o o k g e d e n k e n in uw testam en t. U k u n t kiezen u it twee fo rm u ­ lerin g en : a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois M useum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... o f b. ik benoem als mijn erfgenaam voor e e n ...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois M useum te Hilversum. De S tich tin g is e rk e n d als in stellin g van alg e m e en n u t en b e ta a lt d a a rd o o r m in d e r (slechts 11% ) o f zelfs in h e t g e h e e l (to t ƒ 1 5 .8 6 6 ,-) g e e n successierecht. In d ie n u v o o rn e m e n s b e n t e e n sc h e n k in g te d o e n a a n d e S tichting, is e e n sc h e n k in g to t ƒ 7 .9 3 3 ,- (p e r 2 ja a r) on b elast. M o ch t u ovenvegen e e n v olledig a ftre k b a re lijfren te te sc h e n k e n , d a n w o rd t u v erzo ch t schriftelijk c o n ta c t o p te n e m e n m e t h e t b e stu u r van d e S tich tin g , p e r ad re s G oois M useum , K erkbrink 6, 1211 BX H ilversum .

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 15e jrg . nr. 2. mei 1997

Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

jpfjjp

...

'

^

:<*% ~

rssrï V

U itgegeven d o o r de S tichting Tussen Vecht en Eem

C olofon

In h o u d

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van d e Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijnt 3 maal p e r jaar als “gew oon” n u m m er (48 pagina’s) en éénm aal p er ja a r in de vorm van een d u bbelnum m er (96 pag in a’s) d at gewijd is aan één van de gem eenten bin n en h et w erkgebied van de S tichting Tussen Vecht en Eem. In 1996 was d at de g em eente M uiden.

J.J. Gieskens Voorwoord

De Stichting TVE is een sam enw erkingsverband van m eer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor h e t beh o u d van cultuur- his­ torische en karakteristieke waarden. D onateurs van de Stichting TVE ontvangen h et tijdschrift gratis.

H. B runekreef f, bew erking R. L oenen De heren Van Amstel en Van Amstel van M ijnden

D o n atie/ab o n n em en t D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: T. Kruijmer-Vos, B otterstraat 7a, 1271 XL H uizen, 0355251713 F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 0356941382 Voor opgave als d o n ateu r kunt u ook gebruik m aken van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgesloten. Bij bovengem elde adressen k u n n en eveneens losse num m ers van h et tijdschrift w orden aangevraagd. De m inim um d o n atie bed raagt ƒ27,50 per jaar. G iro rek en in g n u m m er Postbank 3892084. Extra num m ers van h et tijdschrift te bestellen o n d er A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). Redactie E.E. van M ensch (voorzitter), I..R. H uese-R om m erts (se­ cretaris), mw C.M. Abraham se, drs Maria W.J.L. Boersen, drJ.D .C . Branger, D. D ekem a en d r P.H.D. L eupen. Redactieadres Van G elderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279. Inleverdatum voor h et volgende n u m m er is uiterlijk 21 ju li 1997. Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum Druk Drukkerij Spieghelprint, Bussum ©TVE 1997. G edeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stem m ing van h e t redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

50

Ghr. de Bont M odderen aan de voet van het Gooi. De betekenis van het topografisch archief van de m iddeleeuw se veenontginning

51

52

61

F. Brand M ijnden: de am bachtsheerlijkheid en haar bevolking 70 A. A. M anten P lannen tot h et inpolderen van de O ostelijke Vechtplassen H. Kosman, bew erkingJ. Mol W aterwinning uit de L oenderveense Plas

82

94

P. Bakker De buitenplaats E ikenrode {het Bos van Hacke) te Loosdrecht

103

C.L. van d e r L eer Jo n k h eer H enri van Sypesteyn en h et oude hek van H oekenburg

109

M. E erelm an en A.P. H anselm an Jo n k h e er C atharinus H enri C ornelis Ascanius van Sypesteyn

1 17

B. de Ligt Jo hannes B odecheer Benningh (1606-1642). 121 Zijn gedichten als bron voor genealogische gegevens C. van Aggelen 126 De groene geschiedenis van het Vliegveld Hilversum Activiteiten van de Stichting T ussen Vecht en Eem

135

De H istorische Kring L oosdrecht

137

B estuur en redactie T ussen Vecht en Eem

138

Varia

139

Van het bestuur Dit voorjaar is de h e e r d r J.D.C. B ranger tot de re­ dactie toegetreden. G ezien zijn belangw ekkende staat van dienst zal de h eer B ranger zeker bij h e t re­ dactionele werk een belangrijke bijdrage leveren. Omslag: T ekening, Ja n de Beijer, O ud-Loosdrecht, 18e eeuw. T itelpagina: Luchtfoto Jachthavens te Loosdrecht, 1922.

TVE 15e jrg. 1997

V oorw oord

A lgem een w o rd t a a n g e n o m e n d a t O ud-I.oosd re c h t o u d e r is d a n N ieuw -L oosdrecht. W aar­ schijnlijk is d at o o k zo. De ee rste schriftelijke bew ijzen van h e t b estaan van L o o sd re c h t d a te ­ re n u it h e t jaar 1300 m aar h e b b e n b e tre k k in g o p N ieuw -L oosdrecht, o f zoals h e t to e n h e e t­ te: T er Sipe. E erst n a d a t deze b u u rtsc h a p in navolging van (O u d -) L o o s d re c h t e e n z e lfsta n d ig e p a ro c h ie was g ew o rd en (± 1400), kw am en de n a m e n N ieuw -L oosdrecht (nieuw e kerk) en O u d -L o o sd rech t (o u d e kerk) in zwang. B ijna 700 ja a r h e b b e n b e id e d o rp e n , h o e ­ wel v eren ig d o n d e r éé n b estu u r, zich a p a rt ontw ikkeld m e t ie d e r zijn eig e n k a ra k te r en stru ctu u r. Zal h ie r b in n e n k o rt a b ru p t een e in d aan kom en? Die vrees sch ijn t h ie r en d a a r in d e rd a a d aanw ezig te zijn in h e t lich t van de g em ee n telijk e h erin d elin g sv o o rstellen van de pro v in cie U trecht. In die voorstellen zal L o o sd re c h t p e r 1 ja­ n u ari 2000 ófwel sam en g aan in een nieuw e g e m e e n te m e t d e U trech tse b u re n B reu k elen , L o en en en A b coude, d a n wel m e t h el N o o rd H o llan d se 's-G raveland en N e d e rh o rst d e n Berg.

H e t is h ie r niet d e g e le g e n h e id stil te staan bij d e v o o r en teg cu s van g e m e e n te lijk e h e rin ­ d elin g o f d e voor- e n n a d e le n van b e id e va­ ria n te n . Van é én d in g b e n ik e c h te r overtuigd. W at h et o o k m o g e w o rd en , N a rd in c k la n t o f N iftarlake, d e b e id e L o o sd re c h te n m o g en h u n zelfsta n d ig h eid m isschien v erliezen, ze­ ven eeuw en eigen ontw ik k elin g e n c u ltu u r zullen zich n ie t la te n v e rlo o c h e n en . De S tich tin g T ussen V echt e n E em , in h e c h ­ te sam en w erk in g m e t d e H istorisch e K ring L o o sd rec h t, o rg a n ise e rt na n e g e n ja a r o p ­ nieuw h a a r jaarlijkse o p e n d ag in L o o sd rech t, te r g e le g e n h e id w aarvan o o k d it th e m a n u m ­ m e r van TVE, g eh e e l gew ijd aan L o o sd rech t, v erschijnt, lie t g e m e e n te b e stu u r is m e t b e id e b ijz o n d e r gelukkig. M isschien d e laatste o p e n d ag in e e n zelf­ stan d ig L o o sd rech t? V oor L o o sd re c h t g een re ­ d e n d e to ek o m st n ie t m et v ertro u w en teg e­ m oet te zien; ik b e n e r d a n oo k van ov ertu ig d d a t h e t succes van deze d a g d a t van d e vorige zo m ogelijk n o g zal o vertreffen. J.J. Gieskens burgemeester van de gemeente Loosdrecht

l ' - f c ..

I

t.

M ill

* ||I IÉ3l> i|

mi .

TVE 15ejrg. 1997

*

*- ! m 3 Ned. Henmrmde kerk in OudLoosdrecht, ca 1910.

51

M odderen aan de voet van het Gooi De betekenis van het topografisch archief van de middeleeuwse veenontginningLoosdrecht

Inleiding D at d e k e rn van h e t G ooi u it ee n aan ta l beste heuvels bestaat, zal e e n ie d e r d ie d a a r wel ecus fietst, v an u it de k u itsp ie re n b e k e n d zijn. D eze z o g e n a a m d e stuw w allen h e b b e n d e z e lfd e o n ts ta a n s g e s c h ie d e n is als b ijv o o rb e e ld d e U trech tse H eu v elru g e n d e Veluwe: ze zijn in d e e en n a laatste ijstijd (h e t Salien) d o o r de n a a r h e t z u id en o p sch u iv en d e ijskap o p h u n plaats g eb u lld o zerd . De c o m b in a tie van een afw isselend reliëf, b o d e m s d ie red elijk v ru c h t­ b a a r w aren e n w ater in d e n a b ijh e id , b leek in d e vroege m id d eleeu w e n e e n re la tie f k lein e g ro e p b o e re n e e n b estaan te k u n n e n g a ra n d e ­ re n '. N aast n a a m k u n d ig e aanw ijzingen u it e n ­ kele sp o rad isch e schriftelijke v erm eld in g e n , k o m t d it b e e ld vooral v a n u it d e a rc h eo lo g i­ sche v o n d sten n a a r v o re n 2. D aarbij is h e t veel­ zeg g en d d a t ee n deel van d eze o u d e bewon in g ssp o ren is teru g g ev o n d e n in - o f b e te r gezegd o n d e r - de h eid ev e ld e n d ie d e ver­ sch illen d e G ooise d o rp e n al vele eeu w en van e lk aa r sc h e id e n '. K laarblijkelijk zijn d e o o r­ sp ro n k e lijk g u n s tig e r b e w o n in g sc o n d itie s d a a r in d e late m id d ele e u w e n v e ra n d e rd . H ie r zien we tro uw ens d a t d e - vaak als vanzelfspre­ k e n d g e p re s e n te e rd e - teg e n ste llin g ‘n a tu u r versus c u ltu u r’ zo h a rd n o g n ie t is. T ot in d e late m id d e le e u w en w aren d e g ro n ­ d e n ro n d o m h e t G ooi n ie t bew o o n baar. In d e lo o p van e n k e le d u iz e n d e n ja r e n h a d d e n zich in e e n g ro o t d eel van w est-N ederland, tussen d e kust e n h e t G o o i/d e H eu v elru g , m o era s­ sen en v en en gevorm d. D it z o g e n a a m d e H ollan d v ee n kon o p som m ig e p laatsen m e e r d an tien m e te r dik zijn4. H oew el zo m p ig veen n ie t to t b ew o n in g n o o d d e en zek er e e n g ro o t deel van h e t jaar m oeilijk b e g a a n b a a r was, w erd e r in d ro g e re p e rio d e n h o u t g esp ro k k eld , vo o r eig en g eb ru ik o p k lein e schaal tu r f g esto k en en w erd e r w at vee gew eid. In d e late m id d e l­ eeuw en is d it v e ra n d e rd . In re la tie f k o rte tijd

52

Chris de Bont

is h e t h e le W e stn ed erlan d se v e en g eb ied o n t­ g o n n e n 5. O o k d e G ooiers k re g e n b u re n , m a a r d a t g in g wel g e d eeltelijk ten koste van d e b e­ w o o n b a a rh e id van h u n h o g e re g ro n d e n . D o o r de o n tw a terin g ta n d e v en e n aa n de voet van het G ooi d a a ld e d e g ro n d w a tersp ie ­ gel in de stuw w allen te veel. De re d e n van ver­ trek van de b o e rd e rije n h o o g o p d e h e id e is h e t verhaal van w atersch aarste en verdroging". In d it artik el wil ik, aan d e h a n d van en k ele v o o rb e e ld e n u it d e o n tg in n in g s- en bewon in g sg esch ied e n is van L o o sd re c h t en o m g e­ ving, twee zaken aan de o rd e stellen. E erst g e e f ik aan w at vo o r o u d e sp o re n in h e t h e ­ d e n d a a g se la n d sc h ap n o g aanw ezig zijn, spo­ te n d ie h u n o o rs p ro n g v in d e n in d e m id d e l­ eeuw se ag rarisch e v e e n o n tg in n in g en in d e la­ te re tu rfw in n in g sp e rio d e . D aarto e n e e m ik u m ee n a a r h e t ru ig e lan d sch a p in d e kite m id ­ d elee u w en , e e n la n d sc h a p d a t d e o n tg in n e rs vele b ep e rk in g e n o p leg d e , m aa r o o k k ansen b o o d , zoals d a t teg en w o o rd ig in m an a g e m e n tte rm e n h eet. M et wat v o o r la n d sc h ap h a d d e n d e o n tg in n e rs re k e n in g te h o u d e n en h o e m o e ste n zij h ie rin h e t m e est o p tim ale n e t­ w erk van afw ateringssloten u itg rav en e n ka­ d e n aan leg g en ? O m d it b e te r te b e g rijp e n ver­ p laatsen we ons tils h e t w are in d e h u id van die o u d e o n tg in n e rs. D aarbij p re te n d e e r ik n ie t e e n volledig b e e ld van d e o n tg in n in g te ge­ ven. D aar is re c e n te lijk h e t n o d ig e over ge­ schreven. T och zal d e discussie - gelukkig m a a r - v oorlopig n o g n ie t zijn u itg ew o ed 7. D aarn a ko m t e e n tw eede b elan g rijk e fase u it d e L o o sd rech tse lan d sch ap sg e sc h ie d e n is aan d e o rd e: de la n d v e rn ie tig e n d e tu rfw in n in g . K u n n e n we - ook w eer v a n u it d e historischlan d sch a p p e lijk e ben ad erin g sw ijze, d u s m e t g e b ru ik m ak in g van d e k en n is over de landsch ap so p b o u w ro n d h e t ja a r 1000 - b e g rijp en w aarom h e t e n e d e e l van h e t g e b ied wel is uitg e v een d en e e n a n d e r d e el niet? In h e t tw eede d e e l van d it artik el stel ik d e

T V E 15e jrg. 1 9 97

W eesp

LEGENDA Veenkoepel/veenmg (voedselarm veen) Veenvlakte (voedselrijk veen) Dracht’vallei’ (overgang van voedselarm naar voedselrijk veen)

G avoland

RONDE VENEN

Oevetwallen

O ud-U osdredT»

Stuwwalkoppen

Vecht

Kwelogen Breu kolen»

Rivier, veen riviertje VENEN

Oude stads- en dorpskern Vereenvoudigde topografie

'

_________

Tekening: Chris de Bont 1997

Fig. 1. Situatie rond Loosdrecht ca 1000 na Clir.

vraag w at we m et deze in fo rm atie eigenlijk a a n m o e te n . V oor d e zo g e n aa m d e to eg ep aste historische geografie staat v ooral d e vertalin g van gegevens v o o r plan o lo g isch g eb ru ik cen ­ traal. P lanolog ie is: h e t m ak en van keuzes over h o e we d e k o m e n d e d e c e n n ia onze w oon- en w erkom geving w illen g e b ru ik e n en in ric h te n . De p la n o lo o g m o e t d aarb ij vele be­ lan g en teg en elk aar afw egen. O o k d e historisch-geg roeide om geving, als d ra g e r van de reg io n ale gesch ied en is, speelt d aarb ij e e n rol. Wij m o e te n aangeven wat v o o r w aard en d a a r­ bij in het g e d in g zijn. Im m ers, alle e n d a n kan ee n evenw ichtige afw eging van b e la n g e n , o p provinciaal en g em ee n telijk niveau, plaatsvin­ d e n . Pas n a d a t de o n tg in n in g - e n bew oningsg esch ied en is is geschetst is h e t m o gelijk de o u d e sp o re n van eeu w en lan g e m enselijke ac­ tiviteit, v o o r zover n o g in h e t h u id ig e k in d ­ schap aanw ezig, van e en w a a rd e o o rd e e l te voorzien.

Modderen in het laatmiddeleeuwse landschap R o n d 1000 n a C hr. w aren in d e o m geving van L o o sd re c h t d e oeverw allen langs d e V echt en de h o g e re g ro n d e n van h e t G ooi - zek er al

v an af d e R om einse tijd - bew oond". L angs d e V echt was de stro o k m e t b ew o n in g in vergelij­ k in g m e t d e K ro m m e en O u d e Rijn overigens m a a r sm alletjes. M eer n a a r h e t n o o rd e n wa­ re n d e oeverw allen van d e V echt zelfs (g ed eel­ telijk) o n d e r h e t veen v erd w en en . De b ew oon­ d e g ro n d e n langs d e V echt lagen in g ek lem d tussen twee g ro te o n b ew o o n d e m oeras- en v e en g e b ie d e n , d ie n a a r sam en stellin g en re ­ lië f o n d e rlin g sterk versch ild en '' (lig. 1). Veen o n tsta a t in ee n n a t zurig m ilieu , w aar­ in d e vegetatie n a afsterving n ie t volledig ver­ gaat. V uistregel bij n o g levend - d u s o n o n t­ g o n n e n - veen is d a t v o edselrijk (eu tro o f) veen altijd vlak blijft, terwijl v o ed selarm (olig o tro o f) veen to t en k ele m eters h o o g te kan d o o rg ro e ie n . De m ate van v o ed selrijk d o m w erd b e p a a ld d o o r d e h e rk o m st en aanw ezig­ h e id van vo ed in g ssto ffen van h e t w ater w aar­ m ee d e veg etatie w erd gevoed. T en w esten van d e V echt lag e e n m in o f m e e r cirkelvorm ige, to t e e n flauw e heuvel o p ­ g e g ro e id e , v een k o ep el: d e la te re R o n d e Ve­ n e n . H et veen was h ie r dus vo ed selarm , wat b e te k e n t d at h e t zo h o o g was o p g e g ro e id d at d e veg etatie alleen n o g d o o r arm re g en w ater w erd gevoed. T ussen d eze v e e n k o e p el en de O u d e Rijn lag e e n p rak tisch vlak veen g eb ied. T elkens als d e O u d e Rijn bij o v e rstro m in g en

7 l /; /ic /ig . 1997

53

Stuwwal

Begin Holoceen Vrije kweluittreding

Drecht = veen rivier Veendek

Circa 1000 na Chr.

Door veendek tegengehouden kweluittreding

Drecht = veen-/kwelrivier Circa 1500 na Chr.

Door terugtrekkend veen weer vrije kweluittreding Fig. 2. De loop va n het kwelwater vanuit de stuwwal in drie perioden.

b u ite n zijn oevers trad , w erd e r ee n kleilaagje over h e t veen afgezet. D it d a a rd o o r voedselrij­ ke (e u tro fe) veen kon d u s n ie t h o o g o p g ro e i­ en. De v e n en ten o o ste n van d e V echt w aren lith o tro o f. D at wil zeggen d a t d e w ateraan v o er v an u it d e g ro n d kwam: h e t was kw elw ater van­ u it de h o g e re g ro n d e n van h e t G ooi en de U trech tse H euvelrug. In d e Stichtse V enen, pal ten z u id en van L o o sd re ch t, k o n d it veen alsnog u itg ro e ie n to t ee n v o e d selarm e veen­ rug. H e t h o o g ste d eel van d it v e en g e b ie d liep als e en kam p arallel aan d e V echt, o n g ev eer te r h o o g te van T ienhoven-W estbroek. D e u it­ tre d in g van kw elw ater was n u d o o r e e n dik p ak k et veen afgedekt: d e v een m o sv een v eg eta­ tie o p de kam w erd slechts gevoed d o o r re­ genw ater. Bij d e H orster- en N a a rd e rm e e r ten n o o rd e n van L o o sd re c h t is h e t n o o it to t veengroei k u n n e n k o m en . D aar was d e u ittre d in g van kwel zo g ro o t d a t e r g e e n vegetatie kon g ro eien . H e t w aren zo g e n a a m d e kw elogen: o p e n m e re n in ee n ven ig e om geving. H e t historisch la n d sc h a p van L o o sd re c h t zelf h a d e e n tw eeslachtig karakter. H e t bevatte zowel voedselarm - o m h o o g g e g ro e id - veen, als o o k voedselrijk - lag e r g e leg en - veen. L angs d e w estelijke ra n d van h el G ooi e n de

54

U trec h tse H eu v elru g lag - zoals we al zagen e e n b re d e stro o k o lig o tro o f, d u s re la tie f h o o g o p g e g ro e id veen. D it v e e n d e k w igde u it teg en d e h o g e re z a n d g ro n d e n . O o rsp ro n k e lijk zal d e D re c h t - o f b e te r g ezegd e e n v o o rlo p e r d aarv an - g e stro o m d h e b b e n v a n a f d e u ittred in g szo n e van kw elw ater v an u it d e stuwwal (fig. 2 A). T ijd en s d e v een g ro ei is in d e lo o p van vele eeu w en d e D re c h t als h e t w are m ee o m h o o g g e g ro e id ". D o o r dil in d ik te to e n e ­ m e n d e v e en d ek w erd d e u ittre d in g van kwel b em o eilijk t (fig. 2 B): d e D re c h t w erd een p u re veenrivier, im m ers: lev en d veen is p rak ­ tisch volledig m e t w ater v erzadigd - d e g ro n d ­ w aterstan d is b ijn a h e t g eh e le ja a r gelijk aan m aaiveld - w a a rd o o r b ijn a alle n e ersla g via hel v e en o p p erv lak d ire c t in d e D re c h t te re c h t kwam en vervolgens via d e V echt w erd afge­ voerd. In deze situ atie volgde d e lo o p van d e D re c h t d e h ellin g van d it v e e n d ek , m a a r lag wat lag er - in e e n voedselrijken- o m geving d a n h e t o m rin g e n d e veen (fig. 1). N iet vrij van overdrijving k u n n e n we sp re k e n van de 1h echt 'vallei . H oew el in h isto risch e tijd de D re c h t dus ee n v een riv iertje was, w erd e r la­ tei, als gevolg van m aaivelddaling, o n tstaan d o o r e e n n atu u rlijk e o n tw aterin g , d o o r d e

TVE 15e jrg. 1997

laatm iddeleeuw se o n tg in n in g , of d o o r een c o m b in atie van beid e, w eer kw elw ater d o o r al1 gevoerd. D e /e kwel is d an o n d e r h et, zich van­ a f d e h o g e re g ro n d e n te ru g tre k k e n d e v een ­ d ek v an d aan g ek o m en , om e r vervolgens over­ h é é n a f te stro m en . De D re c h t w erd van een o o rsp ro n k elijk e v een stro o m e e n veen-/kw elstro o m (fig. 2 C ). H oe d it o o k zij, d o o r d e a a n ­ w ezigheid van de D re c h t is d e o n tg in n in g van L o o sd re c h t a n d e rs v erlo p en d a n in d e a a n p a ­ le n d e g eb ied e n .

L oosdrechts ontginning gesch etst O ver de o n tg in n in g van L o o sd re c h t zijn ons n ie t al te veel o u d e b ro n n e n overgeleverd. In deze - d eels h y p o th etisc h e - o n tg in n in g sschets, c o m b in e e r ik d a n o o k d e id e e ë n over h e t h isto risch e la n d sch ap d a t d e o n tg in n e rs a an tro ffe n , n a a r h artelu st, m a a r in zek ere vrij­ h e id " , m e t d e schaarse histo risch e g eg ev en s1-. D aarbij is voor d e historisch g e o g ra a f h e t cul­ tu u rla n d sc h a p m et zijn vele sp o re n van o n t­ g in n in g e n bew o n in g zélf o o k e e n b elan g rijk e in fo rm a tie b ro n . O ok h e t h ierb o v en b e sch re ­ ven - g e re c o n s tru e e rd e - o o rsp ro n k e lijk e lan d sch ap ten tijde van de o n tg in n in g laat zich als b ro n v o o r d e ontginningsw ijze g eb ru ik e n , w ant wie de a a rd van h et o o rsp ro n k e lijk e veen k ent, h eeft de sleutel to t h e t b eg rijp e n van de m iddeleeuw se ontginningsw ijze in h a n d e n 13. Bij ee n m iddeleeuw se a g rarisch e v e e n o n t­ g in n in g sp e e ld e n altijd dezelfd e facto ren een ro l". M ensen m aak ten o n d e rlin g afsp rak en over de m a n ie r w aarop zij d e o n tg in n in g van h e t veen g in g en a an p ak k e n . S terk er n o g , dit was ee n n o o d zak elijke v oo rw aard e om tot o n t­ g in n in g over te gaan. De o n tg in n e rs m o esten d o o r e e n u itg e k ie n d ontw aterings- en afwateringssysteem te graven, h e t veen b eg aan b aar, b ew erk b aar e n b ew o o n b aa r m ak en en h e t ver­ volgens o o k zo zien te h o u d e n . Dit ging als volgt in z’n werk: eerst w erd e e n z o g e n aam d e o n tg in n in g sas b ep a a ld van w aaru it d e o n tg in ­ n in g kon gaan p laatsvind en . Dit k o n zowel e e n w aterloop, ee n weg o f e e n a n d e r m in o f m e e r re c h tlo p e n d e le m e n t aan d e ra n d van (o f in) h e t v een g eb ied zijn. H aaks o p d eze lijn w erd en o p reg elm atig e afstan d van e lk aa r slo­ ten gegraven (reg elm atig e strokenverkavelin g ). H ie rd o o r kon h e t veen w o rd e n ontw a­

terd . H et resu lta a t was e e n o n tg in n in g sb lo k m e t re g e lm a tig e stro k e n v e rk a v e lin g , b e ­ g re n sd d o o r dijkjes o f k a d e n (zij- en ach te rk ad e n ). H ie rd o o r kwam h e t afstrom ingsw ater van d e n o g m aag d elijk e, o n o n tg o n n e n v enen niet m e e r o p d e nieuw e la n d e rije n b in n e n h e t o n tg in n in g sb lo k . Was e e n blok een m a a l o n t­ g o n n e n d a n kon e e n aanw ezige achter-, o f zijkade latei als nieuw e se c u n d a ire o n tg in n in g s­ as fu n g e re n . Evenals in d e z u id elijk er g eleg e n S tichtse V e n e n 15 h e t geval was, is n ie t lan g n a 1000 h e t L o o sd rech tse v e e n g e b ie d v an af d e oeverw al van d e V echt volgens h e t g e n o e m d e o n tg in n in g sp rin c ip e in g e b ru ik g e n o m e n . De Loen erv e e n se en M ijn d en se P o ld ers zijn h e t eerst aan sn ee g e k o m e n en v o o r a g rarisch e g eb ru ik g esch ik t gem aak t. Als a rg u m e n te n v o o r deze w est-oostgerichte o n tg in n in g k u n n e n w o rd en g e n o e m d h e t feit d a t in d e a a n g re n z e n d e v e e n o n tg in n in g Dursker Vene, d a t vlak a c h te r d e oeverw al ligt, e e n zo d an ig lage tijns bij de z o g e n a a m d e c o p e -o v e rd ra c h t w erd b e d o n ­ gen, d a t h e t h ie r e e n vroege o n tg in n in g b e ­ treft. ‘C o p e ’ wijst o p d e o v e re e n k o m st d ie n a ­ m en s d e la n d h e e r m e t d e o n tg in n e rs w erd ge­ slo ten , w aarin o.a. w erd b e p a a ld o n d e r welke ju rid isch e c o n d ities m e t d e o n tg in n in g kon w o rd en a an g ev an g en en h o e h e t nieu w e lan d in d e b e sta a n d e te rrito ria le v e rh o u d in g e n kon w o rd e n in g e b e d " ’. D a arn a a st wijst de n a a m L o o sd rech t o p n aam g ev in g v a n u it h e t V ech tg eb ied en o p m ogelijk o u d ste o n tg in ­ n in g e n en b e w o n in g in h et veen vlak a c h te r d e ocverw allen van d e V echt. Drechten w aren o o rsp ro n k e lijk p laatsen w aar e e n v eenriviertje m o est w o rd e n g e p asseerd m id d els e e n v o n d e r o f b ru g 17. De n a a m van deze ov ersteek is ver­ volgens o v ergeg aan o p h e t over te stek en wa­ ter, o f h a n g t e r in ie d e r geval d ire c t m ee sa­ m en . D e en ig e d o o rg a a n d e ro u te ten tijde van d e o n tg in n in g liep over d e oeverw al van de V echt, of, als d e n a a m n ie t u it d e eerste m a a r d e tw eede o n tg in n in g sfase d a te e rt, over de a c h te rk a d e van d e ee rste v e e n o n tg in n in g e n v a n u it d e V echt, d e te g en w o o rd ig e V eendijk e n H o rn d ijk . De v o n d e r zou d a n tu ssen h et L o e n e rv e e n en M ijnden-, o f M uijeveldse Veld h e b b e n g elo p e n . O o rsp ro n k elijk liep d e D re c h t n o g in een b re d e b e d d in g tussen d e twee zijk ad en van d eze o u d ste o n tg in n in g sb lo k k e n a c h te r d e oe-

/ 17. /5r/>g. 1997

55

verwal - de noordelijke m et de toepasselijke naam Bloklaan. De Nieuwe Kaart van Mynden en de Loosdrecht uit 1734, gem aakt d o o r J. Spruytenburg18, toont dat tussen beide oude ontginningen een duidelijk jongere ontgin­ ning direct achter het Huis te Mynden, langs de D recht aanwezig was: deze relatief jongere noord-zuid gerichte verkaveling, die gericht is op de Drecht, wijkt af van de verkavelingsstructuur in de omgeving. Deze verkaveling diende om dit oorspronkelijk te natte stuk voedselrijk —dus lager gelegen - veen alsnog te ontw ateren. Toen het veen direct achter de oeverwallen was ontgonnen, zag m en zich spoedig ge­ noodzaakt om de hoger gelegen venen open te gaan leggen. Dit hangt sam en m et het feit d at de oorspronkelijke agrarische bedrijfsvoe­ ring op jo n g o n tgonnen veen gem engd was: veeteelt èn akkerbouw 19. H et voor de ontgin­ ning ontw aterde veen begon te oxyderen, of te veraarden. Hierbij kwam stikstof vrij, een goede m eststof voor graan teelt. D oor deze veraarding daalde het maaiveld echter, zodat de natuurlijke afwatering van h et hele veenge­ bied op de Vecht gaandew eg verslechterde: h et gebied vernatte en akkerbouw werd steeds moeilijken U iteindelijk verdween dat geheel. In de E nqueste van 1494 verw oordden de pas­ toor, de schout en andere ‘g ed eputeerden van L osdrecht’ het als volgt'-": We houden ons be­ zig met ...turfJ te delven, oock metten coeyen (.. en) met een weynich lantelinge....

Deze lanteling zou dus spoedig geheel ver­ dwijnen; op de turfw inning kom ik nog terug. Deze jongere ontginning heeft zich in enke­ le fasen voltrokken. Aan weerszijden van de D recht liep de ontginning op tegen de oligotrofe veenrug van respectievelijk K ortenhoef en de Stichtse Venen. De situatie in het noor­ den blijft wat onduidelijk. Delen van de ‘Kortenhoefse’ venen waren zeker voedselarm , dus hoger opgegroeid. O nzekerheid bestaat over de werkelijke vorm van dit reliëfrijke landschap21. Zowel het noordelijke Oud-Loosdrecht, als de (nu praktisch verdw enen) O ude Dijk tussen de D recht en Nieuw-Loosdrecht, vorm den hier de oudste ontginningsassen. Vanwege een vernattend milieu heeft de be­ woning aan de O ude Dijk zich verplaatst naar de oorspronkelijke achterkade van deze oude 56

veenontginning: de Nieuwe Dijk. In h et oos­ ten lag de jongste veenontginning, die uitwigde tegen de hogere gronden van h et Gooi. Deze karakteristieke waaiervormige afronding van de ontginning (Nieuw L oosdrecht) is in de 15e eeuw nog in volle gang. Nog in het be­ gin van de 16e eeuw is er strijd over de rechts­ positie van de nieuw tot stand gekom en Loosdrechtse ontginningen in h et Goois te rrito ir”. Evenals in h et nabijgelegen Westbroek, waar sprake was van een laatste ontginningsfase met opschuivende bcwoningsasscn” , dateren de oudste delen van de toren van Nieuw-Loosdrech t uit de 15e eeuw. H ierm ee is de afron­ ding van de Loosdrechtse agrarische veenontginningsactiviteit gem arkeerd.

T urf gew on nen, land verloren Al op h et ein d van de 15e eeuw bleek er in L oosdrecht sprake te zijn van turfw inning, zo­ als ook al in 1494 was gem eld. Vanaf de 16e eeuw kom en de begrippen turftrekken en slagturven in de b ro n n en voor’’. In enkele eeuwen is h et westelijk deel van het Loos­ drechtse agrarische cultuurland in de kachel verdwenen. Wat maakte somm ige gronden wel geschikt voor turfw inning en andere juist niet? Met het beantw oorden van deze vraag geef ik als hel ware ach teraf een o n d erb o u ­ wing van de eerd er aangenom en m iddeleeuw ­ se landschapskarakteristieken. In het kort kom t het er op n eer d at voedselrijk (cutroof) veen niet voor turfw inning geschikt was: het kleine aandeel bran d b are stof m aakte dat de zich w arm ende m ens bij gebruik om zou ko­ men in een allesverstikkende rookvorming, zonder dat er ooit veel warmte vrij kon ko­ men. Uit voedelarm (oligotroof) veen werd de beste tu rf gestoken, of gebaggerd. De dik­ ke pakketten oligotroof veen, die tot veenkoe­ pels of -ruggen w aren ‘o p ’gegroeid, zijn in deze omgeving praktisch geheel m et baggerbeugels weggebaggerd. Wat eens hoog lag, veranderde in relatief korte tijd in grote wa­ terplassen, zoals op figuur 3 is aangegeven. Over de turfw inning zelf kan ik kort zijn. De tu rf werd m et behulp van baggerbeugels tot op de pleistocene zandon d erg ro n d wegge­ haald. Eerst o ntstonden de karakteristieke petgaten en legakkers: de tu rf werd uit de pet-

71 'V. /5r/rg. 1997

W eesp

LEGENDA Veenkoepet/veenrug (voedselarm veen) Veenvlakte (voedselrijk veen)

Drecht'vallei’ (overgang van voedselarm naar voedselrijk veen)

RONDE VENEN

OeverwaJIen

mm

Stuwwalkoppen

Kwelogen Breukeli

Uitgeveende, of in vervening

m

zijnde gebieden in het begin van de 19e eeuw Rivier, veenriviertje

Oude stads- en dorpskern Vereenvoudigde topografie

: . V ~ ir ■

Tekening: Chris de Bont 1997

Fig. 3. Situatie rond Loosdrecht na de turfwinning.

g aten g eh aald en op de legakkers te d ro g e n gelegd. D e vraag n a a r steeds nieuw e b ra n d s to f leid d e e r uitein d elijk toe, d a t ook deze la n d ­ schappelijke rib b e n g ro te n d e e ls w erd en vertu rfd : d e L o o sd rech tse plassen bleven over.

H et topografisch archief: het derde wiel aan de cultuurhistorische wagen H et verhaal van d e ag rarisc h e v e e n o n tg in n in ­ gen e n h u n o n tg in n e rs ligt vo o r een gro o t d eel v e rb o rg en in d e gesch ied en is: e r zijn erg w einig schriftelijke gegevens van o v ergele­ verd. T och is flit verhaal o o k te lezen in de sp o ren die de m en s - al o n tg in n e n d - in h e t la n d sch ap h e e ft a c h te rg e la te n . Wij n o e m e n d e sp o re n d ie n ü n o g in onze leefom geving aanw ezig zijn: relicten . D eze v o rm en sam en h e t zo g en aam d e ‘topografisch archief. H istorisch-geografen v in d en eigenlijk d e ontg in n ings- e n b e w o n in g sg esch ie d en is van een streek, o f van e e n h eel lan d , d e basis van alle g e sc h ie d e n is . Im m ers, z o n d e r o n tg o n n e n g ro n d g e e n b o e re n , g een b u rg ers, laat staan k o n in g e n , keizers e n ad m ira le n en h ie r in h et Sticht: b issch o p p en . N aast h e t topografisch a rc h ie f k e n n e n we h e t ‘hodemarchief van d e a rc h e o lo g e n en de

‘historische bebouwde omgeving van d e m o n u m e n te n zo rg ers. Zoals ik h e t h ie r h e b ver­ w oord lijkt h e t also f arch e o lo g ie , h isto risch e g e o g ra fie en h is to risc h e b o u w k u n d e d rie h o o fd ro lsp e le rs o p é é n to n e e l zijn. De w erke­ lijkheid is an ders: d e eerste e n d e laatste k en ­ n en een w ettelijke b e sc h e rm in g e n sp e le n dus e e n h o o fd ro l. A rch eo lo g ica e n o u d e b e b o u ­ w ing vallen o n d e r d e M o n u m e n te n w e t van 1988; liet to p o g rafisch a rc h ie f k o m t d a a rin n ie t voor: h e t is h e t d e rd e wiel aan d e w agen.

H et top ografisch e archief van L oosdrecht We h e b b e n d e ontw ik k elin g van h e t L oos­ d re c h tse cu ltu u rla n d in sn e ltre in v aa rt aan ons voorbij la te n gaan, z o n d e r ons al te veel in d e d etails te h e b b e n v erd iep t. We zagen d a t m e n ­ selijke activiteiten sp o re n h e b b e n n a g e la te n in h e t h u id ig e L o o sd re c h tse c u ltu u rla n d ­ schap: het to p o g rafisch archief. Als we d e spo­ ren en h u n ontstaansw ijze system atisch in b e ­ schouw ing n e m e n k u n n e n we e r m e t g e b ru ik ­ m ak in g van de b e g rip p e n ‘g a a fh e id ’ en ‘historisch -g eo g rafïsch e in fo rm a tie w a a rd e ’ d ire c t een w a a rd eo o rd e e l aan h e c h te n . We v ragen ons n am elijk a f in w elke m a te e r sp o re n van o n tg in n in g (verkavelingsstructuur, k a d e n ) en

TVE 15e jrg. 1997

57

b ew o n in g (d o rp sstru c tu u r), van d e o u d e d ro ­ ge e n n a tte in fra stru c tu u r (w egen e n w aterlo ­ p e n ) e n van d e h isto risch e o p e n h e id to t o p de d ag van v an d aag h e rk e n b a a r (gaaf) zijn g eb le­ ven. M et a n d e re w o o rd e n , zijn e r in h e t h u id i­ ge la n d sch ap n o g g e n o e g a a n k n o p in g s p u n ­ te n om d e g esch ied en is van h e t g e b ied te k u n ­ n e n v ertellen ; h e e ft h e t L o o sd re ch tse n o g historisch-geografische in fo rm atiew aard e? W at e r aan in g e ric h t L o o sd rech ts la n d n o g aanw ezig is kan als red elijk g a a f w o rd en a a n ­ g em erk t. D e overgebleven verkaveling w eer­ sp ieg elt q u a stru c tu u r (reg elm atig e stro k e n ) e n ric h tin g (die b ijzo n d e re w aaiervorm ) n o g g ro te n d e e ls d e m iddeleeu w se on tg in n in g sw ij­ ze d ie zich g e d u re n d e vele eeu w en g o e d h e e ft k u n n e n h a n d h a v e n . H oew el h e t n u n o g a a n ­ wezige w egen- en d ijk e n p a tro o n te n o p zich te van d e m idd eleeu w se u itg an g ssitu atie n ie t veel is gewijzigd, is e e n d e e l h ierv a n d o o r h e t slagturven v e rlo re n geg aan . De o o rsp ro n k e lij­ ke b ebouw ing, die d e e l u itm aak te van d e o u d e o n tg in n in g , is deels v erd w en en e n deels verplaatst. D o o r oxydatie als gevolg van o ntw a­ te rin g van h e t veen h e e ft zich al vrij snel n a d e o n tg in n in g in h e t oo stelijke d e e l van d e ge­ m e e n te ee n om slag in h e t n a tu u rlijk su b stra a t v o o rg ed aan : h e t n a tte, te g e n d e h o g e re g ro n ­ d e n u itw ig gende veen h e e ft zich g ed eeltelijk teru g g etro k k en : h e t o n d e rlig g e n d e re lië f is als h e t w are d o o r h e t v erd w ijn en d veen aan h e t o p p erv lak k o m en te liggen. De o o rs p ro n ­ kelijke o p e n h e id van h e t o n tg o n n e n v een g e­ b ied is h ie rd o o r v erlo re n geg aan . N o g o p d e 19e-eeuwse to p o g rafisch e k a a rt25 is te zien d a t de droog g ev allen sloten v o o r e e n d e e l zijn o p ­ geg aan in h e t ak k erlan d . In slo ten d ie g een w ater m e e r v o erd en , k re eg sp o n ta n e h o u to p slag ee n kans. D eze h o u tig e ra n d e n g in g en o o k als v eek erin g fu n c tio n e re n . Was d e g ro te nieuw bouw w ijk van L o o sd re c h t n o g n ie t a a n ­ gelegd, d a n h a d d e n we k u n n e n c o n c lu d e re n d a t hier, o n d a n k s h e t d ro o g v allen van d e slo­ ten e n h e t te lo o r gaan van d e h isto risch ge­ g ro eid e o p e n h e id van h e t lan d sc h ap , h e t to ­ p ografisch a rc h ie f to c h n o g v errassen d veel in fo rm a tie bevatte. M aar - p a n ta rh e i - d e nieuw bouw h e e ft w einig van d e o n d e rlig g e n ­ d e historische la n d s c h a p sstru c tu u r h eelgelaten , laat staan van de h isto risch e o p e n h e id . H e t zijn in h e t c e n tra le v een w eid eg eb ied , n aast d e o u d e verkavelingsstructuur, d e o u d e

58

lintv o rm ig e b eb o u w in g en d e m a te van o p e n ­ h eid , v ooral de n a tte v erveningsactiviteiten d ie sp o re n in h e t L o o sd rech tse lan d sc h ap h e b b e n g etro k k en . In ee n stu d ie in o p d ra c h t van d e provincie U tre c h t kon ik in 1991 c o n ­ cluderen® , d a t - globaal gezien - d e regio L o o sd re c h t e e n h o g e h istorisch-geografische in fo rm atiew aard e bezit. E r liggen n o g h eel wat sp o ren in h e t lan d sc h a p , die d e b e la n g ­ rijkste o n tw ik k elin g en u it d e L o o sd rech tse la n d sch ap sg esch ied en is w eersp ieg elen . Zelfs d e L o o sd rech tse plassen, w ant d ie v o rm en v o o r d e h isto risch g e o g ra a f d e e c h o van h e t slagturven.

Voer v oor p lan ologen De p ro v in cie U tre c h t h e e ft n a a r a an le id in g van h e t v ersch ijn e n van en als logisch vervolg o p d e ‘B eleid sn o ta M o n u m e n te n e n A rc h e o ­ lo g ie’27 la te n o n d e rz o e k e n o f h e t m o gelijk is e e n g e d e ta ille e rd e c u ltu u rh isto risc h e waard e n k a a rt sam en te stellen , w aarin a rc h e o lo ­ gie, h isto risch e g eo g rafie en h isto risch e bouw ­ k u n d e elk h u n eig en w aard en k u n n e n to n e n , m a a r w aarop o o k g e ïn te g re e rd e c u ltu u rh isto ­ rische en sem b les zijn aang eg ev en . W ant zeg n o u zelf, ee n o u d v e e n a rb eid ersw o n in k je aan d e ra n d van e e n p e tg a te n e n leg ak k erlan d sc h a p is to c h veel in te re s s a n te r, d a n als F re m d k ö rp e r m id d e n in e e n p o st-m o d ern e w oonwijk. Z o’n k aart kan e e n g o e d h a n d v at b ie d e n bij h e t m a k e n van g e m e e n telijk e b e ­ stem m in g sp lan n e n e n h e t to etse n d aarv an d o o r d e provincie. Als e e n m a a l h e t V erdrag van M alta is g e ratific e e rd - w aarbij de ver­ s to o rd e r van h e t b o d e m a rc h ie f w o rd t g ea ch t te b e ta le n vo o r o n d e rzo e k , o f veiligstelling zal z o ’n k aa rt alle en n o g m a a r aan b e la n g win­ n e n . D at ik d aarbij d e h isto risch e g eografie e e n volw aardige plaats n aast d e a rc h eo lo g ie en d e h isto risch e b o u w k u n d e wil zien in n e ­ m en , zal d u id elijk zijn. In e e n snel v e ra n d e ­ re n d la n d als N e d e rla n d is h e t to p o g rafisch a rc h ie f n u n o g te vaak h e t k in d van d e re k e­ ning. W ant w eet, v e rlo ren c u ltu u rla n d k o m t n o o it w eerom .

TVE 15ejrg. 1997

Literatuur D.E.H. de Boer, Graafen grafiek; sociaal en economische ontwik­ kelingen in het middeleeuwse ’Noordholland’tussen ± 1345 en ± 1415 (Leiden 1978). Blok, D.P., Nogmaals het bestanddeel Drecht. In: Mededelin­ gen Naamkunde (1959) 12-16. Chr. de Bont, Het historisch-geografische gezicht van hel Nedersticht; een cultuurhistorische landschapsverkenning van de provincie Utrecht. DLO-Staring Centrum, rapport 133 (Wageningen 1991). Chr. de Bont, Reclamation paterns of peat areas in the Netherlands as a mirror of the mediaeval mind. In: 1’Avenir des paysages rureaux européens entre gestion des herita­ ges et dynamique du changement (Lyon 1994) 61-68. G.J. Borger, Draining-digging-dredging; the creation of a new landscape in the peat areas of the low countries. In: J.T.A Verhoeven (ed.) Fens and Bogs in the Netherlands: Vege­ tation, History, Nutrient Dynamics and Conservation (Dordrecht/Boston/London 1992) 131-171. A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit en de ontginningen in de Utrechtse Vechtstreek (Hilversum 1993). Cultuurnota, Cultuurnota 1995-1998 van provincie Utrecht, deel III ‘Beleidsnota Monumenten en Archeologie (Utrecht 1994). J. Daams Jzn, De ontwikkeling van het landschap in het Loosdrechtse gebied. Tussen Vecht en Eem (1988) 52-65. G. H.P. Dirkx en J.A.J. Vervloet, ‘Oude Leede’; een historischgeografische beschrijving, inventarisatie en waardering van het cultuurlandschap. DLO-Staring Centrum, rapport 2 (Wageningen 1989). M. Donkersloot-de Vrij, 1985. De Vechtstreek; oude kaarten en de geschiedenis van het landschap (Weesp 1988). A. van Duinen, De archeologie van de Loenderveense Plas; een rapport over ontgronding van de waterleidingplassen van de Gemeentexoaterleidingen Amsterdam (Amsterdam 1994). Enqueste ende Informatie 1494, bezorgd door R. Fruin (Leiden 1876). M.K.E. Gottschalk, De ontginning der Stichtse venen ten oosten van de Vecht. Tijdschrift KNAC (1956a) 207-222. M.K.E. Gottschalk, De waterbeheersing in het Stichtse veengebied ten oosten van de Vecht tijdens de ontginningsperiode. Tijdschrift KNAC (1956b) 311-317. K. van de Graaf, R. Datema en K. Anderson, Landschapsplan en archeologie in de Provincie Utrecht. RAAP-rapport 43 (Amsterdam 1990). J. Kwantes, Opmerkelijkheden over ontstaan en begren­ zing van Kortenhoef. Tussen Vecht en Eem (1995) 20-26. H. van der Linden, De Cope; bijdrage tot de rechtsgeschiedenis van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (z.p. 1956). H. van der Linden, History of the reclamation of the wes­ tern fenlands and of the organization to keep them drained. In: H. de Bakker óf M.W. van den Berg. Procee­ dings of the symposium on peat lands below sea level. ILRI-publication 30 (Wageningen 1982) 42-73. R. Loenen, Grensgeschillen te Loosdrecht. Tussen Vecht en Eem (1989) 3-14. J. van Loon, Naschrift: de namen Berendrecht en Ossendrecht. In: Mededelingen Naamkunde (1996) 78-83. H.H.M. Meyer, Het Tweede Blok. Bijdrage tot de histori­ sche geografie van een Goois grensgebied. Tijdschrift Holland (1981) 46-57. H.H.M. Meyer, Amsterdamse ontginningen in het westen van Gooiland. Een bijdrage tot de historische geografie

van een Goois grensgebied. Tussen Vecht en Eem (1984) 60-78. R. van de Noort, De Utrechtse Heuvelrug en Het Gooi in de Vroe­ ge Middeleeuxven; een archeologisch perspectief. Doctoraal­ scriptie Instituut voor Pre- en Protohistorie van de Universiteit van Amsterdam (Amsterdam 1988). W. van Osta, Drecht en drechtnamen. In: Mededelingen Naamkunde (1996) 51-77. L.J. Pons, De veengronden. In: De bodem van Nederland; toe­ lichting bij de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:200 000. Stichting voor Bodemkartering (Wageningen 1965). L.J. Pons, Holocene peat formation in the lower parts of the Netherlands. In:J.T.A Verhoeven (ed.) Fens and Bogs in the Netherlands: Vegetation, History, Nutrient Dynamics and Conservation (Dordrecht/Boston/London 1992) 7-129. S. Pos, Loosdrechtse bodemvondsten en het ontstaan van Loosdrecht. Tussen Vecht en Eem (1988) 67-68. G. van de Ven, (red.), Leefbaar laagland, geschiedenis van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland (Utrecht 1993). J.A.J. Vervloet, en J.R. Mulder, Cultuurhistorisch onderzoek landinrichting Amstelland. Rapport nr. 1681. Stichting voor Bodemkartering (Wageningen 1983). R. van Zweden, E. Jansma en K.J. Steehouwer, Archeologische inventarisatie van de Vechtstreek. Intern rapport Instituut voor Pre- en Protohistorie van de Universiteit van Am­ sterdam (Amsterdam 1985). F.D. Zeiler, Onder de hei; archeologische en historisch-geografische landschapselementen in het Gooi (Utrecht 1994).

N oten 1. Van de Noort (1988) geeft voor deze periode een maxi­ male bewoningsomvang van zo’n 500 personen voor het Gooi èn de Utrechtse Heuvelrug samen. 2. De Graaf et al. 1990. 3. Zeiler 1994. 4. Pons 1965, 1992. 5. Van der Linden 1956 en 1982; Gottschalk 1956. De meest recente samenvatting met literatuurverwijzingen: Borger 1992 en Van de Ven 1993. 6. De putten die men op de hei moest slaan om de dalen­ de grondwaterspiegel aan te kunnen tappen zijn steeds dieper uitgegraven, totdat het technisch niet verder ging (Zeiler 1994). 7. Zie bijvoorbeeld: Buitelaar 1993 en voor toch weer lo­ kale verfijningen in het daarin geschetste beeld: Kwan­ tes 1995. 8. Van Zweden et al. 1985; De Graaf et al. 1990; Van Dui­ nen 1994; Zeiler 1994. 9. Deze landschapsreconstructie en de beschrijving daar­ van is gebaseerd op De Bont 1991 voor het Utrechtse deel en op een bewerking van Vervloet en Mulder 1983. De topografie op dit kaartje is alleen ter oriëntatie op­ genomen, want daarvan was rond 1000 natuurlijk nog geen sprake! 10. Voor een vergelijkbaar verschijnsel bij het riviertje de Leede bij Delft: Dirkx en Vervloet 1989. 11. Bij de toegepaste historische geografie is er altijd het spanningsveld welke verhouding er idealiter moet zijn tussen wetenschappelijke informatie en toepassingsmo­ gelijkheden van deze kennis. De meningen kunnen hierover verschillen.

TVF: 15e jrg. 1997

59

12. 13. 14. 15. 16.

Zie noot 7 en Pos 1988. De Bont 1994. De Bont 1991, p. 50 e.v. Gottschalk 1956, p. 207-222. Van der Linden 1956, p. 302-305. De opmerkingen van Van der Linden over de ontginningen van het venen oostelijk van de Vecht moeten overigens met enige te­ rughoudendheid worden bekeken, omdat hij bij zijn veronderstellingen over het verloop van de ontginning van de Stichtse Venen de geografische landschapsdynamiek niet in zijn redenering betrekt. 17. Het blijkt dat de oude drecht- en voordenamen niet naast elkaar voorkomen. De drechtnamen hangen sa­ men met een (voormalig) veengebied; de voordena­ men komen meestal voor in dié omgeving waar het na­ tuurlijk substraat het doorwaden van een waterloop ook toestaat (Blok 1959 en mondelinge mededeling). In een zeer recente publicatie wordt het verband tussen ‘drecht’ met het Latijnse ‘trajectum’ in de betekenis van rivierovergang in twijfel getrokken. Drecht zou dui­ den op een ‘...water(loop) waar vaartuigen van op de oever door het water werden voortgesleept. (...) Derge­

lijke namen konden overgaan op een nabijgelegen ne­ derzetting, terwijl nederzettingen ook genoemd kon­ den worden naar een nabijgelegen drecht.’ (Van Osta 1996). Met Van Loon (1996) ben ik van mening dat met het artikel van Van Osta de discussie nog geenszins is gesloten. 18. Donkersloot-de Vrij 1985, p. 93-95, afbeelding van deze kaart op p. 94. 19. In de veenontginningsgebieden werden oorspronkelijk aanzienlijke graanpachten geheven (De Boer 1978). 20. Lnqueste 1494, p. 109 e.v. 21. Hier speelt de nog lang niet uitgewoede discussie over het evenwicht tussen lithotroof veen, kwel, ontginning en oxydatie, verandering van het uittredingspunt van kwel en zelfs mogelijke aanzuigende werking vanuit de Zuiderzee via de Vecht vanuit het noorden. 22. Meyer 1981 en 1984; Loenen 1989. 23. Gottschalk 1956a; De Bont 1994. 24. Daams 1988, p. 58. 25. Grote historische Atlas 1850, 46-47. 26. De Bont 1991. 27. Cultuurnota deel III.

S tr a a t

D y t,n Vnrtfiattcn

Som t ( itd a c h t

&*> f n ', O r lin t

(daaklaat

N ltët'W - LOtJj

IHtKCHT *»«■* h e r t

P o l tl e r

w

(hut.

[tin de

'SÊÊÊk Imm mm.

S c h a a l t : 5 0 .0 0 0

.

S t d t r l .H ifi,

60

TVE H e w . 1997

De Heren Van Amstel en Van Amstel van M ijn d e n

ƒƒ. B runekreeJ f, b e w e rkin g R . L o en en

Inleiding In de 10e eeuw b e h o o rd e wat th a n s N e d e rla n d is, to t h e t g ro te D uitse Rijk. O n s la n d was o p g e ­ d e e ld in gew esten, in die tijd gouw en g en a a m d . De naam v o o rt ’.o o ilan d was to e n N ard in ck lan d , v oor de Betuw e T eisterb an t, en vo o r d e V echt­ streek N iftarlake. In elke gouw re sid e e rd e e e n h oge fu n ctio n aris, m eestal e e n graaf, tevens va­ zal van de D uitse keizer, die dikwijls to t d e h o g e adel b e h o o rd e . V anaf h e t b eg in van d e 10e eeuw b e g o n n e n som m ige gouw graven n a a r zelfstan­ d ig h eid te streven. M aar de keizer h a d in zijn bis­ sc h o p p e n trouw e ste u n p ila re n van h et ce n tra le gezag. In ons g eb ied was d a t d e b issch o p van U trech t. D eze w erd e en rijksvorst, d a t wil zeggen d at hij n aast zijn geestelijke taak als b issch o p in en ro n d o m l tree fit d o o r d e k eize r o o k m et b e t grafelijk gezag w erd beklee d . B in n en dit we­ reldlijk te rrito riu m , d a t d o o r d e v e rlen in g van nieuw e privileges steeds g ro te r w erd (h et ( h e r ­ sticht, D re n th e , d e stad G ro n in g e n ) ste u n d e d e bisschop voor b estuur, rech tsp ra ak , m ilitaire en fin an ciële zaken o p zijn eig en d ie n a re n , d ie n st­ m a n n e n o f m in isterialen g en aa m d , /i j h ie ld e n van de bisschop b ep aald e d e le n van zijn ter­ rito riu m in leen . T ot deze g eb ied e n h o o rd e in het b egin van d e 12e eeuw d a t van W olfert van A m stel (afgeleid van A m estelle, is A m ste lla n d ). A m stelland is h e t g eb ied ro n d O u d e r- en N ieuw er-A m stel. De la te re h e re n ra n A m stel w aren dus d ie n s tm a n n e n van de U tre ch tse bisschop. Zij m o esten b e tn onvoorw aard elijk ste u n e n en m e t h e m ten strijde trek k en . O ver de Van Atnstels gaat dit artikel.

v a d er g e n o e m d e n k o m t vo o r b e t e e rst vo o r in d e a n n a le n van b issch o p B u rc h ard . Hij gold als e e n vrij aan zien lijk m an . G ro te stu k k en van d e gouw N iftarlake w aren aan A m stelland toegevoegd. D aarbij o o k g o e d e re n , aa n w eers­ zijden van de V echt geleg en . W olfert b a d o n ­ d e r m e e r als taak te z o rg en d a t d e b isschop e r zijn in k o m sten uit ontving. N a 1126 k o m t zijn n a a m n ie t m e e r voor. Egbert

Zijn o u d ste zoon. E g b ert, zette het w erk voort. Van een o v e rd ra c h t van o n ro e re n d e g o e d e re n , zeker als het aan zien lijk e b e z ittin g en o f p erso ­ n e n b etro f, m aak te e e n klerk d e stu k k en op. Bij g esch illen m o e ste n som s p e rs o n e n b o rg staan. De n a m e n van g etu ig e n o f b o rg e n w erd en o p deze stu k k en , ch a rte rs o f brieven g e n a a m d , ver­ m eld. Tevens m oesten deze p erso n e n d e stukken v oorzien van een 'h a n tm e re k ' o f e e n ‘handteyk e n ’. A dellijke p e rso n e n g e b ru ik te n h ie rv o o r h u n zegel, afg e d ru k t in was. D at d e d e n oo k de Van A mslcls. Zo kom t E g b ert a c h t k e e r als ge­ tuige voor: bij d e bisschop, m a a r o o k bij keizer F re d e rik Bat bat ossa. M et deze laatste k reeg Eg­ b e rt b e te r lite r aan de stok. Hij h a d nam elijk n iet alle in k o m ste n aan d e b issch o p afg ed rag en en d eze laatste sp rak d e b a n ui to v e r E g b ert. De kei­ zer b e k ra c h tig d e d it m e t d e zo g en a am d e rijks­ ban. De aartsb issch o p van K eu len tra c h tte te b e­ m id d e le n en to e n was E g b e rt zo v erstan d ig wa­ te r in d e wijn te d o en . Wel was hij zo h a n d ig dat hij in ie d e r geval zich van e e n re c h t van opvol­ g in g in a m b te n en b e z ittin g en v o o r zich zelf en zijn n a g e sla c h t v erzek erde. E g b ert m o e t tussen 1172 e n 1176 zijn o v erled en . Zijn o u d ste zoon, G ijsb rcch t I, volgde h e m op.

De Heren van Amstel Gijsbrerhl I W olfert

Van de eerste le d e n van h e t g eslach t Van A m ­ stel is n ie t veel b ek e n d . W olfert w o rd t als stam ­

Veel is e r over h e m n ie t b ek e n d . I lij h a d n a u ­ we b a n d e n m et U tre c h t, w ant hij tra d vier­ m aal o p v o o r zijn bisschop. G ijsb rech t w erd

TVE 15e jrg. 1997

61

o o k d o o r zijn o u d ste zoon o pgevolgd, Gijsb re c h t II. O o k was e r e e n z o o n E gidius (Aegidius, G illis). E gidius k re eg bij d e d e lin g van zijn vaders g eb ied d e streek M ijn d en (aan d e V echt g e situ eerd , vlakbij L o e n e n ) e n d e ten o o sten d aarv an gelege n w ildernis in bezit. Hij w erd d e stam vader van h e t g eslach t Van Amstel van M ijnden, w aarover la te r m eer. Gijsbrecht II G ijsb rech t II sp eeld e als rid d e r e e n actieve rol in h e t le g e r van de bisschop, b ijv o o rb eeld in d e L o o n se su c c e ssie -o o rlo g (120 3 -1 2 1 3 ). G raaf D irk VII van H o lla n d was in 1203 ge­ storven z o n d e r ee n zoon n a te laten . Zijn d o c h te r A da wilde m e t h a a r m an , d e g ra a f van L o o n , in d e re c h te n van h a a r v a d er tre d e n . M aar o o k D irks bro er, W illem , m aak te a a n ­ spraak o p d e opvolging. D at b e te k e n d e d a t de w apens m o e ste n beslissen. D e K en n em ers, d i­ recte b u re n van d e Van A m stels, k ozen vo o r W illem . D e bisschop e n zijn le e n m a n Gijs­ b re c h t kozen v o o r Ada. O m d a t e r gevaar vo o r o n tv o erin g d reig d e, wist G ijsb rech t m e t zijn m a n n e n d e g ra a f van L o o n e n zijn sc h o o n ­ m o e d e r n a a r U tre c h t over te b re n g e n . H ie r­ over m a ak ten d e K en n em e rs zich erg kw aad e n z o n n e n o p w raak. V roeg in 1204 vielen ze G ijsbrechts g eb ied b in n e n , stak en d e A m steldijk d o o r e n in u n d e e rd e n h e t o m lig g e n d e land. Ze staken o o k zijn h u is (kasteel?) in b ra n d . R ovend en b ra n d e n d tro k k e n zij via M uiden e n W eesp langs d e V echt, to t B reukelen. B isschop D ied erik was e e n g o e d rid d e r en kwam zijn d ie n stm a n G ijsb rech t te h u lp . D e vijand w erd m e t gelijke m u n t b etaa ld . De dijk w erd w eer h e rste ld e n m ogelijk is o o k Gijs­ b rech ts kasteel w eer o p g eb o u w d . H et ja a r 1226 was b ela n g rijk v o o r G ijsbrecht. De to en m alig e bisschop, O tto II van L ippe, sc h o n k M uid en, W eesp e n D iem en , m e t h u n to llen e n h e t visrecht, v o o r 30 p o n d e n p e r ja a r als le e n aan d e h e re n Van A m stel. M aar G ijsbrecht w ilde m eer. A an d e overzijde van d e V echt lag ee n g ro o t g eb ied , G o o ilan d , e ig e n d o m van d e abdis van h e t k lo o ster in Elten. Hij k reeg van h a a r ro n d 1230 e e n stuk van G o o ilan d in leen v o o r h e t leven, d u s n ie t erfelijk. E r zijn aanw ijzingen d a t d it h e t ge­ b ie d N a a rd e n e n L a re n om vatte.

62

B isschop O tto was m e e r so ld aat d a n g eeste­ lijke. Hij g in g diverse k e ren ‘in d e slag ’, bij­ v o o rb e e ld in 1227 m e t d e k astelein (kasteelb e h e e rd e r) van C o ev o rd en , o o k ee n van zijn d ie n s tm a n n e n . O n d e rtu s se n h a d d e n d ie n st­ m a n n e n als d e Van A m stels e n o o k d e kastel­ eins van C o ev o rd en zich e e n rid d erlijk e status a a n g e m e te n . Zij w e rd e n steeds m e e r gezien als e e n v e rlen g stu k van d e adel, d ie dikwijls o o k tot d e rid d e rsc h a p to e tra d . In O tto ’s militia re gevolg w aren veel e d e le n e n rid d e rs, o n ­ d e r h e n o o k G ijsb rech t II. De b issch o p over­ leefd e de strijd m et zijn trouw eloze d ie n a a r n iet, ev en m in als diverse e d e le n . G ijsb rech t w erd “te r d o o t to e ” g ew ond e n d o o r d e kaste­ le in v an C o e v o rd e n g e v a n g e n g e /e t. Hij m o c h t d a a r tijdelijk uit om aan d e v erkiezing van e e n nieuw e b issch o p d ee l te n e m e n . D aar­ om w erd hij “o p b e d d e lig g e n d e b in n e n ged ra g h e n in ’t g e n e ra e l c a p ittel.” De opvolgerb issch o p o n tslo e g G ijsb rech t van zijn p lich t w eer n a a r d e gevangenis te ru g te gaan. Hij d e e d d e kastelein in d e b an en d a a rm e e was volgens h e t re c h t van d ie tijd d e g ev an g en ­ h o u d in g o n w e ttig g e w o rd e n . N a d a t Gijs­ b re c h t n o g als g etu ig e w o rd t g e n o e m d in 1228 e n 1230, is hij k o rt d a a rn a o v erled en . Gijsbrecht III O p v o lg er w erd zijn zoon G ijsb rech t lil, die zich aan d e b issch o p p elijk e d ienst- en leenb a n d tra c h tte te o n tw o rstelen . Hij zo ch t a a n ­ slu itin g bij d e g ra a f van H o lla n d , Floris IV. D eze w erd g e d o o d tijd en s e e n to e rn o o i in C le rm o n t aa n d e Maas en zijn zoon W illem n a m , z o d ra hij 18 ja a r o u d e n volwassen was g ew o rd en , d e taak van zijn v a d e r over. N auw e­ lijks 20 ja a r o u d , in 1247, w erd hij to t k o n in g van h e t R oom se (D uitse) rijk g ek o zen . Hij m o est in A ken g e k ro o n d w o rd e n , m a a r som ­ m ig en v erzetten zich teg en d e keuze v o o r Wil­ lem van H o lla n d e n w aren in A ken aan de m ach t. O m g e k ro o n d te k u n n e n w o rd en , m o est W illem dus e e rst A ken in n e m e n . De b e ­ leg erin g , w aarbij G ijsb rech t m e t zijn m a n n e n aanw ezig was, d u u rd e vijf m a a n d e n . T oen eerst k o n de feestelijke in to c h t plaatsv in d en . O n d a n k s d e h u lp d ie G ijsb rech t aan d e jo n ­ ge W illem h a d v erleen d , was h u n v erstan d ­ h o u d in g n ie t best. M et arg u so g e n b e k e ek W il­ lem d e g ro e ie n d e m a c h t van d e Van A mstels.

TVE 15ejrg. 1997

De verkiezing van d e p ro o st van St. Jan in U tre c h t, G ozewijn van A m stel, to t bisschop, d ro e g bij aan d e /e angst. H et Inkte k o n in g W illem , tevens d u s g ra a f van I Io llan d , o m sa­ m e n m e t a n d e r e n d eze n ieu w e b issc h o p G ozewijn terzijd e te schuiven, te n g u n ste van H e n d rik van V ianden; o o k d e p au s k e u rd e dit g oed. G ozewijn legde zich h ierb ij n ie t n eer: hij b le e f n o g e e n ja a r lan g o p zijn bisschopsze­ tel zitten. W aarschijnlijk g ed w o n g en d o o r d e pauselijke legaat, gaf hij in 1250 zijn verzet op. G ijsbrecht a c c e p te e rd e deze v e ra n d e rin g niet. Hij b ra c h t m et zijn b o n d g e n o te n ee n le g e r o p de b e e n o m de nieuw e bisschop te b estrijd en . H et liep slech t a f voor h em : hij v e rlo o r d e slag e n bisschop H e n d rik van V ia n d e n k e e rd e te­ ru g n a a r U tre c h t, w aarbij hij G ijsb rech t en h e e r H e rm a n van W o erd en , te r w eerszijden a a n zijn p a a rd g e b o n d e n , te n aan sch o u w en van ie d e re e n de stad in b ra c h t. T och h a d k o n in g W illem wel zoveel m ach t, d at hij de bisschop dw ong d e twee g evange­ n e n vrij te laten . V oor G ijsb rech t b le e f d e n e ­ d erlaag en de k oninklijke v o o rsp raak m oeilijk te v erteren . De bissch op liet G ijsbrech t o verigens n ie t m e t rust. Hij liet e e n sterk kasteel in V reelan d bouw en. D at b e te k e n d e e e n d irec te b e d re i­ ging van G ijsbrechts g eb ied . W aarschijnlijk o v erleed G ijsb rech t al v o o rd a t h e t kasteel ge­ re e d was. Hij w erd opgevo lg d d o o r zijn zoon G ijsbrecht IV. Gijsbrecht IV D eze G ijsbrecht h a d d e zijde van k o n in g W il­ lem gekozen: d e bisschop zat te d ic h t bij zijn b ezittin g en . V oor e e n b e le d ig in g d ie d e ko­ n in g in U tre c h t was a a n g e d a a n , m o e st d e bis­ sch o p gestraft w o rd en . M et zijn m a n n e n b e­ vond G ijsb rech t zich in h e t le g e r van d e ko­ ning. Dit le g e r w erd d o o r h e t b isschop versla­ gen en G ijsbrecht m o est - d at was e e n van d e vredesv o o rw aard en - in U tre c h t k o m e n , om d a a r als b o e te lin g in de St. M aarten sk erk de bisschop k n ie le n d om vergiffenis te b id d e n . O m d a t hij ais le e n m a n van d e b isschop d e eed van trouw g e b ro k e n h ad , m o est hij d eze o p ­ nieuw afleggen. Tevens m o e ste n alle ach te rs­ tallige sc h u ld e n uit zijn le e n g e b ie d v o ld aan w orden. W illem zou in R om e to t keizer g e k ro o n d

w o rd en , m a a r b e slo o t v o o ra f d e lastige Westfriezen e e n afstraffing te geven. In d e stren g e w in te r van 1255-1256 tro k h e t g e h a rn a ste le­ g ertje b ra n d e n d en m o o rd e n d h e t w aterrijke w o o n g eb ied van d e W estfriezen b in n e n . D aar zakte d e zwaar g e h a rn a ste W illem m et zijn p a a rd bij H o o g w o u d d o o r h e t ijs. De Friezen w aren e r als d e k ip p e n bij o m h e m a f te m a­ ken. E en ro em lo o s e in d e van e e n d a p p e r m an , nog m a a r 22 jaar o u d . W illem s zo o n tje Floris (d e latere Floris V) was slechts E ó ja a r o u d . D aaro m w aren e r o p e e n v o lg e n d e voog­ d e n , die h e t b e stu u r in H o lla n d v o o r h em w aarn a m e n . T o en Floris V tw aalf ja a r was, von­ d e n d e H o llan d se e d e le n h e m o u d e n wijs g e­ n o e g o m zelf h e t h eft in h a n d e n te k u n n e n n e m e n . 18 Jaar o u d , g in g hij d e W estfriezen e e n afstraffing geven v o o r d e d o o d van zijn va­ der, m a a r dit d ra a id e o p n ieu w o p e e n sm ad e­ lijke n e d e rla a g uit. De b o e re n van K e n n e m e rla n d w aren h u n h o rig h e id , h u n a rm o e d e en d e steeds zwaar-

wmm mm Afb. 1. Zegel va n Gijsbrecht TV van Amstel: een ridder te paard, met het wapen va n Amstel, te weten vier balken en een geruit St. Andrieskruis daarboven. Het randschrift is: ‘S. guiselberti militis dni: de amstel’. Op het tegenzegel staat een schild met hetzelfde wapen en de tekst: ‘S. guisel­ berti de amstel’. Ook bij de tak van Amstel van M ijnden werd dit xvapen gebruikt en zodoende als gemeentewapen va n Loosdrecht ingevoerd.

T V E l5 e jrg . 1997

63

dere belastingen m eer dan beu. Een opstand brak uit en m et hooivorken, zeisen en knot­ sen gewapend, trokken zij het H ollandse ge­ bied binnen, o n d er de leus: “D ood aan de adel”. Vele edelen vluchtten, zo niet Gijsbrecht: hij sloot zich als h un hoofd bij de op­ standelingen aan. Hij trok naar Vreeland en h et Vechtgebied. H et leger groeide snel in omvang en m enige b u rcht werd m et de grond gelijk gem aakt. Ook Eem land en Am ersfoort kwamen in opstand. Zelfs U trecht werd bezet en de nog niet gewijde (elect) bisschop Jan van Nassau vluchtte de stad uit. H ierna over­ tuigde Gijsbrecht zijn opstandelingen dat het b eter was naar huis terug te keren. G raaf Klo­ ris V was toen 20 ja a r en Gijsbrecht 40 jaar. Spoedig zouden zij elkaar treffen. In 1276 zat de elect Jan van Nassau in geld­ nood en Gijsbrecht schoot hem een grote som geld voor. In ruil daarvoor kreeg hij eindelijk h et slot V reeland in leen, m et de heerlijkheid van Maarssen en Everzeele. Jan van Nassau had ook m isbruik gem aakt van gelden, be­ stem d voor de kruisvaart en hij wist niet hoe hij dit weer kon aanzuiveren. Floris V hielp hem en ‘ko ch t’ van hem het hele N edersticht. Z odoende werd hij —in plaats van de bisschop - de feitelijke h eer van de edelen en ook van G ijsbrecht van Amstel en H erm an van Woer­ den. Zij weigerden ech ter Floris te gehoorza­ m en en Gijsbrecht werd gevangen genom en, terwijl H erm an van W oerden wist te ontsnap­ pen. Floris nam ook hu n goederen over, tot­ d at zij hem zouden hebben erkend. O m dat de overdracht van kasteel Vreeland d o o r de bis­ schop aan G ijsbrecht destijds schriftelijk gere­ geld was, kon Floris dit niet zom aar afnem en. Wel kon hij het kasteel m et geweld innem en. Hij sloeg h et beleg voor V reeland op. Toen de Zeeuwse troepen, opgeroepen door Floris, bij L oenen aankwamen, trachtte G ijsbrecht hen te verjagen. Hij werd ech ter verslagen, gevan­ gen genom en en m oest V reeland aan Floris overgeven. H erm an van W oerdens kasteel te M ontfoort viel ook in h anden van Floris. Van de abdis van Elten wist Floris te berei­ ken dat G ooiland aan hem werd afgestaan. O ok daarbinnen raakte G ijsbrecht dus zijn be­ zit kwijt. Pas na ruim zes ja a r werd G ijsbrecht vrijgelaten. O n d er vernederende voorwaar­ den kreeg hij een deel van de leengoederen weer terug. Er m oest een groot bedrag aan 64

‘oorlogsschuld’ betaald w orden en als garantie m oesten er niet m in d er dan 30 borgen ge­ steld worden, die m et lijf en goed eren garant stonden voor de stipte nakom ing van alle voorwaarden. G ijsbrecht was nu zo vastgena­ geld, dat hij geen kant m eer op kon. Floris verloor in die tijd de goodwill van de edelen. In de geschiedschrijving w ordt dit toe­ gedicht aan zijn slechte reputatie op zedelijk gebied. Nieuw onderzoek heeft uitgewezen dat het verhaal van de verkrachting van de vrouw van Van Velzen een fabeltje is. O mdat ook G ijsbrecht van Amstel aan de samenzwe­ ring en de daaropvolgende m oord op de graaf had m eegedaan, vervielen zijn bezittin­ gen nu definitief aan het H ollandse huis. Gijs­ brecht overleed in ballingschap.

De Heren Van Amstel van Mijnden De naant Van Amstel zou nog een tijdlang voortleven in het geslacht van de h eren van Amstel van M ijnden. O n d er deze familie res­ sorteerde het gebied van ‘M ijnden en de bei­ de L oosdrechten’, zoals de am bachtsheerlijk­ heid werd genoem d. O ok L oenen en kasteel K ronenburg h o o rd en hier later bij en in de kerk van L oenen zijn m eerdere h eren Van Amstel van M ijnden begraven. Egidius (Gilles)

E erder werd al aangehaald, d at G ijsbrecht II van Amstel een broer, Egidius of Gilles had. Deze kreeg van zijn vader ro n d het jaar 1200 het gebied van M ijnden in bezit. Hij en zijn opvolgers noem d en zich dan ook Van Amstels van M ijnden. Aan de oever van de Drecht, een veenriviertje dat dicht bij L oenen in de Vecht uitm ondde, liet hij een kasteel bouwen. Uit die begintijd is weinig bekend. In 1227 en 1233 trad Egidius op als getuige voor de bis­ schop van U trech t en in 1235 blijkt hij rid d er te zijn. Egidius en zijn nakom elingen m oeten veel gedaan h ebben om de aan hen toebeho­ rende gro n d en vruchtbaar te m aken. D oor de bred e opzet van de o n tginning verliep de o n t­ sluiting van de wildernis zeer langzaam. Na de aanleg van dijken, paste Egidius een zoge­ naam de veerverkaveling toe. De D recht was de centrale waterlozing: daar loosde m en het

TVE15ejrg. 1997

overtollige w ater in de Vecht. De naam ‘D rech t’ betekent oorspronkelijk een plek waar m en overgezet kon w orden, een overzet­ veer dus. Met de hier vooral in de w inter dras­ sige grond en daardoor dikwijls slechte we­ gen, was zo’n riviertje ook erg belangrijk: men kon personen en goederen gemakkelijk van de ene naar de andere plaats vervoeren. Rond 1300 kreeg Loosdrecht een eigen pa­ rochiekerk. Deze kerk was waarschijnlijk een afscheiding van de kerk van Loenen. Ter Sype kreeg pas 100 jaar later een eigen kerk. De be­ woners aldaar waren dus op (Oud-) Loos­ d rech t aangewezen. Willem Na Egidius dood volgde zijn zoon Willem hem op. Deze leefde in de tijd van Rooms koning Willem II. Hij was ridder. Van 1235 tot 1283 w ordt niem and uit dit geslacht genoem d. Als opvolger van Willem w ordt Amelis van Amstel van M ijnden genoem d.

Amelis I

Deze opvolger kan Willems zoon, m aar m oge­ lijk ook zijn kleinzoon geweest zijn. Vanaf 128.5 werden de h eren Van Amstel van Mijn­ den tot de Stichtse edelen gerekend. Rond deze tijd h ebben zij ook het gebied van Ter Sype tot h u n bezit gerekend, waarm ee hun eigendom dus reikte van de Vecht tot aan de hoge gro n d en van het Gooi. En niem and be­ twistte deze aanspraken. In deze voor een groot deel nog woeste gro n d en was niem and geïnteresseerd. In G ooiland had de familie Van Amstel een belang en derhalve sloten deze geruisloos op elkaar aan. Over ‘Ter Sype’ zegt B runekreef d at h et ten noordw esten van de N ieuw loosdrechtsedijk kan hebben gele­ gen. Later onderzoek heeft aangetoond, dat de oorsprong van ‘Ter Sype’ in het (zuid)oos­ ten en dus richting G ooiland gezocht m oet worden. O m dat Amelis I borg voor Gijsbrecht IV van Amstel was, werd na de m oord op Floris V het vrije en allodiaal gebied van Mijnden (= vrij van leenrecht, hij had h et van zijn vader ge­ kregen) nu ond erh o rig aan het huis van Hol-

| —

WMwWi :-L

~

Tv

■ : & ! ' ; v%

mm

g c v . 'p

.j f . ti

j ui

mm

? •

1

, 5. . . ..... -— y i j»

:- "

AJb. 2. Ets / . Schijnvoet, Huis te Ruwiel bij Breukelen, 18e eeuw.

I'VE 15ejrg. 1997

65

lan d e n hijzelf le e n m a n van d e H o llan d se g ra a f J a n II. V anaf d it m o m e n t m o c h te n zij de naam Van A m stel n ie t m e e r d ra g e n en w erd h e t eenvoudig: h e e r van M ijn d en . A m elis is jo n g gesto rven, slechts 32 ja a r w erd hij. Wouter I Z oon W o u ter (I) volgde A m elis op. T oen W outer d e g o e d e re n o v ern am , m o est hij zijn bezit aa n de g ra a f van H o llan d o p d ra g e n . Na e e n e e d van trouw ontv in g hij d e h ee rlijk h e id w eer in leen van de H o lla n d se g ra a f teru g . In ee n o o rk o n d e van 1317 staat d a t d e g ra a f in geval van o o rlo g d e b esch ik k in g zal krijgen over h e t kasteel van W outer. T er zek erh eid stel­ ling w aren b o rg e n vereist: d e h e re n van Nyenro d e, van IJsselsteyn, van Zuylen, van L o en reslooth e n van Ruwiel te k e n d e n hiervoor. H ie r­ u it k u n n e n we o p m ak e n d a t W outers kasteel in geval van o o rlo g e e n b ela n g rijk b ezit was en d a t hij - gezien de b elan g rijk e v rie n d e n sc h a a r - in h o o g aan zien sto n d . T o en W o u ter in 1326 jo n g o v erleed w erd D irk van d e D oes to t voogd over d e n o g jo n g e k in d e re n b e n o e m d . Zijn salaris h ie rv o o r b e d ro e g 130 p o n d e n p e r jaar. Amelis II A m elis II w erd d e opv o lg er van zijn vader. Hij trouw de o p tw aalfjarige leeftijd en h e rtro u w d e la te r m e t L uitgarde van d erM erw ed e. Pas 14 jaar o u d , o n tv in g A m elis de rid d erslag . Hij m o e t in e e n g o e d blaadje g estaan h e b b e n bij d e strijd ­ lustige bisschop van U tre c h t J a n van Arkel. Ame­ lis verk reeg kasteel Ruwiel, o m d a t zijn n e e f al­ d a a r o v erled en was z o n d e r n a k o m e lin g e n . R u­ wiel was e e n bisschopp elijk le en en A m elis h ad n u twee h e re n te d ie n e n : d e g ra a f van H o lla n d e n d e bisschop van U tre c h t. Kon d a t g o e d gaan? H e t o n tg in n e n van w oeste g ro n d e n b ra c h t h e t p ro b le e m van g re n ssc h eid in g m e t zich m ee. A m elis k reeg d a a r ro n d 1343 m ee te m a­ ken. In d e o o rk o n d e n b o e k e n k o m t e e n b e ­ sch rijv in g voor, g e d a te e r d P in k s te ra v o n d 1343, w aarboven staat: “R asch eid in g van Loosd re c h t d o o r A m elis van M ijn d e n .” D aarin w o rd t g esp ro k e n over e e n “v rien d elick e sceyd in g h e tu ssch en d e n g o e d e n lu d e n van Goeylan d a n d ie e e n e zijde, e n d e mij [A m elis II] e n m in e n lu d e n van L o e sd re c h t an d ie a n d e ­

66

re sijde.” Hij b elo o fd e d e sc h e id in g te zullen h o u d e n v o o r w ettig, “te n w aare d a t m ijn lieve h e e re van H o lla n d [d e graaf] d it a n d e rs scheyden w o u d e .” A m elis m o est d u s wel d eg e ­ lijk re k e n in g h o u d e n m et zijn leen h e er. M aar o o k m e t d e b issch o p ... T oen e r e e n o o rlo g o p g an g kwam tussen d e H o lla n d se g ra a f W illem IV e n d e U trech tse bisschop, e n e e rs tg e n o e m d e e e n b ele g o p ­ sloeg v o o r d e stad U trec h t, m o est A m elis kie­ zen aan w elke k a n t hij sto n d . Hij koos h o o g st w aarschijnlijk vo o r d e g ra a f e n was d a a rm e e d e b isschop o n tro u w g ew o rd en . T o en W illem bij W arns sn eu v eld e (1345), k reeg d e bis­ sch o p d e g e le g e n h e id d e afvallige le e n m a n te straffen. Hij tro k “m e t g ro o t volck van w ape­ n e n , m e t o n tw o n d e n b a n ie re n n a a r E em nes, stack d a e r ’t tater in en slo ech e r m e t alle veel d o o t e n n am e e n e n g ro te n ro o f en vele ghev an g h e n en ." De H o lla n d e rs w ilden d e b u rg e rs van E em ­ nes e e n h a n d je h e lp e n en A m elis was zo over­ m o edig om d e le id in g over d it leg ertje o p zich te n e m e n . “O p e e n g ro o t, g ro e n velt, g h eh etcn kap ers, nabij E em nes" o n tm o e tte n de tro e p e n elkaar. De H o lla n d e rs v e rlo re n en h u n aan v o erd er, A m elis van M ijn d en , rid d er, w erd d a a r gev an g en g e n o m e n . H e t kostte h e m “e e n g ro te so m m e van p e n n in g e n ”, w aar­ n a hij w eer v rijgelaten w erd. A m elis overleed in 1352, slechts 26 ja a r o u d . IIouter II A m elis liet d rie zo o n s na: W outer, zijn opvol­ ger; W illem , latei sc h e p e n van U tre c h t en G ijsbrecht, b e h e e rd e r van d e fin an ciën van U tre c h t. De zoons sto n d e n , gezien h u n jo n g e le e ftijd , a a n v a n k e lijk o n d e r v o o g d ijsc h ap . H oew el jo n g , w erd W ou ter II d o o r d e bis­ sc h o p zowel in 1353 als in 1357 b e le e n d m e t Ruwiel. W o u ter van zijn k a n t b elo o fd e h e t kas­ teel te zullen o n tru im e n , als d e b issch o p h e t v o o r e e n o o rlo g n o d ig zou h e b b e n . T och was W o u ter geen trouw e gezel van d e bisschop. Hij raak te Ruwiel e e n tijd lan g kwijt, w ant to en d e b isschop W o u d e n b e rg b e le g e rd e g a f W ou­ te r g e e n o f te w einig ste u n e n w erd d a arv o o r gestraft. L a te r h e e ft W o u ter h e t kasteel van de b isschop g ek och t. Hij b e h o o rd e to t d e b e lan g ­ rijkste U tre c h tse rid d ers. O p 28 ju n i 1375 o n t­ ving W o u ter van h e t k ap ittel van St. P iete r te

TVE 15e jrg. 1997

A melis lil

Afb. 3. Zegel van Wouter van Mijnden, 1362.

U tre c h t g e d u re n d e tien jaar in p a c h t "de tie n ­ d e n van B ro eck elerv en e en van T y enhoeven o p M aersen v en e.” In L o o sd re c h t k reeg W o u ter b e k e n d h e id bij de stich tin g van de kerk van Nieuw-Loosd rech t. Hij bezat h e t collatiereclit, d.w.z. h e t re c h t om p asto o rs te b e n o e m e n , in O ud-Loosd re c h t. Bij de stich tin g van d e nieuw e k erk v erg u n d e bisschop F red erik van B lan k en h eim h e m o o k h etzelfd e re c h t a ld a a r en “te n eeuw i­ g en d a a g e .” Als a m b a c h tsh e e r h ad W o u ter o o k h e t re c h t van voorofferen : hij m o c h t tij­ d en s d e d ie n st h e t eerst e e n gift v o o r d e p ries­ te r o p h e t a ltaar leggen. O p 28 m ei 1412 w erd W o u ter b e n o e m d to t baljuw van M ijn d en en L oosdrecht. D it re c h t b e te k e n d e d a t W o u ter h e t re c h t k reeg om een sc h o u t e n d e sch e p e ­ n e n aan te stellen. W o u ter h e e ft o o k d e eerste k o re n m o le n in L o o sd rec h t gebouw d, o p de M o len m een t. D it is d e weg d ie v a n af h e t ge­ m e e n te h u is in d e ric h tin g H ilversum lo o p t. E e u w e n la n g h e e ft d eze m o le n g e fu n c tio ­ n e e rd . H et m alen van h et k o re n m o c h t d o o i­ d e L o o sd rech ters alleen bij deze m o le n p laats­ v inden; o v ertred ers w erd en bestraft. D eze m o ­ len zorgde voor ee n d eel van d e in k o m sten van de am bachtsheer. In h et conflict tussen d e H o ek sen en K abel­ jauw en koos W outer de k a n t van d e H o e k en . O p 82-jarige leeftijd streed hij n o g in h e t leg er van Jacoba van B eieren. T ussen 1422 e n 1424 is hij ov erled en , zijn d e” ‘seer out."

W outers zoon A m elis lil was m id d e n v eertig to e n zijn v a d er overleed. Hij was to e n al bal­ juw van A m stel- e n W aterlan d en in 1415 volg­ d e zijn b e n o e m in g to t sc h e p e n van U trech t. Al in 1394 w erd d eze A m elis d o o r h e rto g Al­ b re c h t van B eiere n b e le e n d m e t “h e t d o b b e l­ sc h o o l en q u a k b o rd in d e L o o s d re c h t.” Q u a k e n is d e b e n a m in g van ee n o u d spel d at m et d o b b e lste n e n g esp eeld w erd; dit spel m o et m en dus o o k in L o o sd re c h t b e o e fe n d hebben. O o k A m elis III koos d e zijde van d e H o e k e n e n d ie n d e in 1398 m e t vijftien m a n in een k rijg sto ch t te g e n d e F riezen. In 1405 n a m hij m e t zes glaviën (glavie: e e n ijzeren spits van e e n lans, m e t zes la n sk n e c h te n dus) a a n een gevecht deel. T o en Philips van B o u rg o n d ië, d e te g en p a rtij, de m a c h t k reeg in G o o ilan d en L o o sd re c h t, raak te A m elis al zijn b ezittin ­ gen h ie r kwijt. E r w erd en b ew aarders van de kastelen M ijn d en e n Ruwiel aan g esteld . Pas to en zeven ja ar la te r Jaco b a van B e ie re n volle­ d ig afstan d d e e d van h a a r a a n sp ra k e n , k reeg A m elis zijn o u d e b ezittin g e n w eer teru g . Uit d e p e rio d e 1432-1439 d a te re n e e n a a n ­ tal o v e re e n k o m s te n m e t d e b is c h o p van U trech t, w aaru it blijkt d a t zowel d e bisschop als d e a m b a c h tsh e e r h e t u itgraven van d e ve­ n e n h e b b e n b ev o rd e rd . V oor d e g esch ied en is van L o o sd re c h t is d e b elan g rijk ste o v e ree n ­ komst d ie van 21 ja n u a r i 1439, w aaru it g e re ­ c o n stru e e rd kan w o rd e n , d at h e t riviertje d e Sype - w aaruit d e n a m e n Sypekerk e n Sypesteyn afg eleid zijn - o n ts p ro n g in d e v en en o p d e g ren s tussen d e a m b a c h tsh e erlijk h e id en W estbroek e n w aar aan L o o sd rech tse zijde e e n k lein e n e d e rz e ttin g van b o e re n w o o n d en . D eze n e d e rz e ttin g is w aarschijnlijk v a n u it h e t G ooi d a a r g e k o m e n .2 B ru n c k re e f m e ld t d a t A m elis in 1424 eige­ n a a r van h e t slot K ro n e n b u rg w erd. Dit is een m isverstand; zoals h ie r o n d e r n o g zal blijken, m o e t dit to eg esch rev en w o rd e n aan zijn zoon. In 1434 steld e P hilips van B o u rg o n d ië A m elis aan to t baljuw over M ijn d en e n L o o sd rech t. Als z o d an ig o e fe n d e hij d e h o g e re c h tsp ra a k in d it g e b ie d uit. O m streek s d eze tijd te ld e Loos­ d re c h t o n g e v e e r 100 h u ize n . M en leefd e van d e landbouw , d e v e ete e lt en d e visserij. M aar ook d e tu rfstek erij v o rm d e e e n b elan g rijk e

TVE 15ejrg. 1997

67

b ro n van in k o m sten . A m elis is in 1436 o verle­ d e n . Zijn zoon, A m elis IV, w erd d e opvolger.

Amelis TV In de a m b tsp e rio d e van A m elis IV was h e t kas­ teel M ijnden la n g z a m e rh a n d vervallen ge­ raakt. Veel m o o ie r was h e t n o g o n lan g s w eer o p g e b o u w d e kasteel K ro n e n b u rg , a a n d e overzijde van d e V echt g eleg e n . H e t w erd b e­ w o o n d d o o r ee n n e e f van Amelis, h e e r H e n ­ d rik van K ro n en b u rg . O m d a t d e k e rk van L o e n e n - w aar o o k d e h e re n Van M ijn d en te r k erke g in g en - in H e n d rik s g e re c h t sto n d , h a d deze h e t privilege o m altijd als eerste de kerk te m o g e n b in n e n g a a n . D a arn a pas de h e e r Van M ijnden. Zo o o k bij h e t u itd e le n van d e heilige hostie: deze w erd ee rst a a n H e n d rik van K ro n e n b u rg gegeven, d a a rn a pas aan Amelis. D at was de laatste e e n d o o rn in h e t oog. T oen H e n d rik in g ro te p ro b le m e n raak te vanw ege e e n e n o rm e sch u ld , zag A m elis zijn kans sch o o n e n k o ch t d e h e e rlijk h e id K ro n e n ­ b u rg . D aar g in g hij oo k w o n en en n ie t alleen was hij e e n m ooi e n ste rk kasteel rijk e r gew or­ d en: v o o rtaan was hij d e b elan g rijk ste h e e r in d it gebied. A m elis sto n d in d e g u n st van P hilips van B o u rg o n d ië. Zo m o c h t hij van d e h e rto g de o u d e fam ilien aam Van A m stel van M ijn d en w eer gaan v o eren . O o k w erd hij raad g e v er van Philips van B o u rg o n d ië. O m d a t in tu ssen een b astaard zo o n van Philips, David, b issch o p van U tre c h t was gew o rd en , was e r o o k van die k an t w einig gevaar m e e r te d u c h te n . A melis w erd in 1458 o o k raad van d e bisschop. A m e­ lis h a d e e n g ro o t gezin: m a a r liefst d e rtie n k in d e re n e n h ierv an kw am en zes m eisjes in ee n k lo o ster te re c h t. O p 28 fe b ru a ri 1465 k reeg hij to estem m in g o m zijn le n e n over zijn k in d e re n te v erd elen . U itera a rd k re e g d e o u d ­ ste zoon, A nthonis, h e t leeu w eaan d eel. Z oon W o u ter k reeg Ruwiel toegew ezen.

g e rin g van h e rto g Karei d e S to u te (16471477) b ra n d d e L o o sd re c h t g e h e e l af. E en g ro o t d e e l van d e b e v o lk in g w e rd n a a r U tre c h t g e b ra c h t als g ijzelaar e n m o c h t pas w eer le ru g k e re n n a d a t e e n losprijs van 450 k o eien aan d e stad was b etaa ld . De v erarm in g h a d to t gevolg d a t h e t tu rfw in n in g e e n g ro te ­ re om v an g g in g a a n n e m e n . O m d a t d e kwali­ teit g o e d was, kwam e r o o k veel vraag v an u it d e g ro te sted en . A n th o n is is o v erled en in 1494 e n w erd, evenals zijn vader, beg rav en in d e k erk van L o en e n . Amelis V A m elis d ro e g dezelfd e n a a m als zijn vader, m et de to ev o eg in g en O u c o o p en T er Aa. H et g e b ied van d eze h e re n h a d zich dus w eer u it­ g eb reid . De strijd v o o r e e n zelfstandige N e d e rla n d se staat zal gaan b e g in n e n , m e t als b ijk o m en d ef­ fect vele en g ro te v e ra n d e rin g e n voor de'ed elen . De b elastin g g in g steed s zw aarder o p h e n d ru k ­ ken. ( )ok Amelis o n d e rv o n d d it aan d e lijve. Hij is tw eem aal g etro u w d gew eest m e t m eis­ je s u it v o o ra a n sta an d e g eslach ten : Van M athenesse en Van d e n B oetzelaer. H ij is in 1542 o verleden. Anthonis II L u th e r h a d in 1517 zijn 95 stellin g en b e k e n d gem aak t. O n d a n k s d e d o o r d e Room s-K atholiekc kerk g e n o m e n m a a tre g e le n - o f mis­ sch ien juist d a a rd o o r - k reg en d e h erv o rm e rs g ro te a a n h a n g o n d e r d e bevolking. O o k Loos­ d re c h t w erd vrijwel g e h e e l p ro testa n ts. A n th o ­ nis en zijn gezin bleven e c h te r d e o u d e kerk trouw. D o o r de verv o lg in g en van o n d e r a n d e ­ re Alva, z u c h tten oo k d e d o o r A m elis b e stu u r­ d e g e b ie d e n o n d e r d e g ro te d ru k . H e t w erd v o o r A n th o n is m oeilijk zijn g e b ie d g o e d te b e­ stu re n , hij h a d d e tijd n iet m ee. Van A n th o n is' k in d e re n w erd A n th o n is III zijn opvolger.

Anthonis I Anthonis III D eze zoon n o e m d e zich h e e r van M ijn d en , L o o sd rech t, C ro n e n b u rc h , L o e n e n en Loen erslo o t. In d e tw eede h e lft van d e 15e eeuw v e ra rm d e L o o sd re c h t d o o r d e vele o o rlo g en van d e v orsten, w aarvoor steeds o p n ie u w b e­ taald m o est w o rd en. T w eem aal tijd en s d e re-

68

A n th o n is was in 1570 v erte g e n w o o rd ig d in de rid d e rsc h a p van H o llan d . Hij k re eg zes k in d e ­ re n , w a a ro n d e r e e n zoon, A m elis. E en v eelbe­ lo v en d e zoon, d ie al in 1570 zittin g h a d in de S taten van I lo lla n d . 1Ielaas o v erleed hij in

TVK 15ejrg. 1997

1572 en de vader was troosteloos. In 1573 werd K ronenburg door de Spanjaarden bezet. Dit leen was een zogenaam d ‘zw aardleen’, hetgeen betekende dat het alleen in m annelij­ ke lijn voortgezet kon worden. En er was dus geen opvolger. Als enige mogelijkheid riep Anthonis de hulp in van Philips II om er een 'onversterflijk' leen van te m aken. Dal wilde Philips wel, mits hij er goed voor betaald werd: 4172 ponden van 40 groten elk, een bij­ na niet op te brengen bedrag voor Anthonis. Al zijn goederen w erden bezwaard. Al deze te­ genslag kon A nthonis niet m eer aan en zijn goederen w erden o n d er zijn kinderen ver­ deeld. Hij overleed in 1580, als laatste heer Van Amstel van M ijnden. Via zijn dochters kwamen de goederen in bezit van de jonkhe­ ren van Li nden van H em m en en daarm ee was een lang en roerig tijdperk voor M ijnden en Loosdrecht afgesloten.

V eran tw oord in g

De h eer H. B runekreef heeft bovenstaande m eer uitgebreid gepubliceerd in het perio­ diek van de H istorische Kring Loosdrecht, de num m ers 53 t/m 57, 1985-1986.

B ro n n e n |. Ter Gouw, Geschiedenis va n Amsterdam. (Amsterdam 1879) W.A. Rijksvrijheer van Spaen, Historie der Heeren van Amstel, va n IJsselstein en va n M ynden. (Den Haag 1807) I)e Geschiedkundige Atlas van Nederland, Martinus Nijhoff.
S. Pos, ‘In en om de Oukerck’, periodiek Hist. K ring Loos­ drecht nr. 14 blz. 105 P.J.A. van Mensch, ‘Willem 1lallinck ... een misverstand', pe­ riodiek Hist. K ring Loosdrecht nr. 3 en nr. 16 Gouthoeven, Cronycke va n H olland, Seeland ende Utrecht (1620) Wittert van Hoogland, Utrechtse Ridderhofsteden D.Th. Enklaar, Het Nederlandsch Archievenblad (1931-1932) R. Loenen, ‘Grensgeschillen’; periodiek Hist. K ring Loosdrecht nr. 48 Regesten v a n het archief der bisschoppen va n Utrecht inv.nrs. 877 en 906; RA-Utrecht G. Vellenga, ‘Een fundatiebrief van het recht van patro­ naatschap en collatie’, Nederlands archief voor Kerkgeschie­ denis, deel IV, afl. 3 S. v. d. Linde, 1 0 0 0 ja a r dorpsleven aan de Vecht. (Loenen a /d Vecht 1954) Regesten kapittel St. Pieter no. 996, 2704, 2716, 2719, Rijks­ archief te Utrecht A. J. v.d. Aa. Aardrijkskundige woordenboek S. Muller Fzn., Gedenkschriften van Helheiden van M ijnden Nederlands Adelsboek 1909 P.G. Bloys van Treslong Prins, Het geslacht Ploos van Amstel. (1911) W.J. Voogsgeerd, Iets uit de geschiedenis van Loosdrecht en het ontstaan der Loosdrechtse plassen’, De Water­ kampioen (15.5.1962)

N o te n 1. Zie hiervoor ‘Tussen Vecht en Eem’, 8e jaargang nr. 1, R. Loenen “Ter Sype in Loosdrecht: een m isverstand?'. 2. Zie het eerder genoemde artikel van R. Loenen.

-

,

:■

.

11

mm Afb. 4. Ets J. Schijnvoet, H uis te Krooneburg, 18e eeuw.

TVE 15e jrg. 1997

69

M ijnden De ambachtsheerlijkheid en haar bevolking

Aan de oever van de Vecht, in het uiterste wes­ ten van het gehied tussen Vecht en Eem, ligt de buurtschap Mijnden. De betekenis van het woord M ijnden - M inden, M iinden, Mynen of Mynde werd er ook wel geschreven - is onbe­ kend. Deze voormalige heerlijkheid is lange tijd nauw verbonden geweest m et de beide L oosdrechten en ze is dat - afgezien van een korte onderbreking - nog steeds. De heerlijkheid M ijnden grensde in het n o o rd en aan de Drecht, in het oosten aan Nieuw-Loosdrecht, in h et zuiden aan Breukeleveen en in h et westen aan de Vecht. In 1750 werd de oppervlakte begroot op 296 m orgen en 100 roeden, voornam elijk bestaande uit laag wei- en hooiland.' Er heerste zulk eene buitengnuoone stilte (...) dat een stedeling, aan het drokke gewoel gewoon, er zig weldra verveelt.2 Mijn­ den werd m et Loosdrecht vaak als één geheel beschouwd, m aar het is lang een op zichzelf staande am bachtsheerlijkheid gebleven. H et gebied behoorde in de twaalfde eeuw aan het geslacht Van Amstel. De m eer dan h o n d erd goederen (landerijen), die bij deze heerlijk­ heid hoo rd en —de zogenaam de ‘le n e n ’ —la­ gen in Loosdrecht, Oud-Over, Loenderveen, Nieuwersluis, Loenen, Portengen, O ucoop, Vreeland, Kortrijkerveld, Horstwaard, Nichtevecht en zelfs in Schalkwijk en Leersum. Slechts voor een klein deel in M ijnden zelf.3 .O R N p E . K rcnenhut

* - tfontfoijlJ

11 „ f ,Buv„ #

mmwi

Sfgm ■ pc

e C d 'c

rr I

*---

- scheidt.

AJb. 1. Fragment Nieuwe Kaart van Baljuwschap van Gooyland, haak Tirion, Amsterdam 1750.

70

F. Brand

Het Huis te Mijnden De heerlijkheid was militair een belangrijk ge­ bied wegens de strategische ligging op de plaats waar de D recht in de Vecht uitm ondde, m et als achterland een goede bron van in­ komsten: de nog te o n tginnen (veen)landen. H et zou rid d er Egidius, zoon van G ijsbrecht van Amstel, geweest zijn, die ro n d 1200 h et ge­ bied in zijn bezit kreeg en die in 1227 h et kas­ teel, ook wel het H u is te M ijn d e n genoem d, bouwde en vandaar als h eer van M ijnden de wijde omgeving beheerste. Na de m oord op Floris V (1296) w erden de heren Van Amstel onderw orpen aan de graaf van H olland. O ok de h eer van M ijnden m oest trouw beloven aan het H ollandse huis om de heerlijkheid weer als leen van de graaf te m o­ gen ontvangen. Dat gebeurde d o o r middel van een bijzondere akte, gedateerd in 't Jaar dertien hondert seventien des Sonnedaghs na Sint Victors dagh, d at was 17 oktober 1317. Tot m eerdere zekerheid voor de naleving van zijn belofte van trouw zou W outer (1) van M ijnden zijn huis en goed beschikbaarstellen, m eende Voogsgeerd.' M aar W outer beloofde, volgens R enaud in 1966, dat ingeval hij een huis tim­ m erde (= bouwde) hij dit aan de graaf in leen zou opdragen. Zijn vroege dood heeft hem dat belet. Pas een goede veertig ja a r later droeg Amelis (11) van M ijnden, de zoon van Wouter, zijn pas gebouwd huis aan de graaf op, zo blijkt uit een oorkonde in het Grafelijk archief van H olland.5 R enaud verwees hier­ m ee het verhaal over een mogelijke stichtings­ jaar 1227 naar h et rijk d er fabelen. H et kasteel stond er dus pas rond h et m idden van de veer­ tiende eeuw en een eeuw later was het alweer d o o r oorlog verwoest. Dit blijkt uit een brief uit de vijftiende eeuw van Amelis (IV) van M ijnden, die zich inm iddels ook h ee r van h et nabijgelegen K ronenburg m ocht noem en. Hij schreef namelijk: zoe is ’t dat 't vornjoemde] huys deur oeloch ende anders vergaen ende vervallen is.1’

TVE 15e jrg. 1997

....

D e R uïne van M ijnden Een aardige plattegrond van het tot ruïne ver­ vallen kasteel is te vinden op een kaart uit liet begin van de achttiende eeuw.7 Plannen voor w ederopbouw zijn er, voorzover wij weten, niet geweest. Volgens de schrijver van de His tonische aanteekeningen: heeft men voor gehail deez ’ puijnhoopen te ontdekken [blootleggen] en te

jj

graaven in derselver fondamente, om oudhee.de en de nette grondslag, die niet, noch ook den opstal be­ kend is (ons weetens), te ontdekken. Welke archeo­

SS

&

loog of oudheidkundige dit plan koesterde staat niet vermeld. H et ging ook niet door. De belangstelling om opgravingen te verrichten bij de ruïne ontbrak door d ’w ijnig liefde ter ken­ nis der vaderlandse oudhijdd

Geen enkele afbeelding van het kasteel is ons bekend. We zullen het m oeten doen met de kale berg op een achttiende-eeuw se gravu­ re uit L udolf Smids’ Schatkamer der Nederlands sche Outheden. De tekst daarbij luidt: Ten Noor­ den van den Drecht, niet verre van de M ijnder Sluis, door welke alle vaartuigen van de Loosdrechten naar de Vecht moeten, is ten oosten deezer rivier, een ruig begroeide puinheuvel, die, gelijk men noch eenigszins kan ontdekken, met graften omvangen is geweest. Deeze is het eenig overblijfsel van het Huis te Mijnden, dat vrij groot schijnt geweest te zijn en volgens de gedaante der steenen, die men hier weleer vond, doch merkelijk verminderen en verdwijnen, een hooge oudheid moet gehad hebben.' In 1795 vinden we in de Stad- en Dorpsbeschrijver van

Lieve van O llefen ditzelfde verhaal terug, al­ leen de laatste zin is veranderd in het verm oe­ den dat het kasteel eene hooge rondheid m oet gehad hebben.- Een schrijffout? Gezien de plattegrond van de fundam enten wél. Gezien de bestaande gravure niet. Men zou op deze puinheuvel een groot rond kasteel kunnen denken. Van d er Aa kan daardoor ook misleid zijn. Hij verm eldt in het m idden van de vorige eeuw daarover in zijn aardrijkskundig woor­ denboek: A an de ruige heuvel kan men zien, dat het door grachten omgeven is geweest. Het gebouw schijnt vrij groot geweest te zijn en moet, volgens het maaksel der stenen, welke men er weleer vond, een ronde gedaante gehad hebben.9

De laatste resten van de m et gras en ruigt begroeide p u inhopen w erden omstreeks 18(i() geheel m et de grond gelijk gemaakt. De grote kloosterm oppen, waaruit de fundam enten be-

■sT

•! -'lm .

vA

w

;>

Afb. 2. Plattegrond ruïne kasteel M ijnden op de Nieuwe Koert van Tom en, door Van Bloemswaerdt.

stonden, w erden afgevoerd en hier en daar weer als bouwmateriaal gebruikt. H et enige wat overblcel was een vage afdruk in h et kind­ schap, waar ooit de grachten hebben gelegen. Van het H uis te Mijnden was niets m eer zicht­ baar. M om enteel rest ons alleen nog een na­ bijgelegen woonhuis, in de achttiende eeuw gebouwd d o o r een A m sterdam se familie, m et daarop de naam: Van ouds de Ridderhofstad Mijnden. De Rijksdienst voor O udheidkundig B odem onderzoek te A m ersfoort heeft in ver­ hand met het aanleggen van h et recreatiege­ bied M ijnden in d e ja re n 1964,"65 een o n d er­ zoek verricht n aar de overblijfselen van h et verdw enen kasteel. Er w erden resten van een brug aangetroffen, rijen paaltjes van een be­ schoeiing, die de begrenzing van de gracht aangaven, resten van een broodoven en een stuk bestrating. Uit g rondboringen was een plattegrond sam en te stellen. Men kwam tot de conclusie dat het kasteel geen rond, m aar een rechthoekig gebouw is geweest. H et fun­ dam ent had de afm etingen van 25,5 bij 16,5 meter. H et gevonden aardew erk (steengoed) dateerde uit h et m idden van de veertiende

TVE 1v jrg. 1997

71

B S ld

ü

» h m

:

■ÊÉtc***.-* - * • -----"

M^v- - -r r

S»i b « P «

'T.

^

HlBSliP

*

De R U Ï N E v a n het H I J I S t e M Y I f D E N

ü lll!l111IIH

v an vooren ,tle ft in k er iVtie naar de "Vecht gekeerd

Ajb. 3. Gravure naar tekening van Rochman uit Ludolf Smids’Schatkamer der Nederlandsche Oudheden, ca 1640.

eeuw e n u it la tere p e rio d e n . R en au d , d ie h e t o n d e rz o e k leid d e, steld e te n slo tte d a t h e t h uis eigenlijk m a a r e en g o e d e h o n d e rd ja a r h e e ft b estaan e n d a t d e eerste h e re n van M ijn d en d u s w itto p h e t kasteel h e b b e n g ew o o n d ."’

De M ijnder m olen In M ijnden h e e ft h eel la n g ee n w a te rm o le n ge­ staan aa n d e w eterin g d ie ten o o sten van N ieuw ersluis in d e V echt u itm o n d d e , sc h u in te g e n ­ over h e t h u is Ouder Hoek. D e ee rste b e ric h te n sp re k e n over h e t ja a r 1420." U it e e n ak te van 1544 blijkt, d a t A n to n iu s van A m stel van M ijn­ d e n alle in g e z e te n e n o p d ro e g te z o rg e n v o o r h e t o n d e rh o u d van d e to e n alw eer v ern ieu w d e m o le n om h e m te h o u d e n gaande, malende, zeilgansch ende watergansch. D at alles o p k o sten van d e b ew o n ers.12H e t zal deze b ew o n ers veel k o p ­ zo rg en gegeven h e b b e n d e w a te rm o le n g a a n ­ d e te h o u d e n . U it e en lijst van belastinge van dyc72

kaegien u it 1557 w o rd t du id elijk , d a t d e m o len to e n te rtijd volledig verw oest was deur ongheval ende. storm van winde lestleden. En d a t m e n ver­ zo c h t d e wint watermoelen weder te doen rechten dien alsdoen in t geheel gedestrueert es. De in w o n ers van M ijn d en v erk laard en : dat wy ons voorsz land niet en hebben mogen gebruke ofte genot daer van te crigen sonder daer op te doen stellen enen nywen windt, watermolen om dat water u u t onsen landen te meden. Zij v e rk laa rd e n v erder, k e n n e lijk om d e h o g e h e re n te o v ertu ig en dat ze n ie t veel b e­ lasting k o n d e n o p b re n g e n , d a t wy gemeen buerliede.n die muelen mit mencanderen becostigt totprofyt des landts, ende (...) wel gecast heeft vierdenhalf houderI g l.'' In 1570 w erd e r e e n re g le m e n t o p g esteld w aarin o n d e r a n d e re b ep a a ld was d a t d e m o ­ le n a a r altijd aanw ezig m o est zijn b in n e n v eer­ tig ro e d e n van d e m o le n a n d e rs w erd hij g e­ straft m et zes stuivers b o ete. C o rn elis A nssem was to e n d e m o len aar. Hij k ree g e e n ja a rlo o n van n e g e n g u ld e n e n 7,5 stuiver. D at kwam

TVE 15e jrg. 1997

n e e r o p 2,5 c e n t p e r dag! E en b o e te van /es stuivers /.ou d u s e en zware straf vo o r h em ge­ weest zijn.14 V erd er b e p a a ld e d e a m b ac h ts­ heer, d a t de inw oners van M ijn d en d e m o len w eer m o e sten laten m ak en als d ie d o o r w ind, o n w eer o f a n d e r gew eld d e fe k t raakte. D at ari­ der geweld’ \ie \ v o o r in 1577, to e n d o o r een zware storm d e m o len geheel nederviel ende gedestrueert w eid. H e t m eeste h o u tw erk w erd d o o r Spaanse (W aalse) so ld aten , die verblijf h ie ld e n o p K ro n e n b u rg , o p g e h a a ld om ervan te stoken. H et ijzerw erk w erd d o o r h e n te gel­ d e gem aakt. In m ei 1577 w erd h e t ov ersch o t van de m o le n p u bliekelijk v e rk o ch t.12 N ie tte m in was b e m a lin g van d e p o ld e r M ijnden zeer noodzakelijk, d u s w erd weel­ e en nieuw e m o le n gebouw d. O o k d e /e is in la­ te r ja re n n o g vele m alen d o o r gew eld b esch a­ digd. D at blijkt o.a. u it e e n a rch iefstu k van 1712, w aarin w o rd t g eschrev en over d e nieuwe m o le n te M ijn d e n .15 L atere resta u ra tie s en re­ p araties w erd en d e e n e k e er g e g u n d aan de L o en en se tim m erm an •'m o len m ak er L o u re n s K rook, d e a n d e re k e e r aan m o le n m a k e r H. G riffioen u it B reukelen. O m streek s 1926 w erd h e t w erk van d e m o len o v e rg e n o m e n d o o r e e n m ach in eg em aal. De m o le n zelf w erd van zijn kap o n td a a n en d e overgebleven ro m p w erd in 1971 gesloopt.

De bevolking Van de o o rsp ro n k elijk aan d e V echtdijk wo­ n e n d e bew oners zal h et g ro o tste g e d ee lte m e t d e o n tg in n in g zijn m ee g e tro k k e n o m zich blijvend te vestigen op de p lek w aar we n u de k e rn van O u d -L o o sd rech t v in d en . A lleen zij d ie in M ijnden ee n b esta a n k o n d e n v in d en bleven d a a r w on en. Zij g e n o te n d e b e sc h e r­ m ing van de a m b a c h tsh e e r o p h e t n ab ijg ele­ g en kasteel m a a r w aren tevens afh an k elijk van h em . Zo w aren ze b ijvo orb eeld v erp lich t jaar­ lijks de g rach t o m h e t kasteel sc h o o n te m a­ ken. We w eten vrijwel niets van d ie b ew o n ers af. In ie d e r geval h e b b e n zij m e e r d a n latere ge­ n eraties h e t la n d sch ap b ep a a ld , d e p laats van d e m o le n en d e sluis, de ligging van w egen en sloten. W a n n e e r we m e e r over h u n b ezig h e­ d e n te w eten w illen k o m e n d e n k e n we in d e eerste plaats aan de m o le n a a r en de sluiswach-

A/h. 4. Tekening F. Roodschild-Koning van de platte­ grond van het Huis te Mijnden.

ter. O ver h e t o n tsta a n van de M ijn d en se sluis is niets b e k en d . In e e n a rch iefstu k u it 1432 k u n n e n we lezen d a t b u rg e rs van H a a rlem en A lkm aar to este m m in g k re g e n o m aan deze sluis tu r f te h a le n .16 W aar h a n d e l in tu r f was en e e n sluis k o n tol geh ev en w o rd e n en w oon­ d e n en w erk ten m e n se n . Zo g ro e id e deze ge­ m e e n sch a p in h e t m id d e n van d e vijftiende eeuw u it to t zestien haardsteden’ (w o n in g en ). D eze gegevens zijn te v in d e n in de Enqueste ende Informatie van 1494 e n d ie van 1514.17 D it w aren o n d e rz o e k e n o p last van d e overheid van H o lla n d om in z ich t te krijgen in d e fin a n ­ ciële to e sta n d van d e p laatsen vanw ege h erzie­ n in g van d e b elastin g en . In 1494 lieten d e com m issarissen e e n g e d e ­ p u te e rd e uit M ijn d en vo o r zich v erschijnen: d e 61-jarige J a n Eggertsz. Deze m o est o n d e r e d e v erk laren h o e d e to e sta n d van d e b u u rt­ sch ap M ijn d en was. Jan Eggertsz v erte ld e d at te n tijde van h et ov erlijd en van H e rto g Karei (1477) ei' zestien h a a rd s te d e n in M ijn d en wa­ re n , d o c h n u (1494) n o g slechts tien. De b e ­ w oners h ie ld e n zich bezig m e t een weynich koeyen en h e t v erb o u w en van h e n n e p in d e n abij­ h e id van h u n h u izen , z o n d e r hoogere o f beter nennge te hebben. O ver d e alg e m e n e w elstand den staet van heuren faculteyt int generael- v ertel­ d e hij, d at ze in 1477 h a d d e n : 5 0 kerven; te we­ ten, die rijck was twee kouyen met een huysken hadde een kerff ende zoe voort, m a a r d a t ze in 1494 n o g m a a r vijfentw intig k erven h a d d e n . (Ker­ ven w aren een a a n d u id in g v o o r d e om slag van d e b elasting. Ie m a n d d ie vijf k o eien h a d was g o e d v o o r é é n k e rf o p d e ‘k e rfsto k ’ van h e t g ezam en lijk e v e rm o g e n ). D at zij zo a c h te ru it g e b o e rd h a d d e n kwam d o o r d e U tre ch tse en

TVE 15e jrg. 1997

73

!«>'«,

\ c 'M y k i d t t t

vis- en vogelvangst, m et wat landbouw en mit de grave (de veenderij). Er waren geen geesteliche luyden, die aldaer lant gebruycken. De reden was dat ’limit te snoode es. Het zal hun m oeite hebben gekost om de belastingen op te b ren ­ gen. Die voor o n d erh o u d van dijken en slui­ zen werd d o o r hen opgebracht sam en m et de bewoners van Tekkop aan de an d ere kant van de Vecht m aar de sam enw erking werd d o o r de M ijndense bevolking niet op prijs gesteld waarop die van Mijnen begeren van Teecoop geseheyden te wesen.

‘Schamele Luiden’ Afb. 5. Detail met ruïne en M ijnder molen op de Nieuwe Kaart van Loenen van J. Covens en C. Mortier, 1734.

G elderse oorlogen en de krijgs- en strooptochten van U trecht, M ontfoort en W oerden, d o o r wie ze verbrandt ende geschat zijn geweest. O ok de Hoekse en Kabeljauwse twisten gin­ gen niet ongem erkt aan M ijnden voorbij. H et g erecht M ijnden werd sam en m et dat van L oosdrecht in 1481 gebrandschat voor 2047 pond. Dit was bijzonder zwaar als we h et ver­ gelijken m et Hilversum (994 po n d ), Nigtevecht (877 pond) en Breukelen (513 p o n d )." Tijdens de Informatie van 1514 w erden ge­ ho o rd Eewout Clem enszoon, schout, 41 jaar, Gijsbrecht Jacopszoon, 54 jaar, Jan I luberts­ zoon, 53 jaar, Pieter Huygenzoon, 49 jaar, Gijs­ b recht Dircxzoon, 44 jaar, Claes Meliszoon, 40 jaar, fan Anssenzoon, 32 jaar, en Willem Janszoon, 28 jaar, alle buyrluyden’ (ingezetenen) te M ijnden. Zij vertelden dat voorheen d o o r de rijksten de tiende penning werd betaald, m aar omme dat de rijcke wech zijn gevaeren, zoe moet de rijcxste, die gebleven es, nu geven den 5' penninck an de om m eslagen. Er waren nog steeds tien haardsteden, waarvan er één bew oond werd d o o r een arm e zieke man. In de andere hui­ zen w oonden 23 com m unicanten (de kinde­ ren, die nog niet ter com m unie gingen, dus niet m eegerekend). In feite waren de bew oners dus nog arm er dan in 1494. Van de 350 m orgen land in Mijn­ den gebruikten ze e r 254. Slechts 13,5 m or­ gen waren eigendom van de bewoners. Ze voorzagen in hu n levensonderhoud m et de 74

Lezen we in de hierboven beschreven Informa­ tie van 1514 de nam en van acht inwoners van ’tdorp Mynden onder Loenen, in een lijst van ruim veertig jaar later w orden ze (waarschijn­ lijk) allemaal genoem d. Toen, in de ja re n jaar 1557-1558, werd op last van de Staten van Hol­ land een lijst opgem aakt ten behoeve van de inning van het m orgen- en huisgeld, een be­ lasting op de in gebruik zijnde grond (per m orgen) en over h et huisbezit.18 Daarin wor­ den genoem d: Lueger fan Hubertsz, G errit Dircksz, Dirck Jansz, H ubert Cornelisz, Claes Jans/, Ansem Willemsz (*), P eter Willemsz (*), Dirckgen Willem Ansems Wed', Cornelis Willemsz (*), W illem Ghysbertsz, W iggen G herritsz (*), Lueger Willem Ansems/ (*), Claes Ghysbertsz (*) en Dirck Ghysbertsz ghebroeders, Cornelis Simonsz, G rietgen Ghysbert Dircksz (*), Dirck Cornelisz Bon, Vrerick Hor­ m ens/ (*) en Heyndrick Claesz. De met een asterisk (*) gem erkte personen h ad d en een eigen huis. Vt erick H erm ensz kreeg een apar­ te aantekening. Zijn huis was staende opler Vech­ ten op een aengewonne stuxken uterlants', het stond dus op een stukje voorland aan de Vechtzijde. We tellen in totaal achttien m anspersonen, achttien Ghebtinren van M ijnden. De grond die d o o r hen geh u u rd werd was eigendom van verschillende personen en instellingen. We le­ zen niet alleen de nam en van rijke edelen zo­ als de jonkvrouwe van N yenrode en de am ­ bachtsheer A nthonis van Amstel van Mynden, m aar ook die van verschillende burgers, o.a. te N aarden en U trecht. H et grootste gedeelte was in eigendom bij kerkelijke instellingen zo-

TVE 15ejrg. 1997

Afb. 6. Watermolen te M ijnden.

L

W ÏB É 1 als de Wicarius Sinte Peelers tUtrecht, de vicarij Sinte Sebastiaens altaar tot Poenen, Sint Lysbeth Gasthuys, Sint Gheertruwen kerck binnen Utrecht, vand Domkerck tUtrecht, van Onsen Vrouwe altaar tot Vrelant, van ’t clooster genaemt Sonnenberch, van ’l Capittel binnen Vuytrecht, van het Baghyn hof binnen Utrecht, van die kerck tot I wonen, etc. H et was nauw elijks de m o eite w aard o m vo o r d eze kleine g e m e e n sc h a p e e n a p a rte sc h o u t en secretaris aan te stellen , alhoew el d e am ­ b a c h ts h e e r h et re c h t h a d d eze te b e n o e m e n . D aaro m b e p a a ld e hij d at d e sc h o u t en d e se­ cretaris van d e heid e L o o sd re c h te n o o k m o es­ ten d ie n e n in M ijnden. D e sch o u t w erd bij hel re c h ts p re k e n g eassisteerd d o o r M ijn d en se sc h e p e n e n . Terwijl een sc h e p e n b a n k vaak tot zeven le d e n telde, w aren e r i n M ijn d en slechts d rie. U it d e M ijndense bew o n ers w erden ja a r ­ lijks d rie h e e m ra d e n gek o zen d ie g e m ac h tig d w aren d e dijken e n w aterg a n g e n te schouw en. D eze d rie w erd en tevens b e ë d ig d als sch ep en . Deze d u b b elfu n cties k a d d e n sinds 1567 d e g o e d k e u rin g van h e t H o f van H o llan d . De re ­ d e n ervan lag in h e t lage inw onertal: e r w aren n o g m a a r elf volwassen m a n n e n w a a ro n d e r vier b ro ers. E én van die e lf was o o k b u u rm e e s­ ter. E en volledige sc h e p e n b a n k v o n d d e am ­ b a c h ts h e e r in M ijnden m a a r overbodig. H et w aren ten slo tte m a a r schamel Luiden, die dage­ lijks hun, brood moesten gaan winnen, en derhalven op de Rechtdagen niet konden passen.' M ijnden h e e ft in 1573 veel g e le d e n van krijgsvolk d at tijdens d e tach tig jarig e o o rlo g langs d e V echt trok. De V ech td ijk en w erd en

* ^:v .

stre n g bew aakt d o o r tro e p e n van D on F rederik. De S p an jaa rd e n bij H aarlem w e rd e n n a­ m elijk langs d e V echt van m u n itie en e te n voorzien. T oen d e G eu zen uit G o rk u m tra c h t­ ten zich van d e V echt m e e ste r te m a k e n om h a a r a f te d a m m e n w erd h e n d a t d o o r S p aan ­ se ru ite rs u it U tre c h t b e le t.19 G een w o n d e r d at e r van d e h u iz e n w einig overbleef. W ag en aar sc h re e f d at in d e o u d ste v erp o n d in g slijsten m e ld in g w erd g em a a k t van slechts d rie h u izen te M ijn d en . De lijsten van 1494 e n 1514 w aren h e m k e n n elijk o n b e k e n d ; hij b e d o e ld e w aar­ schijnlijk d e lijsten u it h e tj a a r 16327"

Wederopbouw De weg d o o r M ijn d en was lan g e tijd n ie t m e e r d a n e e n k arresp o o r. In 1600 w erd e en ja a g p a d ( h e t Sandt-padt) a a n g e le g d . D a t lie p van U tre c h t to t N ieuw ersluis aan d e o o stzijde van d e V echt. In 1628 w erd h e t d o o rg e tro k k e n to t a a n d e H in d e rd a m . D o o r v o o rb ijtrek k e n d e tro e p e n w erd h e t zo d an ig b esch ad ig d d a t in 1638 w erd g e sp ro k e n over d e a a n le g van een nieuw e weg aldaar.21 M et onze m o d e rn e o p ­ v attin g en zijn we d a n g e n e ig d te d e n k e n aan het b e stra te n m e t k lin kers e r was e c h te r h o o g ­ uit sp rak e van d a t h e t p ad van ee n nieuw e zand- o f kleilaag w erd voorzien. De gew one rijw eg van A m sterd am n a a r U tre c h t liep aan d e w estkant van d e V echt. D eze Herenwagenweg was e e n kleiweg. G e d u re n d e d e z o m e r ver­ koos m e n de kleiweg m a a r bij n a t w eer en in d e w in te r was h e t z a n d p a d b e te r b e g a an b a ar.19

TVE 15e jrg. 1997

75

fri'IDc-rl. [A^Oc ■'-'(Vw w /

4

i rn, w t-C tU ^ r i^ j

(P dh.

<-~'3*- A & & { » .• . —

/« ff* * 1' « » ^ 2 -* T > w e» / c , . ^

*Xa CsrtêZ^r. L’U-v*njJ p j^ n1

t}Yl. iu P Z ts^ , a* A.14

S t& A Z C i> l~ \4 * r—>

a ^ w

. 'S t

- r f i .........

svlj-t-r .

T

!zu

p>

f L ( J b lc k ii

IS £

*jA. c£.+- a l ihrac-*s i* in 5 * ï , i n w S ^ j ^ a

(.Vi eiekv*.

U-cV-vV

n -co -irC t^

, 1n m ^q t~ y

\*J7*&>*^ê

C e ^a S ro

{'•*■^1^

u ,

cL e^^i

h it

s*4.!A.ht-< r~i>^ < ^ ' ~

J & £ t~ r

rzi fa ■LIt i cLc .

^cjc-Tkrra, ^rp#,t #y."X »,

_y.:

Ajh. 7. Tekening kauri van de sluis te Mijnden en omgeving, ca 1700.

In de zeventiende eeuw - de ‘G ouden eeuw ’ - kwam er verandering in de bewoning van M ijnden. Steeds m eer rijke kooplui had­ den de Vechtstreek uitgekozen om aan de b oorden van de rivier te kunnen wonen. Zo werd rond 1630 bij de schutsluis van de Weer, de scheiding van de provincies H olland en U trecht, ’t Huys te Weereslein gebouwd.-2 Dit buiten werd in 1 6 7 2 /’73 volledig verwoest en pas rond 1700 herbouw d. H et lag op een bui­ tengew oon strategisch punt. Vanuit h et huis was de Vecht in beide richtingen ruim drie ki­ lom eter te overzien. H et kwam in de belang­ stelling toen in 1760 achter het huis een zware n atuurstenen doodskist werd ontdekt, waarin behalve resten van been d eren ook delen van een m ijter en een bisschopsstaf w erden aange­ troffen. Met enige zekerheid kon w orden vast­ gesteld dat deze kist uit h et m idden van de 76

twaalfde eeuw stamde. H ieruit blijkt hoe oud de bew oning in M ijnden was. Een eeuw later vinden we m eerdere buitens aan de M ijndense kant: Dover Slicht, Lixboa (een fraai buiten, in 1730 gebouwd d o o r Ja­ cob Balde). Angola (later genaam d Gelder Rust en bew oond d o o r de excentrieke G ustaaf Adolf Pechlin), Veenvegt, Sluis-Nae (in de ze­ ventiende eeuw een zeer groot buiten, later Hunthum genaam d, n aar de eigenaar P. Hunthum . H et is ro n d 1850 afgebroken.) en Schans Sight. Al deze ‘L ustplaatsen’ lagen in het ge­ bied tussen de Weersluis en Nieuwersluis. Ook was er een groep huisjes, De Warme Hand, ge­ bouwd in de tijd dat er langs de Vecht gejaagd werd en waar de jagers, die m et h u n paarden de trekschuiten verplaatsten, konden uitrus­ ten en zich verwarmen.

TVE 15e jrg. 1997

# 4; 3E t

« i b f ;. d w .'4 .' mm ?1 L

mm ?11PI

lilS ill

P W

p-im ,p

ipi® mmn

ÜPI

5$ï'

IM t. Afb. <S’. Litho huis Weerestein doorP.J. Lutgers, 1836.

N ieuw ersluis T ussen d e d o rp e n B reu k e le n en T o e n e n b e­ sto n d o p d e w estelijke oever van d e V echt een k leine g e m ee n sch ap . Al v ó ó r 1400 w erd e r ge­ sp ro k en van de Nieuwe sluis lot Loenen in den Ge­ slichte van Utrecht. De sluis d ie n d e om h et zoe­ te V echtw ater a f te sc h u tte n van h et b rakke w ater u it d e A ngstel. Deze b u u rtsc h a p , N ieu ­ w ersluis, w erd in h e t ra m p ja a r 1 6 7 2 /’73 b ezet d o o r k o lo n el Stokijne (ook wel: S to k h eijm ). Hij v ersterkte d it p u n t in o p d ra c h t van stad ­ h o u d e r W illem III d o o r d a a r m e t b e h u lp van 1600 so ld aten e n 1000 b o e re n e e n sch an s o p te w erp en , die van g e sch u t w erd voorzien. Deze v ersterk in g en en sch an se n lagen aan de o o stk a n t van de V echt. De b ru g , te r vervan­ ging van h e t w agenveer, w erd g ebouw d in 1700. Zowel A m sterdam als U tre c h t d ro e g e n bij in de kosten.-' Na h e t v ertrek d e r F ran sen w erd en d e ver­ sterk in g e n afg eb ro k en , m a a r in 1744 is e r e e n nieuw e sch ans gebouw d. D eze b ev o n d zich o o k o p d e M ijndense kant. D aar o n ts to n d b e­ w oning o p d e plaats w aar in 1877 d o o r k il­

n in g W illem III d e z.g. Pupillenschool w erd ge­ vestigd. Deze sch o o l h e e ft van 1877 to t 1896 b esta a n en veel jo n g en s voo r h e t in fan teriek a d e r o p g eleid .

H et R echthuis H et re c h th u is van M ijn d en lag aan d e M ijn d er sluis. H et was tevens h e rb e rg . S c h e p e n P ieter H o g ev een v o erd e d a a r in 1737 d e scepter, hij was d e hospis.24 S cho ut, secretaris e n sc h ep e ­ n e n - d ie san ten d e re c h tb a n k v o rm d e n k o n d e n zich te r p lekke v o o rzien van sp raak ­ water. Dit was g ee n b ijz o n d e rh eid . H e rb e rg e n en re c h th u iz e n g in g e n vaak sam en . D at was n ie t h e t geval in L o o sd re c h t. D aar m o e ste n d e ‘E del A c h tb a re n ’ d e w eg o v erstek en o m in De Hollandsche Tuin h u n do rst te lessen. Behalve dit re c h th u is w aren e r te M ijn d en g ee n a n d e ­ re ‘w e re ld se ’ g eb ou w en . E r was g e e n school, g e e n kerk, g een w eeshuis. M en m o est d a a r­ voor n a a r L o e n e n , w aartoe d e b evolking o o k k erkelijk b e h o o rd e . D it g af wel d e n o d ig e ver­ p lic h tin g e n , w ant to e n o m streek s 1715 de

TVE 1be.jrg. 1997

77

Pruisen te Mijnden

Gemeente Loosdrecht. Wijk A No. 99 en 30. BULAGE VI.

L a a g s t e v e r d ie p in g .

Hoogte in verhouding tot een persoon, lang M. 1.74.

Afb. 9. Tekening van een man in huisje le Mijnden uit het Rapport over de woningonderzoek, 1903.

k e rk to re n van L o e n e n d o o r d e bliksem w erd g etro ffen , m o esten o o k d e in g e z e te n e n van M ijnden h u n steen tje b ijd ra g e n aan h e t h e r­ stel d aarv an .25 D eze lasten kw am en b o v en o p h u n v erp lich tin g en ten a a n z ien van d e bek o s­ tiging van h erstelw erk z a a m h e d en aan d e sluis en d e b ru g over de uitw aterin g . V erp lich te b e ta lin g e n d ie zwaar o p d e b ew o n ers d ru k te n . Veel b u u rs p ra k e n zijn e r g e h o u d e n o m d e a m b a c h tsh e e r te bew egen d e k o sten d aarvan o p zich te n e m e n w egens h e t gevaar van d o o r­ b raak e n in u n d a tie van L oosdrecht.® D at ge­ vaar w erd w erkelijkheid in 1747 bij d e d o o r­ b raak van d e Lekdijk. O m M ijn d en te b e­ sc h e rm e n m o est e r ee n k ad e a a n g ele g d w or­ d e n teg en deze o v erstro m in g .27 B elastinginners, d e gaarders, h ie ld e n g o ed zich t o p d e fin an ciële h a n d e l en w an d el van de bevolking. T oen in 1732 d e w o n in g en ge­ teld w aren b leek d a t er, van d e tw intig w o n in ­ g en d ie o p d a t m o m e n t te M ijn d en sto n d e n , vier b ew o o n d w erd en d o o r p e rs o n e n die een b e h o o rlijk v e rm o g e n h a d d e n . D at w aren: D irk B ru y n en b u rg , re n te n ie r; A b ra h a m H a­ g e n d o o rn , bouw m an; G ijsb ert van G ogh, koeh o u d e r, e n M eijer A artse M eijers, k o e h o u d er. Zij w erd en d a n o o k in d e h o o g ste b elastin g ­ schaal in g e d e e ld .28

78

Na d e strijd teg e n S p a n ja a rd e n e n F ran sen volgde in 1787 e e n b u rg e ro o rlo g , waarbij p rin sg e z in d e n e n p a trio tte n e lk a a r h e t leven m oeilijk m aak ten . D e S taten van H o lla n d b e­ sloten to t h e t in staat van v e rd e d ig in g b re n ­ g en van d e U tre c h tse linie. D eze liep van G orkum , via V ian en e n Vreeswijk, n a a r U tre c h t en langs d e V echt n a a r d e Z uiderzee. H e t patriotse le g e r v ersch an ste zich te N ieuw ersluis. De P ru isen vielen m et d rie divisies o p 13 se p te m ­ b e r 1787 o n s la n d b in n e n . Via A m ersfo o rt w e rd en h e t fo rt H in d e rd a m e n d e sch an s bij U itc rm e e r in g e n o m e n . Zij p ro b e e r d e n ook via L o o sd re c h t e n T ie n h o v e n n a a r N ieuw er­ sluis te k o m e n m a a r v o n d e n d e M ijndense p o ld e r g e ïn u n d e e rd . T oen p ro b e e rd e n zij via O u d -L o o sd re ch t d e schans bij N ieuw ersluis te b e re ik e n . De p a trio tte n , d ie n a a st d e schans o o k d e M ijn d en se sluis h a d d e n b e z e t en d e b ru g h a d d e n afg e b ro k e n , h a d d e n deze p o st v erlaten e n zich o p d e schans te ru g g e tro k k e n m e t a c h te rla tin g van d rie k a n o n n e n . Von K alk reu th , d ie h e t c o m m a n d o v o e rd e over de P ru isen , h a d in m id d e ls van e e n aan ta l d e ser­ teu rs g e h o o rd d a t d e sch an s v o o rn am elijk b e­ zet w erd g e h o u d e n d o o r g e h u u rd e tro e p e n en b u rg ers, d ie bij aan v an g van e e n gevecht d e w apens wel z o u d e n n e e rleg g e n . Hij zond e e n officier m et tro m p e tte r n a a r h et fo rt m e t d e m e d e d e lin g aan d e c o m m a n d a n t zich over te geven. V oldeed d eze d a a ra a n , d a n z o u d en d e tro e p e n vrij m o g e n v ertre k k e n . De co m ­ m a n d a n t w eig erd e h ie ro p in te gaan, m a a r d o o r d e o m sin g e lin g van h e t fo rt b le e k e r e e n gro o t g e b re k aan lev en sm id d elen te o n tstaan . H ie rd o o r m o est hij hij o p 21 sep tem b er, to e n hij n o g m aals g e so m m ee rd w erd zich over te geven, to ch v o ld o e n a a n die eis. De p a trio tte n tro k k en m e t m ilitaire e e r u it h e t fort. M et twee k a n o n n e n , w apens e n vaandels vo o ro p , v e rtro k k e n zij n a a r e e n b u ite n p laa ts in d e o m ­ geving w aar zij d e w apens n e e rle g d e n e n w aar v a n d a a n als k rijg sg ev an g e n en w e rd en overge­ b ra c h t n a a r U trec h t. De P ru isen - 260 solda­ te n - k o n d e n o p deze m a n ie r 761 m a n u it de sch an s gev an g en n e m e n . De o o rlo g sb u it b e­ sto n d u it vijftig k a n o n n e n , e en aantal Coeh o o rn m o rd e re n , gew eren , m u n itie, vaandels, en zo v oo rt. Een p rin sg e z in d e c o m m a n d a n t, lu ite n a n t-k o lo n el De H arto g , w erd d e nieuw e

TVE 15e jrg. 1997

■

iSÉiaBS

■

n

g

:

«

s m

safsp-Si BSK»

mBiÊ L1 P ,_1;.JS É

SM*

iSilES

PSA-

x ia

sas- ■ S & s

r a

S ^ S i^ h a

Afb. 10. Gewassen tekening Mijnderse sluis door L.I’. Serrurier, 1729. toezichthouder op het fort. O ranjevlaggen konden weer van de torens w ap p e re n .'' De Pruisen, eerst bondgenoten, bleken een plaag voor de omgeving. Zij bleven acht jaar h eer en m eester in Nieuwersluis.

A rm oe troef! In 1795 werd de schans door Daendels, na­ mens de Bataafse republiek, weer in bezit ge­ nom en. In Loosdrecht nam schout Blanke de leiding om Loosdrecht te verlossen van de ti­ rannie van Oranje. O ok in M ijnden werd het bestuur vernieuwd. In die tijd (1798) woon­ den er negentig m ensen in Mijnden, groten­ deels arm e boeren of arbeiders. Dit is vele jaren zo gebleven. De arm oede blijkt ook uit de adm inistratie van Steun aan armen, in het leven geroepen d o o r een testam entaire bepaling van mevrouw Elias o n d er andere ten behoeve van de arm en te M ijnden.3" In 181(1 verloor M ijnden zijn zelfstandig­ heid. Samen m et Muijeveld, Oud-Over en Oud- en Nieuw-Loosdrecht werd het één ge­ m eente: Loosdrecht. M ijnden werd ingedeeld als Wijk A van de gem eente Loosdrecht. H et aantal inwoners bleef stijgen. In 1870 waren dat er 198 en twintig jaar later 529! Dit had te­ maken m et de w erkgelegenheid in de glasfa­ briek te Oud-( )ver en m et de leerlingen van de

al eerd er genoem de Pupillenschool. H et is dus een vertekend beeld. Nog steeds was e r bittere arm oede. Vanwege de in 1901 in werking ge­ treden Woningwet bracht de commissie van w oningonderzoek in 1903 een bezoek aan M ijnden om de daar heersende slechte woon­ om standigheden in ogenschouw te nem en. H et grootste deel van de 206 zielen werd door hen gekwalificeerd als arme lieden. F.r was in al die jaren dus niet veel veranderd. Men telde veertig w oningen waarvan er drieëntw intig van ho u t waren. Dat hield verband m et de ligging binnen de verboden kring van h et fort N ieu­ wersluis. O p veel van die w oningen stond h et m erkteken {01080) wat betekende d at deze in oorlogstijd m oesten w orden afgebroken. De commissie constateerde dat, d o o rd at de Vecht m eerdere m alen per ja a r buiten zijn oevers trad en de w oningen dan onderliepen, de houten beerputdeksels om hoog kwamen en de in h o u d daarvan zich overal verspreid­ de. Aangezien het ongezuiverde Vechtwater door de bew oners gedronken werd was h et niet verwonderlijk dat er veel m ensen m et typ­ hus w erden besm et en de sterfte hoog was. Veel huizen waren éénkam erw oningen met een lage zoldering. Kr was er zelfs een waar­ van h et plafond op 1,57 m lag bij een o p p er­ vlakte van 20 m l In die woning leefde een ge­ zin: man, v rouw en twee kleine kin d eren .31 Wie waren de m ensen die daar aan het be-

TVE 15ejrg. 1997

79

gin van deze eeuw woonden? Daarvoor heb­ ben we tot onze beschikking een kiezerslijst van de gem eente L oosdrecht uit 1915. “ H ier­ in staan alle kiesgerechtigde m annen m et hun geboortejaar en huisnum m er. In M ijnden wa­ ren op dat m om ent 61 huisnum m ers. Van de inwoners waren er m aar weinig die in Loos­ d rech t geboren waren. De m eesten waren af­ komstig uit Breukelen, L oenen, L oenersloot o f elders. M ijnden was ook weinig ‘Loosd rechts’. D at zal één van de red en en geweest zijn d at h et in 1952 is overgegaan naar de ge­ m eente L oenen. O p 1ja n u ari 1989 werd Mijn­ den echter alweer bij Loosdrecht gevoegd. De beide oude rechtsgebieden zijn thans weer bij elkaar.

N o te n ARA Algemeen Rijks Archief te Den Haag GAA Gemeente Archief Amsterdam SAGV Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek te

HKL RAU

Hilversum Archief van de I listorische Kl ing Loosdrecht Rijks Archief in Utrecht.

1. J. Wagenaar, Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlan­ den, dl. 8, p. 47-53 (Amsterdam, 1750). 2. L. van Ollefen, De Nederlandsche Stad- en Dorpsbeschrijver, deel III ( 1795). 3. W.A. Rijksvrijheer van Spaen, Historie der heren va n Arnstel, va n IJselstein en va n M ijnden, Den Haag, 1807, [>.171, noem t ca. 100 lenen. 4. W. Voogsgeerd, Een akte u it d enjare 1317, waarin Wouter van M ijnden voor zich en zijn nakomelingen trouw belooft aan den G raaf va n H olland, in Niftarlake, jrg. 1917, pp.

23 - 29. 5. J.G.N. Renaud, Varaties op het thema kasteel, bibbliotheek ROB, Amersfoort. 6. ARA, Den Haag, 3e Afdeling, coll. 1902, stuk nr. 30. 7. Nieuxve kaert va n Loenen, getekend door C.C. van Bloemswaerdt en opgedragen aan Jacob Balde, Heer van Loenen en Nieuwersluis. Uitgegeven door J. Co­ vens en C. Mortier te Amsterdam (begin 18' eeuw). 8. Archief kasteel-museum Sypesteyn, C. Cooten van Blomswaard, Historische aanteekeningen, 1737.. 9. A.J. van der Aa, Aardrijkskundig xuoordenboek, (Gorinchem, 1846).

80

10. J.G.N. Renaud, Nieuwbulletin K.N.O.B. 64, 1965, all. 7, р. 82, en J.G.N. Renaud, De Openbare Les, 1966, (Amers­ foort, 1966). 11. S. van der Linde, 1 0 0 0 J a a r dorpsleven aan de Vecht, (Loe­ nen aan de Vecht, 1954). 12. RAU, Archief heerlijkheid Kronenburg, inv. nr. 3. 13. ARA, Den Haag, Archief Staten van Holland 1445-1572, Adm inistratie va n de 10' penning, inv. nr. 701. 14. HKL, W. Voogsgeerd, Geschiedenis v a n Loosdrecht, manu­ script 1928. 15. SAGV, archieven gemeente Loosdrecht, 1592-1945, inv. nr. 51, fol. 351'", d.d. 29.5.1712. 16. RAU, Regesten Kapittel St. Pieter, inv. nr. 2704. 17. R. Fruin, Enqueste ende informacie u p t stuck va n der reductie ende reformatie x>an den schiltaelen, voertyts getaxeert ende geslelt gexueest over de landen va n H olland ende Vriesland. Gedaen in denjaere MCCCGXCIIII, Maatschappij der Neder­ landsche Letterkunde, Leiden, 1876 en Informacie up den staet faculteyt ende gelegentheyt va n de steden ende dorpen va n H ollanl ende Vriesland om daernae te reguleren de nyeuwe schiltaele, gedaen in den jaere MDXTV, Maatschappij der

Nederlandsche Letterkunde, (Leiden, 1866). 18. ARA, Archief Staten van Holland 1445-1572, Adm inistra­ tie va n de 10' penning, inv. nr. 701. 19. Isaac le Long, Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Outheden, (Amsterdam, 1732). 20. ARA, Archief Financiën van Holland, Lyst o f 't Quohier der Verpondinge van alle de Huysen en Landeryen, mitsgaders de verdere onroerende Goederen, van geheel H ollandt en Westxrrieslandt, sedert het redres Generaal van den Jaare 1632, inv.

nrs 463, 466, 467, 586. 21. GAA, PA 76 (De Graeff), Appendices III, nr. 665, missi­ ve van Mr. Ploos van Amstel uit Utrecht gericht aan Symen van der Does te Mijnden d.d. 28.4.1638. 22. E. Munnig Schmidt en A.J.A.M. Lisman, Plaatsen a a n de Vechten deAngstel, (Alphen aan den Rijn, 1985) p.8. 23. Beknopte beschryving der Provincie U TR EC H T, (Utrecht, 1799) 24. RAU, oud rechterlijk archief Loosdrecht, inv. nr. 1201. 25. RAU, Archief Mijnden, inv. nr. 221. 26. HKL, collectie Voogsgeerd, inv. nrs, 69, 254 en 259 27. RAU, Archief Mijnden, inv. nr. 215. 28. ARA, Den Haag, Kohier va n het redres der verpondingen op de huizen va n 1732, Archief Financiën van Holland, inv. nr. 502. 29. E. van Beusekom, De innam e va n het Port Nieuxversluis, in jaarboekje Niftarlake, 1940, p. 1-6. 30. RAU, archief Mijnden, inv. nr. 114, administratie Steun aan armen, 1873-1888. 31. HKL, Rapport over het xvoningonderzoek in de gemeente Loos­ drecht. Uitgebracht door de gezondheidscommissie voor Loenen, с. a. (Utrecht, 1903).

32. HKL, Kiezerslijst met suppletoire lijsten voor de gemeente Loos­ drecht. 1914-1915, 1915-1916, 1916-1917 en 1917-1918.

TVE 15ejrg. 1997

x;

S I M

mr.r,

fHÉÉ

(huie

i& a-* J«#iSa * H B 3BI K * a K a » •. .ja 7/ /W tvui-\tfil\

i^fp: ■ (lx S n j|;.* ;

tes®»* ........... (k&lAtód

- w

r-

'

mm»

wmmm

8^& ag?

w a s i p p ^ j% k ^ ;d j Muidev^Jkl

ev

,y - / i .1 &‘l

JJ r e u

,4® «

4en t d

-ftfilui

raid '"■ïï'é&ët

:iT£È

#r''~

.Irlrtrcat'

r rea r

4.W j '

«^41? L • ^ 'n t / ^ s o h a / i . ■, **$*«4^ec. . -Sa^"

/

■: ■

i> *

rh ' fctixw»nrsevÓk .M *»

f f 'W e .y iS H

'U.. .....: :

v\ p

*:

■ ^ M ll ® *&*&*&,re. 44^^*' &**#*'lijke

t e r

f, L 'f/-'•“# v

|M

M .ïju - to n s d jj tï. *'■ •:

-.v -

1

M

f

Detail Topografische kaart, uitgave 1924.

TVE 15c jrg. 1997

81

P la n n en to t h e t in p o ld e re n van de O ostelijke V echtplassen a.a. Manten Inleiding Als brede kringen in h et verleden hu n zin h adden gekregen, zouden de tegenw oordig bij zo velen populaire Oostelijke Vechtplassen e r nu niet m eer zijn geweest. Daarover wil ik u h et een en an d e r vertellen. Als achtergrondinform atie geef ik u eerst een heel beknopte sam envatting van de voor­ geschiedenis. O orspronkelijk lag er ten oosten van de Vecht een groot, vooral uit veenmos opge­ bouwd m oerasgebied. In de loop van de 12de tot 15de eeuw werd dat natuurgebied in fasen d o o r de m ens om gezet in landbouw grond. Aanvankelijk werd die jonge cultuurgrond hoofdzakelijk b en u t voor akkerbouw. D oor in­ klinken en oxydatie van de bodem en een be­ scheiden turfw inning daalde echter langzaam m aar zeker h e t landoppervlak. D aardoor m oest noodgedw ongen in sterke m ate op vee­ teelt w orden overgegaan. O ok de w eilanden hielden echter geen stand. Geleidelijk ver­ schoof de econom ische betekenis van de g ro n d steeds m eer n aa r de turfw inning. Schuiten die tu rf uit Breukeleveen o f Tienhoven naar de stad U trecht brachten en turfschuiten die uit L oosdrecht naar A msterdam voeren, brachten op h un terugreis vaak stads­ vuil mee, dat als “vulling” en m eststof op de landbouw gronden werd gebracht. (D aardoor vinden we op allerlei plaatsen zoveel oude pijp ekoppen en -stelen.) Toen m en in de 17de-19de eeuw land ten behoeve van de turfw inning tot o n d er de wa­ terspiegel w egbaggerde, w aardoor uiteinde­ lijk de Oostelijke Vechtplassen ontstonden, was het nooit de bedoeling dat die plassen een blijvend elem ent in h et landschap zouden worden. Daarvan getuigen o n d er m eer de consignatiefondsen, die op last van de over­ h eid d o o r de o n tg ro n d ers w erden opge­ bouwd. Deze geldm iddelen, die w erden be­ legd in het G rootboek d er N ationale Schuld, 82

waren bedoeld voor de bekostiging van later in een veenderij noodzakelijk geachte water­ staatswerken, inbegrepen bem aling en droog­ legging. Dat deze fondsen uiteindelijk verre van toereikend zouden blijken te zijn, d o et aan de intentie niet af. In 1790 bepaalden de Staten van U trecht dat voor nieuwe verveningen pas een vergun­ ning gegeven zou w orden nadat er een uitge­ werkt en goedgekeurd plan lag voor de latere bedijking en droogm aking. Men wilde verder blijvend landverlies voorkom en. In 184S werd de plicht tot bedijking ook ingevoerd voor de reeds ingestoken polders die nog voor droog­ legging vatbaar waren. In d it verhaal wil ik n ad er ingaan op de plan n en om uit h et Oostelijk Vechtplassenge­ bied ook m etterdaad agrarisch land terug te winnen. O penluchtrecreatie speelde tot een eindje in de 20ste eeuw geen rol . Spelevaren deed m en op de plassen en trekgaten niet. Baden in de op en lu ch t begon in de 19de eeuw aan de zeekusten en toen vooral om dat h et heil­ zaam heette te zijn voor talloze kwalen, niet zozeer voor ontspanning.

Eerste plan tot het d roogleggen van de L o en d erv een se Plas H et oudste mij bekende plan tot landaanw in­ ning in een van de Oostelijke Vechtplassen da­ teert al uit 1800. In d a tja a r nam en twee inwo­ ners van L oosdrecht het initiatief tot h et droogleggen van de p o ld er L oenderveen. Daaraan voorafgaande zou dan eerst nog een verdere ontvetting van dat gebied m oeten plaatsvinden. Vermoedelijk was dit laatste, ten behoeve van de turfw inning, een belangrijker m otief achter het voorstel dan de voorgestel­ de drooglegging. De gem eentebestuurders van Loosdrecht vonden h et plan belangrijk genoeg om er een extra vergadering voor te

TVE 15e jrg. 1997

b eleg g e n .' Die v o n d o p 1 d e c e m b e r 1800 in h et R ech th u is plaats. In deze v erg ad erin g d e e ld e n d e in itia tie fn e ­ m ers m ee d a t h u n p lan al d e g o e d k e u rin g h ad v erk reg en van d e w eduw e van M r Z acharias Alewijn. D at was Sara M aria van d e Poll, die to e n n a g e n o e g alle taken w aarn am van de to e n m a lig e a m b a c h ts h e e r van L o o sd rec h t, h a a r n c e f ja c o b Alewijn. Na dit eerste succes w erd to en aan d e ge­ m e e n te b e stu u rd e rs g evraagd ev en een s h u n in stem m in g m e t h e t p lan te b e tu ig e n en d a a r­ na de b e la n g h e b b e n d e n bij h e t L o e n d e rv ee n in v erg ad erin g b ijeen te ro e p e n . Die in stem ­ m in g e n m edew erking k re g e n ze, m et u itz o n ­ d e rin g van d ie van Jacob d e Vries; d eze laatste was van m e n in g d at h e t h ie r veel m e e r ging o m e en zaak die h e t p o ld e rb e s tu u r zou m o e­ ten b e h a n d e le n .

1858 v e rle e n d aan d e V ereen ig in g to t D ro o g ­ leg g in g d e r T ie n h o v e n sc h e e n M aarsseveensclte Plassen, o n d e r v o o rzittersch ap van d e h e e r 1 Iu v d e co p e r van M aarsseveen.

D it initiatief uit 1800 leid d e u itein d e lijk toch n iet tol het b e o o g d e d oel. V ooral d e elkaar sn e l o p v o lg e n d e p o litie k e o n tw ik k e lin g e n sp eeld en daarbij ee n b elan g rijk e rol.

T och b le e f m e n b lijk b aar van diverse a n d e re zijden d ra n g u ito e fe n e n ten g u n ste van in p o l­ d e rin g e n . Dat leid d e in 1858 tot h e t besluit, d a t e e n Staatscom m issie d e m o g e lijk h e d e n van d ro o g m a k in g van h et h ele p lassen g eb ie d m a a r een s m o est b e stu d e re n , m e t in a c h tn e ­ m in g evenw el van d e m ilitaire b e la n g e n . Bij b eslu it van d e k o n in g van 1 ju n i 1858 w erd d a a ro p ee n com m issie o n d e r vo o rzitter­ sch ap van Ir F.W. C o n ra d ingesteld. In 1860 b ra c h t ze h a a r verslag uit. D at ra p p o rt b eg o n m et de c o n sta te rin g d at re e d s m e erm a le n , e n se d e rt ja r e n , d e d ro o g ­ m ak in g van d e plassen te n o o sten van de V echt tet sp rak e was g ek o m en . M aar ie d e re k e e r was o o k vastgesteld d at h e t h ie r n iet om e e n gew oon geval van d ro o g m a k in g k o n gaan, o m d a t d e streek d e e l u itm a ak te van e e n in u n datic-linie in h et k a d e r van d e lan d sv e rd ed i­ ging, d e N ieuw e H o lla n d se W aterlinie. De v o o rw aard en , g e ric h t o p h e t b e h o u d van die v e rd ed ig in g slin ie, m a a k te n d e prijs p e r b u n ­ d e r van in g e p o ld e rd p la s se n g e b ie d e x tra h o o g . D a araan sc h re e f d e C om m issie h e t to t­ d at m et u itz o n d e rin g van d e bij K oninklijk Be­ sluit g e c o n c e ssio n ee rd e d ro o g m ak erij van d e T ien h o v en se en M aarsseveense Plas to t d an to e g e e n en kel d eel van deze zo u itg e b re id e w atervlakte vo o r ag rarisch g e b ru ik was te ru g ­ g ew o n n en . De C om m issie C o n ra d steld e o o k vast, d a t h et h e le g eb ied tussen d e T ie n h o v en se en

Plan tot d rooglegging van d e T ien h oven se en M aarsseveense Plassen H e t d u u rd e to t k o rt n a 1850 v o o rd a t in de v een d erijen nieuw e p la n n e n v o o r h e t te ru g ­ w innen van lan d b o u w g ro n d aan de o rd e kwa­ m en. D e eerste w aarvoor e e n concessie w erd ver­ le e n d - hoew el d a t n iet d e eerste was w aar­ voor ee n concessie w erd aan g ev raag d - b e tro f d e “D roo gm akerij van T ien h o v e n en Maarsseveen”. O n d e r de in itia tie fn e m e rs to t h et p lan voor de d ro o g m a k in g van d e T ie n h o v e n ­ se e n M aarsseveense Plassen b e v o n d en zich Jh r M r J. H u v d c c o p e r van M aarsseveen, b u r­ g em ee ster van M aarssen, en Jacob B astert, lid van de T w eede K amer. Zij v o rm d en e e n co m ­ missie, die o p 31 o k to b e r 1855 te T ien h o v e n in een v erg ad erin g van g ro n d e ig e n a re n en h o u d e rs van w aterbrieven e en o n tw erp to o i­ d e d ro o g m a k in g te r tafel b ra c h t. H et p la n b e­ trof e en g eb ied van 315 h e c ta re o n d e r T ie n ­ h oven e n 225 h e c ta re o n d e r M aarsseveen. I Iet in itiatief verw ierf b re d e steu n . De koninklijke g o e d k e u rin g o p d it plan w erd aangevraagd en bij b eslu it van 22 ja n u a ri

D e Staatscom m issie Conrad In 1853 - dus e n k e le jaren e e rd e r - w erd al e e n concessie aan g ev raag d o m d e H orsterm e e r e n d e K o rte n h o e lse Plas d ro o g te m a­ ken. D at verzoek v e rrie d een zek ere g retig ­ h eid , w an t o p d a t m o m e n t w aren d a a r d e laat­ ste te v erv en en akkers n o g n iet een s w egge­ b ag g erd . D eze concessie w erd e c h te r gewei­ g erd , o m d at d ie plassen d eel u itm a ak ten van d e N ieuw e H o llan d se W aterlin ie en d e over­ h e id h e t n a tio n a le b e la n g van e e n g o e d e d e ­ fensie e e n h o g e re p rio rite it gaf.

TVE 15e jrg. 1997

83

’s-G ravelandse V aart en d e V echt d o o r een d o o rg a a n d e dijk v e rd e eld was in e e n oostelijk e n w estelijk g ebied. M en d o e ld e h ie r o p d e B reukeleveense H eren w eg , d e (th an s verdw e­ n e n ) S chinkeldijk (tussen d e D erd e en Twee­ d e L o o sd rech tse Plas), d e V eendijk en H o rn dijk (L o o sd rech t) e n h e t M o len e in d (K ortenh o e f). W ate rstaatk u n d ig sto n d e n d e g e b ie d e n aa n w eerszijden van d e /e la n d v e rb in d in g zo­ d a n ig m e t elk aar in v e rb in d in g d a t d e oostelij­ ke d e le n m e t d ezelfde w aterw erk tu ig en b e m a ­ len w erd en als d e w estelijke. De w a te rb e h e e r­ sing zou na in p o ld e rin g e c h te r b est zo g ere­ g eld k u n n e n w o rd en d a t bij in u n d a tie van de linie in tijd en van o orlo g sg ev aar d e w estelijke d e le n n ie t e n de oostelijke wel o n d e r w ater zo u d en k o m en te staan. D at b e te k e n d e d a t na in p o ld e rin g d e V ijfde, V ierd e en D erd e Plas, d e L o e n d erv een se Plas en d e W ijde Blik n ie t la n g e r d eel zo u d e n u itm a k e n van de N ieuw e H o llan d se W aterlinie. D a a re n te g e n z o u d e n de B reukeleveense Plas, d e T w eede en E erste Plas, de V untus en H et H ol n a ev en tu e le d ro o g leg g in g zonodig, in geval van o o rlo g sg e­ vaar, w eer snel g e ïn u n d e e rd m o e te n k u n n e n w orden. Als h e t g eh e le g e b ie d zou w o rd en d ro o g g e ­ m aakt, z o u d e n 5170 h e c ta re n la n d k u n n e n w o rd en g ew o n n en . H oew el d e C om m issie n ie t m e t z ek erh eid ko n v o o rsp ellen , d a t d e p o ld e rs u it v ru c h tb a re g ro n d z o u d e n b estaan , a c h tte m e n d a t wel w aarschijnlijk. D aarbij w erd e r o o k o p gew ezen d a t “d e in d e d ie p te d e r plassen verzam eld e slibbe o p g e b a g g e rd en n a a r eld ers vervoerd w ordt, o m als b em es­ tin g te d ie n e n ”. De C om m issie kwam to t d e co n clu sie dat h e t vo o r h e t Rijk en d e p rovincies N oord-H olla n d e n U tre c h t w enselijk zou zijn d e plassen te n o o sten van d e V echt in v ru c h td ra g e n d la n d te h e rs c h e p p e n . D a a rd o o r zou tevens e e n e in d g em aak t w o rd e n aan d e “aan zien lij­ ke verliezen, w aaraan d e k a n k e r van d e n af1 slag d e o m lig g e n d e stre e k b lo o tste lt”. De d ro o g m a k in g zou zeer wel te v eren ig e n zijn m e t de “alg e m e e n e R ijksbelangen van d e fe n ­ sie e n m e t d e plaatselijke b e lan g e n d e r streek, w aarin zij g eleg en is”. M aar z o n d e r g eldelijke h u lp van d e Staat zou h e t p la n n ie t uitv o er­ b a a r zijn, zo d at “o f aan b ijz o n d ere o n d e rn e ­ m ers h o o g st aan zien lijk e su b sid ië n zullen m o e te n v erstrek t w o rd en , o f wel, d a t d e S taat

K4

zelf to t d e d ro o g m a k in g zal d ie n e n over te g a a n ”. H et ra p p o rt d ro n g e r te n slo tte o p aan d a t d e re g e rin g m e t sp o e d d u id e lijk zou m a­ k en a a n w elke eisen van la n d s b e la n g d e d ro o g m a k in g zou m o e te n v o ld o en , zo d at b e­ la n g ste lle n d e o n d e rn e m e rs k o n d e n w eten w aar ze aan to e w aren.

B éth u n ep old er een tegenvaller M et h e t d ro o g le g g e n van d e g e c o m b in e e rd e T ienhovense-M aarsseveense Plassen zat h e t in tu ssen n iet m ee. R o n d h e t g e b ie d w erd een rin g d ijk gelegd. E en sto o m g em aal w erd ge­ p laatst e n van d a t sto o m g em aal n a a r d e V echt w erd e e n ontsluitingsw eg aan g e le g d , d e Mac h in e k a d e , m e t d a arn a a st e e n afw ateringska­ naal v o o r h e t o p g e p o m p te p o ld erw ater. T oen d eze in fra stru c tu re le w erk en w aren u itg e ­ voerd, kon h e t leeg m a len aan v an g en . D aar­ m ee b e g o n d e e llen d e: m e n h ad n ie t g e re ­ k e n d m et h e t o p tre d e n van kwelwater, afkom ­ stig van h e t G ooi. H e t kw elw ater k o n in deze p o ld e r o m h o o g k o m en , d o o rd a t in d it g eb ied g e e n w ate rw e re n d e kleilaag boven d e zan d o n d e rg ro n d aanw ezig is. D e ca p a c ite it van de g e ïn stalle e rd e p o m p e n b leek te g e rin g o m de kwel d e baas te k u n n e n ; ze k o n d e n h e t w ater m a a r to t o p e e n zek ere d ie p te verw ijd eren ; d e plas kwam n ie t leeg! E en d e c e n n iu m latei k o c h te n M.A. M arquis d e B é th u n e en G ra af d ’E n n e tiè re s, b e id e n u it Brussel, d e concessie. N ieuw e m a c h in e s w e rd e n gebouw d. B eide co ncessio n arissen stak en v o o r d ie tijd reu s­ ach tig e so m m e n g eld in d e o n d e rn e m in g en w erd en oo k n o g een s g e ste u n d d o o r forse subsidies van p rovincie en Rijk. In 1880 kwam h e t in m id d els to t B é th u n e p o ld e r h e rn o e m d e p la ssen g eb ie d ein d elijk d ro o g . H e t resu lta a t viel teg en . De ag rarisc h e kwa­ liteit van d e p o ld e rg ro n d was m in d e r d a n ge­ d a c h t e n d e b em a lin g sk o ste n vanw ege de v o o rtd u re n d e kwel d ru k te n zwaar o p d e ex­ p lo itatie. D iezelfde kwel m aak te e c h te r d a t in en k e le d u iz e n d e n h e c ta re n lan d g re n z e n d a a n d e B é th u n e p o ld e r d e w aterstan d daald e, w a a rd o o r d a a r v o o rh e e n b ijn a w aard elo ze g ro n d v e ra n d e rd e in g o e d e w e ilan d e n o f veenakkers. T o en in 1896 d e b e m a lin g van de B é th u n e w egens g e b re k aan fo n d se n d reig d e te w o rd en sto p g ezet, kwam d e o m g ev in g d a n

TVE 15e jrg. 1W 7

o ok te h u lp , eerst m e t d ire c te fin an ciële ste u n en in 1902 stru c tu re e l d o o r d e o p ric h tin g van het G ro o tw atersch ap B eo o sten d e V echt.

G em een tebestuu r van BreukelenSt.P ieters h o o p te op in polderin g van de B reu keleveen se Plassen De g e m e e n te B reukelen-St. Pieters h a d d o o r d e tu rfw in n in g h eel w at la n d in w ater zien ver­ a n d e re n . H et g eb ied van d e B reu k elev een se o f Stille Plas. van de V ijfde e n V ierde Plas en g ro te delen van d e Z uidelijke en N o o rd elijk e K ievilsbuurt w aren zo tot “o n la n d ” g ew o rd en , o p p erv lak ten , die nauw elijks en ig e co n o m isch re n d e m e n t m e e r afw ierpen. H et g e m e e n te b e ­ stu u r h o o p te dat zich o o k vo o r h u n te rrito ir g eg ad ig d e n z o u d e n m e ld e n , d ie b e re id w aren to t in p o ld e rin g e n over te gaan. T oen de M arquis de B é th u n e en zijn co m ­ p ag n o n in 1876 bij de pro v in cie U tre c h t een subsidie aan v ro eg en voor d e ko sten van h et d ro o g le g g e n van h u n concessieg eb ied , o n d e r­ ste u n d e de g e m e e n te ra a d ta n B reukelen-St. P ieters d a t verzoek. De overw eging d aarbij was dat h et m islukken van d e in p o ld e rin g van d e T ien h o v en se- en M aarsseveense plassen de k ansen o p een latere, d o o r h u n zeer gew enste d ro o g leg g in g van de B reu k elerv een se plassen zou v e rm in d e re n .-

V erm inderende turfw inning vergrootte de arm oede V oor een g o ed b eg rip van d e h isto risch e ach­ te rg ro n d , w aarteg en d e h ie r b e sp ro k e n ge­ b eu rten issen m o e te n w o rd e n gezien, is h e t g o ed ook iets te zeggen over de eco n o m isc h e o n tw ikkelingen in d e streek. Ik n o e m en k ele feiten uit d e g em e e n te v e r­ slagen van de g e m e e n te L o o sd re ch t.3 T u rfw inning v o n d k o rt n a h e t m id d e n van d e 19de eeuw v o o rn am elijk n o g in L o en d e rveen plaats, in veel m in d e re m a te o o k n o g h ie r en d a a r in O u d -L o o sd rech t. De p ro d u k tie aan tu r f van de eerste kw aliteitsklasse b e­ d ro e g in h e t jaar 1859: 80 000 to n n e n , in 1861: 72 000 to n n e n , in 1863: 52 000 to n n e n e n in 1865: 49 200 to n n e n . O n d e r to n n e n m o e te n h ie r de hij h et tu rfm e te n g eb ru ik elij­

ke vaten w o rd en verstaan. De g e m id d e ld e prijs p e r to n was in 1859: 60 ce n t, in 1865: 40 cen t. In 1859 w aren 31 van eld ers k o m e n d e a rb e id e rs in d e tu rfw in n in g w erkzaam , in 1866 n o g Ki, die p e r w eek van ƒ 8 ,- to t ƒ 1 4 ,v e rd ie n d e n . In h et verslag over 1859 w erd opg em erk t dat d e a rm o e d e to e n a m n a a rm a te de v een d erij v e rm in d e rd e en d e a rm o e d ig e ge­ z in n en d e g e m e e n te n ie t verlieten; in d e visse­ rij m aak ten de vele vissers d e v e rd ie n ste n so­ ber. In h e t verslag over 1866 m e ld d e h e t ge­ m e e n te b e stu u r d a t o o k in L o e n d e rv e e n de to e sta n d van de v een d erij van ja a r to t jaar ver­ m in d e rd e . I lel verslag over 1873 verm eld t: "er w o rd t w einig veen m e e r g ev o n d e n ”. De t o e ­ stan d is d a n o o k n o g o n g u n stig e r d a n in vo ri­ ge ja ren. H et is dus n iet zo v erw o n d erlijk dat d e ver­ a n tw o o rd e lijk e b e s tu u rd e rs b e la n g s te llin g h a d d e n vo o r ie d e re m ogelijke v erv an g en d e b ro n van e c o n o m isc h e welvaart.

D e H orsterm eer d rooggelegd In 1612 v erk reeg G e ra rd van R eed e, van d e S taten van U tre c h t o ctro o y to t b e d ijk in g en d ro o g m a k in g van d e H o rsterm ee r. Deze e e r­ ste d ro o g leg g in g w erd e e n m islu k k in g dooi­ d e a a n h o u d e n d e kwel. In 1880 w erd e e n concessie v o o r h e t d ro o g ­ leg g en van d e H o rste rm e e r gew eigerd. D efensie h e la n g e n gaven d aarb ij d e d o o rslag . N ad er o n d e rz o e k le e rd e e c h te r d a t D efensiebelang en (vooral in v e rb a n d m e t fo rt Kijkuit) n ie t g esch aad w e rd en en d at d e H o rste rm e e r, vol­ gens h et p rovinciaal b estu u r, een w aterschap was in d e zin van de Wet. Dit b e te k e n d e dus d a t e e n concessie n ie t n o o d zak elijk was, al­ leen p rov in ciale g o e d k e u rin g ; d eze w erd d o o r g e d e p u te e rd e staten g rif gegeven, m e d e d o o i­ d e o n d e rs te u n in g van d e b e stu re n van d e o m ­ lig g en d e p o ld ers. D eze steu n is te v erk laren d o o rd a t d e e ig e n a a r van d e H o rsterm ee r, H.G. van d e r H o u v en van O o rd t, b e re id was ook de- b e m alin g van o n d e r m e e r d e M eeruiterdijkse p o ld e r e n d e Stichts-A nkeveense p o l­ d e r over te n e m e n . De d ro o g le g g in g was in 1882 e e n feit. In deze nieuw e po ld er, d ie in 1895 w erd ge­ re g le m e n te e rd k reeg m e n ev en een s m e t kwelp ro b le m e n te m ak en . De o v erh eid m o est bij-

rvi: 15ej>fg. 1997

85

sp rin g e n m e t re n te lo z e v o o rsc h o tte n vo o r m o d e rn ise rin g van d e b em alin g . D e H o rsterm e e r k reeg vooral e e n b elan g rijk e ro l als tu in ­ bouw gebied.

Lobby van ir A.L.H. Obreen In d e p e rso o n van ir A .L.H . O b re e n , voorzit­ te r van h e t b e stu u r van d e H o rste rm e e rp o lder, k reg en d e v o o rsta n d ers van v e rd e re in­ p o ld e rin g e n v an af 1907 e e n w arm p le itb e zo r­ ger. Zijn vaste u itg a n g sp u n t was, d a t “d e geh e e le V echtstreek, ee n m a a l dro o g -g em aak t, zoowel in ec o n o m isc h e n , als in h y g iën isch en zin van d e n n a c h t in d e n d a g zou tr e d e n ”. H e t w ater van d e B é th u n e p o ld e r, d a t o p d e V echt w erd uitgeslagen , v o rm d e e e n forse ex­ tra b elastin g v o o r d eze k lein e bo ezem . H et p o ld e rg e m a a l m o est als gevolg van d e sterke kwel p e r etm aal g e m id d e ld 100 000 k u b iek e m e te r w ater u itm alen om die B é th u n e p o ld e r d ro o g te h o u d e n , d a t was m a a r liefst vijftien m aal d e n eerslag o p d e p o ld e r.12 D e kw elprob le m e n w aren h ie r d u s n o g h e el w at e rg e r d a n in d e N a a rd e rm e e rp o ld e r. O m d a t bij ver­ d e re in p o ld e rin g e n n o g m e e r p o ld e rs d a n de B é th u n e o p d e V ec h tb o ezem aan g ew ezen zo u d e n zijn, lag e e n g ro o t p ro b le e m in h et verschiet. In e e n adres, d a t O b re e n in 1907 aan d e K oningin rich tte, w erd e n e en b e te r kw an titatief en kw alitatief b e h e e r van h e t V echtw ater e n de d ro o g m a k in g van d e plassen o p elk aar b e tro k k e n . B ijna d rie d u iz e n d h o o f­ d e n van in d e streek gevestigde h u ish o u d e n s sc h a a rd e n zich a c h te r d it ad res. N ad at h e t was in g e d ie n d , b e tu ig d e n o o k zek er zeven ge­ m e e n te ra d e n ad h e sie , w a a ro n d e r d ie van L o o sd re c h t e n B reukelen-St. Pieters. H e t V echt- e n P lassen g eb ied zelf w enste dus n o g steeds o p o v e rtu ig e n d e wijze d a t e r la n d ­ schappelijk h e t e en e n a n d e r zou g e b e u re n . M aar d e a n im o b u ite n h e t V echt- e n Plassen­ g eb ied zelf was n ie t e rg g ro o t. H e t college van g e d e p u te e rd e staten van U tre c h t steld e in 1909 v o o r e e n nieuw e staats­ com m issie in te stellen. O b re e n d e e d al h e t m ogelijke o m d ru k o p d e ketel te h o u d e n . Hij w erkte m ee a a n d e o p ­ ric h tin g van d e V ereen ig in g vo o r d e B elan g en d e r U tre c h ts c h e -N o o rd h o lla n d s c h e V ec h t­ streek. In d e eerste v e rg a d e rin g van deze ver­ 86

en ig in g , o p 30 ja n u a ri 1909, g a f hij ee n m ooi staaltje van zijn re d e n a a rsk u n st en re d e n e e r­ tra n t weg. Hij ging e r van uit d a t “e r over d e d ro o g m a k in g d e r plassen b e o o ste n d e Vecht een z o n d e rlin g w an b eg rip b e sta a t”. “M en ver­ b eeld t zich, d at d e plassen, n u zij u itg ev een d zijn, d a a r zoo m a a r m o g en blijven liggen en d a t m e n in h et beste geval e en s d e n k e n zal aan h u n d ro o g m a k in g , w a n n e e r e r tijd en g eld teveel zijn. . . W elnu, ik aarzel n ie t te zeg­ g e n , d a t de o v e rh e id sp erso n e n die zoo sp re ­ ken h u n p licht n ie t k e n n e n . . . . De b o d e m van h e t V ad erlan d is heilig. V ro eg ere g eslach­ te n h e b b e n h u n b lo e d v e rg o ten om d ie n b o ­ dem vrij te m ak en uit d e d w ingelandij van d e n vijand, en d a n m o g e n wij u it lo u te r lo o m h eid h e m n ie t ten p ro o i la ten aan h e t w ater.” O b re e n h o o p te , d a t zijn p la n n e n n o g in 1913, bij h e t eeu w feest van h e t K o ninkrijk d e r N e­ d e rla n d e n , g e re alise e rd z o u d e n zijn. “D an zullen wij ons k u n n e n v erb lijd en , d a t in de tw eede eeuw van ons o n a fh a n k e lijk volksbe­ staan d ie sch an d elijk e ro m m e l van p o e le n en m o erassen n iet m e e r zal w o rd e n aan sch o u w d , w elke th a n s d e V echtstreek onveilig m aak t v o o r d e g e z o n d h e id van m en sch en d ie r.”

De Staatscommissie van 1911 In 1911 w o rd e e n nieuw e Staatscom m issie in ­ g esteld, die zich over h e t v raagstuk van d e in ­ p o ld e rin g van d e O ostelijke V echtplassen zou b u ig e n . Pas in 1920 kwam zij m et e e n advies n a a r b u ite n . De co nclusies w eken n ie t w ezen­ lijk a f van d ie van d e Staatscom m issie C o n rad , 60 ja a r e erd er. Ze to o n d e n aan , d a t in p o ld e ­ rin g van d e plassen veel g eld zou kosten. D e com m issie h e c h tte e c h te r sterk a a n h e t bevor­ d e re n van h e t “a lg e m ee n b e la n g ”, w aarvoor m e n die h o g e k o sten d a n m a a r o v er m o est h e b b e n . W ant “d e m o g elijk h eid w elke d a a r­ d o o r w o rd t g e sc h a p e n o m d e b e tro k k e n stre e k to t g ro o te re w elvaart te b re n g e n ” ver­ d ie n d e b e n u t te w o rd en . Als e e n b ijk o m e n d v o o rd e e l zagen d e c o m m issieled en "de ver­ m in d e rin g van h e t kw elbezw aar in d e H o rsterm e e r en d e B é th u n e ”. In h e t slot van h a a r o v erw egingen steld e de com m issie: “W a n n e e r d e plassen e e n m a a l zijn d ro o g g e le g d e n d e ald u s v e rk re g e n g ro n d e n in c u ltu u r zijn g e b ra c h t, d a n zal e r - o o k in

TVE 15ejrg. 1997

a a n m e rk in g g e n o m e n h e t verlies van n a tu u r­ sc h o o n en het verlies van e e n g u n stig g e leg en sp o rtg e b ie d - w aarschijnlijk n ie m a n d w o rd en a a n g etro ffen , die de d ro o g m a k in g m e t d it ver­ lies en h e t h ierb o v en b e d o e ld e g eldelijke o ffer te d u u r g ek o ch t a c h t”.'

vaartu ig en afgeleverd en s to n d e n e r aan h e t ein d van h e t jaar o o k n o g vier o p stapel. In 1927 w e rd e n e r zeven afgeleverd en w aren e r bij h e t ja a re in d e n e g e n in aanbouw . N a 1925 zijn e r g e ru im e tijd g e e n k la ch ten m e e r over to e n e m e n d e a rm o e d e . In 1928 w aren e r 1600 vaarb ew eg in g en d o o r d e sluizen d e r g e m e e n ­ te, “m e e re n d e e ls p le z ie rv a a rtu ig e n ”.

Ontwikkelingen in Loosdrecht V oor de v o o rtg an g van m ijn verhaal is h e t zin­ vol nogm aals k o rt stil te staan bij d e ontw ikke­ lingen in h et g eb ied in ee n w at a lg e m e n e r zin. Ik p u t d a a rto e o p n ieu w u it d e g e m e e n te v e r­ slagen van L oo sd rech t. In de laatste d e c e n n ia van d e 19de eeuw m aakte h e t L o o sd rech tse g e m e e n te b e stu u r re ­ gelm atig m e ld in g van d e v e rd e re “a c h te ru it­ g ang d e r tu rfin d u s trie ”. G elijk o p g a a n d e d a a r­ m ee nam d e a rm o e d e in d e g e m e e n te v o o rt­ d u re n d toe. M et b e tre k k in g to t d e twee in L o o sd rech t aanw ezige scheepsw erven w erd bij h e rh a lin g o p g e m e rk t, dat deze ''a c h te ru it­ g a a n d e ” w aren en nog slechts w at w erk v o n d e n in h e t h e rste lle n van k lein e v aartu ig en . In h e t verslag over 1905 lezen we "De v een d erij lo o p t a lh ie r ten e in d e. A lleen w o rd t n o g d o o r eelti­ ge p e rs o n e n v o o r eigen g eb ru ik e en w einig tu r f g em aa k t”. O ver 1913 w erd en n o g slechts 35 op- e n 35 afg aan d e vaarb ew eg in g en d o o r d e sluizen van d e g e m e e n te g ereg istreerd . De E erste W ereld o o rlo g b ra c h t e c h te r ver­ a n d e rin g e n . W elgestelden, d ie gew oon w aren gew eest vakanties te h o u d e n in h e t b u ite n ­ lan d , w erd en g en o o d z a a k t h u n re c re a tie b in ­ n en slan d s te zoeken e n o n td e k te n lan g za m er­ h a n d ook d e m o g elijk h ed en , d ie h e t plasscng eb ied b o o d . V olgens d e g e m ee n telijk e ja a r ­ verslagen w erd en in 1915 o p d e scheepsw er­ ven in L o o sd re c h t twee “klein e p lezierv aartu i­ g e n ” gebouw d, in 1916 w aren d at 10 “luxe v a a rtu ig e n ”, in 1917 “20 k lein e luxe zeiljach­ te n ” en in 1918 eveneens “20 k lein e luxe vaar­ tu ig e n ”. De “to e sta n d d e r b e h o e ftig e klasse” in L o o sd rech t w erd in die jaren sta tio n a ir ge­ n oem d. Na de o o rlo g zakte d e o p e n lu c h tre c re a tie als nieuw e m o to r van eco n o m isc h e g ro ei lijde­ lijk in. In 1919 w erd en vijf luxe v aartu ig en ge­ bouw d, in 1921 “twee p le z ie rv a a rtu ig e n ”, in 1924 geen. V anaf 1925 gin g h e t e c h te r w eer in o p g a a n d e lijn. In 1926 w e rd e n vier plezier­

Groeiende Amsterdamse behoefte aan drinkwater uit de plassen O m streek s 1920 b e g o n in A m sterd am d e ged a c h te te leven d at b in n e n afzien b are tijd de cap aciteit van h e t z
Adres van het gemeentebestuur van Kortenhoef T och slak tie d ro o g leg g in g slo b b y n o g é é n k eer fors d e k o p op. O p 8 ja n u a ri 1926 sp rak d e ge­ m e e n te ra a d van K o rte n h o e f d e m e n in g u it d at zij d ro o g m a k in g d e r plassen volgens h e t in 1920 o p e n b a a r g em a a k te p lan van d e Staatscom m is-

TVE 15e jrg. 1997

H7

M «J*ÖK «ORTENMOEF

' VVA Jy: WWDE BUK

1®

#. fa Jjr

10EN06RVEÊNSE Pt. AS LOENEN LOOSE

PLAS

1’ .OOSOR€C*VSf. NIEUW LOOSOREE

NiEUWERSLUIS Pi AS

*■■'

/ .r-rsg SREukeiERvEENSfc PLAS

ie PIAS TREKÖATEN

(smpU f

fi’

< -

-

TIENHOVI

W aterkaart Loo.sdrecht.se Plassen, ca I9 6 0 .

sie van 1911 noodzakelijk vond. D e g e m e e n te stu u rd e ee n ad res aan d e K oningin. D aarin w erd gew ezen op d e to e g e n o m e n w erk lo o sh eid in de streek, h e t w egspoelen van g ro n d d o o r d e wa­ te rg o lf in d e plassen, d e h o g e o n d e rh o u d s k o s­ ten a an k a d en en w a te rk erin g e n e n d e ver­ w achtingen die gew ekt w aren d o o r p la n n e n vóór d ro o g m a k in g van de (ov erig en s n ie t m e t n a m e g e n o e m d e ) Staatscom m issie.

K8

B in n en z e e r k o rte tijd m aak te h e t ad res van K o rte n h o e f a d h e sie b e tu ig in g e n los van zeven a n d e re g e m e e n te b e stu re n - te w eten die van A nkeveen, N e d e rh o rs t d e n B erg, s-Gravelan d , B reu k elen -N ijen ro d e, B reukelen-S t. Pie­ ters, L o o sd rc ch t en V reelan d - en d rie p o ld e r­ b e stu re n - die van dit Stichts A nkeveense Pol­ der, d e H o llan d s A nkeveense P o ld e r en de I lo rstei m e e rp o ld e r.7

7’\ /; 15e j,g. 1 9 97

huis te Breukelen). Notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad van Breukelen-St. Pieters van 30 okto­ ber 1876 en 27 november 1876. 3. Archieven gemeente Loosdrecht 1592-1945 (Streekar­ chief, Hilversum), inv. nr. 271, gemeenteverslagen. 4. Archief Ministerie van Waterstaat 1906-1930 (Algemeen Rijksarchief, ’s-Gravenhage), inv. nr. 2747 en 2748. 5. A.A. Manten, 1995. Plannen tot het dempen van de Loenderveense Plas. Vechtkroniek - Uitgave van de Historische Kring Gemeente Loenen, nr. 4, blz. 3-14.

D e m in ister van W aterstaat beslo o t to t h e t in w in n en van n a d e re adviezen. Zijn eigen a m b te n a re n ste ld e n zich p ro -d ro o g leg g in g o p, o o k al zou d a t g e p a a rd g a an m e t verlies van viswater en n a tu u rsc h o o n . De m in iste r van O o rlo g liet n a twee ja a r b e d e n k tijd w eten d at d ro o g m a k in g u it o o g p u n t van d e ie n sie n iet w enselijk was en dat, in d ie n d it toch n o o dzakelijk w erd geacht, h e t liever zolan g m ogelijk uil te stellen. D at uitstel w erd u itein d elijk een d e fin itie f afstel. H e t tijd p erk w aarin serieu s over h e t in ­ p o ld e re n van d e O ostelijke V echtplassen ge­ d a c h t kon w o rd en , was v erstrek en . Wel zou n o g even ee n p lan om plassen te d e m p e n m e t huisvuil d e kop o p stek en , m a a r o o k d ie d re i­ g ing ging v oorbij.' De plassen w e rd e n re c re ­ atie- en n a tu u rg e b ie d .

Literatuur H. Kosman, Drinken uit de Plas, 1888-1988 - Honderd Jaar Amsterdamse Piassenwaterleiding. Uitgave Gemeentewaterleidingen, Amsterdam, 1988. J.P. de Jeu, De veenpiassen ten oosten van de Vecht: de pe­ rikelen rond de droogmakingsplannen. Scriptie, Universiteit van Amsterdam, 1984. E. J. Rinsma, De 100 lentes van de Bethune. Nederlandse Historiën,jaargang 14 (1980), nr. 4 /5 , blz. 3-63. H.W. Lintsen e.a. (Red.), Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Walburg Pers, 1994. F. W. Conrad (Voorzitter), Verslag aan Zijne Majesteit den Koing, uitgebragt door de Commissie tot Onderzoek om trent de Droogmaking der Plassen beoosten de Vecht, ingesteld bij ’s Konings besluit van 1 Junij 1858. ’s-Gravenhage, 1860.

N o ten 1. Archieven gemeente Loosdrecht 1592-1945, inv. nr. 195, deel 1. Dag Register of Notulen Boek van de Municipaliteit Daarin fol. 141v. 2. Archief Gemeente Breukelen-St. Pieters (Gemeente­

mMm * > •* -

w

4'

‘m ÈÊM k 'tmm W mÊ,

wm$

. -fj

I s te i

w

m

■

m

m

m

LK.C.flan»

Tekening L.K.C. Prins, Boerderij aan de Loosdrechtse Plas.

TVE lïejrg . 1997

89

JACHTHAVEN

HET A N K E R de m o o is te ja c h t h a v e n v a n L o o s d re c h t

O a r a ge W . H o velin g Nootweg 36 - 1231 CV Loosdrecht - Tel. 035-5823920 • In en verkoop automobielen nieuw en gebruikt ! • Reparatie alle merken ! • AVIA pompstation handbediend

Kroon's Verfhandel BOOTVERVEN, TEERPRODUKTEN, ENZ. SIKKENS DEALER O UD-LO O SDRECHTSEDIjK 244 1231 NH LOOSDRECHT TEL. 035-582 30 29

In

het

W a t e r r i j k e

R.V.S. SCHROEVEN / BOUTEN TABAKSARTIKELEN C A M P IN G GAS

L o o s d r e c h t ,

zfn wf Spedaist in ^ liY D R O C X n J T J U R ^ voor H iis en Kantoor

Dit alles gesitueerd in onze sfeervolie Bloemisterij.

ê

nfyJrocentruw / b toonsarkurat

Tel: 035-5821317

Tel: 035-5821317

Oude Molenmeent 5, 1231 BD Loosdrecht. 90

TVE / v jrg. I 997

nv energieproduktiebedrijf una

*»prqducent vark elekkiciteit

Voor inlichtingen: afdeling In- en Externe Betrekkingen tel. 030 2472211 Keulsekade 189, 3534 AC Utrecht

TVElSejrg. 1997

91

.

Wie op een platbodem verder wil, kan wel een diepgaand advies gebruiken. Ieder mens maakt plannen voor zijn toekomst. Allemaal verschillend, gebaseerd

tellen hoe u het beste uw financiële reserves kunt opbouwen.

op de eigen situatie. Plannen die waar­

Samen met u werkt hij aan een plan

schijnlijk geld kosten om ze ook echt te

waarmee u zonder financiële zorgen de

realiseren.

toekomst tegemoet kunt varen.

Een gesprek met de financieel adviseur van de Rabobank kan u hierbij behulp­

Met de financieel adviseur van de Rabobank

zaam zijn. Hij kan u namelijk precies ver-

sta je er niet alleen voor.

Rabobank 92

TVE 15ejrg. 1997

Vliegreizen: Naar Parijs f 30.- Rome f 162.Amsterdam - Vlissingen £ 11.75 (Advertentie uit “Het Vliegveld” 1934)

Ja, er is een hoop veranderd! •uT t D

[°XRyinöi£

boekhandel

Het Vliegveld Hilversum wenst de Historische Kring Loosdrecht veel geluk met het 25-jarig bestaan en hoopt het 50-jarig jubileum met u samen te vieren!

EGBERTS

BOEKEN TIJDSCHRIFTEN WENSKAARTEN KANTOORARTIKELEN CD - ROMS VIDEO'S (KLEUR-)FOTOKOPIEREN

Egt W aar Exclusieve kado’s, woon- en tuindecoraties vindt u bij Egt Waar waar? Oud-Loosdrechtsedijk 184 1231 NG LOOSDRECHT tel. (035) 582 4741

OOK VOOR UW SCHOOLBOEKEN

Open: woensdag t/m vrijdag 10.30-18.00 zaterdag 10.30-17.00 zondag 13.00-17.00

NOOTWEG 5 9 , LOOSDRECHT TELEFOON 0 3 5 -5 8 2 5 6 1 7

Egt Waar I'VE I V //£'. 1 9 9 7

93

W aterwinning uit de Loenderveense Plas H. Kosman, bewerkingJ. M ol

Het onderstaande artikel is, met toestemming van Gemeentewaterleidingen te Amsterdam, gebaseerd op het boek “Drinken uit de Plas, 1888-1988 Honderd ja a r Amsterdamse Piassenwaterleiding”, geschreven doorH. Kosman en in 1988 te Amsterdam uitgegeven. L o o sd rech t, een s d e ’w a te rtu in ’ van N e d e r­ lan d , is d a t al lang n ie t m eer. D e plassen h e b ­ b e n veel van h u n sc h o o n h e id v e rlo re n . De oevers zijn b ijn a alle b eb o u w d , h e t w ater is ver­ vuild. H eel a n d e rs ligt d it bij d e L o e n d e rv e e n ­ se Plas. D e oevers zijn n o g o n g e re p t e n h e t ge­ b ied is n ie t o p e n g e ste ld v o o r recreatie. A an d e n o o rd z ijd e w o rd t d e L o e n d e rv e e n se Plas b e­ g ren sd d o o r d e L am bertszk ad e, d ie lo o p t van de H o rn d ijk n a a r O u d o v e r en allee n vo o r voet­ g an g ers e n fietsers toeg an k e lijk is. De w eld ad i­ ge ru st van deze plas valt op. S c h itte re n d is h et . ..

u itzich t v a n a f d e L am b erstzk ad e o p d e k e rk to ­ ren en d e twee m o len s van L o e n e n m e t o p de v o o rg ro n d tie n ta lle n aalscholvers o p palen . D at d e L o e n d e rv e e n se Plas to t n u to e zo o n ­ g e re p t is gebleven, is te d a n k e n a an e en sa­ m e n lo o p van o m s ta n d ig h e d e n w aa rd o o r de plas m o m e n te e l d ie n st d o e t als w aterreserv o ir m et n a tu u rlijk e zuivering v o o r G em eentew ate rle id in g e n A m sterd am .

Ontstaan van de plassen l i e t h u id ig e la n d sc h a p in h e t veenplassengeb ied is o n tsta a n d o o r m en selijk in g rijp en . D o o r v erb in d in g van zo etw aterp lassen was h ie r in d e lo o p d e r eeu w en e en h o o g v een g e­ b ied o n tsta a n . Ten o o sten van d e V echt kon

^

pss:

Vl:

I» ; Loenderveense Plas, ca 1990.

94

T V E 15e jrg. 1 9 9 7

|

«ter O V K N * * * * * * *

r r i j i

*»«,»** t*

..irlfti

~ r -

• ;

V ƒ

^

* ÉSi

>*****%•« nty

jV //)/

/«i

~

U O m S eF jt <£■ ^ li i i

- -fc r*

»

Vr,

TO

/

•v-

%_ *

<£ e * * c «f t

ü i i r m * ¥**K!

.-sA?<\ \ V'. W

A v-

Kaart met Loosdrecht, M ijnden en Loenderveen door P. Schenk, ca 1710.

h e t v een p ak k et g ro e ie n to t e e n d ik te van / o ’n a c h t m e te r o m d a t d e zee d o o r d e v o rm in g van strandw allen m in d e r invloed o p h e t g e b ie d kreeg. W aarschijnlijk is de m e n s al in d e tie n ­ d e eeuw na C hristus b e g o n n e n m et h e t in cul­ tu u r b re n g e n van h e t h o o g v e en g e b ie d o m e r h e t b o e re n b e d rijf te k u n n e n u ito e fe n e n . In d e late m id d eleeu w en w erd h e t v e e n g eb ied system atisch o n tslo ten en o n tg o n n e n . Als uit­ g a n g sp u n t v o o r de o n tg in n in g e n kozen de eerste bew oners een basis zoals de S ch een d ijk bij B reukelen, w aarbij de o n tg in n in g in p a ra l­ lelle stro k en in oostelijke ric h tin g liep o f zoals bij N ieuw -L oosdrecht, w aar v an u it e e n cen ­ tru m e e n stervo rm ige o n tg in n in g o n tsto n d . H e t overtollige w ater w erd o p d e V echt ge­ loosd via g eg rav en k a n a le n , d e rivier de D re c h t e n d e in 1455 gegrav en W eersloot. In h e t b egin van de zev en tien d e eeuw is al het lan d ten o o sten van d e V echt in c u ltu u r ge­ b rach t. U itg estrek te plassen, zoals d ie e r n u

zijn, w aren e r n o g niet. D o o r d e o n tw a terin g klinkt d e b o d e m in e n kan h e t overtollige wa­ te r n iet m e e r o p n a tu u rlijk e wijze w o rd e n af­ gevoerd. H et lan d w ordt steeds drassiger. Pas in d e ze v e n tie n d e eeuw kan m e n d o o r d e in ­ v o erin g van w in d m o len s d e o n tw ate rin g w eer red elijk o p peil b re n g e n . In d e v e e rtie n d e eeuw is m e n b e g o n n e n in e n k ele g e b ie d e n tu r f te w in n en . H et h o o g ­ veen w erd afgegraven e n w eg g eb ag g erd to t o p d e z an d lag en . R o n d L o o sd rec h t is d e verve­ n in g , h e t w in n en van tu rf, pas halverw ege de zev e n tien d e eeuw b e g o n n e n . O p d e k aart van N icolaas V isscher u it 1680 is d o o r h e t L o e n d e rv e e n h e t K erkelandse V oet P ad t g e te k e n d . O p d e ’N ieuw e K aart van M ijn d en e n d e L o o sd re c h t’ (S p ru y ten b u rg , 1784) slaat h e t v e e n g e b ie d n o g als d ro o g ge­ b ie d g e te k e n d . T ot d ie tijd m o e t h e t b e g aa n ­ b a a r zijn gew eest; pas la te r is h e t o n d e r w ater k o m en te staan. W an t o n d a n k s d e stre n g e re-

TVE15ejrtr. 1997

95

gels bij h e t vervenen zijn er toch, d o o r ’qualijk ven en ’ en afslag, grote waterplassen ontstaan. O ok de Loenderveense Plas is op deze wijze ontstaan.

Dempingsdreiging O m dat de m ens altijd weer nieuwe bestem ­ m ingen zoekt voor onbebouw de gebieden en plassen zijn er verschillende keren dem pingsp lan nen gelanceerd. Al in 1860 had een staatscommissie droogm aking van de plassen ten oosten van de Vecht aanbevolen. O m dat deze echter deel uitm aakten van de H olland­ se waterlinie ging dat toen niet door. In 1907 pleitte ingenieur O breen, dijkgraaf van de H orsterm eerpolder, opnieuw voor droogm a­ king van alle plassen. Volgens hem zou “de geheele Vechtstreek, eenm aal drooggem aakt, zoowel in econom ischen, als in hygiënischen zin van den nacht in den dag tred e n .” In 1911 kwam er opnieuw een staatscom­ missie, die pas in 1920 verslag uitbracht. H oe­ wel m en e r geen rechtstreekse voordelen in­ zag, adviseerde m en toch over te gaan tot droogm aking. H et advies werd niet opge­ volgd; de H orsterm eer- en de B ethunepolder, die eind negentiende eeuw wel waren droog­

u ■. ^ f

^.

955*

Se M ^ X l-Ï-D A M

96

gem aakt, w erden niet als gunstige voorbeel­ den beschouwd. In 1927 doem de er een nieuwe bedreiging op voor de L oenderveense Plas d o o r de dempingsplannen van de industrieel J.W. Bronwasser, die 164 van de 500 hectare plas had ge­ kocht om vol te storten m et afval van de grote steden. Tegen deze plannen kwamen organi­ saties van natuurvrienden in h et geweer. De strijd tussen de voor- en tegenstanders van h et dem p en werd in de kranten op rijm gevoerd (zie artikel Plannen tot dempen van de Oostervechtplassen d o o r d r A.A. M an ten ). D oor h et vele ru m o er achtte h et provinciaal bestuur van U trecht b eh o u d van de L oender­ veense Plas uit o o g p u n t van bew aring van na­ tuurschoon van algem een belang. H et W ater­ schap L oenderveen kreeg de vereiste goed­ keuring voor de dem pingsconcessies niet. De gem eente L oosdrecht m aakte b ekend geen gem eentelijk bezit te zullen verkopen, terwijl burgem eester en w ethouders van Hilversum zich uitdrukkelijk uitspraken tegen elke po­ ging tot dem pen. Deze ontwikkelingen heb­ ben er wel toe geleid dat de Loosdrechtse Plassen zijn blijven bestaan, m aar van het be­ houd van h et natuurschoon is weinig terecht­ gekom en, de L oenderveense Plas uitgezon­ derd. O f dit altijd zo zal blijven is de vraag. En-

h r t |« W « u

OST’ -■''

©**fe*TTtt

m « W n la » .r * M 4.J,

TVl- P rji% . I W 7

De stad Amsterdam anno 1342.

Hat U

Ams t er dam D iem ea

Maiden

>*r»eei

ÜVeeep

A m sttt

Nmiferilj»

t G«i»

MfMVMÉt

Het plan van 'I'. Smet voor een leiding van de Vecht naar een fontein hij hel Stadhuis te Amsterdam, 1660.

kele jaren g e le d e n n o g zijn e r w eer id e e ë n ge­ o p p e rd om ee n deel van d e o ev er langs de V eendijk te beb o u w en en ’e ila n d e n ’ aan te leggen voor casin o ’s, e en zw em paradijs en p a rk e e rte rre in e n . Tot n u toe ligt d e plas e r n o g steeds vrij o n ­ g e re p t bij. En d a t h e e ft vooral te m ak en m et d e g esch ied en is van de d rin k w aterv o o rzie­ n in g van A m sterdam .

Rondom water en toch dorst H oew el tw eed erd e van de aa rd e m e t w ater b e ­ dekt is, is zoet w ater to ch schaars. Van d e 1370 m iljoen k u b iek e k ilo m e te r w ater o p a a rd e b e­ staat slechts n e g e n m iljoen k u b iek e k ilo m e te r uit zoet w ater en daarvan is m a a r n e t d e h elft v o o r de m en s b ereikbaar. O o k N e d e rla n d h e e ft g e b ie d e n w aar d rin k w a ter schaars is. Zo k am p te A m sterd am sinds d e m id d eleeu w en m et ee n n ijp e n d d rin k w a te rp ro b lee m . A m ­ sterd am is o n tsta a n aa n d e oostelijke oever van d e A m stel w aar ro n d 1270 e e n d a m in de rivier w erd gelegd. De d am b e sc h e rm d e h e t a c h te rla n d teg en o pstuw en d w ater uit d e Zui­ d erzee. T en n o o rd e n van d e d a m was h e t wa­

te r zout, te n z u id e n ervan zoet. D aar p u tte n d e A m sterd am m ers h u n d rin k w ater u it d e A m stel. L ange tijd g in g dat g o e d , m a a r d o o r liet sto rte n van afval in de g ra c h te n vervuilde h e t w ater zo d at d e b ierb ro u w ers in 1480 be­ sloten w ater m e t sc h u ite n u it d e H a a rle m m e r­ m e e r te la ten k o m e n . O n d a n k s stre n g e straf­ fen o p g rach ten v e rv u ilin g e n d e uitv aard ig in g in 1530 van e e n stren g e k e u r v o o r h e t “suyverh o u d e n van het costelijcke stadsw ater” v erb e­ te rd e d e situ atie n ie t erg. D at blijkt u it h e t feit d a t keizer K arel V in 1540 zijn p e rio d ie k e a u d ië n tie s afbrak en v e rd e r in H aa rle m h ield “om te b e h o e d e n d ie g e z o n d h ey t van Syne M ajesteyt e n d e d e n g e e n e n d ie h e m volgen e n d e w ater d rillek en w illen, 't w elck t ’A m ster­ d a m nyet en d o e c h t (n ie t d e u g t - re d a c tie ), e n d e veel sieck, ja d e d o e d t d rin e k e n so u d e n m o g e n .” H et sta d sb estu u r gin g vervolgens in 1541 to ezich t u ito e fe n e n op d e in v o er van d rinkw ater. Alle w aterh alers m o esten h e t wa­ te r in n e m e n bij h e t H uis te A b co u d e w aar ze als bewijs een lo o d je k re g en . Z o n d e r /o 'n loodje m o c h te n d e p o rtie rs van d e R eguliersp o o rt g e e n w atersch u it b in n e n laten k o m en . T och b le e f A m sterd am n o g d rie eeu w en na keize r K areis u itsp ra a k w orstelen m e t een ge-

TVE H e jig. 1997

97

brek aan goed drinkwater, w aardoor vaak cho­ lera- en tyfusepidem ieën uitbraken. En dat in een d o o r water om ringde stad, grenzend aan een gebied dat W aterland heet! Dat de vele epidem ieën een gevolg waren van verontrei­ nigd drinkw ater werd pas in de negentiende eeuw onderkend.

5”

I

■p w mmym m

f— P » 1

Plannen voor w aterleidingen O m dat de bevolking van de stad alsm aar toe­ nam , m oest m en steeds m eer water p er schuit aanvoeren, o n d er andere uit de Vecht en het Gein. Tussen 1624 en 1687 zijn er wel veel plan nen gem aakt om water van de Vecht via een buisleiding naar de stad te leiden, m aar geen van die plannen is uitgevoerd, waar­ schijnlijk d o o r de hoge kosten. In een van de plan nen w erden de kosten geraam d op twee m iljoen gulden, een enorm bedrag voor die tijd. O ok geen van de plannen uit de achttien­ de eeuw werd verwezenlijkt. O m dat N apoleon, die in 1811 de hoofdstad van h et bij Frankrijk ingelijfde N ederland be­ zocht, de benarde drinkw atersituatie van Am­ sterdam , “de derde stad van zijn keizerrijk”, onw aardig vond, kreeg een commissie van deskundigen de o pdracht een plan uit te wer­ ken voor de aanvoer van Vechtwater d o o r in aquaducten gelegde stalen buizen. D oor de noodlottige veldtocht naar Rusland kwam ook h ier niets van terecht. Een in 1816 door Cor­ nells Lanckam p ingediend plan om water op te pom pen uit de duinen bij S antpoort en d o o r h o u ten buizen naar Amsterdam te voe­ ren werd afgewezen. In 1845 diende inge­ nieur C.D. Vaillant zowel een plan in voor een V echtwaterleiding als een plan voor een bui­ zennet vanuit de K ennem er D uinen. Voor dit laatste plan w erden geldschieters gevonden en in 1851 werd de N.V. D uinw ater Maat­ schappij opgericht. O p 6 ju n i 1853 spoot het eerste duinw ater uit een fontein aan de Am­ sterdam se W illemspoort. O m dat de A m sterdam se bevolking snel groeide, kon de Duinwater M aatschappij niet voldoende water leveren. In 1881 w aren de problem en zo groot gew orden dat h et stads­ bestuur de stadsingenieur J.G. van Niftrik op­ d racht gaf een “hoogdruk Drink- en Werkwaterleiding” te ontw erpen van de Vecht naar 98

ipsasai1; '

■

'"TT;

'(r-,

* Boven: De twee putdeksels, LINKS voor VECHTwater (schoonmaken), R EC H TS voor DUINwater (drinkwater).

Amsterdam. Na veel strubbelingen kon de door de D uinw ater Maatschappij aangelegde Vechtwaterleiding op 1 mei 1888 in gebruik worden genom en. H et pom pstation m et wa­ terto ren werd te W eesperkarspel gebouwd om dat daar een hooggelegen zandrug tem id­ den van veengronden een goed bouw terrein opleverde. Van het in n am ep u n t te Niglevecht stroom de h et water o n d er natuurlijk verval naar W eesperkarspel, vanwaaruit h et doorge­ pom pt werd n aar A msterdam. O m d at de Ge-

TVE 15e jrg. 1997

zondheid sco m m issie e c h te r h a d u itg esp ro k e n d at de V echt als d rin k w ate rb ro n ongeschikt was, w erd h e t w ater in d e stad via e e n a p a rt b u iz e n n e t g e d istrib u e e rd als 'spoel- en industriew ater’.

G em een telijke w aterleidingen O m d a t d e D u inw ater M aatschappij te c h n i­ sche p ro b le m e n o n d e rv o n d bij d e levering van d rin k w ater aan de to t m e e r d an 400.000 in w oners g eg ro eid e h o o fd stad w erd in 1889 in d e g e m e e n te ra a d g ep leit v o o r e e n g e m e e n ­ telijk w aterleidin gb edrijf. N a h et n e m e n van vele h o b b els kwam d at e r o o k e n o p 30 ap ril 1896 w erd en d e D uin- en V echtw aterleiding m et alle to e b e h o re n voor tw aalf m iljoen gul­ d e n o v erg ed rag en aan h e t nieuw e bed rijf, de G em een telijk e W aterleid in g en . E r was e c h te r n o g g een op lo ssin g g ev o n d en v oor de slech te kw aliteit van h e t Vechtw ater. H e t zo u tg eh a lte n am toe w aa rd o o r h e t o o k o n g esch ik t w erd als voedin g w ater v o o r d e in ­

d u strie. De c h lo rid e n in h e t zo u t tasten n a m e ­ lijk d e p ijp e n van d e sto o m k etels aan. E en o p ­ lossing w erd g e v o n d e n d o o r w ater uit h e t tus­ sen 1889 en 1893 geg rav en M erw ed ek an aal te b e tre k k e n . O m d a t dit kanaal e e n van E u ro ­ pa's dru k st bev aren b in n e n v a a rtro u te s w erd, w aarop b o v en d ien veel afvalw ater d o o r d e ste­ d e n w erd gelo o sd , vervuilde o o k d it w ater zo sterk dat m e n o p n ie u w o p zoek gin g n a a r een b e te re w aterb ro n .

O p zoek naar een b etere waterbron D e verzilting van h e t M erw ed ek an aal was v o o r d e d ire c tie van G e m e e n te w a te rle id in g e n (ro n d d e eeuw w isseling is deze n a a m in de plaats g e k o m en van G em een telijk e W aterlei­ d in g e n ) a an le id in g om in 1921 c o n tac t o p te n e m e n m et d e d ire c te u r van R ijksw aterstaat. E r w erd en n iet allee n w a term o n ste rs g e n o ­ m e n u it h e t M erw ed ek an aal e n zijn v oedings­ b ro n , d e I.ek, m a a r ook u it d e L o o sd rech tse Plassen, d e L o en d e rv e en sc Plas e n zelfs de

Inrichting van de Waterleidingplas, ca 1955.

I'VE Hejrg. I ‘EI?

99

fpllpl

Luchtfoto Loosdrechtse Plas met rechts het wa teileidingka n a a I.

■

SI

.

•**

m t£M i

r% m§

&

• • • •

-

#*4as

••'

& £ £ :• "

» -•* * -•>••••••

B ethunepolder, een in 1880 drooggem alen veenpias die ten zuiden van de Loosdrechtse Plassen ligt. Deze droogm aking is echter geen succes geweest want door de poreuze zandond erg rond welt zo’n grote hoeveelheid water op dat p er dag 100.000 kubieke m eter water uitgem alen m oet worden. Dat is vijftien maal de neerslag in de polder! Veel kwelwater kom t uit de Loosdrechtse Plassen. Het onderzoek naar de plassen en de B ethune werd in de tweede helft van de jaren twintig opgevoerd en leverde veelbelovende resultaten op. In 1928 w erd ook op grote schaal de water­ kwaliteit van de Rijn en de Waal onderzocht. O m dat h et water van h et M erwedekanaal te zout bleef en steeds m eer zwevend slib ging bevatten, werd de keuze voor een nieuwe wa­ terbron steeds urgenter. In 1925 had de directie van Gemeentewate rleid in g e n h e t provinciaal b estu u r van U trecht en het G rootw aterschap Beoosten de Vecht gepolst om te zijner tijd een regeling te treffen voor het gebruik van de plassen als drinkw aterbron. Maar ook anderen hadden h u n oog laten vallen op de Loenderveense Plas, zoals Bronwasser die, reeds ee rd er ver­ meld, in 1927 h et plan opvatte om de Plas te dem pen m et vuilnis uit de grote steden. 100

.

Bij de beslissing de L oenderveense Plas niet te dem pen speelde naast n atu u rb eh o u d ook de sinds 1925 bekende plan n en van Amster­ dam voor het w innen van drinkw ater uit deze plas een doorslaggevende rol.

Piassenplan In 1929 kwant G em eentew aterleidingen met een klein en een groot plassenplan. Het klei­ ne plan voorzag in de onttrekking van zes mil­ joen kubieke m eter water p er jaar, het grote in dertig miljoen. In beide gevallen zouden de Loosdrechtse Plassen en L oenderveense Plas de functie krijgen van opslagreservoir voor ruwwaler (o nbehandeld drinkw ater - redac­ tie) en worden aangevuld m et water uit de B ethunepolder. Zonodig zouden de plassen op peil w orden g ehouden d o o r h et inlaten van water uit de Vecht of het Merwedekanaal. Na onderh an d elin g en tussen A m sterdam en het Grootwaterschap Beoosten de Vecht, de w aterschappen van Breukeleveen, Tienhoven, L oenderveen en de B ethune en het gem een­ tebestuur van Loosdrecht werd op 25 juni 1930 h et Piassencontract getekend, dat garan­ deerd e dat geen van de betrokkenen nadeel

TVE I v /ȣ. / 997

zou o n d e rv in d e n van de o n ttre k k in g van wa­ ter aan de L o o sd rech tse Plassen. A m sterd am was al in 192'.) b e g o n n e n m et d e u itv o erin g van h et g ro te p iassenplan, w aarvoor o n d e r a n ­ d e re aan d e L o en d e rv e e n se Plas een p o m p sta­ tion gebouw d w erd m et e e n leid in g n a a r W eesperkarspel. Deze Plas was afgesloten voor d e sch eep v aart e n d a a rd o o r u ite rm a te ge­ schikt om als in la a tp u n t te d ie n e n . In fe b ru a ri 1932 kwam d e installatie in b e d rijf en d e overg an g van V echtw aterleidin g n a a r Piassenwa­ terleid in g b e te k e n d e h et e in d e van h e t zoulp ro b le e m v o o r d e A m sterd am se w atervoorzie­ ning. In d a t jaar b e d ro e g d e w aterleverantie van W eesperkarspel aan d e ru im 760.000 in ­ w oners van A m sterdam m e e r d a n e lf m iljoen k u bieke m eter. H ie rm e e n a m d e Piassenw a­ te rle id in g bijna e en d e rd e van d e A m sterd am ­ se w aterv o o rzien in g e n e e n kw art van het d rin k w ater voor zijn rek en in g . M et d e vervanging van V echtw ater d o o r Pias­ senw ater h a d de g e m e e n te A m sterd am e r o p g ro n d van h e t P iassen co n tract een om v an g rij­ ke taak bijgek regen: d e kw aliteitsbew aking van d e nieuw e b ro n . Sinds 1990 is G em een tew aterlcid in g en behalve w aterlev eran cier o o k b e­ h e e rd e r en e x p lo ita n t van e e n g ro o t aan ta l ge­ m alen , sluizen, d u ikers, dijk en en w aterk erin ­ g en die h a n d h a v in g van h e t w aterpeil in h et L o o sd rech tse g eb ied verzek eren .

Uitbreiding Piassenwaterleiding In d e o o rlo g sjaren h e e ft G em een tew aterleid in g e n m et k u n st en vliegw erk d e w ate rto e­ voer g a an d e k u n n e n h o u d e n . D o o r d e in u n ­ daties in 1939 en 1945 kwam vervuild V echt­ w ater in de plassen. De op lo ssin g w erd g evon­ d e n d o o r w eer w ater u it h e t M erw ed ek an aal te b etrek k en . N a de o o rlo g w erkte G em een tew aterleid in g en v e rd e r aan h e t u itb re id e n en v e rb ete re n van de Plassen w aterleiding. In 1948 kwam e r e e n p lan om ee n deel van d e L o en d e rv e en se Plas uit te d ie p e n e n d o o r e e n o m d ijk in g a f te sch e id e n om h e t w ater te b e sc h e rm e n teg en v e ro n tre in ig in g e n uit d e o m g ev in g. D eze nieuw e W aterleidingplas zou d o o r e e n k anaal rech tstreek s w orden v e rb o n d e n m e t h e t ge­ m aal in d e B e th u n ep o ld e r. In 1957 w e rd en d eze 123 h e c ta re g ro te en a c h t m e te r d ie p e

W aterleid in g p las en h et b ijb e h o re n d e W aterleid in g k an aal in g eb ru ik g e n o m e n . Dat was p recies o p tijd, w ant d e P iassenw aterleiding w erd steeds b e lan g rijk er v o o r A m sterd am . Al in 1956 w erd, via h e t in 1954 vern ieu w d e p o m p sta tio n te W eesperkarspel, e e n reco rd h o ev e elh eid w ater gelev erd van b ijn a 25 m il­ joen k u b iek e m eter, voo r h e t e e rst m e e r d an d e helft van d e to tale w a te rb eh o e fte van de h o o ld sta d . D o o r diverse o o rz a k e n k o n e r in d e n av o lg en d e ja r e n veel m in d e r d rin k w a te r w orden g e p ro d u c e e rd . O n d a n k s d e isolatie van d e ru w w aterb ro n b le e f m e n m et p ro b le m e n k am p en . D o o r e e n h o o g fo sfaatg eh alte van h e t w ater uit d e Béth u n e steeg d e alg e n g ro e i in d e W ate rleid in g ­ plas, w aa rd o o r d e filters steeds vaker g ere i­ n ig d m o e ste n w o rd en . D o o r aan v u llin g m et slech t V echtw ater v erv u ild en d e L o o sd rech tse Plassen steeds m eer. T ussen 1958 e n 1971 w er­ d e n vele p ro e v e n g e d a a n o m d e kw aliteit van h e t w ater te v e rb e te re n e n d e algen te bestrij­ d e n . O m d a t o o k d e w aterlev erin g d o o r alle p ro b le m e n was te ru g g e lo p e n to t circa twintig m iljo en k ubieke m e te r p e r jaar, w erd b e slo ten e e n n ieuw b e d rijf v o o r d e P iassenw aterleiding te b o u w en v o o r e e n effic iën tere w a te rb e h a n ­ d e lin g en m e t een g ro te re capaciteit. In o k to b e r 197.3 w erd d e eerste paal gesla­ g en e n o p 7 feb ru a ri 1977 w erd en d e nieuw e installaties te I.o e n e n en W eesperkarspel in g eb ru ik g e n o m e n . D o o r d e v erg ro te cap aci­ teit was aan v u llin g m e t n o g m e e r piassenw ater n o d ig . O m d a t d e V echt n o g steeds m e e r ver­ vuild was d a n h e t A m sterdam -R ijnkanaal w erd een tra n sp o rtle id in g n a a r dit kan aal aa n g e­ legd. O m d e L o o sd rech tse Plassen van g o ed w ater te k u n n e n voorzien m o e st h e t kanaalw a­ te r wel e e rst gezuiverd w o rd en . In 1983 kwam h e t in la a tp o m p sta tio n v o o r h e t A m sterdam R ijnkanaal in bedrijf. De ja a rc a p a c ite it van de W ate rleid in g p las k o n d a a rd o o r w o rd e n o p g e ­ v o erd to t 31 m iljo en k u b iek e m e te r drinkw a­ ter.

Nieuwe plannen O m d a t h e t d rin k w a te rv erb ru ik n o g steeds stijgt, is G e m e e n te w a terle id in g en al w eer b e­ zig m et nieuw e p la n n e n o m d e c a p aciteit te v e rg ro te n wat, o n d e r a n d e re d e realisatie van

TVE 15ejrg. 1997

t o e k o m s t ig e s it u a t ie

U it s la g w a t e r van de polder geb ru ik t voor de drink w at er v o o rz ie n in g

i

i

Grotendeels w ate r, geen (d irecte) fu nc ti e voor de d r in k w at e r v oo r zi en in g

loenen (Reservoir) ten behoeve van de d rin k w a t e r v o o r z ie n in g

x Windmolen

assen Gem aa l/ 'pom ps tat ion

Breukel

N. fl.P. - 4 . 0 0 ra

Toekomstige situ a tie w aar­ bij a l hel water u it de Béthunepolder n a a r de eerste én de tweede waterleidingplas wordt gepompt.

Maarssen

een tweede W aterleidingplas in de Loenderveense Plas inhoudt. In 1994 is hierover een rap p o rt verschenen en in 1996 is de Milieu Ef­ fecten R apportage (MER) afgerond. Er is een voorkeursalternatief ontwikkeld dat rekening h o u d t m et de aspecten: natuurontw ikkeling, w inning van zand, het m aken van een depot voor m eerm olm , het uitzicht op de plas en de kosten. Als deze plannen gerealiseerd w orden zal de gehele Loenderveense Plas nog lange tijd zijn weldadige rust behouden. 102

B ronnen H. Kosman, Drinken uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar Am ­ sterdamse Piassenwaterleiding. (Amsterdam 1988, Stads­ drukkerij Amsterdam) A. van Duinen, De archeologie van de Loenderveenseplas, (Am­ sterdam 1994, Gemeentewaterleidingen Afdeling Na­ tuur en Terreinbeheer)

I'VE 15ejrg. 1997

De b u iten p laats E ik en ro d e ( ‘het Bos van H acke’) te Loosdrecht

B esch erm de buitenplaats De b u iten p laats E ik e n ro d e ligt in d e bebouw ­ d e kom van Nieuvv-1 .o o sd rech t tussen h e t ge­ m e e n te h u is e n d e Sypekerk. H e t co m p lex w ordt o m slo ten d o o r h e t S int-A n n ep ad , de E m tinckhof, h et zo g en aam d e Zwarte P ad en d e Nieuw I.oo sd rech tsed ijk . T er p laatse is h et te rre in b e te r b e k e n d als 'h e t Bos van H a c k e”. H e t in h e t bos g eleg en la n d h u is b ezat reed s d e status van rijk sm o n u m en t. In 1996 zijn d e overige g ebouw en e n h et p ark aangew ezen als b e sc h e rm d rijk sm o n u m en t. Dankzij d e inzet van de R ijksdienst voor de M o n u m e n te n z o rg , d e S tichting H istorisch G o ed L o o sd re c h t en d e H istorische K ring L o o sd re c h t is n u d e bu i­ ten p laats in zijn g eh e e l b esch e rm d . A rch itect P.D. van Vliet en o n d e rg e te k e n d e ad v iseerd en d e plaatselijke organ isaties. Dit leid d e to t h e t o p stellen van ee n toekom stvisie o p d e b u ite n ­ plaats, die d o o r d e S tichtin g I listorisch G oed L o o sd re c h t g e p re s e n te e rd w erd aan d e ge­ m e e n te ra a d en ee n g ro o t aan ta l b elan g stel­ le n d en uit d e plaatselijke bevolking. De S tichting H istorisch G o ed L o o sd re c h t stelt zich o n d e rm e e r ten d o e l c u ltu u rh isto ­ risch b elan g rijk e g o e d e re n in L o o sd re c h t te behouden. In d e visie w o rd t e e n b e e ld g eschetst van de w aarde van E ik en ro d e , d e k n e lp u n te n , d e ge­ w enste e in d situ atie en de activiteiten d ie n o d ig zijn om die te b ereik en . In e en p la n van aa n ­ p ak zijn deze activiteiten u itg esp litst in e e n d e e lp la n v o o r d e gebouw en, e e n lan d sch ap s­ p lan en e e n n a tu u rb e h e e rp la n . D aarn aast zijn m aatre g e le n nodig in h e t k a d e r van d e w ater­ h u is h o u d in g en h e t recreatiev e g eb ru ik (o n t­ sluiting) . U iteindelijk zal d it m o e te n le id e n tot e e n in teg raal b e h e e rp la n vo o r het g eb ied . P er d e e lp lan w o rd t aan gegeven w elke partij voor d e uitv o erin g in g esch ak eld zou k u n n e n wan­ d e n en w elke p la n n in g m ogelijk g e h a n te e rd zou k u n n e n w o rd en . V oor h e t h e le p la n is een financiële o n d e rb o u w in g opgestelcl.

Piet Bakker

A ch tereen v o lg en s is h e t b u ite n d o o r vier geiteraties van d e fam ilie H ack e van M ijn d en b e ­ w oond gew eest. In 1975 h e e lt d e fam ilie h a a r la n d g o e d v e rk o ch t aan BV G o ö rd in atieb o u w te N aard e n , m et u itz o n d e rin g van d e grafka­ pel d ie in 1992 is o v erg ed rag en aan d e Stich­ tin g H isto risch Cioed L o o sd rech t. O p d e aan h e t p a rk b o s g re n z e n d e w eilan d e n , d ie to t h et la n d g o e d b e h o o rd e n , h ee ft B ouw m aatschap­ pij V erwelius te H u izen w onin g b o u w u itg e­ voerd. De g e m e e n te L o o sd re c h t w e rd in 1994 eig en aresse van h e t re s te re n d e g ed e e lte van h e t lan d g o e d . U itg a n g sp u n t is d a t d e b u ite n p la a ts E ik en ro ­ d e n a m e e r d a n 20 ja ar ern stig e verw aarlozing n o g steeds zeer d e m o eite w aard is in c u ltu u r­ histo risch en n a tu u rw e te n sc h a p p e lijk opzicht. In cu ltu u rh isto risc h o p zich t is h et v ro eg ere b u ite n van d e fam ilie H ack e van M ijn d en zelfs van n a tio n a le b etek e n is. D o o r h et n e m e n van m a a tre g e len , g e b a se erd o p e e n g o ed d o o r­ d ach t p lan , is h e t m ogelijk d e b elan g rijk ste w aard en te h erstellen .

H u id ige situatie 1le t g eh e le co m p le x m aak t th a n s ee n v e rp au ­ p e rd e in d ru k . Een d u id elijk e visie o p d e to e­ kom stige fu n c tie van d e diverse g eb o u w en en h e t b e h e e r van h et park o n tb re e k t. Sinds 1975 zijn d e g eb o u w en en h e t bos d o o r d e vorige e ig e n a a r verw aarloosd. D o o rd a t e r g e en to e­ zicht was zijn d e le n van h e t te rre in aan v an d a­ lism e ten p ro o i gevallen. Zowel h e t lan d h u is als h e t k o etsh u is v e rk e re n b o u w k u n d ig in slech te staat; e e n d e e l van h e t la n d h u is is zelfs in g esto rt. O o k d e grafk ap el h e e ft ern stig gele­ d e n van in b ra a k en vandalism e. De ijskelder is in 1975 m et zan d d ic h tg e g o o id . Zelfs d e klin­ kers van ee n d eel van d e o p rijla an zijn verdw e­ n en . H e t bos v e rto o n t vele te k e n e n van ach ter-

TVE 15ejrg. 1997

103

I

7 _________

Voorzijde van de buitenplaats, ca 1958.

stallig o n d e rh o u d . D o o r sto rm en om gew aaide b o m e n zijn n o o it o p g e ru im d . E en d e e l van d e w a n d elp ad en is d o o r g e b re k aan o n d e rh o u d v erdw enen. Vele g ro e p e n stru ik en e n b o m e n zijn te sterk u itg eg ro eid (o.a. alle rh o d o d e n d ro n g ro e p e n ). Plaatselijk is e e n alles over­ w o ek eren d e b e g ro e iin g van e sd o o rn , am erikaanse vogelkers e n h u lst o n tsta an . E nige zichtassen zijn d ich tg eg ro e id . D e gazons zijn reed s vele ja r e n n ie t g em aa id , w a a rd o o r de b lo e m e n rijk d o m is v erd w en en en d e v egetatie sterk is v erru ig d . D e vijvers e n e n k e le sloten zijn g ed eeltelijk d ich tg eslib d m e t b lad. O p h e lle n d e g e d e e lte n (o p d e ijsberg e n langs d e slingervijver) is plaatselijk ero sie o p g e tre d e n .

De familie Hacke van Mijnden H e t la n d h u is is g ebou w d in 1845-1846 in o p ­ d ra c h t van d r j a n C o n ra d H ack e (1814-1873). D aarn a w o o n d e n er: C o n ra d Jan H acke van M ijnden (1847-1924), d ie b u rg e m e e ste r van L o o sd re c h t was, J a n Elias H ack e van M ijn d en (1888-1969), d ie van ca. 1910 to t 1914 in H ei­

104

d e lb e rg bosbouw stu d e e rd e e n zestien orchid c e ën k a ssen o p E ik e n ro d e bouw de, en R. F e e n stra d ie g eh u w d was m e t d e jo n g s te d o c h ­ te r van Jan Elias. Jan C o n ra d H acke sta m d e u it e e n D uitse fa­ milie; hij was d e z o o n van e e n p re d ik a n t d ie in B u rg ste in fu rt g e b o re n was. D o o r zijn huw elijk m e t d e g e fo rtu n e e rd e jkvr. J.C.S. Elias o n t­ sto n d e e n c o n n e c tie m e t d e te g e n o v e r E ik en ­ ro d e g e le g e n b u ite n p la a ts N o o it G ed ach t. In d e fam ilie van jkvr. Elias k o m e n o o k d e n a ­ m e n G eelvinck, Alewijn en Van d e Poll voor. Tevens was e r e e n c o n n e c tie m et h u iz e Bouwzicht, dat sto n d o p d e plaats w aar n u h e t zus­ terh u is van d e B e u k e n h o f staat. Zowel N o o it G e d a c h t als B ouw zicht zijn la te r e ig e n d o m ge­ w eest van d e fam ilie H acke. J a n C o n ra d w o o n ­ d e o p B ouw zicht v o o rd a t E ik e n ro d e w erd ge­ bouw d en hij tro k e r zich w eer te ru g n a h e t huw elijk van zijn zo o n . D ooi h e t h o o g o p ­ g a an d e g e b o o m te v o rm e n deze d rie aan el­ k a a r g re n z e n d e v oorm alige b u ite n s in la n d ­ sch ap p elijk o p z ic h t n o g steeds e e n o p v allen d e n sa m e n h a n g e n d g e h e e l in d e b eb o u w d e kom van L o o sd rech t.

'I'VE I 5ejrg. 1997

De eerste steen van het la n d h u is w erd o p 1 I m a a rt 1845 g eleg d d o o r jkvr.J.C.S. Elias; h e t h u ­ welijk v o n d plaats o p 13 m a a rt 1845. O p 1 n o ­ v em b er 1846 was d e bouw van het h uis voltooid. In 1856 k o o p t Jan C o n ra d H ack e d e a m b ac h ts­ h eerlijk h eid van M ijnden en d e b e id e Loosd re c h te n . S indsd ien n o e m t hij zich H ack e van M ijnden. Tot de aan d e am b a c h tsh e e rlijk h e id v erb o n d e n re c h te n b e h o o rd e n to lh effin g en , d e b e n o e m in g van p re d ik a n te n e n a m b te n a ­ re n , twee b a n k e n in de kerk en viswater in de V echt. Tot d e p lich ten b e h o o rd e n b estu u rlijk e tak en , o.a. h e t h o u d e n van rech tsp raak . Jan C o n ra d H acke was d o c to r in d e le tte ­ ren . Hij h a d een g ro te liefde vo o r Italië en b e­ w o n d e rin g voor D ante. Hij m aak te lan g e rei­ zen n a a r Italië (o.a. e e n stu d iereis in 1835) en v errich tte in 1854 /1 8 5 5 k u n sta a n k o p e n in Ita­ lië te r v erfraaiin g van E ik e n ro d e . Hij h a d een v e rzam elin g en sc h ild erije n u it d e oud-Italiaanse school. Zijn vrouw k o ch t veel a n tiek in N ed erlan d . Jan C o n rad H acke n o d ig d e in d e th eek o e pel (Turkse ten t) zijn literaire v rie n d e n k rin g u it e n tro k zich h ie r te ru g o m te w erken aan zijn v ertaling van D a n te ’s D ivina C o m m ed ia. Hij was op a a n sp o rin g van J.L. ten K ate b e­ g o n n e n m et deze vertaling. H et w erk is u itg e­ geven in d rie d e le n en g e ïllu stre erd m e t h o u t­ gravures van Gustave D oré. T ot zijn gasten b e h o o rd e n o.a. d e ro m a n ­ s c h rijfste r G c c rtr u id a (T ru itje) B o sb o o m T oussaint en h a a r e c h tg e n o o t de sc h ild e r Jo­ h a n n e s B osboom (die veel in L o o sd re c h t sch ild erd e; H aagse S choo l), N icolaas Beets, E.J. P o tg ie te r, p ro f. D o n d e rs (o o g a rts te U tre c h t), m r G. van T ien h o v en (b u rg e m ee s­ te r van A m sterd am , was g eh u w d m et d e d o c h ­ te r van J.C. H acke) en d e Italiaanse k o lo n el C.A. Vecchi (le tte rk u n d ig e en a d ju d a n t van G arib ald i). T ruitje B osboom -Toussaint k arak ­ te risee rd e E ik e n ro d e als "een allerheerlijkst a an g eleg d b u ite n ”. In 1860 w erd in h et p a rk e e n eigen g rafkapel gebouw d; d e laatste H acke is h ie r in 1969 bij­ gezet. H et “b e g ra fe n isp a d ”, w aarover d e fam i­ lieled en h u n laatste g an g m a ak te n , liep vanaf h e t huis via de o ra n je rie langs d e n o o rd ra n d van het p a rk in oostelijke ric h tin g n a a r de g rafkapel.

ym &.-V 1

* W

”

i

:

• •

WÊÊÊ Ajb. 2. De ruin de Nieuw Loosdrechtsedijk gelegen Turkse tent is in 1930 afgebroken. De verticale banen van het tentdoek waren afwisselend oud rose en witgekleurd.

Cultuurhistorische waarde L a n d h u is e n p a rk zijn als e e n h e id o n tw o rp e n , m ogelijk d o o r d e b e fa am d e J.D. Z o c h e r jr., d ie zowel a rc h ite c t als lan d sc h a p sarch ite c t was. Z ek erh eid b estaat h iero v e r n ie t d a a r e r g e e n te k e n in g e n zijn te ru g g e v o n d e n . M e­ v ro u w E.D .M . P lo o ij-C u ip ers, a c h te rk le in ­ d o c h te r van (tin C o n ra d H acke, sc h re e f in 1990 e en artikel m et d e titel “H e rin n e rin g e n a a n E ik e n ro d e ”. Zij v erm eld t in dit artik el u it­ d rukkelijk: “H e t p a rk w erd d o o r d e tu in a rc h i­ tect Z o c h e r o n tw o rp e n ." H e t la n d h u is ver­ to o n t een o p v allen d e gelijkenis m e t h e t la n d ­ huis M olen b o sch in Zeist, d a t tussen 1836 en 1838 d o o r J.D . Z o ch e r jr. w erd gebouw d, en e e n p re s e n ta tie te k e n in g van e e n klein la n d ­ h u is o f villa in neoclassicisische stijl u it h e t a r­ c h ie f van J.D. Z o c h e r jr. V olgens d e eerste steen was d e “b o u w m e e ste r” J . S treefk erk . Ver­ m o ed elijk slaat deze a a n d u id in g o p d e a a n n e ­ m er, h e t tim m e rb e d rijf S treefkerk, d a t ja r e n ­ la n g in L o o sd re c h t gevestigd was. De h y p o th e ­ sen d at h e t la n d h u is e e n k o p ie zou zijn van e e n h uis d a t J.C . H acke o p e e n van zijn reizen

TVE 15e jrg. 1997

105

>

,-i.A

- i f i' * '

V 'i

riiafejj v- "V.. r 1 / r ?#1

y & i **l* .;■ ? » •• • •

1

it-...*

Grajkapel op Eikenrode.

in Italië h a d gezien d an wel van ee n afb ee l­ d in g in een Italiaans o f A m erik aan s tijd sch rift zijn n ie t bevestigd. B ehalve h e t lan d h u is w aren o p d e b u ite n ­ plaats d e v o lg en d e bo u w w erken aanw ezig: o ra n je rie (vóór 1871 u itg e b re id m e t koets­ huis, koetsiersw oning, p aa rd e n sta l en m ach i­ n e k a m e r), th e e k o e p e l (Turkse te n t), m o es­ tu in m et zestien kassen e n tu in m u u r, en ig e b ru g g e n , grafkapel, ijsk eld er a n n e x w ijnkel­ der, tu in m an sw o n in g , b o e rd e rij, diverse m ar­ m e re n b e e ld e n e n tuinvazen d ie U ack e in Ita­ lië h ad g ek o ch t en ee n fo n te in m et b e e ld e n ­ g ro ep . C u rieu s was de lu c h tw a c h tto re n , d ie n a 1950 o p E ik e n ro d e g eb o u w d is in h e t k a d e r van d e K oude O o rlo g . D eze van g e p re fa b ri­ c e e rd e b e to n n e n ra a tb o u w -e le m e n te n g e ­ b ouw de to re n fu n g e e rd e als w a arn em in g sp o st voor laagvliegende vliegtuigen u it h e t o osten . In 1964 w erd d e to re n afg eb ro k en . M etu itzo n d erin g v an h e tla n d h u is, o ra n je rie / koetsh u is en fam ilieg rafk ap el zijn alle bouw ­ w erken v erdw enen. H e t m a rm e re n C h ristu s­ b e e ld is in 1984 u it de g rafk ap el o v e rg e b rac h t n a a r de ou d -k ath o liek e k e rk te H ilversum . 106

H et p a rk bezit e e n v e rrassen d e stru c tu u r e n vele b ijzo n d ere o u d e b o m e n . De a a n le g wijst o p e e n m e e ste rh a n d . H et p a rk is in h e t m id ­ d e n van d e 19e eeuw a a n g e le g d in la n d ­ schapsstijl. H e t re c h th o e k ig e la n d h u is ligt cen traa l in h el park: o ra n je rie /k o e ts h u is en g rafk ap el liggen terzijde. Zowel aan d e voorals aan d e ac h te rz ijd e van h e t la n d h u is liggen o p e n ru im te n die d o o r cou lissen zijn o m g e­ ven. A an d e voorzijde (w estzijde) b estaat d e o p e n ru im te u it e e n g lo o ie n d gazon m et een k lein e ro n d e vijver. De o p e n ru im te aan de a ch te rzijd e (oostzijde) b estaat u it een g ro te slingervijver m e t eilan d je, die aan d e oostzijde w o rd t b e g re n sd d o o r twee heuvels. In d e bij d e g rafk ap el g e leg en heuvel b ev in d t zich een ijskelder. Ten n o o rd e n van d e ijsk eld er ligt een d e rd e k leine ro n d e vijver. De coulissen b esta a n u it g ro e p e n rh o d o d e n d ro n en c o n ife­ re n . Een d e rd e , d o o r lo o fb o m e n b e g re n sd e o p e n ru im te ligt aa n d e zuidzijde van h e t huis. D eze ligt in h e t v e rlen g d e van d e B rem laan in d e a a n g re n z e n d e nieuw bouw . O ver alle d rie g e n o e m d e o p e n ru im te n lo p e n zichtlijnen . B o v en d ien was e r e e n zichtas in n o ordw estelij­ ke ric h tin g n a a r d e o ra n je rie . De h o o fd in g a n g v a n a f d e N ieuw Loosd re c h tse d ijk b estaat uit een slin g e re n d e o p rij­ laan. V anaf d e in g a n g k o n m e n langs een g ro e p eik en e n e e n m ajestu eu ze g ro e p van vijf b ru in e b e u k e n over hel gazon m et d e kleine ro n d e vijver k ijk en d m e te e n d e voorgevel van h e t huis zien. T h a n s is deze zichtlijn d ic h tg e ­ g ro eid . De m e t klin k ers b e stra te o p rijlaan b e ­ vatte e e n lus: h ie ro v er k o n d e n d e k o etsen v o o rrijd en . Van h e t zuidelijk d eel van d e lus zijn d e k linkers n a 1975 v erd w en en , w a a rd o o r h e t p a d vrijwel o n b e g a a n b a a r is g ew o rd en . De la n e n b estaan uit zo m ereik , b e u k en linde. O p v a lle n d is e e n slin g e re n d e b e u k e n la a n die v an af d e h o o fd in g a n g d o o r h e t bos in d e rich ­ tin g van h e t h u is loo p t. Bij e e n g ro te g ro e p van a c h t lin d e n aan d e zuidw estzijde van h e t h uis k o m t d eze b eu k e n la a n sam en m e t d e zui­ delijke lus van d e o p rijla an e n e e n re c h t ei­ k en la a n tje d a t afb u ig t n a a r h e t Zw arte Pad. In h e t p a rk zijn vele o u d e b o m e n aanw ezig. D aarbij k u n n e n d rie leeftijdsklassen w o rd en o n d e rs c h e id e n , d ie c o rre s p o n d e re n m e t de ak tiviteiten van d rie g e n eraties van d e fam ilie H acke. De leeftijdsklassen van d e b o n te n zijn

TVE 15e jrg. 1997

a l P ? * - . a , ; *.*■ - . <*£&;:.

r

^

Krill

üpui

JB !

* :, v . ,

* -imJ -Mm

li

i i*-"®!

Achterzijde van de buitenplaats.

120 a 130 jaar, 100 a 110 jaar en 70 jaar. De majestueuze groep van vijf bruine beuken langs de oprijlaan en de m am m oetboom aan de slingervijver zijn 120 a 130 jaar oud. Deze bom en zijn d o o r fan C onrad Hacke geplant en d ateren tevens uit de tijd dat J.D. Zocherjr. aktief was als landschapsarchitect. De mamm oetboom (Sequoiadendron giganteum ) is een d er pronkstukken van Eikenrode. Deze boom is afkomstig uit Californië en is in 1853 in E uropa ingevoerd. H et is opm erkelijk dat deze soort zo kort na de introductie in E uropa op Eikenrode is aangeplant; dit exem plaar is in ieder geval een der oudste van Europa.

Natuurwaarde Eikenrode ligt op de overgang van zand- naar veengronden (van het Gooi naar h et Vecht­ plassengebied). Via het parkbos van Nooit Ge­ dacht loopt dit com plex m et hoog opgaand geboom te uit in de Ster. H et park bestaat overwegend uit de in­ heem se soorten beuk en zomereik. H et kan beschouwd w orden als een goed voorbeeld van h et w intereiken-beukenbos (Fago-Quer-

cctum ). Er is veel opslag van hulst en taxus. H et voormalige kassengebied vertoont een opm erkelijk rijke flora. Dank zij het puin dat zich hier in de grond bevindt groeien er di­ verse bosplanten van voedselrijke bodem : m annetjesvaren, robertskruid, bochtig havikskruid (vrij zeldzaam; heette vroeger gevlekt havikskruid), muursla, look-zonder-look, stin­ ken d e gouwe, schaduw gras, dagkoekoeksbloem , kam perfoelie en ijle zegge. Elders in h et bos groeien o.a. adelaarsvaren, lelietjevan-dalen, bosandoorn en gewone vogelmelk. Bijzondere verm elding verdient het talrijk voorkom en van de fraaie koningsvaren aan de noo rd ran d van het bos. Dit is een wettelijk be­ scherm de soort. In de verruigde gazons groeien o.a. biggekruid, hem elsleutel en Sint-Janskruid. Knolboterbloem , die hier tien ja a r geleden talrijk voorkwam, is verm oedelijk verdwenen. H et park is rijk aan stinzenplanten, dit zijn overwegend bol- en knolgewassen die in het kader van de Engelse landschapsstijl ter ver­ fraaiing zijn aangeplant. Te noem en zijn: bo­ sanem oon (twee groepen, die de laatste ja re n in omvang en bloeirijkdom sterk zijn afgeno­ m en), gele narcis (op het p aardenkerkhof

TVE 15ejrg. 1997

107

-* V

>

-‘ .r.

‘V * > •‘•:

■

" ia

-

Besluit

"'■■ * ' * -

Voorzijde Eikenrode.

zijn indertijd 10.000 bollen van een kleinbloemige gele narcis aangeplant), bonte crocus, sneeuwklokje (deels m et gevulde bloem en), groot sneeuwklokje, blauw druifje en Siberi­ sche sterhyacint. Lelietje-van-dalen is verm oe­ delijk ook deels aangeplant. Eikenrode vervult een oasefunctie voor ver­ scheidene bijzondere diersoorten. Vele vogel­ soorten die kenm erkend zijn voor oud parkbos b roeden hier, o.a. bosuil, buizerd, grote bo n te specht, groene specht, boomklever, boom kruiper, heggem us, w interkoning, rood­ botst, vink, merel, zanglijster, tortelduif, tjift-

108

jaf, ekster, vlaamse gaai, koolmees, pim pel­ mees en zw artkoptuinfluiter. Tot voor enkele jaren b lo ed d e er een kleine kolonie blauwe reigers op Eikenrode. In een aangrenzend bos b roeden o.a. ook havik, goudvink en wie­ lewaal, vroeger ook nachtegaal. Van de hier voorkom ende zoogdieren zijn eekhoorn en vos vermeldenswaard; soms wordt een ree w aargenom en. O p E ikenrode is in 1994 de aanwezigheid van vijf soorten vleerm uizen vastgesteld: rosse vleermuis (twee kraam kolonies in oude beu­ ken), watervleermuis (kraam kolonie in oude eik), laatvlieger, ruige dwergvleermuis en ge­ wone dwergvleermuis. Eventueel kan de ijskel­ der geschikt gem aakt worden als winterverblijfplaats voor vleermuizen. In 1994 zijn diverse exem plaren van de ringslang w aargenom en. Voorts kleine water­ salamander, b ruine kikker en pad. Boven de vijvers vliegen regelm atig libellen. Bovendien fladderen hier verscheidene vlindersoorten rond, die nog niet op naam zijn gebracht.

Uit de gang van zaken ro n d de buitenplaats Eikenrode blijkt hoe historische verenigingen invloed kunnen uitoefenen op de bescher­ m ing van het erfgoed in hun eigen omgeving. N adat hel com plex was aangewezen als rijks­ m onum ent heeft de gem eente Loosdrecht opd rach t verleend aan het adviesbureau Mas koning voor h et opstellen van een plan voor restauratie van landhuis en koetshuis, een nieuwbouwlokatie in de voormalige m oestuin en de h erinrichting van h et park. N adat dit plan is uitgevoerd zullen de Loosdrechtse be­ volking en ongetwijfeld ook vele bezoekers van elders k u n n en blijven genieten van dit waardevolle cultuur- en n atuurm onum ent.

TVE 15e jrg. 1997

J o n k h e e r H e n ri van S ypesteyn en het oude hek van Hoekenburg

Een korte pelgrimage vooraf D en H aag, juli 1995. E en lo m e w arm te rust d o o d stil o p d e verw eerde, h ie r en d a a r scheef­ g ezakte zerk en van d e m e e r d a n zes eeu w en o u d e b eg raafplaats O u d Eik en D u in en . Een en k ele h oge, k ro m g eg ro eid e eik p ro b e e rt te­ vergeefs d e verw eerde g ra fm o n u m e n te n te b e­ sc h e rm e n te g e n h e t o n b a rm h a rtig h e lle zo n ­ licht. Z onlicht dat nieuw sgierig k lim t over elke steen en o n b e sc h a a m d b in n e n d rin g t d o o r ie­ d e re sp leet in de b ijn a u ite e n v a lle n d e graf­ to m b e n . E en e e u w e n o u d e k a p e lru ïn c die sinds h et e in d van de 1(>e eeuw als e e n verstild d e c o r aan d e ra n d van deze d o d e n a k k e r staat h eeft toch n o g e e n b elan g rijk e laak. Als een p o stu n ie troost v erd eelt hij zorgvuldig zijn wel­ d adige schaduw over d e w eggesleten o p sch rif­ ten o p de lig g en d e zerken. Die h a d d e n d e h e r­ in n e rin g levend m o e te n h o u d e n aan d e g e n e n die h ie r aan d e a a rd e w erd en loevertrouw d. E n daar, b ijn a aan d e ra n d van d ie steeds va­ g e r w o rd en d e schaduw ligt h e t d o el van m ijn k o rte pelgrim age. E en o gen sch ijn lijk v erg eten plekje: d e so b ere grafzerk van jo n k h e e r Cath a rin u s H e n ri C ornells A scanius van Sype­ steyn. O o k zijn naam is n o g slechts m et veel m o eite te lezen. V erd er vet ra a d t niets d a t h ie r d e m an ligt die tijdens zijn leven b e zeten was van e e rb ie d voor h e t v e rled e n en dus e e n ver­ w oed verzam elaar w erd van o u d h e d e n . Zo kwam h et d at u itein d elijk hij h e t o u d e h ek van d e V oorburgse b u iten p laa ts H o e k e n b u rg re d d e van d e sloop. D at g e b e u rd e in 191 E

Jonkheer Henri van Sypesteyn Jo n k h e e r C ath arin u s H e n ri C o rn ells A scanius van Sypestevn w o rd t o p 14 d e c e m b e r 1857 ge­ b o re n in ee n d eftig huis te D en H aag. I lij was h e t d e rd e k in d m a a r de en ig e zo o n van o u d e rs die b e id e n uit ee n resp ec ta b el g eslach t stam m en: jo n k h e e r Jan W illem van Sypesteyn

C.L. va n der Leer

en jonkvrouw e A d rian a W ilh elm in a van Vred c n b u rc h . Van zijn v ad er e rfd e hij d e bevlo­ g e n h e id v o o r h e t v e rle d en en vo o r zijn fam i­ lieg esch ied en is in h e t bijzonder. Hij tra d al jo n g in d e v o etsp o ren van zijn v ad er to e n hij zich g in g to e leg g e n o p h e t verzam elen en o r­ d e n e n van h a n d sc h rifte n , p o rtre tte n , o u d e cu rio sa e n z e ld z aa m h ed e n . Van zijn m o e d e r e rfd e hij p lic h tsb e sef e n ee n ijzeren d o o rz e t­ tin g sv erm o g en d a t w einig ru im te liet v o o r a n ­ d e re n d ie zijn id e a le n d o o rk ru iste n . D at d o o r­ zettin g sv erm o g en kwam h e m g o e d van pas, w ant al snel w erd zijn leven v olledig b e h e e rs t d o o r é é n g ro te passie w aaraan hij zijn h ele le­ ven zon o p o ffe re n : d e h e rb o u w van zijn voor­ v aderlijke kasteel. Dit kasteel sto n d in la n g vervlogen tijd en in d e drassige Sype te L o o sd re c h t, aa n de ra n d van d e laag g e leg en g ro n d w aar h e t w ater d o o rh e e n 'sijp eld e ' o m zo d e slo tg ra ch t van v o ld o e n d e w ater te voorzien. O m streek s 1400 w erd h e t kasteel verw oest d o o r e e n vijandelij­ ke overval vanuit h e t n a b u rig e M ijn d en . H et w erd h erb o u w d , w eer verw oest, w eer h e r­ bouw d en nogm aals verw oest. In d e 17e eeuw w aren d e ru ïn es van h et verw oeste kasteel v o o rg o ed van d e a a rd b o d e m v erd w en en en d a a rm e e d e laatste zich tb are h e rin n e rin g aan h e t stam slot. V anw aar d ie h erb o u w v isio en en n a bijna d rie vervlogen eeuw en? H e t b esef sta m h o u d e r te zijn, d ru k te zwaar o p Jo n k h e e r H en ri. M aar d e tijd v erstreek, hij bleef o n g e ­ huw d e n dus k in d erlo o s. W ilde hij als stam ­ h o u d e r to ch e e n d u id elijk e d a a d stellen? E en d a a d d ie iets tastbaars zou te ru g h a le n u it de fam ilieh isto rie, en teg elijk ertijd zijn geslacht zich tb a ar k o n d o e n v o o rtleven in d e h e rin n e ­ rin g van d e k o m e n d e eeuw en? In h et v o o rjaar van 1884 h ad Jo n k h e e r H e n ­ ri e e n b ezo ek g e b ra c h t aan (Nieuw-) Loos­ d re c h t. D aar h o o rd e hij h o e in d e volksverha­ len h et o u d e slot Sypesteyn n o g v o o rtleefd e. E n in d e k ad astrale leggers o p h e t g e m e e n te ­ huis b le e k h e t te rre in w aar h e t o u d e kasteel

TV F, I ïejrg. 1997

109

m ép:

mm I

NsüK

begin was veelbelovend. Bij de onm iddellijk b eg o n n en opgravingen bleken de fundam en­ ten van de kasteelgebouwen en de duidelijke sporen van de oorspronkelijke grachten, be­ schoeiingen, bruggen en terreinen nog ver­ rassend gaaf in de g ro n d aanwezig te zijn. De herbouw kon op basis van de oude fundam en­ ten gerealiseerd worden. M aar voordat die herbouw van het kasteel zelf begon, zag de jonkheer kans om op de te­ ruggevonden terrein en zijn an d ere ideaal te verw ezenlijken: de rec o n stru ctie van een ‘O ud-N ederlandsche tu in ’. En daarm ee ko­ m en we dan op h et spoor van h et oude Voorburgse H oekenburghek.

Van Sypesteyn en d e ‘O u d-N ed erland sche tuinkunst’

e

w-

O m streeks 1902 begon de jo n k h eer met de aanleg van een park en een tuin in de stijl van de 16e en 17e eeuw. O p zijn voorvaderlijke gron d wil hij, rondom h et nog te herbouw en kasteel, laten zien hoe zo’n O ud-N ederlandse tuin n u nog had k u n n e n zijn als het met piëteit en

mi iSPSi

■i

De ruïne van de kerk van Eik en Duinen in de 18e eeuzu. Linksvoor de ruïne vindt een begrafenisplechtigheid plaats, rechtsonder knielen bedevaartgangers.

verm oedelijk had gestaan gemakkelijk terug te vinden. Weliswaar was de grond inm iddels gesplitst in verschillende percelen en be­ bouwd m et boerenw oningen, m aar h et geheel was goed herkenbaar. De m ooiste verrassing vorm den echter de w apenstenen die zijn voor­ vader Cornelis Ascanius in 1664 had laten m a­ ken. Die voorvader had in die tijd ook plan­ n en gem aakt om het kasteel weer in oude ge­ daante te herbouw en. De vernielingen door p lu n d eren d e Franse troepen in 1672 hadden dat echter verhinderd. M aar die w apenstenen waren er nog, in het bezit van burgem eester Hacke van M ijnden. En die gaf de stenen zom aar spontaan cadeau aan jo n k h e e r H enri. De jo n k h e e r besefte dat hij op dat m om ent de eerste stenen van zijn herbouwvisioen con­ creet in beide h anden hield. H et du u rd e nog tot 1901 voor de hij de voorvaderlijke grond vrijwel geheel had aangekocht en de realise­ ring van zijn droom ter han d kon nem en. H et 110

veel liefde zo goed doenlijk in sta n d gehouden was.

Bij de reconstructies m aakte Van Sypesteyn gebruik van zijn grote collectie 16e- en 17eeeuwse afbeeldingen die hij inm iddels had verzameld. Als eerste werd h et park aangelegd, direct buiten de kasteelgracht, in 17e-eeuwse stijl m et rechte paden, een lindelaan die uitlo­ pend op een bos, en veel bijzondere boom ­ soorten. D aarna volgde de aanleg van voor­ plein en slottuin. H et voorplein kreeg h et 16eeeuwse uiterlijk m et vierkante grasvlakken, een w aterput en enkele schaduwrijke bom en als kastanje, linde en eik. De 16e-eeuwse slot­ tuin kwam u iteraard b in n en de bescherm ing van de kasteelgracht te liggen. Deze tuin werd ontgeven d o o r hagen en loofgangen, met daarb in n en symmetrische bloemvakken om ­ rand d o o r buxushaagjes. O ok de kunstig ge­ knipte buxusvorm bom en zijn symmetrisch in deze tuin aangebracht. Van de geplande krui­ dentuin en middeleeuwse boom gaard met (gras)zodenbank en bron o f fontein werd echter niet veel gerealiseerd. O p de bedoelde plek naast h et kasteel w erden nog wel enkele oudere appel- en peersoorten geplant, m aar

TVE 15e jrg. 1997

jonkheer Henri van Sypesteyn in zijn ‘Oud-Nederlandsehe tu in ’ met zijn twee honden, ra 1930.

....

d a a r is h e t hij gebleven. Een d o o lh o f kwam e r w el,-in 17e-eeuwse tran t, o p g eb o u w d u it b e u ­ k e n h a g e n , aan g eleg d o p e e n e ilan d je naast h et park. In 1907 w aren de v o o rn aam ste tu in d e le n aan g eleg d en kon de jo n k h e e r zich even in alle rust gaan w ijden aan h et schrijven van een b o ek over de N e d erlan d se tu in h islo rie . Z o ’n b o e k vond hij d rin g e n d n o d ig . W ant, zo sc h re e f hij: is het met verwonderlijk Aal in tie Ne­ derlanden, die eeuwenlang een zoo voorname //laats innamen bij tie beoefening van den tuinbouw, wier tuinarchitectuur steeds de bewondering mm de na­ burige landen opwekte die hen navolgden, dat hier geen enkel boekwerk bestaat, dat, zel/s onvolledig, een beeld geep van de geschiedkundige ontwikkeling van deze beide zoo belangrijke uitingen van kunst en nijverheid, in de. Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden? (...) Nog een reilen bestond er voor mij om het uil te geven. En die was om de kennis omtrent de oude Nederlandsche hunen wat meer in ons land te verlooiden. H et boek, g etiteld 'O u d -N e d e rla n d se T u in k u n st' kwam in 1910 g e re ed . H e t b leek e en tinieke publicatie: h e t eerste b o ek in N e­ d e rla n d d a t op d esk u n d ig e e n b o e ie n d -h e ld e r g eschreven wijze een g esch ie d k u n d ig over­ zich t g eeft van de Nederlandsche tuinarchitectuur van de 15de lot de 19de eeuw. V erd er bevat het 111 afb e e ld in g e n bijna alle genomen naar nog niet eerder gereproduceerde Nederlandsche schilderij­ en, miniaturen, leeheningen, prenten o f voorwerpen en in origineele opnamen. Veel tu in -h islo risch e in zich ten die d e Jo n k h e e r in zijn b o ek b e­ schreef, h a d d e n in m id d els c o n c re te v o rm ge­

k reg en in zijn eig e n tu in . M aar d e k ro o n o p zijn tu in re c o n stru c lie o n tb ra k nog. D at m oes­ ten d e h e k k e n w o rd e n die, zoals hij in zijn b o e k sch reef, e e n w ezenlijk o n d e rd e e l vor­ m en van e e n h isto risch e tuin.

Van Sypesteyn en d e hekken in de tuinkunst E en o m h e in in g b e sc h e rm t e e n tu in teg en de b u ite n w ere ld en g eeft h e t zijn gew enste beslo­ te n h e id . Z o ’n o m h e in in g b e sto n d aan v an k e­ lijk uil e e n a a rd e n wal, h o u te n palissade, d o o rn h a a g o f d ich t vlechtw erk van takken. H et is n ie t toevallig d at h et w o o rd tu in af­ kom stig is van 'tu n e ', e e n o u d w o o rd dat uit­ ein d elijk o m h e in in g van w ilg e n te n e n b e te­ k ent. Van Sypesteyn b e sc h re e f in zijn b o ek h o e z o 'n o m h e in in g in d e lo o p d e r eeuw en zijn v e rd e d ig e n d e n o o d z a a k verloor, zoals d a t m e t k astelen o o k h e t geval was. Wel b e h ie ld h e t h e k zijn fu n c tie van afscheidingsm ogelijkh eid , e e n a a n d u id in g w aar h e t eig en e r f b e­ gon en d a t van e e n a n d e r o p h ie ld . O o k w er­ d e n h e k k e n g ep laatst b in n e n h e t eig en ge­ b ied , bijv o o rb eeld o m d e to e g a n g to t verschil­ le n d e tu in o n d e rd e le n te m a rk e re n . E r o n t­ sto n d bij d it alles m e e r b e h o e fte aan ru im te e n o p e n h e id ; d e tu in a fsc h e id in g w erd ‘d o o r­ z ic h tig e r’, liet u itz ic h t o p d e b u iten w ereld , m a a r g u n d e o o k e e n blik n aa r b in n e n . Een o p e n h e k g a f d aarb ij visueel d ie p te aan w at er a c h te r lag w a ard o o r h e t o o k e e n perspectivi-

TVE 15e jrg. 1997

II1

**u,/ d 's m

^nte-f,

j+t.

tfWtAmW' .***»***« ^ rr x

4t*~es

i! j n-fk+4-***' JCZZTZ &&4*+r . i '{ '£ * > K ^ 'f < r* * i c tii* .

|

z*

■ £■ f ö y -

% ***£*».

■p*VWr -& S?/U^ S~£t-£ j»>-s -4^1.._ ■ 'Zü<*. Z r fUg/U-Z , ZfiM SvU.? *ut******tMl^$+ iV lit / te y fr * . 7 tfiLePeeZefi nj„. ex, /V-SA^i^* / 9 y ,Ia.j f,, Wd77N 'f‘- .*£ •—/ *rvC‘y ^ 1'’ 'S '

<*<.„

-'V* , 1

sche fu n ctie in d e tu in a rc h ite c tu u r kreeg. U it­ ein d elijk w erd en ook d e zware d ic h te to e ­ g a n g sp o o rte n bij d e in g a n g van h e t e r f ver­ v an g en d o o r g ro te in rijh e k k e n w aar o n b e le m ­ m e rd d o o rh e e n g ek ek en k o n w o rd en . A ldus kon d e 17e-eeuw se to e sc h o u w e r o n g e h in ­ d e rd , m aar o p g epaste afstan d , o n d e r d e in­ d ru k k o m e n van d e a llu re d ie H uis en tu in n a a r b u ite n m o esten u itstra a ld e n om d a a r­ m ee d e h o g e status van d e b e w o n er te w eer­ spiegelen. Die o p e n h e id van d e h e k k e n k o n o o k g e­ b ru ik t w o rd en als te k e n van gastvrijheid, zoals in d e tu in van C o n stan tijn H uygens. Hij h ad om streeks 1640 in V o o rb u rg d e b u ite n p la a ts Hofwijck laten a a n le g g e n n a a r eig en o n tw erp , in d e vorm van een m en selijk e gestalte. E nkele jaren n a h e t g e re e d k o m e n h a d hij in h e t uit­ voerige g e d ic h t ‘H ofw yck’ d e b ijz o n d e rh e d e n van zijn b u ite n p la a ts b esch rev en . C o n stan tijn g a f aan h o e hij d e gastvrijheid van zijn b u ite n bew ust in b o u w d e m e t twee lin d e la n e n d ie als twee a rm e n d e gasten m e t e e n b re e d u itn o d i­ g e n d g e b a a r w elkom h e e tte n e n o m a rm d e n . O o k d e h e k k e n w erd e n o n tw o rp e n als g e b a a r van w elkom . D e p o o rte n w aren ‘g e sc h e u rt’, o p e n g ew erk t to t o p e n h e k k e n . In zijn g e d ic h t

11 Jl*

y

. 8 im

É i'

(diifetuycti .at-.—... —, -j^Z-, .,ze....

...... . eg. étS N . ' '—

. ï

","*Z'"S

ü I

Kwitantie voor de levering va n het Hoekenburghek door de firm a S.H Jonkm an.

112

T zijn Heckens, Vreemdeling, en dal heeft oock sijn sin; T'is open-deuren-werck.

V e rd ero p in h etze lfd e g e d ic h t blijkt overigens d a t C o n stan tijn zelfs twee h e k k e n h e e ft aa n g e ­ b ra c h t om te b e n a d ru k k e n d a t gasten d u b b e l w elkom w aren: Twee Poorten seggen meer: (...) F.n dat de vrienden op mijn brood en op mijn ’ wijn Niet half, niet heel, niet eens, maer tweemael welkom zijn.

Fragment uit het notitieboek van Van Sypesteyn met aankoopgegevens betreffende twee hekken waaronder het hek va n Hoekenburg.

% '

Hofwyck sprak hij d a n o o k over ‘o p e n -d eu re n w erck’ in e en tw eetal regels d ie Van Sypesteyn c ite e rd e in zijn besch o u w in g en :

Van Sypesteyn v e rm e ld d e h o e we in d e vorm van d e e erste d o o rzic h tig e ijzeren h ek k en to ch no g iets van h e t o o rsp ro n k e lijk e v e rd e d i­ g e n d e k a ra k te r k u n n e n zien: ze b estaan tut o n d e rlin g v e rb o n d e n , iets van e lk aa r afslaan ­ d e lan sen o f sp e re n die m et d e p u n t n a a r b o ­ sen zijn gezet. V erd e r w erd en aan d e o n d e r­ k a n t van d e h e k k e n vaak e x tra spijlen ge­ plaatst o m d ie re n te g e n Ie h o u d e n . A anvanke­ lijk w aren d e h e k k e n so b e r van uitv o erin g , la­ te r w erd en ze steeds sierlijken V ooral de 1Te­ en 18e-eeuwse in rijh e k k e n bij d e b u ite n p la a t­ sen zijn im p o n e re n d rijk g e o rn a m e n te e rd om sam en m et H uis e n tuin d e g ra n d e u r van de b e w o n e r u it te stralen . H e k k e n w erd en zo e c h te to p stu k k e n van sm eed k u n st, a rc h ite c to ­ nisch e kun stw erk en , die niet m e e rw e g te d e n ­ ken zijn u it d e g e sch ied en is van d e tu in k u n st. V an d aar d at Van Sypesteyn o p zoek gin g n a a r o u d e h e k k en , om d ie o p diverse bew ust gek o zen p laatsen in zijn 'O u d -N ed et lan d sch e tu in ’ e e n zinvolle p laats te geven. Zijn a a n k o ­ p e n legde hij n au w k eu rig vast in e e n n o titie ­ boek, m et m eestal d e p laats van h erk o m st erbij v erm eld . En zo k o c h t hij, volgens d it n o titie ­ b o e k e n d e bew aard geb lev en kw itantie, o p 10 o k to b e r 1911 via d e firm a Jo n k m a n u it D en H aag v o o r ƒ175 h e t o u d e h e k van d e Voorb u rg se b u ite n p la a ts H o e k e n b u rg . Dit h ek m o e st d a a r weg o m d a t h e t v ervan g en zou w or­ d e n d o o r e e n an d er, g ro te r h ek . A ldus re d d e d e jo n k h e e r h e t fraaie h e k van e e n o n v e rd ie n d e in d e o p d e sc h ro o th o o p . In h etze lfd e ja a r w erd en de fu n d a m e n te n van h e t o u d e kasteel Sypesteyn volledig b lo o tg e le g d en w erd m e t de h e rb o u w van h et kasteel zelf b e g o n n e n . H ie r­ bij w erd en veel b ijz o n d e re b o u w m aterialen , in te rie m o n d e rd e le n en h isto risch w aardevolle o rn a m e n te n g e b ru ik t die Van Sypesteyn in ­ m id d els h ad o p g e k o c h t, m eestal uit o u d e ge-

TVE löejrg. 1997

/

<••** *

i

I

'j

ssa t

'

Het oude hek van Hoekenburg kort na plaatsing “op de brug naar het park op den Sypesteyn 1 9 1 3 ”. Bovenin het hek zijn nog de restanten aanwezig van de letters HOEKEN-BURG.

bouwen die gesloopt w erden. Van Sypesteyn geeft h et H oekenburg-hek een m ooie plaats in zijn kasteeltuin. Alvorens die plek te beschrij­ ven is dit een goed m om ent om eerst op zoek te gaan n aar de plek in Voorburg, waar het hek oorspronkelijk stond.

H oek en b u rg en d e oorspronkelijke plek van h et ou d e hek Behalve de verm elding dat het hek afkomstig is van de buitenplaats H oekenburg te Voorburg,

heeft Van Sypesteyn over die originele stand­ plaats niets vastgelegd. Stond h et hek bij de vroegere ingang, de plek waar nu de H oekenburglaan uitkom t op de Prinses M ariannelaan? O f stond het hek wellicht bij de nog steeds aanwezige tuinm answ oning in h et park o f op de plaats waar nu een nieuw hek de di­ recte ingang van h et Huis H oekenburg m ar­ keert? Allemaal vragen waarop het antwoord misschien verscholen lag in de o ude archief­ stukken die van H oekenburg bewaard zijn ge­ bleven. Dal vergde een speurtocht in archie­ ven en verzamelingen, tijdrovend m aar wel spannend. En het leverde veel aardige gege­ vens op over de buitenplaats H oekenburg zelf. Na vele vergeelde akten in het o ude archief van V oorburg gele-zen te hebben, lag daar ein­ delijk een akte die een duidelijke aanwijzing bevatte over de originele plek van h et hek. O p 31 decem ber 1868 werd de buitenplaats H oekenburg verkocht. In de daartoe opge­ m aakte notariële akte werd uiteraard de rijke allure van de buitenplaats beschreven: een buitenplaats m et biljartkam er, paardenstal, koetshuis, koepel aan de Vliet, tuinm answo­ ning, boom gaard, m oestuin m et perzikenkast en druivenlessenaar, zware opgaande bom en en andere bekoorlijkheden. Ook het hek wordt genoem d, m et een toevoeging tussen haakjes. G esproken wordt van de portierswoning (thans

HOTEL Pf

g Z4ty * 4

l i Jill» mill f

-K

fr-M

PP B P

|V W v s j i :

De buitenplaats Hoekenburg als hotel-pension en rafé-reslaurant omstreeks 1900.

fV E Ibejrg. 1997

113

Het oude tolhuis, de voormalige portiers­ woning aan de oprij­ laan -aan Hoeken­ burg. Tussen de boom­ stammen door is direct naast het huis nog net een gedeelte zichtbaar van het openstaande hek, ca 1900.

S jj*-; ’J** ■ è . l , '

tolhuis) aan het hek der oprijlaan. Ju ist d ie to e ­ voeging tussen haakjes leid d e h e t sp o o r n a a r h e t definitieve antw oo rd . W ant van d a t tolhuis is e en o u d e an sic h tk a a rt bew aard gebleven. E en kaart, v erstu u rd in au g u stu s 1901, m e t de Prinses M arian n elaan gezien v an af d e G eest­ brug. T ussen d e b o m e n is rec h ts h e t to lh u is te zien, d e voorm alige p o rtie rsw o n in g van H o e ­ k en b u rg . De eerste blik o p d e k aa rt is te le u r­ stellend. G een h ek te zien, lijkt h et. M aar een vergroo tglas g eeft e e n a n d e re , zeer v errassen ­ d e kijk. W ant d a t glas o n th u lt tussen d e b o ­ m e n , d e vage c o n to u re n van e e n o p e n sta a n d hek. En in d ie c o n to u re n is d u id elijk d e krul te zien die zo k e n m e rk e n d is vo o r h e t o u d e H o e k e n b u rg h e k . Zo h e e ft d ie o u d e a n sic h tk a a rt h e t g eh eim o n tslu ie rd van d e p lek w aar eertijd s h e r h e k sto n d . In 1911 m o est d it h e k p laats m aken v o o r e e n nieuw , d a t d e to en m a lig e e ig e n a a r van H o e k e n b u rg , J a n D aniël M artin u s d e V oogt, k o rt d a a rv o o r h a d g e k o c h t o p d e we­ re ld te n to o n s te llin g te B russel. G elu k k ig w achtte h e t o u d e h ek e e n m o o ie nieuw e b e­ stem m in g to e n J o n k h e e r V an Sypesteyn h e t in h etze lfd e ja a r o v e rb ra c h t n a a r zijn kasteelg ro n d in N ieuw -L oosdrecht. D aar staat h e t n o g steeds als e e n bewijs h o e z e e r h e t d e m o ei­ te w aard is om zuinig te zijn o p o n ze h isto ri­ sche k o stb aarh ed en .

114

S y p e s te y n e n h e t o u d e h e k v a n H oek en bu rg

A ugustus 1995. R o n d kasteel Sypesteyn in N ieuw -L oosdrecht h e e rs t d e v red ig e stilte van e e n O u d -H o lla n d se slo ttu in . R id d e rsp o ren , k a tte k ru id , k a m ille en la v e n d e l p ro b e r e n sc h u c h te r h u n te re k le u re n te v e rb e rg e n ach ­ te r d e b e sc h e rm e n d e haagjes. M aar h u n b e­ d w e lm e n d e h o o g z o m e r g e u r v e rr a a d t h e n k e e r o p keer. D a a ro m w o rd e n ze e e n geliefde lan d in g sp le k v o o r d e h o n d e rd e n over elkaar b u ite le n d e vlinders. D e zo n sp e elt u itb u n d ig m e t h a a r vrolijke lic h t over d e vele k o n in g s­ blauw e h e k k e n , d ie ie d e r e e n stukje tuingesch ied en is u itb e e ld e n . Elk h e k h e e ft e e n b e­ lan g rijk e fu n ctie in d e tu in e n h e t park: de é é n m a rk e e rt d e in g an g , e n k e le a n d e re d e o v erg an g n a a r e e n nieuw tu in g e d e e lte , een v o lg en d e v o rm t e e n v errassen d e in d p u n t van e e n laan, o f o m k a d e rt e e n b ijz o n d e r verge-

TVE 1 Ie jrg. 1997

■.. V \ .

f>

■

■

■

'

#9$ ÉS® ; .S

;

■

*

:

* - r -,* •» -.

ÜÜ

..,= .V"

Het Hoekenburghek met de contouren van kasteel Sypesleyn, 1996.

zicht bij d e b o sran d . Van d a a ru it is n o g g oed te zien h o e d iep de w eilan d e n a c h te r h et bos in d e verte verdw ijnen. O o k is te zien h o e, d o o r diezelfde w eilan d en , lan g e slo ten h e t eertijds sijp elen d e w ater v a n u it d ie v erre h o ri­ zon ric h tin g Sypesteyn b re n g e n . H et o u d e H o e k e n b u rg h e k h eeft een m ooi c en tra le plaats g e k reg en in d e h o o fd as van d e tu in . H et staat fraai o p d e b ru g over d e g ra c h t d ie hel p a rk afsch eid t van d e slo ttu in , aan h et b eg in van de lan g e lin d e n la a n . H et is een ka­

rak teristiek hek, v erm o ed elijk d a te r e n d u it de vroege a c h ttie n d e eeuw, g eh e e l in ijzer u itg e ­ v o erd , m e t sierk ru lle n , b o llen , zijvleugels en k o rte tussenspijlen. Die tussen sp ijlen d ie n d e n o m o n g ew en ste d ie re n b u ite n te h o u d e n . De b e id e zijvleugels h e b b e n aan d e b u ite n k a n t d rie-d im en sio n a le p ijlp u n te n . De n a a m H o e­ k e n b u rg die bij d e a a n k o o p in 1911 n o g ge­ d eeltelijk aanw ezig was in d e b o v e n k a n t van h e t hek, n e t o n d e r d e b o lle n , w erd d o o r Van Sypesteyn verw ijderd. In 1987 kwam tijd en s de

TVE 15c jrir. 1967

115

restauratie van het hek het hekm erk op de hoofdspijlen weer duidelijk te voorschijn. Zo’n hekm erk is het m erkteken van de ijzerfa­ brikant. H et H oekenburghek draagt als hek­ m erk de bekroonde initialen WR. W andelend in h et park kom t vanzelf de vraag naar boven hoe de tuin van Hofwijck eruit zou hebben gezien als Van Sypesteyn zijn werk daar had kunnen afmaken. Van Sypesteyn, die een bew onderaar van Huygens was, w oonde op 16 juli 1916 de oprichtingvergadering bij van de Vereniging Hofwijck. H et doel was Hofwijck van de sloop te redden. Van Sype­ steyn werd bestuurslid en voorzitter van de restauratiecom m issie. Hoewel het herstel van h et Huis voorrang kreeg, wijst genoem d voor­ zitterschap van Van Sypesteyn er op dat reeds toen de restauratie van de Hofwijcktuin m in­ stens zo belangrijk werd gevonden. D oor een fundam enteel meningsverschil m et de tam e­ lijk tactloze en autoritaire Hofwijckvoorzitter, H ofstede de G root, stapte Van Sypesteyn ech­ ter in 1918 uit die restauratiecom m issie en be­ dankte uiteindelijk ook voor h et lidm aatschap van de Vereniging. Van een historisch goed d oordachte reconstructie van de Hofwijcktuin kwam d aardoor niet veel terecht. W ellicht zou de jo nkheer e r ook voor gezorgd hebben dat in de Hofwijcktuin veel m eer ‘open-deurenwerck’ waar Constantijn Huygens reeds over schreef was gekom en . Dat zou ongetwijfeld h et Huis, de beelden en de tuin een betere bescherm ing hebben geboden dan de kwets­ bare situatie van nu. De terugtocht uit het park voert weer door h et o ude hek van H oekenburg. H et voelt als de herleving van een stukje lang vervlogen Voorburg. Zo m aar b innen handbereik. Maar op h et m om ent dat ik het hek een laatste keer wil aanraken, flitst opeens de schim van de jo n k h e e r door mij heen. Alsof hij ten afscheid nog eenm aal over de brug kom t aangelopen, zoals hij dat, tot zijn overlijden in 1937, h on­ d erd en keren m oet hebben gedaan. U iter­

1 16

aard is hij vergezeld van zijn trouwe honden. Die liggen hier dichtbij h et H oekenburghek begraven op h et hondenkerkhof, diep o n d er het gras van de langgerekte singel. Een ver­ stild plekje achter de m ooiste vorm boom uit de tuin en vlakbij h et o ude beeld van Nim rod, de bescherm god van de jach t. Als tenslotte het hek voorzichtig dichtvalt liggen drie eeuwen tuingeschiedenis ach ter mij. Gelukkig weet ik die nu veilig bescherm d d o o r de tien eerbiedw aardige hekken. Die hebben het nu al drie eeuwen trouw volgehouden. Ze zullen hier zeker nog eeuw enlang hun dankbare taak k unnen vervullen. Opgedragen aan Jeannette v a n Schaik, Jose fin e Boers, H enk Boers, H a n s v a n R oon en al die ande­ re vrijwilligers die in de tachtiger jaren de tuin v a n Sypesteyn hebben gered u it de verwaarloosde en diep vervallen staat, en die met veel piëteit, deskundig­ heid en noeste arbeid de tu in weer hebben terugge­ bracht lol de Oud-Nederlandse bloem enhof die de naarn Sypesteyn weer met ere k a n dragen.

Bronnen Oud-Archief Ciemeente Voorburg; Archief Huygensmuseum I Iofwijck, Voorburg; Archief kasteel-museum Sy­ pesteyn, Nieuw-Loosdrecht. C.H.C.A.van Sypesteyn, Oud-Nederlandsche tuinkunst (I)en Haag 1910) A.l). Wumkcs, Jhr Catharinus Henri Cornells Ascanius van Sy­ pesteyn. Kleine kroniek van zijn leven (Nieuw-Loosdrecht 1971) Irene Dankelman, ‘Jonkheer van Sypesteyn. Aanleg terrein. Onderdelen van de aanleg’ in: Irene Dankelman, Tammo Smith en André van der Goes (ed), I)e Sypesteyn. 16e eeuwse tuin uit de 20e eeuw (Loosdrecht 1977) Josef me Boers en Jeannette van Schaik, ‘De hekwerken van kasteel Sypesteyn. Symbiose van tuinarchitectuur en smeedkunst’, Groen nr 7 /8 (1988) J.M.van Schaik, Een rondgang door de tuinen van kasteel Sype­ steyn (Nieuw-Loosdrecht 1993) A.J.A.M.Lisman, ‘Toegangshekken in de Vechtstreek’, Jaar­ boekje van het Oudheidkundig Genootschap Niflerlake (1994) Kees van der Leer, ‘Constantijn Huijgens op Hofwijck. Een hoveling als hovenier’, Historisch Voorhurg jrg 2 nr 2 (1996)

TVE 15ejrg. 1997

Jonkheer Catharinus Henri Cornells Ascanius van Sypesteyn A l Eerelman en A.P. Hanselman

De meeste mensen in deze regio toeten tegenwoordig wel dat het middeleeuws aandoende Kasteel-Museum Sypesteyn in Nieuw-Loosdrecht pas aan het be­ gin van deze eeuw is gebouwd door de Haagse jonk­ heer Van Sypesteyn. In het voorgaande artikel zijn reeds vele gegevens over zijn leven vermeld. M aar wie was hij eigenlijk, met wie had hij contact en hoe zag hij eruit? Dit zijn slechts een klein aantal vra­ gen die over deze fascinerende en gedreven man te stellen zijn. De jo n k h e e r kwam aan h e t e in d e van d e vori­ ge eeuw als ee n v re em d elin g n a a r h et geïso­ leerd e L o o sd re c h t m et e en u itzo n d e rlijk e mis­ sie; h e t b o uw en van ee n kasteel. H o e k eken d e bew oners van h e t d o rp te g e n h e m aan? V elen van h e n h e b b e n aan h e t b eg in van d eze eeuw v o o r h e m gew erkt, m e t h e m sa­ m engew erkt o f zijn o p e e n a n d e re m a n ie r m et h em in a a n ra k in g g ek o m en . D e jo n k h e e r h a d b ijv o o rb eeld nauw c o n ta c t m e t d o m in e e V ellenga e n de sc h o o lm e e ste r V oogsgeerd, d ie h e id e n in teresse h a d d e n in d e g e sch ied e­ nis van het d o rp L o o sd rech t e n z o d o e n d e ook z eer g e ïn te re sse e rd w aren in d e bouw van het kasteel en van d e g esch ied en is van d e fam ilie Van Sypesteyn. B eiden h ie lp e n m et d e a a n ­ k o o p van de g ro n d , zij d e d e n histo risch o n ­ d erzo ek en o n d e rh ie ld e n e e n intensieve b rief­ wisseling m e t de jo n k h eer. H et leek e r e c h te r o p d a t e r c o n c u rre n tie was tussen deze twee ‘v o lg elin g en ’, m et n a m e van d e k a n t van V oogsgeerd. T oen hij h o o rd e d a t de d o m in e e e en b o ek over d e g esch ied en is van L oos­ d re c h t wilde schrijven, stu u rd e hij een felle b rie f n a a r de jo n k h eer: Het eerste en h e t laat­ ste w oord m o e t aa n ons. Wij schrijven h ie r de g esch ied en is.' V oogsgeerd was w aarschijnlijk b a n g zijn b ev o o rre c h te plaats te verliezen. Hij liet g een g e le g e n h e id voorbij g aan o m zijn sym pathie v o o r d e jo n k h e e r en de bouw van zijn kasteel te to n e n , w aarbij hij veelal h o o g ­ d rav en d e taal uitte: Een tienjarige helden onder­

neming. Het groote publiek weet niet en beseft niet, wat hel is geweest; maar ik kan er wat beter over oor­ delen en daarom kan ik ook beter waarderen. Het is een geschiedk undige herovering; een historische over­ winning, zichtbaar en lastbaar voor de gehele we­ reld.?...). Zo sc h re e f hij tien ja a r n a d a t d e jo n k ­ h e e r b e g o n n e n was m e t d e bouw van h e t kas­ te e l.Van Sypesteyn was e e n e c h te aristo c raa t van d e o u d e stem p el, zijn fam ilie en zijn sta n d wa­ re n erg b elan g rijk vo o r h em . De c o n ta c ten m e t m e n se n d ie hij als zijn gelijke zag, w aren d a n ook over h e t a lg e m e e n g o ed , hij k o n zeer hoffelijk en c h a rm a n t zijn. T och was e r sprake van e e n zek ere a fstan d elijk h eid van zijn kant. H ij schiep geen afstand maar er was afstand en op die afstand was hij beminnelijk en liet hij ook zijn hart sjnehen B uiten d e v rie n d sc h a p p e n

Jonkhen C.H.C.A. van Sypesteyn (1857-1937).

TVE 15e jrg. 1997

1 17

Opgravingen in 1911 van de f u n ­ damenten van het huis Sypesteyn.

m e t de n o ta b e le n van h e t d o rp h a d Van Sype­ steyn n a tu u rlijk ook c o n ta c t m e t zijn w e rk n e ­ m ers. Hij g e d ro e g zich o o k te g e n o v e r h e n over h e t a lg em een vrien d elijk , m a a r hij liet wel m e rk e n d a t hij de m e e rd e re was. E r was e e n d u id elijk e kloof, d e w e rk n em ers m o esten , als zij bij h em b in n e n kw am en, blijven staan en vooral d e p e t a fn e m e n . Hij d u ld d e g e e n te­ g en sp raak e n w ilde zek er n ie t als h u n gelijke b e h a n d e ld w orden. E en a rb e id e r d ie een s o p ­ m erk te als ik zoveel geld had als u wou ik niel in zo ’n oud pak lopen, kon o n m id d ellijk v e rtre k ­ k en e n h o e fd e n ie t m e e r te ru g te k o m e n .' O o k was hij vrij w an tro u w en d . Als hij m e rk te d a t e e n van zijn w erk n em ers iets v e rk ee rd h a d g ed aan , g a f hij h e n ee n b o e te , d a n h ield hij b ijv o o rb eeld e e n rijk sd aald er van h e t lo o n in .5 A an d e a n d e re k a n t m a a k te n d e w erklui o o k wel g e b ru ik van zijn v rien d elijk h eid . Als zij iets in teressan ts v o n d e n tijd en s h e t o n d e r­ zoek en van d e g ro n d e n d it a a n d e jo n k h e e r gaven, k re g e n zij van h e m e e n b o rrel. E n zo g e b e u rd e h e t d a t w erk n e m ers e e n g ev o n d e n voorw erp, b ijvoorbeeld e e n o u d e kruik, in tw eeën b ra k e n en h e m d it o p v ersch illen d e d a g en gaven, om op d ie m a n ie r twee d ran k jes in de w acht te slep en .6 O o k v erraste n zij h em wel een s m e t e e n stuk (semi-) a n tie k u it eigen huis, d a t zij o n d e r d e a a rd e sm e e rd e n om h e t zo e e n o u d e r u iterlijk te geven, w aarvoor zij w eer e en b o rre l k reg en . E én van d e w erk lied en m e t wie Van Sypesteyn reg elm atig o n e n ig h e id h a d , was d e m etselaar

I IS

H arm sen . Hij h a d in 1902 o p d ra c h t g ek reg en d e o u d e g ra c h te n u it te graven e n te h e rste l­ len. H ierbij m aak te hij e c h te r volgens d e jo n k ­ h e e r grove fo u te n . Hij verzw eeg d a t hij fu n d a ­ m e n te n h a d g ev o n d e n , o m d a t h ie rd o o r ver­ trag in g o p zou tre d e n . In zijn c o n tra c t sto n d d a t hij in z o 'n geval al h e t w erk stil zou m o e ­ te n leg g en . O o k m aak te hij e e n fo u t in de lo o p van d e g ra c h te n , vroeg h o g e lo n e n vo o r niet n a d e r to e g e lic h te karw eitjes e n slo o p te z o n d e r overleg o u d e , b elan g rijk e d e le n van d e h u iz e n d ie v o o rh e e n o p h e t te rre in sto n ­ d e n . Zo w erd en e e n fraaie o u d e m u u r m e t glas-in-lood raam en e e n k e ld e r m et m id d el­ eeuw se k lo o ste rm o p p e n n ie t v o o r h e t n ag e­ slach t b ew aard. Van Sypesteyn was e e n m an d ie zijn bevelen tot o p d e le tte r opgev o lg d wil­ d e zien en was z o d o e n d e z e e r o n te v re d e n over d eze w erkm an. Door deze handelingen, in verband met andere bedriegerijen was deze persoon weliswaar gelukkig dadelijk ontmaskerd en voorgoed verwijderd, doch er was toch belangrijke schade (...) toegebracht, zo sc h re e f d e jo n k h e er.8 H arm sen h eeft, n a d a t hij in o n g e n a d e was gevallen, n o o it m e e r o p h e t k aste e lte rre in gew erkt. G e d u re n d e d e bouw was H arm sen geenszins d e en ig e m e t wie Van Sypesteyn in d e clinch lag. In 1911 g a f d e jo n k h e e r De V rind jr., ee n 1laagse a rch itect, d e o p d ra c h t e e n o n tw e rp te m ak en v o o r d e bouw van h e t kasteel. Zij wa­ re n h e t e c h te r vaak o n e e n s. De jo n k h e e r wil­ d e zo veel m ogelijk o u d e m a te ria le n in h e t kasteel v erw erken, o m d a t d a t n a a r zijn me-

TVE I V jrg. 1997

n in g d c a u th e n tic ite it van h e t kasteel ten g o e­ d e kwant. De V rind sto n d e r e c h te r o p d e d e u ­ re n , kozijnen e n derg elijk e o n d e rd e le n ge­ w oon in o u d e stijl n a te m ak en . H ie rd o o r v oelde d e jo n k h e e r zich nogal teg en h e t zere h e e n g esch o p t en sc h re e f hij v e rsch eid en e m alen m o p p e re n d in de k an tlijn van d e b rie ­ ven die hij van De V rind kreeg: “o n n o d ig e b e­ m o eiin g '." O ok v o n d de jo n k h e e r d a t De V rind niet snel g e n o e g w erkte. O n d a n k s dit al­ les was h u n p erso o n lijk e c o n ta c t in d e b e g in ­ jaren van de bouw redelijk g oed: d e jo n k h e e r g af d e a rc h ite c t zo nu en d a n ee n gesch en k je, vaak in de vorm van e te n o f d ra n k e n zij h a d ­ d e n ee n intensieve briefw isseling. De s p a n n in ­ gen b e g o n n e n e c h te r steeds m e e r o p te lo­ p en . De b rieven van De V rind w erd en steeds k o rte r e n m in d e r vaak v erstu u rd , w at u ite r­ aard ook te m ak en h ad m et d e E erste W ereld­ oorlog. M aar in 1918 barstte d e b o m . Van Svpestcyn b esch u ld ig d e De V rind ervan g een b elan g stellin g te h e b b e n vo o r d e h e rb o u w van e e n gebouw tje op h e t v o o rp lein . Deze o n tk e n ­ d e. en lich tte toe d al hij v an u it D en H aag we i­ n ig kon d o e n o m d a t d e jo n k h e e r g een in fo r­ m atie o p stu u rd e , m a a r dit h ielp niets. In au gustus van d at jaar w erd d e laatste b rie f ge­ schreven en het co n tac t v erb ro k en . V anaf die d a tu m liet Van Sypesteyn d e b o u w te k e n in g e n

m a k e n d o o r d e L o o sd re c h tse tim m e rm a n H e n n ip m a n e n was hij w eer volledig eigen baas. In 1927 w erd d e bouw d o o r g eld g e b rek g e sto p t, h e t k asteel is h e d e n te n d a g e n o g steeds n ie t afgebouw d. Dit is o n d e r m e e r te zien is a a n d e b lin d e m u u r aan d e tuinzijde van h e t kasteel. We w eten n u iets m e e r over d e c o n ta c te n van d e jo n k h e e r m e t d e b evolking van NieuwL o o sd rec h t. M aar wat v o n d m en van h e m , van zijn versch ijnin g , h o e zag hij eru it? B e k en d is d a t hij zich v erv o erd e m e t e e n ezelw agentje. De ezel was n o g al k o p p ig en w eig erd e zo n u en d a n elke d ien st, zo w eig erd e hij over b ru g ­ g en z o n d e r le u n in g e n te lo p en . H e t b eest m o est d a n m et d e w agen n a a r d e o v erk a n t ge­ tro k k en w o rd en , w aarbij h e t ee n s g e b e u rd e d a t d e jo n k h e e r m et zijn v ervo er in h e t w ater b e la n d d e . De k in d e re n u it h e t d o rp v o n d e n d e ezelw agen e e n fraaie nieu w ig h eid , zeker als zij een s m ee m o c h te n rijd en . E en aantal van h e n sp e e ld e n e e n sp elletje m e t d e jo n k ­ h e e r e n zijn w agen. Als hij m e t zijn ezel het d o rp in ging, w at zo ’n d rie k e e r p e r w eek ge­ b e u rd e , s to n d e n zij h e m o p te w ach ten . D an g re p e n zij d e teugels b e e t o m d e w agen te sto p p e n e n v ro eg en v rien d elijk d o c h d rin ­ g e n d o m e e n n o o t. H ie ro p g o o id e Van Sype-

K u a iiS J

k 1

/•rr emmm m f: >■’ba*

i», _Ksstdff .......

.; * \

fSesleyn? *7

..............

:

mm.

Luchtfoto Kasled-museum Sypesteyn, ca I960.

TVE 15e jrg. 1997

1I!)

Interimr benedenzaal.

I» —

yv

, -*KSlgi

, i“V'X. i

steyn een handvol noten op straat, die de kin­ d eren snel opraapten, w aarna ze hetzelfde trucje nog eens probeerden." O ok reed de jo n k h e e r h et (voormalige) schoolplein tegen­ over h et kasteel wel eens op en deelde daar appels en andere dingen uit de tuin uit aan de k in d eren ."1 Behalve d o o r zijn ezelwagen viel de jonk­ h eer op d o o r zijn kleding en zijn honden. Hij w andelde vaak met zijn h o n d en d o o r de tuin en zij vergezelden hem vaak tijdens het thee drinken. G esuggereerd w ordt wel dat deze huisdieren het gemis aan een echtgenote op­ vulden; de jo n k h e e r bleef zijn leven lang on­ gehuwd. H el staat in ieder geval vast dat hij zeer aan zijn ho n d en g ehecht was, in de tuin is dan ook een apart h o n d en k erk h o f te vin­ den. Jo n k h e er van Sypesteyn zag zichzelf wel als een aristocraat, m aar zo zag hij er, wat zijn kle­ ding betreft, in anderm ans ogen zeker niet uit. Hij droeg een oude jas, een do n k er pak, h an dschoenen m et gaten en een deftige d on­ kere hoed, waar vaak een scheur in zat. Hij was erg m ager en had een grote, grijze snor. Hij zag er altijd slordig uit, m aar was desal­ niettem in een indrukw ekkend figuur, (...) wel iemand waar, in mijn oog, iedereen een beetje te­ genop keek." Hij was een m arkante m an, m et een m arkante missie, waar nu nog over ge­ praat w ordt en wiens nalatenschap nu nog te zien is!

120

In h e t k a d e r van zijn stu d ie g e sc h ie d e n is aan d e U n iv ersiteit U tre c h t h e e f t A rth u r H a n se lm a n in o p ­ d ra c h t van K asteel-M useum S ypesteyn o n d e rz o e k g e d a a n n a a r h e t leven, d e c o n ta c te n e n d e d o e lste l­ lingen van jo n k h e e r C .H .C .A . van Sypesteyn. H ie r­ v o o r h e e ft hij in fo rm a tie uit h e t a rc h ie f van h e t kasteel-m u seu m e n uit in terv iew s v erw erk t. D it a rtik el is g esch rev en d o o r M a rtin e E e re lm a n e n A rth u r H a n se lm a n m e t m ed ew erk in g van K asteel-M useum Sypesteyn en g e e ft e e n k o rte im p re ssie van h e t o n ­ d erz o e k .

N o ten 1. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd, gedateerd 10-12-1904, inventarisnummer ISO. 2. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd, gedateerd 14-8-1909, inventarisnummer 180. ?>. A.D. Wumkes, jhr Catharinus Henri Cornells Aseanius van Sypesteyn. Kleine kroniek van zijn teven (Nieuw-I.oosdrecht, Van Sypesteyn Stichting 1971), 78, 4. Ibidem, 79. 5. Ibidem, 52. 0. Ibidem, 87. 7. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, inventarisnummer 171. 8. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van De Vrind, gedateerd 25-9-1912, inventarisnummer 185. 9. 111lot tnalie afkomstig uit een interview van A.P. Hansel­ man met mevrouw van der Vliet, 26 november 1990. 10. Informatie afkomstig uit een interview van A.P. Hansel­ man met mevrouw Doets, 10 december 1996. 11. Informatie afkomstig uit een interview van A.P. Hansel­ man met de heer Lamme, 18 november 1990.

I'VE 15ejrg. 1997

J o h a n n e s B o d e c h e e r B e n n in g h (1606-1642) Zijn gedichten als bron voor genealogische gegevens

O p o n g ev eer zesjarige leeftijd verh u isd e J o ­ h a n n e s B o d e c h e e r B e n n in g h m e t zijn o u d ers van zijn g eb o o rte p la a ts L o o sd re ch t n a a r Alk­ m aar. Dat was in 1611. In L eid en en A m ster­ d am ontw ikkelde hij zich to t d ic h te r en ge­ leerd e. Quotidie morimurvms zijn lijfspreuk: Da­ gelijks sterven wij. In 1642 o v erleed hij d a a d ­ w erkelijk, m isschien wel tot zijn eig en verba­ zing. N u is hij b ijna vergeten . B ehalve d ic h te r en g e le e rd e was hij als zoon, k lein zo o n , broer, zwager en n eef, o n d e rd e e l van een fam ilienetw erk d at zich vooral in A m ­ sterdam e n h et G ooi m a n ife ste e rd e o n d e r de n a m e n B o d e c h e e r en B an n in g (o f B en n in g ) n atu u rlijk , en ook S tachouw er e n C o p p it. D an g aat h e t over p re d ik a n te n , rijke ko o p lu i en in ­ vloedrijke a m b te n a re n . In Enkele aantekeningen betreffende vroege Amsterdammers in het Goot h e e ft P.M. V rijlandt over h e n gesch rev en .' O ver de S tachouw ers d e e d C.A. van W o eld e ren d a t al e erd er.2A anvullingen h ie ro p gaven o n lan g s G. A dem a en F.j.j. d e G oover.' Veel van B o d ech eers poëzie is g e le g e n h e id s­ w erk. In dat so o rt g ed ic h te n fig u re re n m en sen n a tu u rlijk net ee n beetje a n d e rs d an in d e offi­ ciële stukken. I loew el h et over h et a lg em een ge­ vaarlijk is g e d ic h te n te g e b ru ik e n als b ro n vo o r biografische o f soortgelijke d o e le in d e n , lijkt d a t in d it geval niet zo ’n w aagstuk: d e d o o r B ode­ c h e e r verm eld e persoonsgeg ev en s zijn m eestal volstrekt o n d u b b e lz in n ig . D e verslaggever w int h et in deze p
B. de Ligt

o u d ste zoon van N icolaas B o d ech eru s. In 1620 w erd hij als 14-jarige in g esch rev en als le tte re n ­ s tu d e n tin L eid en en in 1624 p ro m o v e e rd e hij. T ussen 1629 en 1638 was hij e r h o o g le ra a r in de eth ic a en sinds 1635 o o k in d e physica. In 1631, hij was to e n o n g ev eer 25 ja a r o u d , h e k e ld e hij de v erdorven zed en van zijn stu d e n te n in een ge­ schrift m e t de titel: Satyricon in anruptaejuventutis mores corruptos. In d ie tijd was h e t Latijn d e voer­ taal in ac a d em isch e k rin g en . D e se n a a t van de Lcidse universiteit m o est e r aan te pas k o m en om een s tu d e n te n o p ro c r d e kop in te d ru k k e n ; de jo n g e p ro fe sso r k reeg e e n b erisp in g . In 1638 vroeg hij aan cu rato ren verlof om als politiek raad in d ien st te tre d e n van d e W estindische C om ­ pag n ie. Als zo d an ig v e rtro k hij n a a r Brazilië. Bij die g e le g e n h e id g af C o n stan tijn H uygens als ge­ tu ig en is over h e m dat hij een k n a p p e jonge m an was en g oed schreef.V in 1640 blijkt hij k ran k ­ zinnig te zijn en in 1642 w o rd t g em eld , d a t hij is o v erled en . B ehalve w eten sch ap p elijk e g e sch riften h eel t Jo h an n e s B o d e c h e e r B en n in g h een aan ta l let­ te rk u n d ig e w erk en g e p u b lic ee rd . In 1634 ver­ sch een zijn tre u rsp e l I)tdo. O ft’Heylloo.seM inne­ tocht over d e trag isch e liefd esg esch ied en is van deze C arthaagse vorstin en de Trojaanse h e ld Ae­ neas. In zijn G oudeM untgoddinh a d hij al e e rd e r d e geld zu ch t geh ek eld . Van 1639 d a te re n de Epigrammata Americana ad (...) comiteml. Mauritium, d at zijn d e A m erik aan se p u n td ic h te n , o p g e­ d ra g e n a a n graaf Jo h an M au rits van N assau, ‘de B raziliaan’, die d e N e d erla n d se ex p an sie in Bra­ zilië leid d e. B o d e c h e e rs baas dus. In h e t k a d e r van dit artikel zijn e c h te r twee a n d e re b u n d e ls g e d ic h te n b elan g rijk en

Vader Nicolaas Levensloop H et leven van Jo h an n es was e n erv e re n d . In 1606 w erd hij g e b o re n als w aarschijnlijk d e o p e e n na

De e erste is Leydsche Oorlofdaghen: O f Nederduytselie Gedichten, uitgegeven te A m sterd am in 1630 bij Jacob Acrtsz. G olom . De b u n d e l is o p ­ g e d ra g en aan d e L eidse stad sreg erin g , want

TVE 15e jrg. 1997

121

]:3M

\éti
'

- 6 V

•

Portret Alb.C. Burgh, de ‘bloedverwant’ van f.B. Benningh. ghy hebt mijn, in het vroeghste van mijn vroege ouderdom verkooren tot Professor, om in uw Academy sulcken die hijer comen als in een koop-Stad van alle gheleertheyd de wegh nae wijsheyd en deughden te bo­ enen. M et h e t w oo rd ‘o o rlo fd a g h e n ’ g ee ft hij aan , d a t we zijn poëzie zullen m o e te n b e­ schouw en als w erk van zijn vrije tijd, iets wat C o n stan tijn H uygens e n k e le ja r e n e e rd e r o o k al h a d g e d a a n to e n hij zijn ee rste b u n d e l Otia o f Ledighe Uren n o e m d e . H e t lan g e g e d ic h t Geboort-vieringh van onsen Heyland ende SalighmaekerlESUS C H R IST U Sh eeft d e jo n g e B o d e c h e e r o p g e d ra g e n Aen mijn Vader Nicolaus Bodecherus, Gods-geleerd, en Doctor in de Medecynen. D e zoon ric h t zich to t d e v ad er m e t d e w o o rd en : Ghy oock die dubbeld zijt min lyvelicken Vader, Eerst door de teelingh, en daer nae oock dat ghy nader Mijn menscheyd hebt geschaefl, leent uw dunkorstigh oor Tot dese veersen, tot dit schallende gehoor. 7 Is meenichmael geweest dal ghy mijn rymerijen, Of andre schriften die nu door de wereld glijen, Met lust gelesen hebt, ’t is meenighmael gheweesl Oat ghy uyt kinder-liefd misschien mijn schriften proest. Enz. In d e zev en tien d e eeuw was h e t b lijk b aar o p h e t te rre in van d e po ëzie to c h n ie t alles g o u d

122

w at e r b lo n k . D eze p a a r regels k u n n e n volstaan als verk larin g v o o r h e t feit d a t d e n aam B ode­ c h e e r B e n n in g in d e N e d e rlan d se lite ra tu u r­ g esch ied en is zo g o e d als o n b e k e n d is. H et g e­ d ic h t g aat v e rd e r in o p e e n d o o r d e v ad er in 1619 uitg egev en p re k e n b u n d e l over d e Christus-g ebo orte, w aarm ee d e in h e t nauw ge­ b ra c h te d o m in e e , d o o r d e uitgave o p te d ra ­ gen aan d e re g e rin g van A lkm aar, zich van a a n ­ zienlijke p ro te c tie p ro b e e rd e te verzek eren . Van 1603 to t 1611 was d eze N icolaas B ode­ ch eru s, p re d ik a n t van N ieuw -L oosdrecht. Hij was afkom stig u it M etelen in W estfalen, h ad g e stu d e e rd aan d e a c ad em ie in F ra n e k e r en was in 1601 als k a n d id a a t b e ro e p e n in Z uiderwou. K ort n a zijn vestiging in Nieuw-Loosd re c h t tro u w d e hij in se p te m b e r 1603 te A m ­ sterd am m e t C a th a rin a Bitters. H e t e c h tp a a r k reeg m in sten s d rie zoons en e e n d o ch ter. In 1611 v ertro k N icolaas B o d e c h e ru s zo n d e r to e stem m in g van d e classis A m sterd am , w aar I.o o s d re c h t to e n te rtijd toe b e h o o rd e , n a a r Alkm aar. H e t co n flict d a t h ie ra a n ten g ro n d ­ slag lag h a d alles te m ak en m e t d e in d ie ja r e n g ev o erd e strijd over d e b elijd en is en d e k e rk ­ o rd e tussen re m o n s tra n te n e n c o n tra-rem o n stra n te n , A rm in ia n e n en G o m aristen , rekkelijkett e n p reciezen . V ooral in A lk m aar leid d e dit tot b e sc h a m e n d e to e sta n d e n , d ie in lu i jo n g e gezin van d o m in e e B o d e c h e ru s d ie p e sp o re n m o e te n h e b b e n n ag e la ten . Als e e n van d e o n ­ d e rte k e n a a rs van d e R e m o n stra n tie van 1610, n o g in d e L o o sd rechtse tijd dus, h o e fd e hij n a d e trio m f van d e p recieze calvinisten tijd en s d e in D o rd re c h t g e h o u d e n n a tio n a le synode van 1 6 1 8 /1 9 n ie t o p c lem en tie te re k e n e n . Hij w erd afgezet e n te k e n d e d e acte van stilstand, w aarn a d e S taten h e m e en ja a rg e ld je to e k en ­ d e n . In 1620 liet hij zich tegelijk m e t zijn zoon Jo h a n n e s als s tu d e n t in schrijven aan d e L eidse u n iversitcit, gratis. In 1621 w erd hij m ed isch d o c to r o p e e n p ro e fsc h rift over d y sen terie. O f hij o o it e e n p ra k tijk h ee ft g e h a d betw ijfel ik. L ater, to e n hij zijn re m o n stra n tse d e n k b e e l­ d e n h a d afgezw oren, w erd hij in d e acta van de p ro v inciale sy n o d en bij h e rh a lin g z o n d e r suc­ ces aan b ev o len o m w eer ee n p re d ik a n tsp la a ts te vervullen. Zijn d eern isw e k k e n d e situ atie in d ie tijd is d o o r G e ra rd B ra n d t in zijn Historie der Reformatie gevoelig b esc h re v e n .' O o k in zijn g e­ zin k reeg hij m e t veel leed te m ak en . Hij over­ leed na Jo h a n n e s, n ie t b e k e n d is w anneer.

TVE 15ejrg. 1997

Een familie van baljuws Interessant ook is het Grafschrift Van mijn Gom Stans Benningh, Baljuw van de Loosdrecht, M ijn­ den, ende Teckop uit decem ber 1(127. Voor een goed begrip: ‘rechtevoort’ betekent ‘zojuist’ en ‘n o sen ’ is ‘verdriet d o e n ’. Verrotte beenen van ons schier gedoelde stom, Welch lang een Ha nnings noem gedroegen heeft met eeren, Wilt doch uw nae-neef niet uyt uwe grafstee weeren; O ntfanght m 7 donckre hol, dat yeder een maeckt lam, Hem wien de strenghe dood het lieve leven neem In 7 midden van sijn tijd, en indien u de zeereu Van oase quaelen noch een weynigh kunnen deeren, Weent dat ons rechtevoort dit onheyl over-quam. E nghy ooek blanche Dracht, die in de Loosdrechts wij eken De vollen over-vloed niet volle vloeden loost, 7 Is recht, dat desa dood u op het hooghste noosl Dat ghy de golfjes heet wat loomer heen te strijeken Voor-bij de kanten van uw vette boter-wey. E n luystert in het oor der glaasjes droef geschrey.

Het geslacht B enning of Banning was een zeer voornaam Amsterdams geslacht, dat daar eeuw enlang de schepenbank en de burgemeesterszetel bezet heeft gehouden. H et had belangrijke bezittingen in h e t Gooi, met nam e in Blaricum. In Loosdrecht, Mijnden en Teckop (bij Cockengen) hebben leden van fa­ milie Banning tientallen jaren achtereen hel baljuwschap uitgeoefend. De hier bew eende Stans wordt ook verm eld als Stans Banning Texel. Blijkbaar hechtte de dichter er aan, dat de relatie tussen de Bannings en de Bodecheers naar buiten toe goed zichtbaar was: ik ken geen andere B odecheer die zich Bodech eer Banning noem de. H oe de relatie pre­ cies was heb ik niet kunnen nagaan. H et am bt zou wel in de familie blijven, waarover later.11 Van juli 1630 dateert een gedicht in de Leydsche Oorlofdaghen dat nog wat m eer inform atie geeft over de familieverhoudingen. H et is in Lei­ den geschreven en heeft dit opschrift: Voor-spoedighe Reys Aen mijn Neef de E. Heer Albertus Conradus van der Burch (...) als hy voor Ambassadeur nae Moscovien trock, ende mijn broederAdriaen Bodecheer in syngeselschap medegingh. In het exem plaar 505 E 24 van de Amsterdamse Universiteitsbiblio­ theek zit o n d er deze tekst een strookje geplakt m et de m ededeling: voor Secretaris. Van d er Burgh verbleef van juli 1030 tot ok­ tober 1631 aan het ho f van de tsaar van Moscovië. Hij was bevriend met die andere beken­ de baljuw, van G ooiland dit keer, P.G. Hooft,

m et wie hij via diens eerste vrouw Ghristina van Erp ook verwant was. Hooft hield Van der Burgh g edurende diens verblijf in Rusland p er brief op de hoogte van wat er in de rest van de wereld zoal plaatsvond, waarbij hij en passant Rusland ( d a t drabbigh water) uitsloot van de besc haafde volken.7 H oe precies de fa­ m ilierelatie m et de Bodccheers was m oet nog uitgezocht worden. In een an d er verband spreekt de dichter B odecheer over Albert Coenraedsz Burgh als over zijn ‘bloedver­ w ant', wal de relatie ook niet veel duidelijker maakt. Van N eptunus w ordt in liet gedicht be­ weerd, dat hij Van d er Burghs naam verhoest d ickw ils heeft hooien dondren, S e lf in B ra silien

Voor b ro er A driaen had hij nog deze wens: Ghij Broeder, oudste lack va n beyd ’ ons ouders telghen, Noch dood, noch holle Zee zal uwe siel verswelghen, In het geselschap is alleen uw veyligheyd. De Hemel slijp uw breyn en wil uw jonghe jaeren Voor uw geboortens plaats in rijper tijd bewaeren! Die plicht is yeder in 7 besonder op-geleyt.

En zeker om hem gerust te stellen volgt dan weer de eerd er genoem de lijfspreuk Quotidie morimur. Nederduytsche GedichtenXmdde de overbodig lij­ kende ondertitel van de bundel Leidsche Oorlof­ daghen van 1630. De lijfspreuk m aakt echter al duidelijk, d at voor deze dichter h et Latijn een net zo voor de h and liggend m edium was als zijn m oedertaal. In zijn milieu schreef m en alleen in het N ederlands g ed u ren d e zijn ‘oorlofdagen’. De bundel Poëmata die Janus Bodecherus Banningius in 1637 in Leiden liet verschijnen dien­ de waarschijnlijk vooral een public-relationsdoel. Bijna d rieh o n d erd bladzijden Latijnse gedichten, opgedragen aan zo ongeveer alle grote schrijvers en geleerden van die tijd: Da­ niël Heinsius en Jacob Gats (aan wie ook de Oorlofdagen opgedragen waren geweest), Vossius, Barlaeus, Schriverius, Huygens, Hugo de G root en A nna Maria van Schuurm an, om al­ leen m aar enkele van de bekendste te noem en, die op h u n b eu rt weer lofdichten voor Bodechecrs bundel prod u ceerd en . Een kleine der­ tig jaar later zou de Amsterdamse dokter-dichter Willem Godschalk van F ocquenbroch zijn bundel Thalia opdragen aan een aap. Behalve de intellectuele en artistieke elite van zijn tijd kom en in de Poëmata ook de fami­ lieleden van de d ich ter aan bod. Zo is e r een

T V E 15e jrg. 1 9 9 7

123

Xenium Ad Nicolaum Bodecherum, Putrem, een nieuwjaarsgedicht aan vader Nicolaas Bodecherus, dat verder geen bijzonderheden over personen o f gebeurtenissen bevat. Dat is wel h et geval bij h et gedicht Ad Joannem Bodeche­ rum, Patruum, Senern Octuagenarium aan de tachtigjarige grijsaard oom Jo h an n es Bodecherus. Deze b ro er van vader Nicolaas was predikant in Cothen, ook rem onstrantsge­ zind, m aar m et hem liep het m inder dram a­ tisch af." Dat h et baljuwsambt in de familie bleef blijkt uit h et gedicht Ad Adrianum Bodecherum, Fratrem, Bailivum in Loosdrecht, Mynden, & Teckop: Aan Adriaan Bodecheer, mijn broer, baljuw in Loosdrecht, M ijnden en Teckop. Ik geef van de Latijnse gedichten hier alleen de vertaling. Het, ambt datje grootvader en je oom eerder verkregen hebben bezit jij, broer, nu, teruggekeerd uit de ko ude van Skythië [Rusland], Wees vasthoudend aan de wetten en het rechtvaardige, beteugel de gewelddadigen; laatje leven blij vervlieten met je echtgenote uit de familie Stachouwer; het platteland zal geven wat de met muren omsloten steden niet kunnen geven; de landelijke eenvoud kent geen ijverzucht.“ Om nu een massale trek naar h et platteland te voorkom en kan ik m eedelen, dat de dichter in zijn laatste regel een vergissing maakte. O p 15 ju li 1641 schreef h et H of van H olland aan d e baljuw van G ooiland, P.G. H ooft, dat Adriaan B odecheer en nog iem and geklaagd h adden over t ’groot gewelt, ende outrage [grove be­ lediging], twelcke sij te kennen geven haer aengedaen te sijn bijJohan Stachouwer swager vanden voors. Bailliuw [Adriaan B.], ende drie van sijne Dienaers. O f H ooft er m aar wat aan wilde d o e n .1" Een stuk van Jo h a n Stachouwer aan het H of van H olland in een geschil m et Adriaen Bodecherus en A erlandt Stachouwer, echtelieden, over h et huis te Ruysdael bij Blaricum van een mij niet bekende datum zal ook wel niet gehan­ deld hebben over de geluckige rust van licht-vernoechde sielen, Wiens sorgen wijder niet en weyden dan haer vee (Hooft, Granida) A erlandt of A erlandia Stachouwer kom t voor in h et artikel van Adema. Een andere be­ vestiging van haar bestaan is te vinden in een acte van overdracht van een huis en hofstede m et to ebehoren aan A arlandia Stachouwer, huisvrouw van de baljuw A driaen Bodecheer(1648).12 H aar b ro er Jo h a n (1598-1655) was een verm ogend koopm an m et grote be­ 124

langen in de Westindische Com pagnie. Hij had bezittingen in h et Gooi, o n d er an d ere het al genoem de huis Ruysdael hij Blaricum. Sinds 1640 was hij h eer van Schierm onnikoog. Ook in Brazilië had hij belangen. Zijn b ro er Jacob Stachouwer was d aar politiek raad, net als de d ich ter Johannes B odecheer Benningh sedert 1638. In Blaricum h erin n eren aan Jo h an Sta­ chouw er nu nog de weg van die naam en zijn in de kerk opgestelde grafsteen.

Broer Gerardus Uit h et voorafgaande is wel duidelijk gewor­ den, dat de familie Bodecherus in de eerste helft van de zeventiende eeuw op allerlei wij­ zen sterk betrokken was bij h et reilen en zei­ len van de republiek op veel terreinen en in alle windstreken. Voor G erardus, waarschijn­ lijk de jongste zoon van dom inee Nicolaas B odecherus, was deze betrokkenheid van tra­ gische aard. De bijzonderheden kennen we uit een gedicht in de Poëmata: Ad Nicolaum Bodecherum, Putrem, De Obitu Gerirdi Bodecheri, Fritris (Aan vader N.B. over h et sterven van broer G.B.). Ik neem het h ier grotendeels over. Uil het kamp, op ren schokkende zware wagen, Nabij Venlo, kwam hij terug, ziek, Ziek van lichaam, maar met krijgshaftig gemoed. E n zich toevertrouwend aan een rustiger Waal - Hoewel de rivier bruisend zwol Wegens de bergtoppen va n Hessen Totdat het trage schip de Rotte naderde, Om Leiden van meer nabij te zien, Om zijn ouders van meer nabij te zien, Liggend in een doodzieke slapte Van een uitputtende scheurbuik; kort daarna een lijk Toen hij te Delft aankwam. A a n de Amstel ligt hij - Gelukkig wel door deze zaligheid Verbonden met zijn voorvaderen in het graf. Moge het u slecht vergaan, kwade onderwereldduistemis Die mij mijn broer ontnomen hebt. Verdiende die krachtige geest dus, hij die De lans zwaaide va n de prins van Oranje, De bevrijder van het vaderland en vader van de zoon, Verdiende hij zo te sterven, kwade duisternis ? Verdiende hij zo te sterven, van wie Het baarddons en de lichte baard nauwelijks eenmaal Van de km was geweest, en de huid glad ? Jullie, Deventer en Brantius, Onder wier leiding de oefenschool keurt, Zijn getuigen va n een edel en goed hart

TVE 15e jrg. 1997

E n wat voor een B a ta a f waarli jk past. En allen die in de cohorte dezelfde wapens Hebben gedragen, hekelen hierom En verachten gezamenlijk de misdaad. Moge die troost voldoende zijn en ‘moge die uw /achten stopzetten, vader; dat voor ieder De levensdagen vastgesteld zijn en aan Gvd bekend — . Zo leert het lot van tie na tu u r en dat afkomstig van God. Omdat voor u. als ingewijde, toegankelijk zijn Het lol van de na tu u r en dat van God beide En omdat n u nog twee zoons over zijn, een dochter; en moeder zelf nog leeft Zuil ge uw verdriet kwijt kunnen raken, ziende Dat kwee zoons nog over zijn, een doelde); en moeder zeil nog leeft.

In 1632 gafV enlo zich over aan Frederik H en­ drik. W aarschijnlijk speelde het hierboven be­ schrevene zich af tijdens de veldtocht langs de Maas in mei van d atjaa r. G erardus Bodecherus m oet toen ongeveer vijfentwintig zijn ge­ weest. In het Leidse studentenalbum werd hij in augustus 1627 ingeschreven als twintigjari­ ge zoon van dom inee Nicolaas.

Een kluwen van verw antschappen Met de voorvaderen in het graf verbonden te zijn noem t de dichter een zaligheid. O ok in het grafschrift van zijn oom Stans B enningh kwam dat denkbeeld al voor. O pnieuw stelt hij h et aan de orde in een Epitaphium Margaretae Banningiae Constantini Filiae, Cognatae, sepultae Loosdmht (Grafschrift van M argareta Ban­ ning, d o ch ter van Constantijn, bloedverwant, begraven te Loosdrecht): Hier rust, niet samen­ gevoegd met haar doelen, het meisje Banning, in haar geboortegrond begraven. Ofschoon de grond van Amstelland de grootvader en de vader van de dode bewaart, ze kon nauwelijks door een passender steen neergedrukt worden. Als deze M argareta de d o ch ter is van de in 1627 overleden baljuw Stans Benningh voor wie B odecheer het hier­ voor afgedrukte grafschrift vervaardigde, dan is m et dit sterfgeval de in 1627 schier gedoelde stam misschien wel helem aal o n d er h et Loosdrechtse maaiveld verdwenen. De gedichten van Jo h an n es B odecheer Ben­ ningh m aken niet m inder dan de aantekenin­ gen van Vrijlandt duidelijk, dat men in be­ paalde k ringen in de vroege zeventiende eeuw graag ‘o n d er ons' bleef. Ze vorm en ook

een aanvulling op die aantekeningen. H et ge­ slacht Bodecherus blijkt b in n en dat netwerk verwant te zijn aan de Bannings en Stachouwers. Blijkens enkele h ier niet besproken ge­ dichten bestond er ook verwantschap m et de in het Gooi niet onbekende Coppits en daar­ buiten m et de voornam e geslachten Van der Burch en Broekhoven. Hel beschrijven van die kluwen laat ik graag aan m eer bevoegden over, en het ontw arren er van nog veel liever. Intussen is de m ens en de d ichter Johannes B odecheer B enningh bij deze behandeling van zijn poëtisch werk natuurlijk schromelijk te kort gedaan. Daar zal hij zich 350 ja a r later in de wereld aan gene zijde wel niet m eer over opw inden. Misschien ook wel, want een ano­ niem e au teu r verzekert ons in een gedicht dat De geest van Matthaeus Gansneb Tengnagel, die sinds 1652 in d ’andre werelt by de verstorven Poë­ ten verkeerde het volgende waarnam: 'K zie Bodecher aen d 'een zijde Met zijn Diclo afgedwaelt, E n zijn M unt-Godin, O lijden! Heeft ook ramp zijn bijt bepael.t: Zy storf om Eneas wille, Vol van wanhoop in de /< . Hy van razerny ’er grillen, Was haer lot quad, 7 zijne mee.”

N oten 1. T.V.E., 5, afl. 3 (1975) 65-83. 2. De Nederlamlsche l.e.niw, 32 (1914) kolom 300-306 en 332-340. 3. In: Mededelingenblad van de Historische Kring Blaricum, nr. 22 (1995) 10-12. 4. (■ Brandt, ll/storie der Reformatie, deel 4 (Rotterdam 1704) 800-802. 5. J.A. Worp, De briefwisseling van Constantijn Huygens, II, 355. 6. Zie ook B. de Ligt, ‘Loosdrechts Poezie Album’(I), HKL, nr. 56 (1986) 18-20. 7. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 2 (Culemborg 1977) nr. 402. 8. Zie daarvoor: B. de Ligt, ‘J oannes Assueri Bodecherus, predikant te Cothen’. Het Kromme-Rijngebied 30-2 (1996) 29-30. 9. Vertaling Ben Wolken; alle andere vertalingen uit het Latijn zijn van dr. Willem Kraak, classicus te Bussum. 10. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 3 ( Culemborg 1979) nr. 1076. 11. W.J. Formsma, Archieven Heren van Schiermonnikoog. Monum enta Frisii a, nr. 3. Im. nr. 264. 12. Idem, im. nr. 205. 13. Mattheus Gansneb Tengnagel, Alle Werken (Amsterdam I960) 5 13.

TVE 15e jrg. 1997

125

De Groene Geschiedenis van het Vliegveld Hilversum c . van Aggetm In 1989 verscheen er een artikel (in TVE 7e jaar­ gang, nr.4, december 1989) over het 50 jarige be­ staan van het Vliegveld Hilversum. Inmiddels is de toekomst van het vliegveld zó in de belangstelling, dat de redactie mij verzocht om voor dit Loosdrechtnummer een nieuw artikel te schrijven.

Ligging H et Vliegveld Hilversum ligt in de zuid-west hoek van h et Gooi en dus in de provincie N oord-H olland. H et gebied ligt tussen de Vecht en de hoge­ re zandgronden van het Gooi en de U trechtse Heuvelrug. In dat gebied vorm de zich zo’n 10.000 jaar geleden veen. D at hoogveen werd afgegraven. De ontginningspatronen zijn zeer duidelijk op kaarten terug te vinden. Vooral na de vroegm iddeleeuwse regressiefase, waar­ bij h et lange tijd zeer droog was en de zeespie­ gel daalde, werd het goed mogelijk om het veen te ontginnen. De omgeving van het vlieg­ veld was grensgebied. O p velerlei gebied. H et was de grens van hoge en lage gronden; van intensieve en extensieve landbouw en, last b u t n o t least, van U trecht en H olland. H et was ook een wild en ruig gebied. Floris V, graaf van H olland en Zeeland, h eer van Friesland was uitgenodigd voor een jachtpartij d o o r de edelen G ijsbrecht van Amstel, H er­ m an van W oerden en G erard van Velzen. Men heeft lange tijd gedacht dat die jachtpartij in de omgeving van Einde Gooi heeft plaats ge­ vonden. H et lot van Floris V is bekend. Ter na­ gedachtenis h eet de grensweg van de Egelshoek naar H ollandsche Rading: Floris V-weg. De naam Egelshoek zou ook relatie hebben m et die gevangennem ing: Egelshoek = Ekelige = akelige hoek ! Volgens Albertus Perk kom t de naam van Ekelshoek is gelijk Eikelshoek, wat weer een relatie heeft m et het voormalige Eikenbos (Eikbosserweg). A ndere b ro n n en duiden op 126

de m eest voor de h an d liggende theorie, na­ melijk die van een dier.

Kerkelanden, Eerste en Tweede Blok De gro n d en ten westen van Hilversum waren bezit van de kerk van N aarden. Al in 1387 en 1430 waren deze g ro n d en aan de kerk ge­ schonken. Inkom sten daaruit dien d en voor h et o n d erh o u d van de kerk. H et gebied was bekend o n d er de naam K erkelanden. H et be­ stond uit 240 m orgen venen en vullinglanden (afgegraven hoge venen, die weer opgevuld w erden). I.oosdrechtse boeren h adden delen van de K erkelanden in pacht. H et gebied in h et zuiden van het Gooi was eigendom van de staat (landsheer). De Erfgooiers h ad d en d aar de gebruiksrechten.

f-.-vV* ] Vj

Q} 'M m V

V

■ •1

V/iegve/t

IT

A y N

Hilversum

if * - » ■

E g e ls h o e k

A

\

Vrtsdebeit

Ajb. 1. Ligging Vliegveld Hilversum tussen Hilversum en Loosdrecht.

TVE ló r lig. 1997

AJb. 2. De aanleg van het Vlieg­ veld Hilversum vond in de crisis­ tijd plaats in het kader van de werkverschaffing.

rl mm

,

....

Veelal lieten ze e r sc h ap en grazen . V anaf 1625 kw am en e r g ro o tsch alig e p la n n e n o m h e id e te o n tg in n e n . H et “E erste B lok” w erd n a felle strijd pas in 1634 verkaveld. D aar o n ts to n d ’s-G raveland. H e t “T w eede B lok” (in h e t zu id en van h e t G ooi) w erd n ie t o n tg o n n e n . Pas na d e heidev erd elin g t an 1836 w erd en d e kavels van h e t T w eede B lok v erkocht en o n tg o n n e n . D aar o n ts to n d la te r o.a. h e t la n d g o e d E in d e Gooi. R ond 1840 w aren e r v ersch illen d e g ro n d transacties in de om geving van h e t vliegveld. D at is vrij b ijzo n d er en h a d te m a k e n m et d e eigend o m s-v erh o u d in g en . Veel g ro n d was in eig e n ­ d o m van de staat (“D o m e in e n ”), terwijl Erfg ooiers d e g e b ru ik sre c h te n h a d d e n . E en a n d e r d eel was in bezit van d e kerk van N a a rd e n , w aar­ van L oosdrechtse b o e re n d e g ro n d e n p a c h tte n . In 1886 was e r een sch e id in g m e t D om ei­ n en. De g ro n d e n “to e g e sc h e id e n ” aan d e Erfgooiers, kw am en in h u n vol bezit. De g eb ie­ d e n die D o m e in e n verkreeg, w 'erden p ro m p t in 1837 geveild. De p e rc e le n 62 t/ m 66, 74 t/ m 79 alsm ed e 80 t/ m 83kw am en in bezit van de b e k en d e h e e r Sin­ kei uit A m sterdam . Hij b eta a ld e d a a rv o o r in to ­ taal ƒ 6 7 1 0 ,-. O verigens zou Sinkei zijn g ro n d e n sp o ed ig w eer verk o p en . Bij d e ov erzich ten , te zien o p d e “in g e k le u rd e kaart van P e rk ” (1845), blijken Six van H illegom , Van d e Poll en Van d e r L in d en e ig en a ar te zijn gew orden. Dit b e tro f h e t g e b ied tussen h et h u id ig e vliegveld en T ie n h o vensche K anaal.

In 1939 w erd d it g eb ie d d o o r D efensie in g e b ru ik g e n o m e n . A ld aar zou in d e m obilisa­ tie tijd e e n g ro o t d ee l van d e Ie V erk en n in g s­ g ro e p van h e t L u ch tv aart R eg im en t o n d e rg e ­ b rach t w o rd en . O v erig en s w erd in 1840 é é n ac h tste d eel van d e K erk e lan d e n o o k geveild. In to taal b e­ tro f h e t ru im 47 b u n d e r. D e ee rste 5 p e rc ele n , ru im 16 b u n d e r, w erd en aan d e K erk van N a a rd e n “to eg esc h e id e n ". Deze g ro n d w erd g e k o c h t v o o r ƒ 3 3 5 0 ,-. De overige p erc e le n kw am en in bezit van L o o sd rech tse b o e re n . U ite ra a rd b le e f d e rest van d e K e rk elan d en in vol bezit van d e K erk van N aard en . Zo ook h e t te rre in van h e t vliegveld H ilversum .

V liegveld in h et G ooi In d e jaren d e rtig n a m d e b elan g ste llin g voor lu ch tv aart e n o rm toe. V erschillende g ro e p e ­ rin g e n kw am en m et p la n n e n v o o r e e n vliegveld. In jan u ari 1934 was d e N.V. S p o rtp a rk e n Vlieg­ veld ’t G ooi o p g e ric h t. A an d e L o o sd rech tsew eg /R aaw eg zou ee n sp o rtc o m p le x m e t w ieler­ baan, te n n isb a n e n , crick etk o o ien , m otor-raceb aan , voetbalveld, p o lo b ad , twee café-restaurants, clu b lo k alen , servicestations, stallingen en ... een vliegveld w o rd e n aan g eleg d . Dit m iljoe­ n e n p ro je c t (crisis-tijd!) w erd n ie t u itg ev o erd . O verigens viel h e t a n te c e d e n te n o n d e rz o e k van e n k e le sy n d icaatled en n e g a tie f uit. V anaf m a a rt 1934 zou h e t G ooisch Vliegveld

TVli 15ejrg. 1997

127

'

* C v -

; "

'

-

Nf j

‘ -

^ N » *

^mggatfgS&+

A/5. 5. Overzicht Vliegveld bij de heropening in 1948.

Actie Com ité m et verschillende p lannen tot aanleg van een vliegveld kom en. De eerste locatie lag tussen de N oorderbegraafplaats en de Craailoosche brug. H et be­ stuur van h et Gooisch N atuurreservaat weiger­ de om de zeven ha grond te verhuren. Als tweede optie had men het landgoed Einde Gooi op h et oog. Eigenaar Insinger had al een strook van 500 bij 700 m eter gereserveerd. Helaas was dat te weinig, zodat Einde Gooi niet doorging. O ok een eenvoudig vliegveld bij de Raaweg zou er niet kom en. Hoewel dit plan wel d o o r h et college van B&W gesteund werd, weigerde de m inister van Verkeer en W aterstaat h et terrein “aan te wijzen als luchtvaartterrein in den zin van de Luchtvaartwet”.

Vliegveld De Oude Renbaan l)e belangstelling voor de luchtvaart nam zienderogen toe. In h et toenm alige hotel Hof 128

van H olland vond in 1934 de Eerste Hilversum schc Luchtvaart T entoonstelling plaats. Een jaar later was de o p rich tin g van de Stichts-Gooische Kleine Luchtvaartclub een feit. Men organiseerde lezingen en ten to o n ­ stellingen. Van vliegen kwam nog ech ter wei­ nig terecht. U iteindelijk vond de eerste vlucht van die club plaats vanaf vliegveld Teugel O ok nadat de Hilversum sche Zweefvlieg- en Kleine Luchtvaartclub was opgericht, moest m en vliegen vanaf Teuge. Eindelijk lukte h et om een locatie voor een Goois vliegveld te vin­ den: op de heide tussen Hilversum, Bussum en Laren. Deze p aard en ren b aan was van 1880 tot 1893 in gebruik. In 1928 werd de renbaan en omgeving w ederom gebruikt. N otabene bij de ruiterspelen van de Olympische Spelen van dat jaar. H et vliegen vanaf de “ren b aan ” stelde nog niet veel voor. Met h et zweefvliegtuig van h et type Zögling haalde m en vluchten van tiental­ len seconden.

TVE 15e jrg. 1997

Ajb. 4. Op 9 mei 1940, één dag voor het uitbreken van de oorlog, sloeg een Fokker C .V van de le Verkenningsgroep over de kop.

7

_________ Vliegveld aan de Noodweg

Mobilisatie

In m id d els was de S tichting V liegveld h e t G ooi o p 26 o k to b e r 1937 o p g eric h t. D e o n d e rh a n d elin g en m e t de in stan ties en te g e n sta n d ers v erliep en traag. Pas o p 21 fe b ru a ri 1938 w erd d e h u u ro v e re e n k o m st m e t d e N ed. H e rv o rm ­ d e kerk te N aa rd e n gesloten . De v o lg en d e d ag tro k e e n g ro o t gezelschap n a a r d e N oodw eg. D aar v e rrich tte b u rg e m e e ste r L am booy. oudm in ister van O o r lo g e n M arine, e e n p lech tig e o p e n in g sh a n d e lin g : d e eerste sp ad e g in g in d e g ro n d en w erd m et e e n v ersierd e kruiw a­ g en w eggereden. D eze feestelijke g e b e u rte n is ein d ig d e b ijn a in e e n o n g elu k . E en tw eetal v liegtuigen g af o p d eze feestd ag e e n v lieg d em o n stratie. M en wil­ d e zelfs la n d e n op h e t d a a rv o o r totaal o n g e ­ schikte te rre in . Een o p d e g ro n d aanw ezige p ilo o t kon d o o r arm b ew eg in g en h et la n d e n van de vliegeniers v e rh in d e re n . D o o r “w erkverschaffing” w erd d e aan le g van h et vlieg terrein uitgev o erd . E r w aren ver­ sch illen d e teg en slag en . Zo was h e t n o d ig veel m e e r slo ten te d e m p e n d a n m e n g e p la n d h ad. M en h a d m e e r g ro n d n o d ig . Na h e t ega­ liseren, p lo eg en , eg g en en ro llen , w erd de g ro n d ingezaaid. H elaas v ersto o f een g ro o t d e e l in d e k o u d e sc h ra le w in te r van 1 938/1939. In h et v o o rjaar van 1939 was d e g rasm at in redelijke co n d itie. E en h a n g a r en clu b g eb o u w w erd en gebouw d. T er viering van deze feiten m o c h t b u rg e m e e ste r I.am boov o p 27 m ei 1939 een g ed en k steen p laatsen .

O p 30 se p te m b e r 1939 zou h e t vliegveld fees­ telijk w o rd en g e o p e n d . Dat feest g in g d o o r d e m obilisatie n ie t door. H e t vliegpark w erd over­ g e n o m e n d o o r d efen sie. E r kw am en zeven F o k k er C.V en vijf K oolhoven FK.51 to estellen van d e le V e rk e n n in g s g ro e p '2 e L u ch tv aart R eg im en t. In o k to b e r (tijdelijk) aan g ev u ld m et ja c h tv lie g tu ig en van h e t type F o k k er D.XVII van d e 2e Ja.V.A. O p 1 m a a rt 1940 kwam e r e e n aan v u llin g vo o r d e le Verk.gr. n am elijk twee F o k k er C.X. vliegtuigen. Er w e rd en v ersch illen d e m o bilisatie oefe­ n in g e n g e h o u d e n . Zo w aren e r in o k to b e r 1939 n a c h tv lu c h te n m e t d e D.XVU’s. O ok w erd en v liegtuigen reg elm atig v erd e k t o p g e ­ steld. Dit g e b e u rd e in d e bossen ten z u id o o s ­ te n van Z o n n estraal en o o k in d e om geving van d e Z o n n e h e id e . M en sleep te d e vliegtui­ gen m et d e h a n d o f m e t b e h u lp van a u to ’s n a a r h u n sch u ilp laatsen . O p h e t vliegveld w er­ d e n te n te n en e e n n o o d h a n g a r n eerg ezet. In d e m e id a g e n van 1940 n a m d e d re ig in g toe. H et vliegveld w erd o m g e p lo e g d , zo d at de v o ren h e t la n d e n van vijandelijke v liegtuigen m o est v o o rk o m en . B o er V eldhuizen was e r e e n h e le n a c h t m ee bezig geweest. De p a a r­ d e n w aren d o o d o p en n ie t m e e r v o o ru it te b ra n d e n . D efensie v ro eg h e m ru stig d o o r te g aan m e t h e t w erk. Hij kon m akkelijk verse p a a rd e n le n e n bij a n d e re b o e re n . O o k kwam e r v ersp errin g , w aarbij m e n b e ­ to n n e n rio o lb u izen , rijtu ig e n e n a n d e re ro m ­ m el g eb ru ik te . A lleen e e n la n d in g sb a a n was v rijg eh o u d e n .

l'VE 15ejrg. 1997

129

Ajl). 5. Resten onderkomen Duitse vluchtleiding uit de oorlogstijd.

W, T W ."Fm

C

a

: L-

In de n acht van 9 op 10 mei werd al h et p er­ soneel om 1.00 u u r gewekt. Men m oest om 3.00 u u r aanwezig zijn en een kwartier later “gevechtsgereed” zijn. De Duitsers vielen om 4.00 u u r aan, waarbij het veld m et Me-109 aangevallen werd.

Duitse uitbreiding van het vliegveld De Duitse bezetters zorgden voor een flinke uitbreiding van het vliegveld. O ok de natuur en de bebouw de omgeving kregen in ernstige m ate te m aken m et de Duitse aanwezigheid. Toch is het vliegveld, zeker in vergelijking m et bases zoals Soesterberg, D eelen, Leeuwar­ den o f Venlo relatief klein gebleven. Wel vorm de het vliegveld een belangrijke schakel in h et productieproces van de Bücker Bü-181 Bestm ann vliegtuigen. Deze w erden bij Fok­ ker in Am sterdam -N oord gebouwd, volgens Duitse b ro n n en 708 stuks. De toestellen gin­ gen p e r dieplader naar Hilversum voor m on­ tage en invliegen. O p h et terrein van Zonnestraal, niet ver van h et bodenhuis “De K oepel”, was een grote m ontagehal gebouwd. H iervandaan liep een rolbaan (taxibaan voor de vliegtuigen) in zui­ delijke richting naar het vliegveld. In de nabij­ heid van de hal kwam een ondergrondse schuilplaats voor bewaking. (Thans nog aan­ wezig op het terrein van de kinderboerderij van De Zonnehoeve). Tussen Zonnestraal en Loosdrecht w erden 11 bunkerw oningen gebouwd. Eén daarvan 130

was h et casino. Dit com plex kreeg de naam: H erm ann G öring Lager; genoem d naar de Reichsm inister d er Luftwaffe en later Reichsm arschall H erm an n Göring. In het zuidelijke deel van het Loosdrechtse Bos kwam de wapenmakerij. O p het natu u rg e­ bied Z onneheide verrezen gebouwen ten be­ hoeve van reparatie en o n d erh o u d van vlieg­ tuigonderdelen, zoals kompassen, m otoren en elektrische installaties. En in Loosdrecht kwamen m unitiedepots (in woningen!) en gevechtstorens. O ok d ed en schuren dienst als opslagplaatsen van onderdelen. In de periode eind 1944/begin 1945 wer­ den b eto n n en banen aangelegd. Eén liep in de richting van Nieuw-Loosdrecht richting Einde Gooi. Pal ten zuiden van de begraaf­ plaats passeerde de baan de Rading. Haaks op deze baan waren parkeerplaatsen of opslag­ plaatsen aangelegd. S pionagerapporten van 2 februari 1945 spreken van een “drietal banen die van het vliegveld aflo p e n naar de bosrand waar zom erhangaars zijn gebouwd. Veel ben­ zine, grote voorraad bom m en.” In de noordwest hoek bevond zich de ver­ keersleiding van h et vliegveld. T hans zijn daar nog enkele bunkers (tegenover de Boni-sup erm ark t). Aan de noord-zijde, nabij de Noodweg, w erden hangars gebouwd. De grootste uitbreiding vond echter plaats in oostelijke richting. Tussen het Tienhovensch Kanaal, de Noodweg en het o orspron­ kelijke vliegpark liet de bezetter een grote ka­ zerne bouwen. Daar zetelde de com m andant. Er bevonden zich verschillend boerderij-achti-

TVE 15e jrg. 1997

A/b. 6. H angar en havenkantoor, 1994.

X

■Mjpi■■■ ; t

H H IH H ge bunkerw oningen. Een ziekenhuis, m uni­ tiedepot en cantine m aakten deel uit van het complex. Dit com plex zou na de oorlog over­ gaan naar de Koninklijke Marine, die daar het M arine O pleidings Kamp zou stichten. (Thans Korp. Van O udheusden kazerne) In het natuurgebied richting H oorncboeg w erden m unitiekuilen aangelegd. Naast bom ­ m en van 1000 kg konden daar ook brandstol1 vaten w orden opgeslagen. G edurende de pe­ riode januari t/m m aart 1945 is er nog hard gewerkt aan de uitbreiding. Men kapte bo­ m en bij Einde Gooi en N ederlandse werklie­ den waren bezig m et de nieuwe startbanen. O p 12 april 1945 eindigden de werkzaam­ h eden terwijl op de 17e van die m aand een “S prengkom m ando” van 40 man begon m et vernielen van de militaire installaties.

N a de oorlog Tijdens de nadagen van de Tweede W ereld­ oorlog werd veel m ateriaal en gebouwen op­ geblazen of onklaar gem aakt (in L oosdrecht m oesten bij het opblazen van hangars o f b un­ kers de ram en open gezet w orden). Na de bevrijding hadden Canadese troepen een plekje gevonden op "het m ilitaire kam p” (later M arine O pleidings Kamp). H et hoofd­ kw artier van h e t Engelse 657 (Army) squadron kwam op 1 juni 1945 m et Auster AOP.5 vliegtuigen naar het vliegveld. De geal­ lieerden gebruikten het vliegveld o f gebou­ wen nog to tja n u a ri 1946.

J

:

:

H et opruim en en afvoeren van m ateriaal du u rd e enige tijd en de grasm at van h et vlieg­ veld m oest hersteld worden. Ook vond er een herkaveling plaats van de landbouw gronden, die in de oorlogstijd o f mobilisatie gevorderd waren. De boerderij van Roel Veldhuizen, pal ten zuiden van het vliegveld gelegen, was in de oorlog gesloopt. Hij verhuisde naar de Rading. De boerderij van Freek G roen, aan de Rading, bleef evenwel nog lange tijd staan. Pas begin jaren zeventig zou bij verhuizen en zou bet te rrein g ek o ch t w orden d o o r J.Daams, waar h et bedrijf Skylight domicilie zou vinden. In mei 1947 m ochten de zweefvliegers van de Gooische Zweefvlieg Club h et veld weer ge­ bruiken. De Gooisch-Stichtsche Aero Club, m et voorzitter Klaas de Geus van den Heuvel, kreeg het voor elkaar dat op 4 en 5 oktober 1947 een vliegweekend, m et verschillende m otorvliegtuigen, georganiseerd werd. Inm iddels had de G em eente Hilversum h et vliegveld gekocht en verhuurde deze h et aan de Stichting Vliegveld H et Gooi. O p 10 juli 1948 werd h et vliegveld officieel geopend d o o r Prins B ernhard m et het hijsen van de N ederlandse vlag. B ernhard kwam in zijn eigen vliegtuig: de Stinson Sentinel PH-PBB. Vanaf 1950 werd de Nationale Luchtvaart School (NTS) een belangrijke gebruiker van het vliegveld. Na de oorlog was er grote be­ hoefte aan vliegers. De NES verzorgde de voorselectie van de aspirant-m ilitaire vliegers. Later kwamen er ook verschillende bedrij-

TVE 15c jrg. 1997

131

A/b. 7. Busje voor i'luchtleiding Gooische Zweefvlieg Club.

V iÉk

mmWÊmÈ ________ ven, w aaronder NV M eteor (luchtfotografie en landbouw vluchten), h e t N ederlands Luchtreclam e Bedrijf van M artin Schröder en Skylight van johan Daams.

Woningbouwplannen E in d ja re n vijftig had Hilversum een zeer ac­ tief vliegveld. De G em eente Hilversum had evenwel plannen voor woningbouw. D aardoor hing in de lente van 1959 de toekom st van het vliegveld aan een zijden draadje. De G em een­ te Hilversum presenteerde het uitbreidings­ plan “Egelshoek” en het was niet uitgesloten dat h et vliegveld zou m oeten verdwijnen. Zowel de Koninklijke N ederlandse Vereni­ ging voor Luchtvaart (KNVvL) die in 1954 de NLS had overgenom en als G edeputeerde Sta­ ten van N oord-H olland spraken zich uit tegen de plannen. Pas in 1963 werd de G em eente Hilversum in h et ongelijk gesteld. Hoewel de KNVvL de NLS al in 1968 had verkocht, m oest zij de exploitatie tot 1975 uit­ dienen. Sinds 28 februari 1975 is deze overge­ nom en d o o r de Stichting Vliegveld Hilver­ sum. O ok de G em eente L oosdrecht kwam na de Tweede W ereldoorlog tot uitbreiding. In 1945 ging de bebouw ing slechts tot aan de Nootweg (de Loosdrechtse Nootweg, m et een t) en tot aan de Rading. In d e ja re n 50 t/m 90 ging de uitbreiding verder, zelfs tot aan de Tjalk en Vrijheid, waarbij men m et de bebouw ing voor­ 132

bij h et industrieterrein aan de Industriew eg kwam. Uit h et uitbreidingsplan “Ter Sype” blijkt dat de G em eente Loosdrecht wil uitbreiden. E chter één van de drie uitgezette start- en lan­ dingsbanen loopt over h et uitbreidingsge­ bied. Dit is de baan 13-31. De Stichting Vlieg­ veld Hilversum heeft aangegeven dat e r m oge­ lijkheden zijn om baan 13-31 op te geven. Dit kan bijvoorbeeld d o o r de huidige “preferen­ te” baan 07-25, die 540 m eter lang is, te ver­ lengen tot 600 meter. Een an d ere optie is draaiing van de baan m et tien graden tot (ten 06-24 baan. Verlenging is Ook dan gewenst. Er blijft steeds sprake van grasbanen. Van verhar­ ding van de banen is geen sprake.

Toekomst van het vliegveld In 1987 verlengde de G em eente Hilversum het huu rco n tract tot 1997. D at was evenals in de jaren ervoor slechts voor een relatief korte periode. De G em eente Hilversum zag, met het jaartal 1997 dichterbij kom end, dat d o o r verdwijning van h et vliegveld e r w oningen of bedrijven gebouwd zouden k u n n en worden. De afloop van h et h u u rco n tract bood schijn­ baar de gelegenheid voor een an d ere bestem ­ ming dan luchtvaartterrein. In de afgelopen ja re n verschenen zeer veel stukken in de pers over de toekom st van het vliegveld. H et bestuur van de Stichting Vlieg­ veld Hilversum o n d erh an d eld e m et de ge­ m eente om h et h u u rco n tract langdurig te ver-

TVE 15ejrg. 1997

wam

■

•-?

i t

•

* a t‘M •

R '

--^ j

«sSBlfc AJb. 8. Grens tussen het vliegveld en de Egels hoek, vastgelegd in 1948.

len g en . O f to t ee n a n d e re o v ereen k o m st te g erak en . O o k gaf h e t b e stu u r v o o rlic h tin g aan g eb ru ik ers en bew oners, zoals o p 27 novem ­ b e r 1995 in b et re s ta u ra n t Vliegveld H ilver­ sum . A ldaar w erd in fo rm a tie verstrekt o m ­ tre n t d e historie, h e t e ig en d o m , h e t h u u rc o n ­ tract, de s tru c tu u u r van d e h u id ig e b e h e e rd e r alsm ede h a a r fin an ciële positie. Tevens kwam d e relatie van h e t vliegveld m e t h a a r o m g e­ ving aan d e o rd e . D esk u n d ig en gaven in fo r­ m atie over h e t lu c h tru im stru c tu u r, geluidszo­ n e rin g en -productie. O p v allen d was ciat in d e discussie o m tre n t h e t v o o rtb estaan van h e t vliegveld d e bew o­ n ers van L o o sd rech t, v ersch illen d e n a tu u r- o f m ilie u g ro e p e rin g e n e n bew o n ers van H ilver­ sum (in clu sief de E gelshoek) zich v o o rsta n d e r n o e m e n m e t b e tre k k in g to t h e t v o o rtb estaan van h e t vliegveld.

Contract verlengd H et h u u rc o n tra c t tussen d e g e m e e n te H ilver­ sum en h et Vliegveld H ilversum w erd in n o ­ v em b er 1996 verlengd, in elk geval v o o r e en p e rio d e van vijf jaar. E ven tu eel kan d e h u u r d a a rn a m e t n o g eens vijf jaar w o rd en ver­

len g d . Dit beslu it kwam globaal o v ereen m et h e t voorstel van het college van b u rg e m e e ste r e n w eth o u d ers, u it h e t b eg in van 1996. E v en tu ele h e rb e ste m m in g van h e t te rre in is v o o ralsn o g n ie t aan d e o rd e gew eest. H et h u i­ dige college m e e n d e dat eerst e e n in teg rale toekom stvisie o p I Iilversum m o e t w o rd en o n t­ wikkeld.

En nu verder De d o o r de RED ( Rijks L u ch tv aart D ienst) o n tw o rp e n g e lu id sz o n erin g h a d h e t v o o rd e e l d a t e r vo o r e e n b e p a a ld g eb ie d w erd vastge­ steld h o e h o o g d e g elu id sb elastin g m ag zijn. In d at voorstel was sp rak e van 76.000 vlieg­ tuig b ew eg in g en . De v o o rz itte r van d e stich­ tin g V liegveld H ilversum h a d e r wel w at m e e r w illen h e b b e n . O o k o m d a t veel overlast van v lieg tu ig law aai h e le m a a l n ie t v e ro o rz a a k t w erd d o o r v lieg tu igen van V liegveld H ilver­ sum , m a a r d o o r h e t steeds m a a r d ru k k e r w or­ d e n d e vliegveld S chiphol. H et vliegveld n a m al m aatre g e le n . Bijvoor­ b e e ld te n a an zien van d e o p en in g stijd e n ; al­ leen tussen 08.00 u u r en 20.00 u u r m ag e r ge­ vlogen w o rd en . O o k zijn e r strak k e aanvlieg-

T V E 15e jrg. 1997

133

--t»g {

" * S fl

m il

AJb. 9. Werkplaats voor zweefvliegtuigen van de Gooische Zweefvlieg Club.

en vertrekroutes vastgesteld. Bovendien wor­ den e r nu steeds m eer stillere vliegtuigen ge­ bruikt. Al beëindigde in 1996 h et beroem de bedrijf van J. Daams: “Skylight” haar activiteiten, het weerhield andere bedrijven en clubs niet om in 1997 e r flink tegen aan te gaan. Zo vierde de Gooise Zweefvlieg Club haar 60-jarig jubi­ leum m et als afsluiting de ingebruik nam e van een nieuw clubhuis. De toekom st van h et vliegveld Hilversum is thans voor een aantal ja re n zeker. H et blijft echter, ook voor Loosdrecht, spannend wat uiteindelijk die integrale toekomstvisie zal brengen. Een woon- o f industriewijk van Hil­ versum zal een ernstige aantasting w orden van h et groene gebied; de overgangsfase tussen H olland en U trecht.

134

Bronnen Streekarchief voor Gooi en Vechtstreek: Archief Gemeente Hilversum, dossiers 1.814.2 (Oude Renbaan), 1.814.12 (Noodweg), 1.858.3 VIII, Villa en VlIIb Knipselarchief Bibliotheek ’s-Gravelandseweg Hilversum: O.a. knipsels uit: De Gooi- en Eemlander, jaargangen 1934, 1973, 1975, 1989, 1991 t/m 1997; De Arbeid, jaar­ gang 1938. Goois Museum: Dossiermap van de voorbereidingscommis­ sie; Tentoonstelling “Vliegveld Hilversum 1934-1993”, gehouden van 3 juli t/m 12 septem ber 1993. Sectie Luchtmachthistorie: Dossier vliegvelden “Ililversum” Verzetsgroep “Albrecht”: Aantekeningen, kaartjes en overi­ ge; (geheime) informatie verzameld in 1943-1945.

Publicaties Van Aggelen, C., Vliegveld Hilversum 50 jaar; Een jubileum dat niet gevierd werd. In Tussen Vecht en Eem, 7e jaargang, nr.4, december 1989. (Ook verschenen in Eigen Perk 1989/4). De Bruin, e.a., Illusies en incidenten. De militaire luchtvaart en de neutraliteitshandhaving tot mei 1940. Z.p., z.j. Gemeente Hilversum, Verslag over de jaren 1939-1949. Molenaar, F.J., De luchtverdediging Mei 1940. Den Haag, 1970. Roundel, uitg. British Aviation Research Group, Vol 6, No.6, november 1982. Van der Stroom-Toren, R. e.a. GOZC 1936-1986, Hilversum 1986. Wesselink, T. Vliegveld Hilversum. In Luchtvaart, 1le jaar­ gang, nr.7/8 (juli/augustus 1994).

TVE 15ejrg. 1997

A ctiviteiten van de Stichting Tussen V echt en Eem

O P E N DAG 1997 o p z aterd ag 24 m ei te L o o sd re c h t

Kerk en kerkzaal “het Lichtbaken” van de H ervorm de G em eente O ud-Loosdrechtsedijk 230 Oud-Loosdrecht. De O p en Dag wordt georganiseerd door de Stichting Tussen Vecht en Eem in samenwer­ king m et de H istorische Kring Loosdrecht. O p deze dag kunnen contacten met vele organisaties worden gelegd o f hernieuw d en allen, die in het Gooi en de Vechtstreek zijn geïnteresseerd, kunnen elkaar daar ontm oe­ ten. Deze dag is voor iedereen toegankelijk, dus ook voor belangstellenden die geen lid zijn. H et maximale aantal plaatsen is 200. Daarom is inschrijving vooraf aan te bevelen. Een inschrijvingsform ulier treft u aan als losse bijlage in het tijdschrift.

10.20 uu r tot 12.00 u u r voordrachten m et muzikale intermezzi 1. Loosdrecht in vogelvlucht, een historisch-geografische verkenning m et dia's d o o r de heer drs Chr. de Bont, m edew erker van h et Staring-Instituut te W ageningen 2. Het interieur van Kasteel-museum Sypesteyn, dooi' mevrouw Conny G. Bogaard, m useum ­ conservator van Sypesteyn 3. Het landgoed Eikenrode (in de volksmond het Bos van Hack g enoem d), een dia-presentatie doo r de h eer Piet A. Bakker, bioloog en wetenschappelijk m edew erker van de Vereni­ ging van N atu u rm o n u m en ten N ederland

12.10 tot 13.15 uur aperitief en lunch.

PROGRAMMA Tevens de verdere regeling van de excursies Vanaf 9.30 uur - ontvangst deelnem ers m et koffie en koek in de kerkzaal - registratie deelnem ers en regeling ntiddagexcursies - boek-, tijdschrift- en inform atietafels kun­ nen w orden geraadpleegd 10.00 u u r welkom d oor de de h eer J.J. Gieskens, burge­ m eester van Loosdrecht 10.10 uur openbare vergadering TVE (art. 10 statuten) geleid d oor de w aarnem end voorzitter, m e­ vrouw drs Maria W.J.L. Boersen

13.15 tot 15.15 uur excursies (er kan slechts aan één excursie w orden deelgenom en) 1. Rondvaart naar de “Ster" van de Loosdrecht; met toelichting op de veenontginningen en het huidige landschap o n d er leiding van de h eer P. H onig 2. Bezoek aan het atelier van mevrouw Christel van der Korst, boek- en papierrestaurator en rond­ leiding op het landgoed Eikenrode o n d er leiding van de h eren Piet A. Bakker (bosgebied) en Adriaan Doets (m onum enten)

TVE 15e jrg. 1997

1.35

3. Bezoek en rondleiding kasteel en historische tuin van Sypesteyn

15.15 uu r terugkom st van excursies en feestelijk slotconcert in de Ned. H ervorm de Kerk van O ud-I.oosdrecht

ca. 15.30 uur afsluiting van de O pen Dag 1997

N.B. H et is voor somm ige excursies aan te bevelen om w aterdichte schoenen m ee te nem en.

O p de excursies k u n n en fotografen van n atu u r en landschap h u n h art ophalen dus een advies: neem uw fototoestel mee!

Bereikbaarheid: p er auto: volg de aanwijzingen van de parkeerw achters voor en op het kerkplein p er trein /b u s: vanaf hoofdstation Hilver­ sum m et buslijn 121; ver­ trektijden 8.22 of 9.22 uur. U itstappen bij Jachthaven van Dijk). Trein taxi-vervoer vanaf hoofdstation Hilversum is mogelijk.

*.%>-**■ fJ

* -• . -

mmm ■

' U. *

-■■■

WM:

m ó t - jm -

4*4

spy

‘ .... - 3

* ** »* » 7

uit £ o o ó d re c h t Luchtfoto Loosdrecht richting Veendijk-Homdijk, ca 1960.

136

TVE 15e jrg. 1997

'

-yf-lA»;

*

\

De Historische Kring Loosdrecht J. Mol

L o o sd re c h t kan b o g e n o p e en lan g e g eschie­ d enis. Al vroeg b e g o n m e n m e t h e t in c u ltu u r b re n g e n van h e t v een g eb ie d o m e r b o e re n b e ­ d rijf te k u n n e n u ito e fe n e n . In d e tw aalfde eeuw was e r ee n kleine d o rp sg e m e e n sc h a p op d e plaats w aar n u O u d -L o o sd rec h t ligt. R ond 1300 w o rd t T er Sype g e n o e m d , een b u u rt­ sch ap o p d e plaats van d e h e rv o rm d e k erk van N ieuw -L oosdrecht. T u rfw in n in g h e e ft g eleid to t h et o n tsta a n van de plassen, w a a rd o o r de g e m e e n te L o o sd rech t nu u it 1758 h a w ater en 1517 ha lan d bestaat. G e d u re n d e eeuw en w erd e r g esch ied en is g em aa k t, d ie b elan g rijk g e n o e g was om o n d e r de a a n d a c h t van een b re e d p u b liek te b re n g e n . D aa rto e w erd o p 22 se p te m b e r 1972 d e H isto risch e K ring Loos­ d re c h t (HKL) o p g erich t. W at in 1972 b eg o n als e en K ringetje m et 50 le d e n is in vijfentw in­ tig ja a r g eg ro eid tot e e n b lo e ie n d e K ring m e t b ijna 700 le d e n , niet g erin g vo o r ee n g e m e e n ­ te m et o n g ev eer 9000 inw oners. De HKL steld e zich te n d o e l d e gesch ied en is van L o o sd rech t te o n d e rz o e k e n , te d o c u m e n ­ te re n en b e k e n d te m aken. E n d a t h e b b e n e n ­ th o u siaste e n h a rd w e rk e n d e vrijwilligers w aar gem aakt. In d e a c h te rlig g e n d e jare n h e b b e n /.ij ee n g e d e g e n d o c u m e n ta tie c e n tru m o p g e ­ zet o p h et g eb ied van arch e o lo g ie , g en ealo g ie, k arto g rafie e n fotografie. D aarto e zijn e e n o m ­ vangrijke b ib lio th e e k e n e e n k n ip se la rc h ie f in ­ g erich t, ee n foto- e n d iaco llectie a a n g ele g d en vele geluids- en v id e o b a n d e n g em aakt. Tevens bezit de K ring ee n g ro te verzam elin g geb ru ik s­ v o o rw erp en . E r is zoveel o n d e rz o e k g e d a a n d a t ee n reeks boekjes en ru im h o n d e rd p e rio ­ d iek en k o n d e n w o rd en uitgegeven. O m d a t in on ze tijd d o o r d e welvaart veel his­ to rie v e rlo re n is gegaan en n o g d re ig t te gaan, im m ers w aar geld is w o rd t o u d verv an g en d o o r nieuw, m o et erovercle reste re n d e m o n u m e n te n gew aakt w o rd en . D aarom o n d e rh o u d t d e 11KL zeer goede co ntacten m et tic Stichting H istorisch G oed L oosdrecht, d ie zich in z e tv o o rh e t b e h o u d van L o o sd rech tse m o n u m e n te n .

D at d e O p e n D ag van d e S tich tin g Tussen V echt en Eem in m ei 1997 in L o o sd re c h t w o rd t g e h o u d e n is g e e n toeval. Al in 1995 h e e ft h e t bestu u rv a n d e H isto risch e K ring L o o sd re c h t TVE g ep o lst over h e l h o u d e n van deze dag. Im m ers e e n vijfen tw intigjarig b estaan is d e m o eite w aard om iets ex tra te d o en . M et h etsu cces van d e O p en D ag in 1988 v o o r o g e n k o n d e n we d e u itd ag in g wel aan. B ovendien is h e t d e laatste k e e r d a t h et in de g e m ee n te L o o sd rech t kan; wij m o e te n b in ­ n e n k o rt sam en m e t a n d e re d o rp e n e e n nieuw e g e m e e n te v o rm en o f o n d e rd e e l w o rd en van een b u u rg e m e e n te . De H isto risch e K ling Loos­ d re c h t m o e t d a n allee n v e rd e r e n zich zien te h a n d h a v e n . Wij zijn e rv a n o v ertu ig d d at h e t wel lu k k e n zal. De HKL h e e ft zich z o ’n p laats in d e L oosdrechtse sam enlevingverw orven datzij n ie t m e e r w eg te d e n k e n is, o o k al zou L o o sd rec h t e e n a n d e re n a a m krijgen.

TVE 15e jrg. 1997

Historische Kring Loosdrecht

* >

22e jaargang nummer 104 - september 199S

137

B estuur en red actie Tussen V echt en Eem Leden dagelijks bestuur

Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland Dudok Stichting, Hilversum Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Stichting NIVON Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “Hilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

drs Maria W.J.L. Boersen (wnd voorzitter) A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 T. Kruijmer-Vos (secretaris) Botterstraat 7a 1271 XL Huizen 035-5251713 F.H. Bos (penningmeester) Stargardlaan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

Redactie mw C.M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor)

L. Lankreyer-van Eijle, Eemnes 035-5389198 drs K. Loeft, Laren 035-5380474

drs Maria W.J.L. Boersen A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926

P.j. Timmer, Loosdrecht 035-5823412 Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordi­ gers van: Historische kring “Baerne” Historische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eemnes Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, 's-Graveland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren Historische kring Loosdrecht Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Historische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Neder­ land, afdeling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ versum Stadsarchief Naarden Stadsarchief Weesp

138

dr J.D.C. Branger Postiljon 56 1251 TM Laren 035-5310823 D. Dekema Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 L.R. Huese-Rommerts (secretaris) Van Gelderlaan 74 1215 SP Hilversum 035-6219279 dr P.H.D. Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 E. E. van Mensch (voorzitter) JHB Koekkoekstraat 26 1214 AD Hilversum 035-6292826 (kantoor), 035-6234913

TVE 15e jrg. 1997

Varia

C. van A ggelen (geb. 1954). G ro e p sle ra a r aan d e D altonschool De M eent. B estuurslid van d e H ilversum se historisch e k rin g “A lbertus P erk ”. P u b liceert over u ite e n lo p e n d e o n d e r­ w erp en . S tu d e e rd e aard rijk sk u n d e aa n d e V L/V U te A m sterdam . W oont in H ilversum . Piet Bakker (geb. 1937). Sinds 1963 als b io ­ loog w erkzaam bij de V eren ig in g N a tu u rm o ­ n u m e n te n ie A m sterd am en s-G raveland. T h a n s belast m e t h e t b eleid t.a.v. c u ltu u rh isto ­ rie en lan d sch ap in de te rre in e n van N a tu u r­ m o n u m e n te n . A dviseert via zijn A dviesbureau voor cu ltu u rh isto rie ‘V erw eving” over h i s t o r i ­ sche b u ite n p la a tse n , tra d itio n e le b o e re n tu i­ n e n e n o u d e c u ltu u rp la n te n .

Drs Martine Eerelm an (geb. 1973) is in 1996 a fg e stu d e e rd in d e stu d ie A lg em en e L e tte re n a a n d e U niv ersiteit U tre c h t, m et als specialisa­ tie C u ltu u re d u c a tie . Zij h e eft in h el m e d e d e ­ lin g e n b la d nr.4 1996 van d e S tich tin g U tre c h t­ se K astelen n a a r a a n le id in g van h a a r d o c to ­ raalscrip tie e e n a rtik el g e p u b lic e e rd over de p re s e n ta tie van h et v erle d e n in vijf U trech tse kastelen.

Arthur Hanselman (geb. 1971). S tu d e e rd e ge­ sch ied en is aan d e U n iversiteit U trec h t. Hans Kosman is p u b licist en PR -adviseur te W assenaar.

Drs C.L. van der Leer (geb. 1944). S tu d e erd e Chris d e Bont (geb. 19 5 1) is sinds 1982 als his­ to risch g e o g ra a f w'erkzaam bij h e t DLO-Starin g C e n tru m te W agenin g en , w aar hij zich v o o rn am elijk b ez ig h o u d t m et z o g e n a a m d e to eg ep a st historische geografisch o n d erzo e k . In o p d ra c h t van rijk, provincies en m in isteries v errich t hij o n d e rz o e k n a a r d e gesch ied en is van h e t h e d e n d a a g se c u ltu u rla n d sc h a p ten b eh o ev e van provinciale s tre e k p la n n e n en la n d in ric h tin g sp ro je c te n , m a a r o o k o m bij g ro o tsch alig e in g re p e n in h e t la n d sc h a p de c u ltu u rh isto risch e b etek e n is e e n rol te laten spelen. M o m en teel w erkt hij in o p d ra c h t van h e t M inisterie van L an d b o u w aan ee n la n d e ­ lijk geografisch inform atiesy steem w aarin de c u ltu u rh isto risch e w aarden van h et la n d sc h ap zijn o p g e n o m e n .

eco n o m isc h e w e te n sc h a p p e n aan d e E rasm usuniversiteit te R o tte rd a m . Is d o c e n t e n co n ­ re c to r bij d e H aagse S c h o le n g e m e e n sc h a p Z andvliet. Publicaties: ‘De tu in e n van M eerd e rv o o rt. Van rid d erlijk e H o fsted e to t lu ister­ rijke b u ite n p la a ts’, in Zivijndrecht.se Wetenswaar­ digheden (1994); ‘G e d rie ë n alleen v o o r h e t ge­ luk g e b o re n ’ een h isto risch e v ertellin g over d rie zusters P o m p e van M e e rd e rv o o rt in de v e rzam elb u n d el Alleenstaanden (1995); ‘C onstan tijn H u g en s en V oorburg. E en h oveling en zijn h o fste d e ', 'G o n slan tijn H uygens o p Hofwijck. Een h o v elin g als h o v e n ie r’ e n ‘C onstan tijn H uygens in D en H aag. E en hoveling in d e h o fs ta d ’, d rie a rtik ele n in d e reeks Histo­ risch Voorburg (1996)

B. de Ligt (geb. 1934). V ervroegd u itg e tre d e n F. Brand (geb. 1941). H o o fd -g elu id stech n icu s bij h e t N e d e rla n d s O m ro e p p ro d u k tie B ed rijf (N O B ), v o o rh e e n de N O S te H ilversum . Als film g elu id stech n icu s in 1961 in d ie n st g ek o ­ m e n bij d e N TS te B ussum . Vele ja re n b e­ stu u rslid (p e n n in g m e e ste r) gew eest van de H istorische K ring L o o sd rech t. V anaf 1974 re­ d actielid van h e t p e rio d ie k van d e kring.

le ra a r N ed erlan d s. Is lid van d e re d a c tie van h e t tijd sch rift van d e h isto risch e K ring Loos­ d re c h t. R. L oenen (geb. 1935). Was w erkzaam als d o ­ cent lu ch tv aart In te rn e b ed rijfssch o o l H o l­ la n d -In te rn a tio n a l, Rijswijk. P ublicaties in het tijd sch rift van d e H isto risch e K ring Loos­ d re c h t. W oont te A usterlitz.

TVE 15ejrg. 1997

139

Dr A.A. Manten (geb. 1933). S tudeerde geolo­ gie en biologie. Trad in 1960 in dienst van de W etenschappelijke Uitgeverij. Richtte in 1985 de historische kring Breukelen op en is tot op h ed en voorzitter van deze kring. Tevens voor­ zitter van h et provinciaal steu n p u n t “Stichting Stichtse Geschiedenis. Vele publicaties op his­ torisch gebied, speciaal in het huisorgaan van de historische kring Breukelen.

Verantw oording illustraties Omslag: p. 49 - Rijksmuseum, Amsterdam Titelpagina: p. 50 - Goois Museum Voorwoord: p. 51 - Goois Museum Modderen aan de voet van het Gooi: p. 53, 54, 57 —Coll. van de auteur p. 60 —Coll. Goois Museum Heren van Amstel: p. 63 - W.A. Rijksvrijheer van Spaen, Historie der Heeren van Amstel, van Ysselstein en van Mynden, Den Haag 1807. p. 66, 69 - Ludolf Smids, Schatkamer der Nederlandsche oudheden, Amsterdam 1711. p. 68 - Periodiek Historische Kring Loosdrecht, 13ejrg, nr. 56, p. 22, februari 1986. Mijnden: p. 70, 71, 72, 74, 75, 76, 78 - Coll. Historische Kring Loosdrecht

p. 73 - J.G.N. Renaud, Variaties op het thema kasteel, 1966. p. 77 - P.J. Lingers, Gezigten aan de rivier de Vecht, 1836. p. 79 - A. Becker-Jordens, Een kabinet van Utrechtse gezichten, 1973. Plannen tot inpolderen: p. 81 - Topografische Dienst, coll. Goois Museum. p. 88 - VW-Loosdrecht, coll. Goois Museum p. 89 - Foto coll. Goois Museum Waterwinning: p. 94 - Foto J. Mol p. 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102 - H. Kosman, Drinken uit de plas, 1988. Eikenrode: p. 104, 105, 106, 107, 108 - Coll. Historische Kring Loosdrecht H. van Sypesteyn en het oude hek: p. 110 - Gravure F. van Bleyswyck 1729, coll. van de auteur p. 111, 112, 113a-A rchief Kasteel-museum Sypesteyn p. 113b - Archief Instituut Effatha, Voorburg p. 114 - Coll. van de auteur p. 115 - Foto H.C. Popijus C.H.C.A. van Sypesteyn: p. 117, 118 - Archief Kasteel-museum Sypesteyn p. 119, 120-C oll. Goois Museum J.B. Benningh: p. 122 - Iconografisch Bureau, Den Haag Vliegveld Hilversum: p. 126 - Topografische Dienst p. 130, 131, 132, 133, 134-v an de auteur p. 127, 128-Stevens, Hilversum p. 129-S ectie Luchtmachthisterie Activiteiten TVE: p. 136 - Coll. Historische Kring Loos­ drecht Varia: p. 140 - Coll. Goois Museum

F V*

k ii* 1«r^r

'«

*

Foto A. van den Enden, Loosdrechtse Plassen, ca. 1930.

140

TVE 15e jrg. 1997

J&L

Geen bedrijf in Nederland kan bogen op zo’n ervaring in het over de weg transporteren van jachten. Zeilschepen en motorjachten van elk formaat koersen op de speciale diepladers van Van de Wetering, de Internationale Boottransporteurs uit Loosdrecht, naar elke denkbare haven in Europa en zelfs daarbuiten. Aan het stuurwiel mannen die thuis zijn in Europa, mannen die weten dat zij een kostbare lading vervoeren die piekfijn en onbeschadigd moet worden afgeleverd in de haven van bestem m ing. 20 Im posante trucks-met-dieplader zijn continu op de weg in heel Europa.

Van de W etering In te r n a tio n a le B o o ttra n s p o rte n

cXtttsfLcsttxt Partycenter, Capitainerie, café öbarbecue-terras aan de Loosdrechtse Plassen o.a. voor: Familiefeesten Bootverhuur Aktieve arrangementen Zakelijke bijeenkomsten Puzzeltochten Barbecue partys

I Vraag vrijblijvend onze informatieset aan. Oud lootdrtctadijk 107 -1131LW Loosdrecht tel. fax o $ - $ 3 0 7 2

Tjalk 2, Postbus 85,1230 AB Loosdrecht. Tel.: 035 582 55 50, Fax: 035 582 62 24.

D e h is to rie van L o o s d re c h t v in d t U in é én p ro d u c t:

De Loosdrechtse Turf N a t u u r lijk va n E ch te b a k k e r Ja cq u e s M aas

Bakkerij

|Jcicque/ fïloo/ Nootweg 22 • Nieuw Loosdrecht Tel. 035 - 5823847 • Fax 035 - 5821288

TVE 15ejrg. 1997

141

Christman Smit Qfl Makelaars Met Christiaan Smit verkopen betekent meer kans op een succesvolle verkoop

11 IR !

HILVERSUM: Stationsstraat 6a 035-6 24 08 51

HUIZEN: Kerkstraat 42 035-6 25 25 34

LAREN: Brink 34 035-5 38 37 00

V

;

'

1# >

M e y e r 8c S t e i n s B i s s c h o p NOTARISSEN RIJKSWEG 2 1412 BA NAARDEN tel. (035) 6943331 fax (035) 6944324 142

TVE 15e jrg. 1997

Tevens verhuur van:

S T A A L K O N S T R U K T IE A A N H A N G W AG EN VE RH U U R

IWAGENBOUW BART V E LD H U IZE N bv

^ Id h y m

Diepladers Ambulances Opleggers Dieplaad Kippers Schamelwagens Gesloten wagens

VBthuiif

Voor partikulier en bedrijfsleven voor lange of korte periode Tijdig reserveren voorkom t teleurstellingen!!! Nieuw-Loosdrechtsedijk 40, Loosdrecht, tel. (035) 5821411

Cafetaria

DE SCHAKEL

v/d Bunt Voor al uw dagelijkse boodschappen!

Nootw eg 53 • Loosdrecht

Telefoon 035 - 582 3774

TVE 15e jrg. 1997

Nieuw Loosdrechtsedijk 26 Loosdrecht Tel. 035 - 58 25 377

143

Electro-apparatuur die U bij ons aanschaft heeft een naam en is dus van de beste kwaliteit.We doen alleen zaken met de bekende merken. En omdat we dat in het groot doen (met 5000 Europese collega’s tegelijk) krijgen we de prijzen van de grote merken klein. Zodat U voor de beste kwaliteit nooit teveel betaalt.

m

Anton van Melsen audio/video

VERKOOP EN REPARATIE V A N R A D IO TELEVISIE, AFSPEELAPR, KLEIN HUISHOUDELIJK N o o tw e g 20

1231 CV Loosdrecht Telefoon (035) 582 3 7 1 I

s »d W ilt bv COMPLETE WONINGINRICHTING NOOTW EG 11 LOOSDRECHT

TEL.: 035 - 582 3428

WIJ HEBBEN ALLES V O O R UW W O N IN G

bouwbedrijf aalberts bv postbus 18, 1230 AA Loosdrecht Nieuw-Loosdrechtsedijk 105, 1231 KN Loosdrecht Telefoon 035 - 582 32 89

144

TVE 15ejrg. 1997

Uitgeverij Verloren: MAAKT GESCHIEDENIS Larenseweg 123 - 1221 CL Hilversum - ®03 5-6859856 —®o 35-6836357 UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:

Onno Zwier van Haren (1713-1779). Staatsman en dichter.

P a u l v a n d e r V l ie t ,

Een beschuldiging van incest maakte in 1760 een abrupt einde aan de politieke carrière van de Friese edelman Onno Zwier van Haren. In zijn literaire oeuvre weet hij zijn val aan een poli­ tieke samenzwering vanwege zijn goede relaties met de Oranjes. Deze interessante biografie beschrijft leven en werk van staatsman èn dichter. 470 blz., g e ïllu s tr e e r d , ISBN 90-6550-550-4, ƒ79,-

Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid van een hoge Nederlandse ambtsdrager. In 1387 werd voor het eerst het woord ‘tresorier’ gebruikt als aanduiding voor de centrale financiële ambtenaar in Den Haag. Ruim 50 ambtenaren hebben sindsdien deze functie bekleed. In dit royaal geïllustreerde boek wordt een beeld gegeven van de geschiedenis van dit onderbe­ lichte, oude beroep. Onder redactie van J.Th. de Smidt, R.H.J.M. Gradus, G.A. Kaatee e.a. 576 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-542-3, ƒ59,Onno Zwier van Haren (1713- 1779) Staatsman en „dichter

V tresorier

TOT TH ESAURI ER- GENERAAL

V -.

,*w

f e p

Slllifl

CTftStj P i i n n van rit » V u l t

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

,

C $t

,

■

io m w y th e r

BK E

*<5

S PJ

X

:•• ■•*

'

V,

A x

j j Briefer

■s v>i; J. fn ƒ

rf&PK

U

H r A tie

■

.

■-

Xrteljoei