T V E 14e jrg. nr. 1, februari Tussen Vecht en E em. T ijd sch rift voor regionale geschiedenis

T V E 14e jrg . nr. 1, feb ru ari 1996

T ussen V echt en E em

ü ■

T ijd sch rift voor regionale geschiedenis

Uitgeverij Verloren MAAKT GESCHIEDENIS

Larenseweg 123 - 1221

cl

Hilversum - ® 035-6859856 - KI 035-6836557

UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:

Ja n W

il l e m

V e r k a ik , De moord op graaf Floris geïllustreerd, isbn 90-6550-258-0, ƒ 5 0 , -

V.

278 b lz .,

R onald

P.

de 494

G r a a f , Oorlog om Holland, blz., geïllustreerd, isbn 90-6550-278-5, ƒ 69,50

1000-13/5.

M. Bos, Het Stichts-Hollands geslacht Van den Bosch. Voorlopig verslag van een onderzoek naar persoon en voor­ geslacht van Cornells Jacobsz. (ca. 1500-1580) te Waddinxveen 256

blz., geïllustreerd,

isbn 90-6550-273-4, ƒ 4 5 ,-

Deugd boven geweld. Een geschiedenis van Haarlem, 1245-1995. 690

blz., gebonden, rijk geïllustreerd,

isbn 90-6550-504-0, ƒ 7 5 ,-

U w boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

T V E 14e jrg. nr. 1, februari 1996

Tussen Vecht en Eem T ijdschrift voor regionale geschiedenis 8 ,i mm-

WSÊmêm reis/j ■en

9 KM: i

&R'A

K hSK !B »

■HK ■ H h

> ,« § P

#

H R

r

mn

ü n ih 5 d : A*-«. . ..

I g

MI‘ ? ï

JW l¥S

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem

Colofon H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vechten Eem. H et tijdschrift verschijnt 3 m aal per ja a r als “gewoon” n u m m er (48 pagina’s) en éénm aal per j a a r in de vorm van een du b b eln u m m er (96 p agina’s) d at gewijd is aan één van de gem eenten binnen het werkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 1996 is dat de gem eente M uiden.

In h o u d H. Schaftenaar K rijg ssp elk a a rten v a n h et G ooi en E em la n d

3

ƒ. D. C. Branger H a a rlem in ’t G ooi C or B ru ijn en d e H u m a n ita ir e Sch ool

7

Lida Calis H et ech tp aar S ch ö n e-v a n der

11

De Stichting T V E is een sam enw erkingsverband van m eer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van c u ltu u r­ historische en karakteristieke w aarden. D on ateu rs van de Stichting T V E ontvangen het tijd­ schrift gratis.

H. Bakker D e o n tw ik k e lin g va n de in fra stru ctu u r v a n W eesp tot de 17e eeu w 18

D o n a tie /a b o n n e m e n t

A c tiv ite ite n v a n de S tic h tin g T u ssen V ech t en E em

23

G oois M u seu m

24

U it de tijd sch riften

26

D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: E. W. M. W itteveen-B renninkm eijer, Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum , 035-6913630 F. H. Bos, S targ ard laan 10, 1404 BD Bussum , 0356941382 Voor opgave als d o n ateu r kunt u ook gebruik m aken van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgesloten. Bij bovengem elde adressen kunnen eveneens losse num m ers van het tijdschrift worden aangevraagd. De m inim um donatie bed raagt ƒ 2 0 ,- per jaar.

L itera tu u r H .P . B erlage tu ssen V ech t en

L eek

E em

30

A ctu a lite iten

38

B estu u r en red a ctie T u ssen V ech t en E em

43

V a ria

44

R ed a ctie

E .E. van M ensch (voorzitter), L .R . H uese-R om m erts (secretaris), mw C .M . A braham se, drs M a ria W .J.L. Boersen, D. D ekem a en d r H .D . L eupen. R edactieadres Van G elderlaan 74, 1215 SP H ilversum , 035-6219279

P r o d u k tie

Uitgeverij V erloren, H ilversum D ru k

D rukkerij Spieghelprint, Bussum

© T V E 1996. G edeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stem m ing van het redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

Van de redactie N a de b e ë in d ig in g van de sam en w erk in g m et de V eren ig in g van V rie n d e n van het G ooi heeft h et b e stu u r van de S tich tin g Tussen V echt en E em een nieuw e red actie b en o em d . D eze red actie b e staa t u it v ijfle d e n u it de o u d e red actie en een n ieu w red actielid , de h e e r d r H .D . L eu p en . D e v erw ac h tig is d a t de red actie in de loop van h et j a a r zal k u n n e n w o rd en u it­ gebreid. In de v o rm g ev in g van h et tijd sch rift zijn een klein a a n ta l w ijzig in g en a a n g e b rac h t. T itelpagina: detail K rijgsspelkaart nr. 2. O m slag: C o r B ruijn op de h u m an itaire school.

K rijg s s p e lk a a rte n v an h e t G o o i en E e m la n d G ro o tsch alig e g e k le u rd e s te e n d r u k k e n O n la n g s kocht ik een a an ta l k a a rtb la d e n van h et oostelijke deel van h et G ooi en E em lan d . D e b ijzo n d er fraai ing ek leu rd e k aa rte n , fo r­ m a a t 40 x 50 cm , bleken ste en d ru k k en te zijn m et een schaal van 1:10.000. N aast de n a u w ­ k eurige w eergave van het reliëf zijn vrijwel alle landschappelijke elem en ten w eergegeven. W at e ch te r o n tb reek t is een ja a rta l, de n a am van de m ak er o f uitgever en h et doel w aarv o o r ze gem aakt zijn. O p het eerste gezicht was h et d u id elijk d at de k a a rte n uit het b egin van de 20e eeuw d a te ­ ren. Tussen N a ard en en H u iz e n is het nog v rij­ wel leeg; de d o rp e n L aren , B laricum en H u i­ zen m o eten nog groeien. A lleen lan g s de d o o r­ g aan d e straatw eg en zijn de eerste h u iz e n ge­ bouw d. Vanwege de schat aa n h isto risch -g eo g rafische in form atie, zat ik reeds u re n gebogen over de k aarten . D e v raag n a a r de h erk o m st van dit fraaie stuk k arto g rafie b leef m e ech te r zo in tri­ geren dat ik een poging deed er a c h te r te ko­ m en.

D e herkom st E en telefoontje n a a r de T opografische D ienst in E m m e n gaf aanw ijzingen in de goede ric h ­ tin g. H e t w aren b lad en die h o o rd e n bij de ge­ heim e ‘K rijg ssp elk aart van A m ersfo o rt en o m ­ strek en ’. Tussen 1910 en 1920 h ad m en 26 b la ­ d en (w a a ro n d e r de oostelijke helft van H et G ooi) bij de T opografische In ric h tin g laten d ru k k e n in een o n b ek en d e m a a r kleine oplage. E en o ude b lad w ijzer liet zien d a t de k a a rt het te rre in o m vatte gelegen tussen: - de Z u id erz ee in het noo rd en ; - de lijn H ilv ersu m - de Bilt in het w esten; - de lijn Z eist - W o u d en b e rg in het zuiden; - de lijn W o u d en b erg - H oevelaken in het oosten.

H. Schaftenaar

D e o p d ra c h tg e v e r m oest n a tu u rlijk een m ili­ ta ire in sta n tie geweest zijn, m a a r h e t was o n ­ d u id elijk welke. M e e r kon m en m ij n iet v ertel­ len en lite ra tu u r over de K rijg ssp e lk a a rt was er ook niet. E en arch iefo n d erzo ek zou m isschien h e t een en a n d e r a a n gegevens k u n n e n opleveren en m e n ra a d d e m ij a a n om een b ezoek aan h et A lgem een R ijk sa rc h ie f in D en H a a g te b ren g en , w aar het a rc h ie f van de T opografisch In ric h tin g w o rd t bew aard. D a t leek een goed advies en op een m id d a g stap te ik de g ro te stu d iezaal b in n e n van het A R A . D a a r vond ik de ‘V oorlopige p la a tsin g s­ lijst van h et a rch ief van de to p o g rafisch e dienst en re c h tsv o o rg an g ers’, w aarin o n d e r n u m m e r 167 een m ap je stu k k en v erm eld sto n d m et de titel ‘K rijg ssp elk aart, 1908-1909’. B in n en een h a lf u u r lagen de stu k k en op tafel en w ist ik er alles van.

D c K rijg ssp e lk a a rt B ijna o n leesb are k rab b els op een velletje p a ­ p ie r van 6 m ei 1908 geven aan d a t e r twee k a a rtb la d e n o n tw o rp en zijn v an een te rre in n ab ij H ilv ersu m d o o r de in stan tie ‘M ilita ire V erk en n in g en ’. H e t v o o rn e m e n b esta a t om ze te r k e n n isn e m in g aan te b ied en aan de In sp e c ­ teu rs d e r w'apens. D e v ra a g is o f ze zullen w o r­ d en ingevoerd. E en d a g later, 7 m ei 1908, laat de D ire c te u r van de T opografische In ric h tin g w eten d a t er wat h em b etreft geen b e zw aar b e ­ staat. Bij zijn d ien st kan de K rijg ssp e lk a a rt langs ‘P h o to lith o g ra p h isc h e n ’ weg in k le u re n ­ d ru k g erep ro d u c e erd w orden. D e geschiedenis van de k a a rte n b e g in t in 1907, toen de C h e f van de G en e ra le Staf, de L uiten a n t-G e n e ra a l K ool m o n d e lin g o p d ra c h t gaf aan de D ire c te u r d e r M ilitaire V erk en n in g en om een nieuw e K rijg ssp elk aart te o n tw erp en . Z oals u it h et b o v en staan d e blijk t was h et in 1908 zover en w erden in o k to b er de o n tw erp en

'I'VE 14ejrg. 1996

3

/fy 1

?

£u {{/-tl) Vl+cj1/U-f vi—i J lu J yci-u A ~ eJ!trJ < d /a -f

/[ (flu/Ju) /yJ(P *sf /ƒ/^ Lf / • 4 M

.-O'ü^tt,f tv-Cft^L/ td a-t*/ rM-'/tf'/^n',

.- + y ■ * * * Z s lU r ’y ^ / e v U n J

^vc^'/u/iS.

ï /

. £ 2 . x

/, . / t-ó< (f-rx£n'fj & //-ti / a+C/>. (/ct/ O/*'^*,iVc-L*^ / / /■/ o X X X OjLciA^ Q ^ ^ y v ^ v ^ C /Z iC

a /fd f .t r r t )

. /^-V fe-aJeachrrv 0 ^ ? < * ,„ .,C ■... /c * J

X

/ / .

j* :

i/tv /v /A u ^

o//'uu.y-f'i

y

K ^ A ^ r U lr h i/t L ly /(JU ^ ip tA ^ X & V T jU

c/ c-UAA

UA , /l

Q

D e nieuw e o n tw erp e n op de schaal 1:10.000 bleken een succes. D e H o o fd e n van de In ric h tin g e n van M ilita ir O n d e rw ijs w aren e r e e n p a ­ rig m ee in g e n o m e n en op 9 o k to b e r 1908 liet de C h e f / van de G e n e ra le S ta f zich t in fo rm ere n over de kosten. '/ E en oplage van 500 ex em ­ 1 p laren zou f 3 2 2 0 ,- gaan J kosten, die van 200 ex em ­ p laren ƒ 2 5 0 0 ,-. H e t w erd • j
/f^w^ny/u/ZuAJ^

L c i f U / oJc.br+l

/i tf / /

f/1 ///

OA'r)

ojjb+y* ( jyytk

C+ t / c

, y j a fi.r -r ju .~ y )

a y ^ u ,!

—;

/tftn/ tt*n4 L ijst van personen die de kaart in 1 9 1 3 ontvingen.

aan g eb o d en aa n de C h e f van de G e n e ra le Staf. H e t hoe en w aaro m van de k aa rte n w erd d a a r ­ bij nog eens op een rijtje gezet. E igenlijk m aak te m en bij m ilita ire oefen in g en b in n en sk am ers al geb ru ik van K rijg ssp elk aarten. D e sta fk a a rte n 1:50.000 w erden d a arb ij langs fotografische weg m eestal v erg ro o t tot 1:8.000. D e d etails die bij een dergelijke gro te schaal verw acht m o ch ten w orden, sto n d en er h elaas niet op. D at was bij o efen in gen (b in ­ n en sk am ers), zeker bij die in ‘h eu v ela ch tig te r­ re in ’, een h an d icap . Slechts bij een n a u w k e u ri­ ge voorstelling van het te rre in zou an tw o o rd 4

y* «V

/

3 _ ^ y v k .t i-£ c /‘-C-iAsv> - ( h /\J o j^ y u /m ^ n /C /is v l-

L u ^

^ v n - t/e ^ J

* //'

7— -v-lurt c/t.yj ƒ>„.*.*,<£v cja'a-/. g _ i / / C / c / / v i , Xy****-*. *rL(/afu/-VHm ^1 ^-^0-c-vuu. (y^n-»>ia^,t '

7

.

/ u x J /d i.t f- ^ 1 . d e . / / / a * k /

k u n n e n w o rd en gegeven op alle tijd en s de oefening v o o rk o m en d e v rag en . De v e rg ro te 1:50.000 k a a rt gaf d u s veel te w einig in fo rm a ­ tie. In m id d els beschikte het d ien stv ak d e r M ilita ire V er­ k en n in g en over gegevens, w aarm ee het m ogelijk was een b ijz o n d e r n au w k eu rig e k aart sam en te stellen. H et tekenw erk zou w o rd en o p ­ g ed rag en a a n officieren, die een o p leid in g scu rsu s bij het d ien stv ak volgden. H e t zou vo o r hen m eteen een u itste ­ kende o efen in g w orden in het te rre in tek e n en .

Zo is h et ook g egaan. O p 30 o k to b e r 1908 gaf de M in iste r van O o rlo g to e ste m m in g om de K rijg ssp elk aart te p ro d u c e ren . In 1909 w erden d o o r het d ien stv ak d e r M ilita ire V erk en n in g en v ier b lad en afgeleverd. W erk za a m h e d en van d rin g e n d e a a rd m a a k te n h et de T opografische In ric h tin g in d a t ja a r e c h te r on m o g elijk om de re p ro d u ctie te r h a n d te n em en .

T V E U e jr g . 1 9 9 6

m èsS

oxoeesw eiee

ilSSS

.

.

-

m zen

■

“r^

# v-4^ ,üaI j!a k

n & « 4e

il* S

S S fe i ■'V'.-v’-A r ,-'

'...'•

BÖIÈ I &lltólS

AiSölïii

•;

,- ’ ' "-. 'S .

■'V / ' 'Mgm

1IO É É ■

£ « 3

■

-

f

. . ., • _ _ I

VSp 1 Krijgsspelkaart, 1912, kaartblad 1 en 2.

T V E 14e jrg. 1996

5

/

BLARICl M

EEMNES

SPAKENBI

BUNSCHOTEN

BAARN

t '— '

"4/

V AMERSFOORT

MAARTENSDIJK

DEN DOLDER

\Z E IS T _

OCDENBERG

sO " " "

In 1910 kw am en de eerste v ier b lad en ge­ reed. Z even b lad en volgden in 1911 en in 1912 w erden w ederom ‘7 sten en in g ereed h eid ge­ b ra c h t’. E in d 1913 was de gehele k a a rt k laa r in een oplage van 200 ex em p laren en w erd h et verschijnen k e n b a a r g em aa k t a a n de d a a rv o o r in a a n m e rk in g k om end e a u to rite ite n . D e hele set kostte to en o n o p g ep lak t ƒ 2 0 ,- en geplakt op k arto n ƒ 35,-.

D e h erd ru k O m d a t de k a a rtb la d e n 1 en 2 (verm o ed elijk v erkend in 1908) de lan d g o e d e re n zo n e van de G ooise N o o rd flan k en de n a tu u rte rre in e n van het G oois N a tu u rre se rv a a t o m v atten en n a ­ tu u rlijk o m d a t h et u itz o n d e rlijk m ooie k a a r­ 6

D e K rijg ssp e lk a art bevat de volgende b lad en : 1. N a a rd e n - H u iz e n (v er­ schenen in n ovem ber), 2. B laricu m - L aren (v er­ schenen in n ovem ber), 3. H ilv ersu m - L are n , 4. D e V uursche, 5. M a a rte n sd ijk , 6. B ihhoven, 7. D e Bildt - Zeist, 8. G ooise m a a tla n d e n , 9. E em n es B uiten, 10. E em n es B in n en , 11. B aarn, 12. Soest, 13. S o esterb erg , 14. Z eist - A usterlitz, 15. S p a k e n b u rg , 16. B u n sch o ten , 17. Z eld ert - Z ev en h u izen - C o elh o rst, 18. A m ersfo o rt, 19. O u d L eu sden , 20. P ira m id e van A usterlitz, 21. N ijk erk e rp o ld er (A rk), 22. N ijk e rk e rp o ld e r (H olk), 23. H o o g la n d - B u u rtsd ijk , 24. A m ersfoo rt - H o ev ela­ ken, 25. H am ersv eld , 26. W o u d en b erg .

ten zijn, liet de S tic h tin g V ijv e rb e rg in n o v em ­ b e r j.1. de twee b la d e n op dezelfde schaal en in dezelfde k leu ren in een kleine oplage o p n ieu w d ru k k en . O n la n g s w erd e ch te r b esloten om ook alle a n d e re k a a rtb la d e n in een kleine oplage te h e r­ d ru k k en . D e k a a rtb la d en 1 en 2 zijn te k oop in de b o ek h a n d el te N aard en , H u iz e n , L aren en B u ssu m voor ƒ 2 0 ,- per kaart. Voor het aan sch affen van de andere k aartb lad en o f een set van alle b la d en van de K rijg ssp elk a a rt (k osten ƒ 3 9 0 , - ) k u n t u con tact o p n em e n m et de h eer H . Schaftenaar (tel. 0 3 5 -6 9 4 68 60).

717 '. 14e jrg. 1996

H aarlem in ’t Gooi C o r B ruijn en de H u m a n ita ire School

J. D. C. Branger

In 1903 werd de H u m a n it a ir e school te L are n opgericht. E en van de leerk rach ten van het eerste u u r was C o r Bruijn. Hij heeft zijn oplei­ d in g tot o nd erw ijzer g enoten aan de R ijk s­ kweekschool te H a a rle m . Hij b racht, n a a r zal blijken in b epaald e opzichten “ H a a rle m in ’t G o o i”. V a n d a a r de titel. C o r B ruijn was van 1899-190.3 leerling van de H a a rle m s e kweekschool. C o r trad later n a a r eigen zeggen in pedag og isch -o nd erw ijsk un dig opzicht in het voetspoor van de toenm alige d i­ recteur P. H. van d e r Ley. D eze kweekschool, nu PA BO geheten, heeft onlangs h a a r tw ee­ h o n d erd ja rig e geschiedenis u itb u n d ig en stijl­ vol gevierd. H a a r opmerkelijke v oortrekkers­ rol is beschreven in het pas verschenen boek “ Iwee eeuw en voor de klas".1 C o r gaf al tijdens zijn H a a rle m se “ Kwekelin­ gen tijd” - evenals “ kweekschool” een g ed a­ teerd woord - blijk van zijn literaire b e la n g ­ stelling. Hij richtte er de “ L itteraire C lu b “ Met z'n a c h te n ” op. H et was een heel serieuze aangelegenheid, een fijne club, w aar veel gela­ chen werd, m a a r ook zw aar geboomd. Lr werd ook voorgelezen uit eigen werk. D aarbij is het niet gebleven. C o r Bruijn, de schrijver van “Sil de S tr a n d ju t te r ” m et illustraties van A nto n Pieck, heeft een in dru kw ek ke nd e lijst van publikaties op zijn n a a m staan. Zijn oeuvre b e ­ staat uit ro m an s, jeugdboeken, o n d e rw ijsk u n ­ dige publikaties, bew erkingen, verzam elingen en vertalin gen .2 Nog in een a n d e r opzicht is de H a a rle m s e tijd voor C o r van grote betekenis geweest. En u ite ra a r d niet voor hem alleen. De leerlingen w aren destijds o n d e rg eb rach t in kosthuizen o m d a t zij vaak van ver kw am en. Een sociale si­ tuatie die leidde tot een sterk o n d erlin g s a a m ­ horigheidsgevoel en een uitstekende basis bleek te zijn voor de to tsta n d k o m in g van de vrije jeu g d b ew e g in g met een eigen blad waar-

1' H can der Ley Van IM li’-1921 directeur eau de Rijkskweekschool Haarlem.

van de eveneens H a a rle m s e leerling T h eo T h ijssen in de a anvangstijd h o o fd red acte u r was (1897). De H a a rle m s e Kweekschool was de b a k e rm a t van de idealistische vrije jeu g d b e w e ­ ging m et een eigen blad w aarvan in de a a n ­ vangstijd T h e o T h ijssen h o o fd re d a c te u r was. H et idealisme van de vrije jeugdbew eging is aan C o r bep aald niet voorbijgegaan. Lien H e y tin g 3 typeert h e m als een p rach tig voor­ beeld van een alternatieve vroeg-tw intigsteeeuwse jo n g e m an die in 1906 op d rie ë n tw in ­ tigjarige leeftijd hoofd werd van de H u m a n i ­ taire School te L aren . C o r Bruijn verenigde zo ongeveer alle ele m en ten van het idealisme uit het begin van deze eeuw in zich: lid van de Geheelonth o ud ersbew eg ing , de Arbeiderskiesvereniging, de A n ti-R o o k b o n d , de Vegetariërsbond.

TVE 14e jrg. 1996

7

L a re n scheen nogal van de rest van de w ereld te verschillen. B ru ijn d u rfd e wel zijn blauw e b o erenkiel in L a re n te d ra g e n , m a a r niet d a a r­ b u iten . In L a re n w aren de m en sen ook van niet-socialisten en v eg eta riërs wel a n d e re kle­ d in g gew oon, m a a r b u ite n de L a re n se sfeer lag d at volgens h em anders.

Wat z o c h t en v o n d C o r in d e H u m a n ita ir e S c h o o l en h o e en w aaro m b ra ch t h ij H a a r ­ lem in ’t G o o i? D e H u m a n ita ire School is pedagogischo n d erw ijsk u n d ig een reactie op h et klassikale onderw ijs. D it blijkt uit een m an ifest over deze school u it 1903, geschreven d o o r M a rie C alish. K lassikaal o nderw ijs was in d e 19e eeuw w ettelijk voorgeschreven en ab so lu te n o o d ­ zaak w ilde ooit volksonderw ijs op gro te schaal m ogelijk w orden. Van klassikaal ond erw ijs k o nden veel leerlingen gezam en lijk p ro fite ­ ren, zo was de gedachte. O p dit stelsel kw am kritiek. B ijna gelijktijdig m et de a a n n e m in g van de leerplichtw et verscheen in 1900 van de h a n d van E llen K ey het b ek en d e boek “ De eeuw van het k in d ”, w aarin de in d iv id u a lite it van het kind cen tra a l staat. H e t k in d niet als categorie, m a a r als in d iv id u m et een eigen aard . H a a r stellingnam e b etek e n d e een regel­ rechte aan slag op het klassikale stelsel, m et zijn sterke intellectualistisch e inslag en w einig p laats voor h a n d e n a rb e id en licham elijke oefe­ ning. In h et m anifest van C alish staat d a t geen enkele lagere school w as zoals die zou m o eten zijn. D e o n d erw ijzers zijn d a a rv a n niet de o o r­ zaak, m a a r de overvolle klassen en het afric h ­ ten van k in d e re n voor ex am en s (zoals de b e ­ ru ch te to elatin g sex am en s vo o r het m id d e lb a a r onderw ijs). H ie rd o o r leek de lagere school, volgens C alish , ee rd e r op een d rilin stitu u t d a n op een o p v o ed in g sin stitu u t. D o c h ter M a rgreet B ru ijn 4 schreef in het aa n h a a r v a d er ge­ w ijde boek d a t het ging om een tw eeledige h e r­ v o rm in g van h et onderw ijs: ten eerste een v er­ m in d e rin g van het aa n ta l lesu ren aan “h e rse n ­ a rb e id ” ten g unste van h a n d en a rb eid , ten tw eede het b re n g en van de h u m a n ita ire idee in de school. H a n d en a rb eid (p ro m o to r h ierv an was in N e­ d e rla n d sedert 1895 de H a a rle m se K w eek­ 8

school) m oest n iet een afzo n d erlijk vak zijn, m a a r een o n d erd eel van h et hele o nderw ijs, een leervorm . K in d e re n zo u d en zoveel m o g e­ lijk eigen leerm id d elen m o e ten m ak en van b ij­ voorbeeld klei, p apier, k a rto n enz. E en en a n ­ d e r was n o d ig om teg em o et te kom en aan de k in d erlijk e n a tu u r, als v o o rb e re id in g op het la­ te r leren van een a m b a c h t en te r b ev o rd e rin g van een h a rm o n isch e o n tw ik k elin g en te r v o o rk o m in g van schade a an de gezondheid d o o r een zijd ig e in tellectu alistisch e o verlading. W at de h u m a n ita ire id ee b etreft: als hoogste doel stond voor ogen vrije m en sen te vo rm en , d o o rd ro n g en van eerb ied voor de v rijh eid van a n d ere n . 'C o r B ru ijn fo rm u leerd e, volgens M a ria B oersen, de u itg a n g sp u n te n als volgt5: “ ’t S ch ep p en van gelijke o ntw ikkelingsvoorw aard en voor de in d iv id u ele a an le g vo o r elk kind, o n g each t de m aa tsch ap p elijk e w elstand z ijn er o u d ers in een eenvoudige schone o m g e­ v in g die sociaal voelen zoveel m ogelijk b ev o r­ d e r t .” N aast o n d erw ijs in de gew one vakken van het lag er o n d erw ijs sto n d en v a n a f h e t v ierd e le er­ ja a r D uits, E ngels en F ran s op h et p ro g ra m m a om gesprek en v e rb ro e d e rin g m et m en sen uit die lan d en m ogelijk te m aken. In o v ereen stem ­ m in g m et de h u m a n ita ire g ed achte was de b e ­ n o e m in g van een schoolhoofd een form ele subsidiekw estie, h et hele tea m was bij alle schoolzaken b etro k k en . H e t salaris b ep aald e m en “n a a r b eh o efte ” in o n d e rlin g overleg, a l­ len w aren vegetariër, g e h e e lo n th o u d e r en nietroker. D e school heeft tot 1931 h a a r rev o lu tio ­ n aire o n d erw ijsv e rn ie u w in g v o lgehouden; leerlin g en van toen gaven la te r blijk van h u n g ro te w a a rd e rin g voor h u n school. B oersen c iteert u it de eerste p ro sp ectu s van de H u m a n ita ire School h et pedag o g isch en o n ­ d erw ijsk u n d ig c red o 6: “O n z e tegenw oordige tijd is er een van opgew ekt leven. N ieuw e ideeën en o p v attin g en trek k en allerw egen b a a n . O o k wij zijn in zekere zin nieu w lich ters, m a a r geen n ieu w lich ters m et to t d u sv e r o n b e ­ kende k leu ren in het sp e c tru m van h u n licht. H e t spreekw oord “er is niets nieuw s o n d e r de zo n” is ook op p ed agogische w aarh e d en van to ep assin g ”. A lleen: veel b leef o n d e r de k o re n ­ m a a t en die w ilde de H u m a n ita ire School op-

TVE 14e jrg. 1996

' . :-y .

..

n■ ■r■■ v v■ ■r

^ jïfS H ï

™ „Se- . 4 '

i * **

• -. • - - * r

«oj -

.„ r

'

'

i

, '0 ^ '

-

• j« £ *

Humanitaire School te Laren.

tillen. “ M e t an d e re woorden: we willen enkele grote p aed agogisch e en o n d erw ijsk u n d ig e w aarh ed en die reeds als zodanig erken d zijn, in de praktijk brengen; w aar zijn die w a a rh e ­ de n anders'v oor?" P ed agogisch e en o n d erw ijsk u n d ig e w aarh e­ d en . w aar vond O o r B ruijn die:’ N a a r eigen zeggen in de H a a rle m se kweekschool, bij Van d e r Ley jd irecteu r van 1881-1921), in het tot een dik boek uitgegroeide werk: “ H a n d le id in g voor het onderw ijs in het m eten, het wegen en de n a tu u r k u n d e , 1895”. Bruijn citeerde in een to espraak op een bijeenkom st in 1958 in de Rijkskweekschool H a a rle m uit het voorw oord van Van d e r Ley de volgende passage: “O p de lagere school is geen plaats voor ver­ schillende leergestoelten: op de lagere school wordt geen onderw ijs gegeven in afzonderlijke en op zichzelf staan de w etenschappen. Zeker, er wordt wel onderw ijs gegeven in lezen, reke­ nen, schrijven en in an d e re vakken, m a a r het o n d e rrich t in het eene vak staat in zeer innig verb an d m et dat in een a n d e r vak. Vele vakken vloeien zod an ig ineen, dat het eene niet ge­ scheiden kan worden van het andere. De b e ­ ginselen d er grote o pv oed ku ndig en m oeten

nog b e ter in toepassing w orden gebracht. In de eerste plaats moet a an de behoefte a a n arbeid, vooral aan de sch epp end e w erk zaam h eid, m e e r b e v red ig ing w orden gegeven d a n tot h e ­ d en dikw erf plaats had en de leerstof moet m i n d e r afgetrokken zijn. De voorw erpen uit de om g eving en de b edrijven d e r m en schen m o eten o n d e rw e rp e n w orden, aan wier b e stu ­ d eren veel a a n d a c h t wordt gewijd. E r wordt dikwerf b itter geklaagd, en helaas niet zo nd er reden, over het snel vervliegen van de kennis, die op school is o pg edaan . Voor een groot deel is de o o rzaak h ierv an te zoeken in de o m s ta n ­ digheid, dat er te weinig verb an d is tusschen de school en het leven, en dit is zeker tot groot n a ­ deel van het onderwijs. W aren de pla n ten en de dieren uit de om geving, de huizen, de b r u g ­ gen, kanalen en werkplaatsen, de n a t u u r k u n ­ digen, die o n d e r ieders w a a rn e m in g vallen en de bedrijven d e r m enschen, m e e r d a n tot h e ­ d en het geval is, de o n d erw e rpe n, die de leerstof v o rm e n op de lagere school, d a n zou de studie, die in de schooluren b e g o n n en is, w o r­ d en voortgezet ook bu ite n de school. In 1883 heb ik e r al op a a n g e d ro n g e n A ld us fo rm u leerd e Van d e r Ley in eigentijdse bew oo rdin gen de gro n d lijn en van een n ieu -

T V E 14e jrg. 1946

<)

< 2i Cor Bruijn als onderwijzer van de zevende klas, ca. 1926.

we d id a ctiek m et elem en ten als zelfw erk zaam ­ heid; didactische co ncen tratie d oor a a n d a c h t v o o r d e s a m e n h a n g tussen aa rdrijksk un de, ge­ schiedenis, biologie, n a tu u r k u n d e ; werkelijkheidsonderw ijs d o o r o m g e v i n g e n leven bu iten de school b in n e n de school te bren g en - nu (1995) om g evin gsedu catie geheten - en bij dit alles rek en ing te h o u d e n m et de individuele verschillen tussen kinderen. Van d er Ley heeft m et b etrek k in g tot de d raag w ijd te van zijn o n ­ derw ijsku nd ig e inzichten gezegd: “ Ieder, die wat de grond beg insele n betreft, niet m et ons van gevoelens verschilt, werke ze op eigen wij­ ze u it!” C o r B ruijn heeft ze toegepast. De betekenis van een sp r a a k m a k e n d e school als deze is m e e r d an van lokale en incidentele aard. Zij heeft zoals gezegd tot 1931 bestaan: in d a t j a a r ging zij over in de L arense M o n te sso ­ rischool. Zij was een bijdrage in het on tw ikk e­ lingsproces n a a r scholen m et een losser klassev erb a n d en een o n d e rw ijs p ro g r a m m a m et “Van d e r Ley-aspecten”. D aa rb ij werd het d i ­ dactisch p rin cip e van de w a a rn e m in g o n d e r ­ steun d d o o r schoolwandelingen in de o m g e ­ 10

ving: de w a a rn e m in g als grondslag voor taal, biologie, aard rijksk un de, geschiedenis en h a n ­ d en a rb e id in onderlinge sam e n h an g . Elke le er­ ling had een stukje schooltuin te verzorgen. C o r B ruijn erkende g ra ag dat Van d e r Ley voor deze v ern ieuw en de werkwijze “de eerste k rach te n heeft aan g e v o e rd ”.7 C o r verbond kweekschool H a a r le m en ’t Gooi.

N o te n 1. J.D.C. Branger, Twee eeuwen voor de klas. Leraren­ opleiding basisonderwijs Haarlem. Verleden-hedentoekornst PABO, 1795-1995. Haarlem 1995. 2. Zie voor bibliografie van Cor Bruijn: M. Bruijn, De man achter Sil. Over Cor Bruijn als idealist, onder­ wijspionier en schrijver 1883-1978. Den Haag/Wormerveer, z.j., p. 387-392. 3. L. Heyting, De wereld in een dorp. Amsterdam,1994, p. 74. 4. M. Bruin, p. 104. 5. M.W.J. L. Boersen, De kolonie van de Internationale Broederschap te Blaricum. Blaricum, 1987, p. 42. 6. Boersen, p. 45 7. M. Bruijn, p. 366

T V E 14e jrg. 1996

H e t e c h tp a a r S ch ö n e-v an d e r L eek Lida Calls

v oordat ze he m liet weten zijn liefde te b e a n t ­ w oorden. O n n o die de c u ltu u r van de Gooise k u n s te ­ n aars gewend was, bleek verrast toen hij in die tijd bij de familie Van d e r Leek, in de atelierw oning aan de E em nesserw eg in B laricum, voor het eerst uitingen van m o d e r n e kunst te ­ genkw am . H et werk van Van d e r Leek sprak h em , zo jo n g als hij was, e n o rm aa n evenals de in ric htin g van het huis m et zijn strakke witte in terieur en zwarte vloeren.

O n n o Schönc (1914) leerde zijn latere vrouw H a n s van de r Leek (1914-1995) k en nen op twaalfjarige leeftijd. Zijn ouders, de m o e d e r was zangeres, h a d d e n veel ko ntak ten in het Gooisc culturele leven: zoals met k unste naa rs als C o B rem an , D avid S c h u lm a n en Baruch Lopez de L eao L ag u n a . H et contact van de jonge O n n o met de fa m i­ lie van beeldend k u n s te n a a r Bart van d e r Leek (1876-1958), m e d c-o p rich ter van De Stijl, o n t ­ stond d o o rd a t diens oudste do ch ter N o o r op dansles zat m et de o u d ere b roers van O n n o en bij hen thuis kw am aan de T orenlaan in Blaricum. H a n s was een teruggetrokken meisje en v ader Van d e r Leek spoorde N o or aan h a a r jongste zusje mee' te n e m e n n a a r het gezin Schóne. H et verhaal wil dat v ader Schóne op zijn b eu rt contact wilde stim uleren en de verle­ gen H a n s voorstelde h a a r bij een leuke jo n g e n te zetten. Dat was het begin van de k e n n is m a ­ king tussen O n n o en H ans. D at zij de ware voor he m was wist O n n o m eteen, m a a r de in ­ troverte H a n s heeft er no g zes j a a r over gedaan

In 1939 trou w d en zij. Hij was inm iddels werk­ zaam bij zijn vad er in de zaak, de F ir m a Schone Edelmetalen in A m ste rd a m . Zij stu d ee rd e psy­ chologie en werkte bij Prof. Revesz aa n een o n ­ derzoek n a a r het gebruik van de R o rsch ach ­ test en begeleidde blinde k ind eren in H u is ter Heide. H et e c h tp a a r w oonde tot het begin van de oorlog in A m ste rd a m . Z oo n M a a r t e n was inm iddels geboren en b o m m e n op de Blauw ­ burgw al zorgden voor een levensgevaarlijke si­ tuatie. N a eerst enige m a a n d e n bij de weder-

1 rl

msm

WJm A

* M | * -H É '

Het huis aan de Schapendrift Blaricum (1992), naar ontwerp van P. J . Elling en B. van der Leek (1953).

T V E 14e jrg. 1996

11

Tot h u n grote vreugde kon de o p d ra c h t v o o rd e b o u w en inrichtin g van dit huis gege­ ven w ord en a an architect Piet Riling in sam en w erk ing met Van d e r Leek. In 1929 h a d d e n zij elkaar leren k e n ­ ne n en zij w erkten op een, zeker voor die tijd, unieke wijze g e d u re n d e vele jaren sam en. Kerst on tsto n d echter nog een grote strijd over de b o u w v e rg u n n in g . De iro­ nie wil d at dit huis, dat toen niet in de stijl van Blaricum zou passen, nu op de m o n u ­ mentenlijst staat en g e n o m i­ neerd is als rijk sm o n u m e n t.

_________ Onna en H ans Schóne in hun huis aan de Schapendrift (1969).

zijdse o ud ers in Blaricum gelogeerd te h ebb en, w oonde het jo n g e gezin van 1941 tot 1947 in H u iz e n en later korte tijd in Bussum . In de loop d e r j a r e n w erden zij zich bewust van een ideaal: de vern ieu w ing en in de kunst en a rc h ite c tu u r toe te passen in h u n eigen le­ ven. H e t o n d e rs te u n e n en stim u leren van de ideeën van B art van d e r Leek werd voor hen een levensopgave. Zij v ond en daarbij goede v riend en aan h u n zijde, w a a ro n d e r H e n k en G in a de Leeuw, eigenaars van M e tz en Co, het ‘w aren h u is van de av an t-g ard e’ in A m s t e r ­ d a m . Zij gaven Van d e r Lee k g ed u re n d e vele ja r e n , tot zijn dood in 1958, o p d ra c h te n om kle urenspe ctra te o ntw e rp en voor d e jaarlijkse collecties kleding-, meubel- en gordijnstoffen die d o o r M e tz w erden g ep ro du ceerd en ver­ kocht. E r w erden tapijten n a a r zijn on tw e rp in pro du ctie genomen.Tevens kreeg hij in te rie u r­ o p d ra c h te n die veelal in sa m e nw erkin g met m eu b e lo n tw e rp e r W illem P enaat en architect W illem R ietveld w erden uitgevoerd. V o o rtk om en d uit h u n ideaalstreven onston d enkele j a r e n n a de oorlog bij het e c h tp a a r S chone de wens een w oning te laten creëren op aanw ijz ingen van Bart van d e r Leek. H et heeft veel tijd en m oeite gekost v oo rd at het mogelijk werd d at ideaal te verwezenlijken. Toen O n n o S chone uiteindelijk op zoek ging n a a r een plek w aar h u n d ro o m h u is gerealiseerd zou k u n n e n worden, vond hij, vrijwel o n z ic h tb a a r ach te r b o m e n en struiken, een prachtige plek a a n de S chap end rift in Blaricum. 12

M e t de vier k in d eren M a a r te n , Bouke, L on en Alfred werd in 1953 S chap end rift 64 b e tro k ­ ken. H et ideaal was gerealiseerd. Een huis voor een gezin m et vier k ind eren , geheel n a a r ideeën van Piet Elling en Bart van d e r Leek. D eze ideeën h a d d e n licht, kleur, o penheid en ru im te als basis. H e t huis werd ingericht met tapijten en ku nstw erken van Van d e r Leek, lichtgrijze vloeren m et enkele zwarte b an en, witte g ordijnen en accenten in p rim a ire kleu­ ren voor kussens en tafelkleden. Tevens bracht de k unstenaar, zowel in- als exterieur, k leu r­ vlakken aan die ru im te w erk in g creërden. D o o r de jaren heen w erkte het e c h tp a a r aan het b e h o u d van de originele staat van het huis. Dit alles voor h u n eigen plezier en om, in de voetsporen van Van d e r Leek, b e ken dh eid te geven a an sa m en w erkin g tussen architect en b eeld en d kunstenaar.

W'"*WÊ

•

Bart van der Leek in de tuin var zijn atelierwomng in Blaricum. Eemnessrnueg 114. in gesprek met architect Piet Jelling.

TVE 14e jrg. 1996

m

i Ï W

*

* i^ i

&c\ v r '- v *

,, « P

~

__

■

-•■ •

,j

■ >. ■

-

*

c - F —--' WSmm

-:

Het gezin Van der Leek (1 9 3 4 ); van links naar rechts: H ans, Bertha van der LeckTeerink, Bep, Noor, Bart van der Leek.

* <3 ?

v

■

Bart van der Leek; De maaier 1 9 4 6 -1952, olieverf op doek 78 x 94 cm.

I ' V E M e jr g. 1996

13

j •> ■

...

■

s.. .

_____________

Museum Insel Hombroich met het restaurant.

E r was en is veel belangstelling uit bin ne nen b u ite n la n d voor het huis: uit Italië, E n g e­ land, D u itslan d, meestal van uit a rch itectu urorganisaties. O v e r het algem een k w am en er enkele m e n s e n tegelijk n a a r het huis aan de S chapendrift. Schone h e rin n e rt zich echter ook de komst van een, onverw achte, bu s vol belangstellenden uit E ngeland. Flexibel h e b ­ be n O n n o en H a n s het gezelschap in groepjes verdeeld. N a de d oo d van Bart van d e r Leek in n o v em ­ b e r 1958 v roeg zijn vrou w B erth a van d e r Leck-Teerink a a n O n n o Schone de n a la t e n ­ schap te regelen en de zaken ten aanzien van de ku nstw erken te gaan beheren. Van d e r Leek was een krachtige fig u u r die geen b em oeienis m e t zijn zaken had gewenst. H ij exposeerde een enkele m aal, u itsluitend op d rin g e n d v er­ zoek, in N e d e rlan d m a a r n a m niet deel aan groepstentoonstellingen e n zo nd geen werk in voor bu iten lan d se exposities. De belangrijkste o o rzaa k voor deze te ru g h o u d e n d h e id lag in zijn karakter. D a a rn a a s t h a d Van d e r Leek zijn kunst een gebruiksfunctie in de m aatschapp ij w aarin hij leefde to ebedacht, vooral in s a m e n ­ h a n g m e t architectuur. Zo was er werk van he m in N ed erlan d s p articu lier bezit, m a a r de meeste ku nstw erken b evo nd en zich, d o o r b e ­ m id deling van d e k un sthistoricus H .P . Bremmer, in het K rö ller-M ü lle r M u s e u m te O tte r14

lo. Van een in tern a tio n a le p ro m o tie zoals bij M o n d r i ­ a a n en Van D oesb urg , die veel in het b u ite n la n d w erk­ ten, was geen sprake. D o o r de v ra a g van zijn sch oo n­ m o e d e r kw am Schone in de gelegenheid het werk van Van d e r Leek heel voorzich­ tig uit die geïsoleerde positie te halen en successievelijk in te rn atio n ale b ekendheid te geven. D it alles in n au w overleg en sam enw erk ing m et de drie k in d eren van Van d e r Leek; zijn dochters Noor, H a n s en Bep.

D o o r de realisatie van het huis en de p ro m o tie van het werk van Van d e r Leek zijn er vele in tern atio n ale co ntacten ontstaan. Een o ntm oe ting , die een belangrijke rol in het le­ ven van O n n o en H a n s Schone zou gaan spe­ len, kw am in 1983 tot stand via H e t Stedelijk M u s e u m te A m ste rd a m . K a rl- H e in ric h M ü l ­ ler (1936), een m a k e la a r en projecto ntw ik ke­ la a r uit Düsseldorf, h ad werk van Van der Leek in bezit en h o o rd e over het huis in Blaricum. Sinds 1968 v erzam eld e M ü lle r kunst, antiek en etn og rafica uit E uro p a , Afrika en C h in a, met schilders als Paul C é z a n n e , H a n s Arp, Bart van d e r Leek en K u rt Schwitters, in zijn verzam eling. W erken uit het vroege C h ina: de H an-, Tang- en M in g tijd , scu lp turen uit A fri­ ka, C h in a , C a m b o d j a en kleding uit de oude N a sc a c u ltu u r uit Peru. J a r e n l a n g h a d hij te­ vergeefs gezocht n a a r een m useale plek in de b u u r t van steden als B onn en D ü sse ld o rf voor het o n d e rb r e n g e n van zijn privé-collectie. In 1982 vond hij het land go ed Hombroich (bij Neuss) aan de rivier de Erft. H e t v erw aarloos­ de landgoed met een classicistische villa uit 1820, het Rosahuis, en de v erw ilderde negentiende-eeuw se la nd sch apstu in v o rm d e n de b a ­ sis voor zijn te realiseren m u s e u m . H e t huis van Elling en Van d e r Leek in de B laricum se n atu u r, bleek precies in de lijn van M ü lle r te liggen. Hij no digde het e c h tp a a r S chone uit h e m te bezoeken op het Insel. In ju n i 1984 h eb b e n zij

T V E 14e jrg. 1996

:fg/fi:" ’%% * Jr.

_____ M useum Inset H o m b ro ic h : m useum paviljoen I V , geconstrueerd door E r w in H eench.

jr -

"

mm

■—

M useum Inset H o m b ro ic h : m useum paviljoen I I I

T V E 1 4 e jrg . 1 9 9 6

15

1

■ ^

_____ - - -

1

>

ji

r

My

Museum Insel Hombroich; entree van het paviljoen met het werk van schilder Gotthard Graubner.

te r plekke van gedachten gew isseld over de p laatsen van d e paviljoens v o o r de k u n stv e rz a ­ m eling. O p d a t m o m en t was e r e c h te r slechts één gebouw op het terrein : h et Rosahuis, w a a r­ in de gehele kunstcollectie was o n d e rg e b ra ch t. D it hu is bleek tevens het lo g eerad res vo o r O n no en H a n s Schone, ‘s A vonds n a m M ü lle r af­ scheid en g af h en de sleutels van het huis. H a n s heeft die n a c h t niet goed geslapen; h et b e zo rg ­ de gevoel v eran tw o o rd elijk h eid te h eb b e n voor de rijke collectie speelde h a a r p a rten . Zo o n tsto n d een vertro u w en s- en v rie n d ­ sch ap sb an d . D at M ü lle r g eïn sp ire e rd w erd m oge blijken u it zijn, tegen H a n s u itg e sp ro ­ ken, w oorden: “ Ich b ra u c h e ein e In s e lm u tte r”. H e t e c h tp a a r Schone heeft d e v erd ere o n t­ w ikkeling van h et m u seu m m et b elan g stellin g gevolgd. Ze leerd en de m edew erkers van M ü l­ ler k en n en m et w ie hij het ten to o n stellin g sb eleid ontw ikkelde. E rw in H ee rich , de b e e ld ­ h o u w er die een a a n ta l paviljoens ontw ierp : “Ze zien e r u it als sc u lp tu re n ”. B e rn h a rd K o r­ 16

te, de lan d sc h a p sarch ite c t die d e E rft re a n i­ m eerd e en de la n d sc h a p stu in o n tw ierp , die net zo m ooi m oest w o rd en als d e tu in van M o n e t in G iverny. D e sch ild er G o tth a rd G ra u b n e r die v o rm gaf aa n h et ten to o n stellen van de col­ let tie. E n K itty K em r, de co n serv a to r van een m u seu m zo n d e r n a a m b o rd jes, su p p o o sten en k lim a a tb e h e e rsin g , som s zelfs z o n d e r d e u re n , zo d a t de w ind vrij spel heeft. O p dit m u se u m b eïn v lo ed t de n a tu u r de b e ­ leving van de aanw ezige k u n st. E en van de co n seq u en ties is d a t enkele k u n stv o o rw erp en , o.a. sch ild erijen van V an d e r Leek, w a a rsc h ijn ­ lijk o n d e r de vocht- en te m p e ra tu u rsw isse lin ­ gen te lijden h eb b en . M ü lle r v in d t d a t n iet erg. In zijn o p v attin g is k u n st een levend o rg a n is­ m e d a t op een d a g m o et sterv en , n et als Insel H o m b ro ic h zelf. H e t e c h tp a a r S chone h ad d a a r b e g rip voor m a a r “ we h eb b e n toch wel m o eite m e t het co n seq u e n t d o o rv o eren van d e ­ ze visie”. E r v in d e n gesprekken p laats over res­ ta u ra tie van de a a n g etaste w erken.

'I'V E 14ejrg. 1996

H ans Schöne-van der Leek (1992).

Onno Schone (1992).

N aast het tentoonstellen van de m o d e r n e en ou de kun st in de architectonisch b ijzondere paviljoens, inm iddels zijn e r veertien g eb o u ­ wen, k w am e n er ook concerten in de vierkante m u s eu m zaa l, het Labyrinth. O n n o S chone h e r ­ in n e rt zich het eerste concert; de b ou w was nog niet gereed, het dekzeil klapperde, ijzige kou en M ü lle r die dekens van zijn bed haalde om de pianist in te wikkelen. Later, toen het ge­ bo uw klaar was, werd er een concert gegeven d o o r harpiste Alice Giles. D a a r w aren O n n o en H a n s zeer van o n d e r de in druk. Ze vertel­ den M ü lle r dat zij een concert van deze h a r ­ piste w ensten tijdens de viering van h u n vijf­ tigjarig huwelijksfeest. M e t kind eren en klein­ kin d eren zijn ze op die feestdag in 1989 n a a r Insel H o m b ro i c h gegaan en in het Rosahuis, de familie o m r in g d d o o r M ü lle r en zijn naasten, heeft de harp iste ‘w o n d ersch oo n’ voor he n ge­ speeld. ’’D eze d ag werd een mijlpaal in ons b e ­ staan; ook in de relatie m et Müller.” H a n s was in de laatste j a r e n van h a a r leven veel ziek en raakte snel verm oeid. Ze ging ech­ ter toch zo vaak mogelijk m e t h a a r m a n n a a r het Insel. D o o r gebruik te k u n n e n m ak en van een eigen ing ang en de mogelijkheid uit te rusten heeft zij, tot een j a a r voor h a a r dood, n a a r deze geliefde plek k u n n e n gaan. In april 1995 overleed zij in h u n huis aan de S c h a p e n ­ drift, h a a r belangrijkste plek in de n atuu r, ook wel liefdevol Klein Hombroich genoemd.

ideeën op h u n leven h e b b e n gehad. “D ie sfeer van vrijheid sprak mij als jo n g e n al e n o rm aan en inspireerde mij tot het op en staan voor v e r­ a n d e rin g e n en creativiteit. H a n s en ik zijn sa­ m e n in d a t gevoel van vrijheid gegroeid en we wilden d at g raag doorgeven aa n a n d ere m e n ­ sen. D eze instelling heeft ons vele waardevolle o n tm o etin g en en ervarin gen opgeleverd. De ideeën van deze k u n strich tin g zijn voor mij ook een grote steun geweest bij het creëren van D e Bijvanck, tu ssen 1970 en 1980 in B aricum . Als w e th o u d er R uim telijke O r d e n i n g h ad ik toen de bo u w van deze n ieuw bo uw w ijk in mijn portefeuille.” In mei, als in de ogen van O n n o S chone de n a t u u r d a a r op z ’n m ooist is, gaat hij m ee op reis n a a r dit unieke m u s e u m . D a n is hij weer b ereid over zijn rijke erv arin gen te vertellen. O m de cirkel ron d te maken: de in terieurtek enin g van het huis in B laricum h a n g t in M u ­ seum Insel H o m b ro ic h . H et b o v en sta a n d e kw am tot stand op b a sis van p erso o n lijk e gesp rek k en m et de h eer O n n o Sch on e te B laricu m . H e t lig t in de b e ­ d o e lin g om in m ei 1996 een reis naar M u ­ seum In sel H o m b ro ich te h o u d en . D eze reis w ordt georgan iseerd d oor de S tic h tin g C o u ­ leu r L ocale b in n e n h et project: B laricu m C entraal; zijn c u ltu u rh isto risch e p lek k en van d ic h tb ij. Voor m eer in fo rm a tie verw ijs ik naar T V E 13 (1 9 9 5 ), p. 19. In d ie n U b e la n g stellin g h eeft voor d eze b ij ­ zon d ere reis k u n t U zich op geven bij de S tic h tin g C ou leu r L ocale, P ostb u s 101, 1260 AC B laricu m , L id a C alis, tel. 040-211 11 10. Voor verdere in fo rm a tie z ie o n d er de ru b riek ‘A c tu a liteite n ’.

O n n o S chone kijkt te r u g op een leven w'aarin hij sam en m et H a n s h u n ideaal, v e rn ie u w in ­ gen in kun st en a rc h ite c tu u r toe te passen en te stim uleren, heeft k u n n e n realiseren. H e t werk van B art van d e r Leek was d a a rin het v e rb in ­ d ing spu nt. Hij is blij m et de invloed die deze T V E 14e jrg. 1996

17

D e ontw ikkeling van de in fra stru c tu u r van W eesp tot de 17de eeuw h . Bakker W eesp h a d in de zeven tien d e en a c h ttie n d e eeuw enige b ed rijv en b in n e n zijn veste w a a r­ van de p ro d u k te n n a tio n a al en in te rn a tio n a a l aftrek v o nden. In zijn “ B esch rijv in g van W eesp en W eespercarsp el” schrijft F. B oo­ g aard daarover: Oudtijds was Weesp zeer ver­ maard door hare bierbrouwerijen, wier aantal zeer aanzienlijk moet geweest zijn. Het bier werd buiten en binnen 's Lands verzonden, en was door het geheele land beroemd, en bekend onder de naam van Vlaamschen Doctor. Zeker oude schrijver zegt: de inwoners van w e e s p zijn rijck en hebben nu die neeringh van ’t beste bier dat over Hollandtgedroncken wort. O v e r b ra n d e rije n zegt hij: l u d o l f s m i d s schreef ten jare 1711 in zijne Schatkamer: “Heden heeft ze (Weesp) een naam niet alleenlijk van een Weesper biertje, maar ook wegens hare koornbranderijen en het mesten van varkens. In een w erk in h et ja a r 1750 bij J . T irio n uitgegeven lezen wij: De branderijen van moutwijn en genever zijn de grootste tak van be­ staan dezer plaats.1 G en o e m d e b ed rijv en , die h u n faam vooral te d a n k e n h a d d e n a a n de kw aliteit v an het V echtw ater, k o n d en u ite r­ a a rd alleen flo reren w a n n e er zij v erzekerd k o n d en zijn van een on g esto o rd e a an v o er van g rondstoffen en een even o n g esto o rd e afvoer van h u n p ro d u k te n . D it b e te k e n t d a t W eesp destijds over een gedegen in fra s tru c tu u r van w egen en v aa rte n m oet h e b b en k u n n e n b e ­ schikken. B epalend voor de in fra s tru c tu u r van W eesp zijn de o ntw ikkelin g en van de in de w ij­ de o m trek van d e stad liggende polders, v a a r­ ten en b ed ijk in g en geweest. U it de a n n a le n blijkt d a t h et sta d sb e stu u r voor die o m g ev in g een w arm e belan g stellin g k oesterde en in sa­ m enw erk in g m et a n d e re sted en en d o rp e n , die d o o r dezelfde w ateren b ed reig d en b ed ien d w erden, b elan g rijk e w erken u itv o erd e en b e ­ heerde, w aard o o r de w aterb ew eg in g b e h e ers­ b a a r w erd en de in tersted elijk e v erb in d in g e n v erb eterd en . In de vroege m id deleeuw en was h et n o o rd elijk stro o m g eb ied van de V echt ongeschikt voor 18

b ew o n in g en eco n o m isch nauw elijks van b e ­ lang. H e t was een veengebied d a t vrijw el ge­ heel u it w ater besto n d . W ate r d a t z ic h tb a a r a a n de o p p e rv lak te aanw ezig was in de riv ie r­ tjes die d o o r h e t gebied h u n w eg zoch ten - de V echt, de G aasp , h et G ein , h et S m al W eesp en d e Aetwesel - in de m e re n die h et gebied aan d rie zijd en o m zo o m d en - de W ate rg raafs- o f D iem erm eer, de B ijlm erm eer, de H o rste r- of O v e rm e e r en de N a a rd e r- o f U ite rm e e r - en in de Z u id e rz e e die h et gebied in h et n o o rd e n afsloot. M a a r ook in h et “la n d ” tu ssen deze w ateren was, w elisw aar m in d e r z ich tb aar, veel w ater aanw ezig. D it la n d was zo d a n ig m et w a­ te r d o o rd re n k t d a t h et to t 80% van de m a te rie kon u itm a k e n .2 H et w onen en w erken van de vroege bew o­ ners in d it gebied w erd d a n ook in hoge m ate b ep aald d o o r het o m rin g e n d e w ater, zowel d o o r de overvloedige aanw ezig h eid als d o o r h et o n v o o rsp elb aar en o n stu im ig g ed ra g ervan o n d e r invloed van de w eerso m stan d ig h ed en . D e to en m alig e w a te rstaa tk u n d ig e w erken h a d ­ d en d a n ook p rim a ir to t doel h et lan d te b e ­ sch erm en tegen w ateroverlast. Bij to e n e m e n ­ de econom ische a ctiv iteit en de d a a rm e e ge­ p a a rd g a a n d e g ro eien d e g o e d e re n stro m e n w erd h et w a te rsta a tk u n d ig beleid d a a rn a a s t g ericht op de verv o ersm o g elijk h ed en over w a­ te r èn over land. D e eerste g ere g istree rd e tek en e n van ec o n o ­ m isch leven in W eesp en o m g ev in g stam m e n u it h et b eg in van de 14e eeuw. In de re k en in g en van de g rafelijkheid van H o llan d sta a n d a n tie n d e n g en o tee rd die a fk o m stig zijn u it ge­ n o em d gebied. H e t zijn de afg ed rag en korentie n d e n en sm a ltien d e n w at e r op w ijst d a t er in d it gebied la n d b o u w en veeteelt b ed rev en w erd .3 D eze ag rarisc h e b ed rijv ig h e id g e n e ­ re e rd e een aa n ta l a n d e re a ctiv iteiten . A an de ene k a n t leverde h et de g ro n d sto ffen voor d i­ verse v o rm en van n ijv erh eid en p ro d u k te n v o o r de h an d el, a a n de a n d e re k a n t stelde het eisen a a n h et lan d . W at d e e e rstg en o em d e on-

T V F. 14e jrg. 1996

.

•

Plattegrond van Weesp, ca. 1966, door Jacob van Deventer.

derw erpen, nijverheid en h andel betreft kom t de in fo rm atie langs in d irecte weg. D at e r een m o ­ len was w eten we o m d at in 1310 enige W eespers zich voor de m o o rd op een m o le n a a r m oesten verantw oorden.4 D at er handel in zuivelprodukten was en d at er kw aliteitseisen aan deze prod u k te n gesteld w erden w eten we o m d a t Aleb recht G oyerszoon in 1307 gevangen w erd gezet o m d at hij vule botter t.er markte brochte't’Utrecht. 5 L an d b o u w en veeteelt stelden in deze gebie­ d en eisen a an de w aterh u ish o u d in g , in de zin van h a n d h a v in g van w aterp eil en v erd ed ig in g tegen overstrom ing. V oor de interlokale h a n ­ del was ju ist de b e v a a rb a a rh e id van de w ateren van gro ot belang. G ezien e c h te r de a a rd van het to enm alige verkeer, te voet en m et tre k ­ schuiten. m ochten de v o etp ad e n en de trek p aden voor m an en p a a rd niet v e ro n a c h tz a am d w orden. W ilde een v aa rt b ru ik b a a r zijn als tran sp o rtw eg d an m oest er een tre k p a d la n g s­ lopen dat tevens d ien d e als v oetpad. Zo’n tre k ­ pad groeide d a n allengs u it tot wagenweg. D oor het veelvuldig d ich tv rie z en van de v a a r­ wegen tijd en s hevige koude - de g o uden eeuw was de p erio d e van een kleine ijstijd - m oesten deze w agenw egen in de w in te r in b elan g rijk e m ate het bero ep sv erv o er verw erken. D e landschappelijke situ atie ro n d W eesp ten tijde van de eerste sporen van econom isch le­ ven a ld a a r was het resu ltaa t van een eeu w en ­

lange strijd m e t h et w ater. D eze strijd w erd m ed e b e ­ p aald d o o r de m a c h tsv e r­ h o u d in g e n in G ooi- en V echtstreek. Z oals gezegd kon v e rb e te rin g van de w a­ te rb e h e ersin g alleen b ereik t w orden in sam en w erk in g m et a n d e re sted en en d o r­ pen. D eze sam en w erk in g kw am aan v an k elijk v o o rn a ­ m elijk tot stan d n a een o v er­ stro m in g o f een d ijk d o o r­ b raak . G eo g rafisch k o n d en m aa treg e len tegen d erg e lij­ ke w aterov erlast v erstrek ­ k ende gevolgen h eb b en . Zo blijkt u it een o o rk o n d e van 14406 d a t de stad A m ste r­ d a m te z a m e n m et de rid ­ ders en w aarslieden o n d e r D iem en en de dijk p lich tigen u it U tre c h t de zeedijk bij Ip en slo o t zou d en gaan versterk en . H e rto g P hilips van B o urgondië stelde in deze o o rk o n d e vast hoe de c o n tro ­ le op deze dijk g eo rg an iseerd m oest w orden. H ie rb ij w erden n aast de b alju w van A m stellan d , v ier w aarslieden u it U trec h tse d o rp e n en zes w aarslieden u it H o llan d se sted en o f d o rp e n b etro k k en , w a a ro n d e r één uit M u id e n , één uit W eesp en één u it W eesperkarspel. D it o m d a t de V echt in o p en v e rb in d in g sto n d m et de Z u i­ d erzee tot aan de H in d e rd a m en de V echtdijken v a n a f M u id e n tot aan de H in d e rd a m zee­ dijken w a re n .7 O n d a n k s de vele zorgen die m en a a n de d ij­ ken b esteed d e kw am en o v e rstro m in g en d o o r sto rm v lo ed en no g reg elm atig voor. O v er de storm vloed in het Z u id erz eeg eb ied in 1507 w o rd en wij vrij u itv o erig ingelich t d o o r de “ R ek en in g van de bisschoppelijke re n tm e este r van V ollenhove”. In deze rek e n in g w o rd t de storm vloed g ed ateerd o m streek s 16 oktober. W illem H e rm a n s van G o u d a , die in de ja r e n 1507-1510 g elijktijdig m et deze g eb eu rten issen de geschiedenis van de oorlog tu ssen H o lla n d en G elre b esch reef en in ja n u a r i 1509 W eesp bezo ch t, b eric h t ons d a t tegen de w in te r de Z u id erz eed ijk bij W eesp w egspoelde, zo d at m en m et schepen over h et o n d erg elo p en lan d kon v a re n .8 Fockem a A n d re a e co n clu d e erd e uit het feit dat de o m g ev in g van W eesp en M u i-

T V E 14ejrg. 1996

19

d en o v erstro o m d lag, d a t ook A m stellan d de gevolgen d a a rv a n o n d e rv o n d .9 D e “ in fo rm acie van 1514” getuigt van ijsg an g op de Vecht. O v er W eesp w ordt nl. verm eld d a t één van de stad sp o o rten m itten vorst w echgeloopen e s.10 D e herstelkosten zo u d en 2000 R ijn se g u ld en b e d ra g e n .11 E en gebied d a t h erh aa ld e lijk m et w atero v er­ last te k am p en h ad was het H o lla n d s-U tre c h ts veengebied. D e w atersta a tk u n d ig e to estan d van dit gebied was nogal o n d o o rz ich tig en ook de grens tu ssen H o llan d en h et S tich t was niet overal precies aanw ijsbaar. D it leverde nogal eens tw ist op tussen de b ew oners van de v er­ schillende gew esten. D it was zeker het geval als U tre c h t d o o r hoge w atersta n d in de R ijn een teveel a a n w ater kreeg te verw erken. N o rm a li­ te r w erd d it w ater via de Vecht w eer afgevoerd, z o d ra ech te r de toegevoerde hoeveelheid de afv o ercap aciteit van de V echt te boven ging kreeg U tre c h t te m ak en m et overstro m in g . O m dit laatste te voork o m en loosde U tre c h t d it overtollige w ater n a a r h et a a n g re n z e n d e H o llan d se gebied. D it was voor A m stellan d , h et H o llan d se gebied tu ssen A m stel en Vecht d a t zo n d er de U trech tse b ijd rag e al v o ldoende p ro b lem en m et zijn w a te rh u ish o u d in g h ad , red en om te o n d erzo ek en hoe aan de w a te r­ overlast en a an de U trec h tse lozin g en op zijn gebied een ein d e gem aa k t kon w orden. J a n B anninck, een A m sterd a m se ju ris t en één van de g ro o tg ro n d b ezitters van A m stellan d w erd m et dit o n d erzo ek belast. H ij liet de A m ste r­ d am se stad sb o u w m eeste r W illem C ro o ck het gebied in k a a rt b ren g en . N a d a t deze de ligging van de grens tussen H o lla n d en het S tich t v ast­ gesteld h ad kon B ann in ck ov erg aan to t o n t­ w erpen en u itv o eren van een w a te rsta a tk u n d ig beheerssysteem . D it behelsde h e t leggen van d a m m e n langs de H o llan d s-U tre c h tse g rens en de afd a m m in g van enkele riviertjes. U ite r­ a a rd b etw istte U tre c h t de lig g in g van de g rens en de rechtsgeldigheid van de afd a m m in g e n w ant h et gevolg erv an was duidelijk: het U tre c h tse veengebied kw am o n d e r w ater te s ta a n .12 Bij h e rh a lin g w erd en d e d a m m e n d an ook doorgestoken. N a veel ru zie in w oord en geschrift en h a n d g em e e n m et ‘b lo te’ w apens w onnen de H o llan d se h e re n h et p le it.13 In m id d els h a d d e n de in g elan d en van A m ­ stelland in d ecem b er 1524 a a n keizer K arel V, als g ra a f van H o llan d , v erzo ch t om een heem 20

Bijkaart bij de plattegrond van Weesp van Jacob van Deventer, ca. 1560. -

ra a d sc h a p voor A m stellan d in te stellen. D e keizer voldeed a a n d a t verzoek d o o r in se p te m ­ b e r 1525 een o rd o n n a n tie u it te v a ard ig en w aarbij h et toezich t op de lan d sc h e id in g van A m stellan d w erd geregeld. V erd er w erd d a a r­ in bevolen d a t de b alju w van A m stellan d , als d ijk g raaf, ja a rlijk s zes h e e m ra d e n zou kiezen u it de g erech ten van A m ste rd a m , W eesp, O u ­ d erk erk , A m stelveen, D iem e n en W averveen, te n e in d e de hele rin g van A m stellan d te sch o u ­ wen. D eze rin g b esto n d uit een a a rd e n dijk die het gehele gebied van A m stellan d om sloot en als zo d a n ig niet alleen h et gebied tegen w a te r­ overlast b esch erm d e m a a r tevens d o o r een v o etp ad over de k ru in de in terlo k ale v e rb in ­ d in g en in h et gebied v erb eterd e. V oor W eesp, d a t a a n de rin g d ijk gelegen was, v o rm d e die een p rettig e aa n v u llin g op de m o g elijk h ed en en v o o rrech ten die h e t al sinds de 14e eeuw op het gebied v an v erk eer h ad . N a d a t h et in 1355 van h e rto g W illem van B eie­ ren stad srec h ten h a d v erk reg en verleen d e de h e rto g een ja a r la te r a a n W eesp v rijh eid van a l­ le land- en w aterto llen in H o lla n d , Z eelan d en F rie sla n d .14 In 1401 w erd d it gevolgd d o o r een p rivilege van A lb re ch t van B eyeren d a t de stad v rijd o m van de tol van S p a a rn d a m v erleen ­ d e .15 O p h an d elsg eb ied h ad de stad in 1386 van dezelfde A lb rech t al v e rg u n n in g gek reg en om een ja a r m a r k t te h o u d e n . E en v erd ere u itb re i­ d in g van de h an d els- en v erk eersm o g elijk h e­ d en kw am in 1463 tot stan d d o o r een o v ereen ­ kom st tu ssen U tre c h t, M u id e n en W eesp w aarin de sted en v rijgeleide en veiligheid voor h u n p o o rte rs b o d en en v e rk re g e n .16

T V E 14e jrg. 1 9 9 6

W e e s p

^ jp

ViPSSi

^

|I E

/ ’« o

h t

Plattegrond van Weesp door J o a n Blaeu, 1 6 4 9 . Kopergravure 15 x 2 3 cm. H e t noorden lig t rechts.

H e t h ie rb o v e n v e rm e ld e v o e tp a d v e rb e te rd e

N a a st w a te rb e h e e rs in g en goede tr a n s p o r t-

v o o r W eesp o .m . de v e r b in d in g m e t A m s te r ­

ro u te s was o o k een goede k w a lite it va n h e t V e c h tw a te r v o o r W eesp van u it z o n d e r lijk b e ­

d a m . D e A m s te rd a m s e k o o p m a n d ie in de tw eede h e lft va n de 16e ee u w z ijn w a re n op de W eesper ja a r m a r k t w ild e a a n b ie d e n sto n d e n

la n g . O p g ro n d va n de k w a lite it va n d it w a te r h a d d e n zic h in W eesp v e rs c h ille n d e ta k k e n va n

zow el reisw e ge n o v e rla n d als o v e r w a te r te r b e ­

n ijv e r h e id d ie de s te u n p ila re n va n z ijn e c o n o ­

s c h ik k in g . E é n m o g e lijk h e id was de v e e rs c h u it

m ie v o rm d e n , k u n n e n o n tw ik k e le n . D e k w a li­

o v e r de Z u id e rz e e n a a r M u id e n en v a n d a a r

te it van d it w a te r had m e e r d a n lo k a le b e k e n d ­

o v e r de V e c h t n a a r Weesp. D e ja a r m a r k t vo n d

h e id . w a n t v a n u it A m s te rd a m en v a n u it h e t H o lla n d s N o o r d e r k w a r tie r k w a m e n in d ie t ijd

p la a ts ro n d 10 o k to b e r, de ro u te o ve r zee was d a n soms w el w a t o n s tu im ig . E e n ro u te o ve r b in n e n w a te re n w a a rm e e de oversteek o ve r de

sp e cia a l in g e ric h te w a te rsch e p e n V e c h tw a te r in n e m e n o m de b e d rijv e n in de h o o id s ta d en

Z u id e rz e e v e rm e d e n k o n w o rd e n was n a u w e ­

in h e t N o o r d e r k w a r tie r va n goed d r in k w a te r te

lijk s a a n tre k k e lijk e r. D e D ie m e rm e e r was een

v o o r z ie n .18

g ro te plas w a te r d ie d ik w ijls als een zee zeer h o l s to n d , evenals de B ijlm e r m e e r d ie in d ie ja r e n veel g ro te r was d a n in la te r t ijd e n . 17 Te voet g in g de w eg o v e r de d ijk r ic h tin g M u id e n .

D e V e ch t le ve rd e e c h te r m e t z ijn w a te r n ie t a l­ leen één van de pro ce ssto ffe n v o o r genoem de b e ­ d r ijv e n m a a r v o rm d e o o k, sam en m e t h e t S m a l W eesp, de w eg w a a ro v e r de g ro n d s to ffe n en de

D a a r a a n g e k o m e n k o n h ij k ie z e n v o o r de w eg

b ra n d s to f w e rd e n a a n g e vo e rd en de p ro d u k te n

d o o r h e t P a p e la n d o f v o o r de d ijk la n g s de

afgevoerd. B o ve n d ie n m a a k te n genoem de r iv ie ­

V e c h t. W a n n e e r z ijn bagage w a t o m v a n g r ijk e r

ren deel u it van de h a n d e ls ro u te van A m s te rd a m

was zou h ij v o o r de w a te rv e r b in d in g m o e te n

v ia U tr e c h t n a a rd e R ijn en v e rd e r n a a r h e t D u it ­

kie z e n . B ij de keuze v o o r de la n d ro u te w e rd de o m v a n g va n ’s m a n s bagage b e p a a ld d o o r de

se a c h te rla n d . Z o m a a k te n d u s o o k schepen op w eg d a a rh e e n , a fh a n k e lijk van de o m s ta n d ig h e ­

s p a n k ra c h t v a n z ijn ru g .

d e n , g e b ru ik v a n deze ro u te v ia h e t S m a l W eesp

T V E 1 4 e jrg . 1 9 9 6

21

n a a r de Vecht. D it beteken d e d a t deze w aterw eg schepen m et een laad v e rm o g e n van 600 to n m oest k u n n e n verw erken. D it gold d u s ook voor de sluis in h et S m al W eesp bij d e N o o rd er- o f M u id e rp o o rt van W eesp die v e rb in d in g g a f m et de Vecht. D eze sluis die in de rin g d ijk van h et H oo g h eem raad sch ap van A m stelland lag stam ­ de uit de 15e eeuw en was in zijn eeuw enlange b e ­ staan al m eerdere m alen aan de verkeersstrom en aan g ep ast. Bij de v erb o u w in g van 156419 h ad m en rek en in g geh o u d en m e t de d u b b ele fu n c ­ tie die deze sluis had. D eze vo rm d e nam elijk niet alleen de scheiding tussen tw ee w atersy stem en m et een verschillend w aterp eil m a a r ook v o rm ­ de hij in die tijd de scheid in g tu ssen b rak k e w a­ te r van de V echt en het zoete w ater van A m ste l­ land. D e V echt was van o o rsp ro n g een zijtak van de R ijn die bij M u id e n in de Z u id e rz e e u itm o n d ­ de en was d o o r deze o pen v e rb in d in g m et de zee onderhevig aan de w erking van eb en vloed. V an­ u it het Sticht h a d m en d o o r de eeuw en h e e n d e ­ ze getijde-invloeden geleidelijk aan teru g g ed ro n ­ gen d o o r sluizen in de V echt te leggen. D e eerste w erd gelegd a an de n o o rd z ijd e van de stad U tre c h t, de tw eede in de O tte rsp o o rd a m bij B reukelen en de laatste in de H in d e rd a m bij Nigtevecht op de scheiding van h et S tich t en H o l­ land. D it b etek e n d e d at bij de v e rb o u w in g van de sluis in 1564 en ook n o g bij d e re p a ra tie in 1637, de Vecht bij W eesp n o g in open v erb in d in g m et de zee stond en bij vloed d a a r te r plaatse brak zeew ater b evatte. O m het b in n e n tre d e n van dit b rak k e w ater bij het sch u tte n zoveel m ogelijk te b ep erk en was de W eespersluis o pgebouw d u it tw ee a c h te r elk aar liggende kolken van verschil­ lende afm etin g en . D e kleine kolk, 83 voet lang, 15 voet b reed en 11 voet 7 d u im diep, was groot genoeg voor de verw erking van het lokale verkeer m et m arktschuiten, m elkschuiten e.d. D eze kon­ d en d an ook bij hoog b u ite n w a te r geschut w or­ den w aarbij d an relatief weinig b ra k w ater via het S m al W eesp in de ach terlig g en d e p olders in g e­ laten w erd. Slechts bij gro tere schepen en zo m o ­ gelijk bij laag b u iten w ater w erd de grote kolk ge­ b ru ik t. O m ook bij het geb ru ik van de grote kolk het d o o rstro m e n van b ra k w ater zo veel m o g e­ lijk te b e p erk en was deze kolk zo b reed g em aa k t d a t m eerd ere schepen tegelijkertijd n aast elkaar geschut konden w orden. D eze grote kolk was 140 voet lan g en 93 voet b re e d .20 H ie rm e e is m in o f m eer de situ atie geschetst 22

van de m ateriële in fra s tru c tu u r op w a te rsta a t­ k u n d ig gebied die W eesp a a n h et ein d van de zestiende eeuw ten dienste stond. D a arn aast kon W eesp beschikken over een im m a te riële in fra ­ stru c tu u r in de vorm van verleende rechten, p ri­ vileges, o ctro o ien etc. S am en m et zijn eco n o ­ m ische bedrijvigheid v orm den deze voorzienin­ gen de g ro n d slag w aaro p W eesp m ee kon d in ­ gen in de eco n o m isch e o n tw ik k elin g van H o l­ la n d die in de p erio d e n a on g ev eer 1580 in een stro o m v ersn ellin g ra a k te .21

N o ten 1 . F. Boogaard, Beschrijving van Weesp en Weespercarspel (Fo­ tografische herdruk van juli 1979 van het werkje uit 1849) 3. 2 . M. Donkersloot-de Vrij, De Vechtstreek. Oude kaarten en de geschiedenis van het landschap. (Weesp 1985) 19. 3 . H.G. Hamaker, De rekeningen der grafelijkheid van H olland onder het Henegouwsche huis. Eerste deel (Utrecht 1875) 6, 7 en 267. 4. P.W.A. Immink en A.J. Maris, Registrum Guidonis (Utrecht 1969) nr 246, 225. 5 . H .J. Smit, De rekeningen der graven en gravinnen uit het H ene­ gouwsche huis (Utrecht 1929) 2e deel, 412. 6 . M . R. Hermans, Inventaris van het archief van het Hoogheem­ raadschap van den Zeeburg en Diemerdijk. (1307) 1544-1970. (Amsterdam 1990) 9. 7 . L. A. Quarles van Ufford, Hoogheemraadschap Am stelland, brochure uitgegeven ter gelegenheid van het 450-jarig bestaan van het Hoogheemraadschap Amstelland (g.p., 1981) 12. 8 . M . K. E. Gottschalk, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland, dl II, de periode 1400-1600 (Assen 1971) 322,323. 9 . S.J. Fockema Andreae, Studiën over waterschapsgeschiede­ nis, IV Het Nedersticht (Leiden 1950) 32, nt 3. 1 0 R. Fruin, Informacie 1514 up den staetfaculteijt ende gelegentheijt van de steden ende dorpen van H ollant ende Frieslant (Lei­ den 1866) 198. 1 1 Gottschalk, 385. 1 2 Fockema, 33. 1 3 Quarles, 5. 1 4 D ie hantvesten ende privilegiën der stede van Weesop eertijts ge gunt ende gegeven van die graven van H ollant, deel A, fol. 80 Bibliotheek Gemeentearchief Weesp (GAW) 7.1.36 deel A en B (fotocopie). 1 5 a.w. fol 92. 1 6 a.w. fol. 77-79. 1 7 M emorie d.d. 1 7 april 1 8 5 3 , 3. G.A.W. Archief Commis­ sarissen van het Zandpad, ongenummerd. 1 8 Boogaard 4. 1 9 G.A.W. Archief Sluizen, los document 2 0 okt. 1 564. 2 0 Amsterdamse maat: 1 voet = 11 duim = 0,283 m. 2 1 .J. L. van Zanden, Arbeid tijdens het handelskapitalisme (Bergen 1991) 48.

TVE 14e jrg. 1996

A c tiv ite iten v an de S tic h tin g

Tussen Vecht en Eem A a n m e ld in g v o o r s tiftsr e is n o g m o g e lijk to t u ite r lijk 1 a p r il a .s .

In het d e c e m b e rn u m m e r van dit tijd sch rift is aan g ek o n d ig d d at op z a te rd a g 1 ju n i 1996 voor de laatste m aal een T V E -stiftsreis n a a r S u steren (m iddeleeuw s v ro u w en stift), het zeventiende-eeuw se vestin g stad je Stevensw eert en kasteel en tu in e n van A rcen g eh o u d en zal w orden. V oor h et d o o rg a a n van deze excursie zijn ten m in ste 50 d eeln e m ers noodzakelijk. D at a a n ta l is helaas n o g n iet bereik t. In d ie n U zich nog niet h eb t opgegeven, m a a r wel

overw eegt om deze in te re ssa n te (en goedko­ pe!) reis m ee te m ak en , die ons n iet alleen d o o r de ru im te, m a a r ook d o o r de tijd voert, d a n is h et n u tijd om U te m eld en bij mevr. T. K ruijm er-V os, B o tte rstra a t 7a, 1271 X L H u iz e n . D e kosten b e d ra g e n voor een T V E d o n a te u r en één in tro d u cé (e) ƒ 5 5 ,- (in clu sief bus, koffie en lu n ch ). S lu itin g sd a tu m : 1 april.

N IE T W ACHTEN MAAR N U DOEN!

O p en D a g Tussen V echt en E em M u id e n 11 m ei 1996 D it ja a r zal in m ei w edero m een o p en d a g ge­ o rg an iseerd w orden d o o r de S tich tin g Tussen V echt en E em . D eze keer staat M u id e n c e n ­ traal. O p deze feestelijke d a g zijn e r voor jo n g en oud tal van activ iteiten geo rg an iseerd . H e t p ro g ra m m a ziet e r als volgt uit: 09.30 O n tv a n g st 10.00 W elkom d o o r de B urgem eester, w aa rn a een o p e n b a re v erg a d e rin g van T V E 10.20 D rie lezingen interm ezzo. - Floris V en M u id e n (p ro f.d r H .D . L eu p en ) - M u id e n en de stelling van A m ste r­ d a m (sp rek er nog n iet b ekend) - H et nieuw e IJ b u rg (Ir M . H . E. V eld­ h uizen) 12.00 A p e ritie f en lunch

13.30 V ertrek overige excursies. - S tad sw an d elin g d o o r M u id e n m et een bezoek a a n de g e re sta u re erd e kerk en d a a rn a een diavoo rstellin g m et h et th e m a “M u id e n to en en n u ”. - V estin g w an d elin g d o o r M u id e n , m et o.a. een bezoek aan de W estwal. - R o n d w an d e lin g d o o r M u id e rb e rg m et (facu ltatief) een b e k lim m in g van de to ren . 15.30 O rg elb esp elin g in de g e resta u re erd e kerk m et to elich tin g d o o r de h e e r K oos D a m m a n , o rg an ist van de kerk 16.00 S lu itin g H e t a a n ta l d e eln e m ers is h elaas b e p e rk t to t ca. 120. U k u n t zich van d ee ln a m e verzek eren d o o r de ingesloten a n tw o o rd k a a rt in te vullen en op te stu ren .

13.00 E xcursie n a a r fort P am p u s D e kosten h ierv o o r b e d ra g e n ƒ 15,voor de boot en e n tre e en ƒ 2,75 v o o r de gids. T V E 14e jrg. 1996

23

Goois Museum D e co llec tie

D e ten to o n stellin g “V oor H ilv ersu m b e h o u ­ d en , de h isto risch e schilderijen-collectie van de gem eente H ilv e rsu m ” is in h e t G oois M u ­ seum te bezichtigen van 3 fe b ru a ri to t en m et 24 m a a rt 1996. D e titel “V oor H ilv ersu m b e ­ h o u d e n ” refereert aa n de z o rg die recen telijk besteed is aa n de co n serv e rin g van de collectie en is tevens een k n ip o o g n a a r de collectie h e ­ d en d aag se k u n st van de g em ee n te H ilv ersu m , w aarv an een deel w erd geveild in 1995. H e t is een uniek e gelegenheid om de circa tw eeh o n d erd schilderijen u it de 18e, 19e en b e ­ gin 20e eeuw te kom en b ew o n d eren van b e ­ kende en o n b ek en d e k u n ste n a a rs u it h et G ooi, o m d a t het de eerste en w aarsch ijn lijk de laatste k eer is d a t d e v erzam elin g in zijn to ta lite it b ij­ e e n g eb rach t is. D e olieverfdoeken to n e n het p u b liek m et n a m e realistische p o rtre tte n , stil­ levens, huiselijke taferelen en lan d sc h a p p e n die in het G ooise zijn geschilderd o f zijn ge­ m aak t d o o r G ooise k u n ste n a a rs.

■

D e h isto risch e collectie sch ild erijen van de ge­ m e e n te H ilv ersu m b e sta at u it sch ild erijen , die a a n de g em een te zijn geschonken o f in o p ­ d ra c h t zijn g em aa k t en u it k u n stw erk en die v a n a f 1934 b ije e n g e b ra c h t zijn d o o r de S tich ­ tin g M u se u m h et G ooi en o m strek en . E en w aardevolle a an w in st was de collectie van m ee r d a n 20 sch ild erijen u it h et legaat van m e­ v ro u w D isselk o en -B rasser in 1947 m et w erken van o n d e rm e e r K rab b é , H u lsh o f Poll en B.C. K oekkoek. H e t aan k o o p b eleid w erd b ep a ald d o o r h et b e stu u r van de S tic h tin g M u se u m h et G ooi en g in g u it n a a r k u n ste n aa rs, die in h et G ooi w o o n d en en w erkten. Te zien zijn o n d e r a n d e re olieverven van de H ilv ersu m se K u n ste n a a rsg ro e p u it de 18c eeuw, m et w erken van J a n van R avenszw aay, P.G. van O s, B.C. K oekkoek, J o h a n van R a-

'*mSMa l

b

________ Jam es de R ijk, Landschap, olieverf., 19e eeuw.

24

T V E 14e jrg. 1996

" M

' '

y

* 5!

<

*•»

' .

r

i

(

'“'A iV .IIIK

Jean H enri M akkink, Sijdjesberg te H uizen, olieverf, 1943.

venszwaay en Johannes F.sman. Uit de 19e eeuw zijn werken te zien van: J . H . B . Koek­ koek, J a m e s de Rijk en L io n S ch ulm an. De 20e eeuw is vertegenwoordigd m et olieverfdoeken van o n d e r m e e r Jan R ijlaa rsda m , J a n M a k k in k en J o h a n Briedé.

H e t c o n s e r v e r in g s p r o je c t H e t conserveringsproject voor schilderijen van de S tichting K un st en C u l t u u r van de P r o ­ vincie N o o rd -H o lla n d heeft in 1994 en 1995 geleid tot het preserveren van de schilderijen uit de collecties van een aan tal kleine en m i d ­ delgrote m u s e a in N o o rd -H o lla n d , w a a ro n d e r ook het G oois M u s e u m . P reserverend e h a n d e ­ lingen a a n een schilderij v o o rk om en d at de conditie van een schilderij achteruit gaat, w aard o o r c onservering en eventuele re s ta u ra ­ tie in de toekom st m i n d e r in tensief is. Tevens is voor elk schilderij een c o n d itie -ra p p o rt ge­ m aak t, w aaro p een conserverings-advies en een restauratie-advies is aangegeven. De w erk­ z a a m h e d e n zijn verricht d o o r het Provinciaal R estau ratie Atelier in H a a rle m . Voor de fi­ n an cie rin g van het project is een b eroep ge­ d a a n op gelden uit het D eltap lan ........ be h o u d en b eh eer van cultureel erfgoed van het M i n is ­ terie van W V C en gelden uit het provinciaal m u seu m k red iet.

N ie u w d e p o t N a afloop van de tentoonstelling “Voor H il­ versum b e h o u d e n ”, vind en de schilderijen deels h u n weg te r u g n a a r plekken verspreid over de gemeentelijke kantoren. A n d e re n zul­ len te ru g k e re n n a a r het depot. H e t nieuwe dep ot in het R a a d h u is, voorzien van de ju iste klimatologische o m s ta n d ig h e ­ den, w ordt dit voorjaar in gebruik g enom en. In dit dep ot kan het Goois M u s e u m n a vele jaren geb ru ik g em aa k t te h e b b e n van diverse lo­ caties, de kern-i ollectie van het m u s e u m op juiste wijze bew aren. Naast schilderijen zullen h ier ook tekeningen, foto’s, geb ruiksvo orw er­ pen, g rotere objecten, textilia en archeologi­ sche v ondsten w orden opgeslagen.

C a ta lo g u s Bij de tentoonstelling “Voor H ilversum b e ­ h ou d e n , de historische schilderijencollectie van de g em ee nte H ilv e r s u m ”, verschijnt een com pleet geïllustreerde cata logus m et een b e ­ schrijving van alle w erken uit de collectie. D e ­ ze cata logus werd sam engeste ld d o o r Ed van M e n s c h en J o h a n E n g w e r d a en is bij de balie in het G oois M u s e u m verkrijgbaar.

T V E 14e jr g . 1 9 9 6

25

U it de tijdschriften

V echtk roniek, u itgave van de H isto risch e K rin g G em een te L o en e n , nr. 1, d ecem b er 1994. In d ecem b er 1993 was een g ro ep m en sen in het gem ee n teh u is van L o en en aanw ezig o m zich te b e ra m e n o f e r een historisch e k rin g g em ee n te L o en en zou kom en. N a ja a r 1994 was de zaak b ek lonken en u it de h a n d e n van de w erk g ro e­ pen is n u de eerste afleverin g v an het tijd sch rift gekom en, zo schrijft v o o rz itte r M a a rte n B ootsm a. E n d a t eerste n u m m e r m a g e r zijn; goed v e r­ zorgd, goed g eïllu streerd en goede in h o u d : a r ­ tikelen over de F ran k en , zen d elin g en en veel veen; de geschiedenis van de g em ee n te L o e­ n en - J o o p L a m m e “n a 1040 ja a r L o e n e n e in ­ delijk een H isto risch e K rin g ” - ; een b an k voor de b u rg em eester; d e p a sto rie a a n de K erklaan.

V echtkroniek, u itgave van de H isto r isch e K rin g G em een te L o en e n , nr. 2, ap ril 1995. D it n u m m e r is m eteen een th e m a n u m m e r te r gelegenheid van de vijftigste h e rd e n k in g van de d u itse cap itu latie, en bevat in te re ssa n te v er­ halen m et veel historisch e foto’s. V erm eld en s­ w aard in h et b ijz o n d e r de d a g b o e k n o titie ’s van m eester Van Schie, die lo p en van 10 m ei 1940 to t en m et 4 m ei 1945, h ie r geselecteerd d o o r S tan n y Vester.

D e O m roeper, nr. 2, jrg. 8, ap ril 1995, u itg a ­ ve van de S tich tin g V ijv erb erg te N aard en . In de laatste aflevering van “ U it de tijd sc h rif­ te n ”, T V E 3 - sep tem b e r 1995, is een v erg is­ sing gem aakt: D e O m ro e p e r is n iet een uitgave van de H isto risch e K rin g N a a rd e n , m a a r van de stich tin g als hierb oven verm eld. In ho o fd zaak is h et a p riln u m m e r een o o r­ 26

log- en b e v rijd in g sn u m m e r: m eid a g e n 1940, se p te m b e r 1944 en b ev rijd in g . D e bij d e eerste twee artik elen g ep laa tste foto’s w erd en vlak n a de b e v rijd in g g em aa k t d o o r de h e e r A. B oneb a k k e r en zijn n u in het S ta d sa rc h ie f van N a ard e n . “ D e b ro o d o o rlo g van B ussum tegen N a a r­ d en in 1764” blijft in de oorlogssfecr, m a a r v re ­ de a d e m t gelukkig h et artikel van m ev ro u w A .P. K o o y m an -v an R o ssu m over het sterrebos, d at d o o rJ .P . van R o ssu m w erd aangelegd op de hellingen van h e t hooggelegen z a n d te rrein tu ssen N a a rd e n en H u iz e n , w a a ru it later h et v illap ark “D e S tu k k e n ” v oortkw am .

D e O m roeper, nr. 3 , jrg. 8, ju li 1995, u itgave van de S tich tin g V ijverb erg te N aard en . G u stav M a h le r was in N a a rd e n , en wel in 1906, en er zijn in te re ssa n te foto’s d o o r de h e e r H . de Booy g en o m en in de b u u rt van Valkeveen, toen de co m p o n ist ook “D ra fn a ” b e ­ zocht; de a u te u r is J .H . G iskes. D e tek en in g en van een ach ttien d e-eeu w se schooljongen u it N a a rd e n zijn d o o r m ev ro u w d rs E. van d e r M e e r in een a a rd ig artikel o n ­ d erg e b rac h t. H . P oolm an vertelt over h et e e rs te ja a r van de Bataafse V rijheid in N aard en . H e t oventje in het B urgerw eeshuis, n u h et S tad sarch ief, is het o n ­ d erw e rp van een artik el d o o r R ob H u fe n H zn . H e t artikel B astion K a tte n to t het ein d van de 19e eeuw is voer v o o r liefh eb b ers van v estin ­ gen en van h u n bouw geschiedenis. D e a u te u r D avid K ips g aat e r wel v a n u it d a t de lezer w at van tech n isch e te rm e n afweet. V elen die de bekende, d o o r E p p o D oeve ge­ sch ilderd e p a n elen over de E rfgooiers k en n en (n u in het g e m ee n teh u is van H u iz e n ), zullen g eïn teresseerd zijn o m te w eten d at de k u n ste ­ n a a r van 1937 to t 1948 in h e t G ooi heeft ge­ w oond, en wel d e eerste m a a n d e n d a a rv a n in N aard e n .

TVE 14e jrg. 1996

D e O m roeper, jrg. 8 nr. 4, ok t. 1995, u itgave van de S tich tin g V ijverb erg te N aarden. D eze aflevering b ied t een levendig, d o o r H . S ch aften aar en J.A. V ersteeg geschreven a rti­ kel over de N a ard en se V eem arkt, m et een serie leuke foto’s. H e t “ B rieglebhuis a an h et R o elo fslaan tje” bevat de geschiedenis van “het V acantie K in ­ d e r Feest”, hoe het tot stan d kw am en groeide v an een dagje n a a r b u ite n to t een m eerd a a g s schoolreisje. D e instelling k reeg een te rre in en een h u is d o o r schenking en van m ilde gevers, d o o rsto n d de oorlog van 1940-’45 en v e ra n d e r­ de tenslotte in de ja r e n zestig zoals de hele sa­ m en lev in g v eran d erd e. H e t is alles levendig beschreven d o o r F reek U do.

H isto risch e K rin g E em n es, 17e jrg. nr. 2, ju n i 1995. In dit n u m m e r w ordt d iep in de h e rin n e rin g e n gedoken. A rie L o o m an vertelt over zijn w erk als kos­ te r van de H erv o rm d e K erk te E em nesB innen (m et h et “dikke to re n tje ”) en h o o p t het nog lang te k u n n e n v oortzetten . E en leerling van de M U L O in B aarn h ad in 1947 zijn geboortebew ijs n o d ig om e in d e x a ­ m en te m ogen doen. H oe hij d a t p ap iertje, n a lange o m zw ervingen, getekend d o o r de b u rg e ­ m eester die op het v o orlan d hooi aan h et o p la ­ d en was, in h a n d e n kreeg, w o rd t d o o r C h ris R o o th a rt verhaald. D e korte geschiedenis van het geslacht Pen in B aarn en E em nes is in een toch n o g la n g ge­ w orden artikel op p a p ie r gezet d o o r H e n k van H ees en B ertie van W ijk-B lom .

H u izer K rin g B erich ten , H isto r isc h e K r in g H u iz e n , 16e jrg. nr. 2, ju li 1995. N aaste de gebruikelijke zakelijke m e d e d e lin ­ gen kom t een a an ta l o n d e rw e rp e n a a n de orde: N ederlandse w alvisvaart in de zeventiende en a c h ttien d e eeuw d o o r J.C .A . S ch o k k en b ro ek , co n serv ato r van het N ed erla n d s S ch ee p v a a rt­ m u seu m in A m ste rd a m , het b o e re n b e d rijf in H u iz e n , w at w erd e r op de en g v erbouw d? en v erd er h e rin n e rin g e n van T. Kos.

O o k een verslag van een o n d erzo ek van de W erk gro ep G enealo g ie en H isto risch o n d e r­ zoek van de H . K. H u iz e n over “de zaak M akk in je”, een diefstal u it 1846. B ehalve to t zeven ja a r R asp-, T ucht- o f W erk h u is vero o rd eeld , m oest de d a d e r ook n o g een h a lf u u r te p ro n k staan in A m ste rd a m op een o p e n b a re p laats m et een b o rd voor de b o rst w aaro p al zijn z o n ­ d en sto n d en verm eld!

In de G loriosa, H isto r isc h e K r in g A nkev een , ’s-G raveland en K o rten h o ef, 12e jrg. nr. 3, au gu stu s 1995. N a de b o eien d e artik elen van J a s p e r D a am s over de ’s-G rav elan d se k ra le n van enkele ja r e n geleden, v erschijn t h ie r een g edeelte van een lezing voor de K rin g g eh o u d en d o o r J .M . V een m an. D itm a a l gaat h et h ie r over de k ralen u it A nkeveen. K ra le n w erden veelal d iep o n ­ d e rin het ru im als b allast m eeg e n o m en d o o r de sch ep en van de V .O .C . om de gew enst d ie p ­ g an g te k rijg en op de to ch ten n a a r d e In d o n e s i­ sche A rchipel. O p de te ru g reis w erd hetzelfde b e re ik t d o o r h e t o p slaan van g ro te hoeveelhe­ d en k o raal, opgevist in de o m g ev in g v an de k o ­ ra a le ila n d e n bij de A u stralisch e kust. H o e de tu in van h et H u is te A nkeveen (w aar n u de M a rtin ik e rk op het S tichts E in d ligt) destijds w erd o p g efle u rd m et stu k k en k o raal u it de V .O .C .-schepen en m et resten van d e in A m ­ ste rd a m g e p ro d u ceerd e blauw e k ralen , v e r­ h a a lt deze zeer leesbare bijdrage. D s W um kes v ra a g t a a n d a c h t voor h e t kleine flatg eb o u w N o o rd e re in d e 3 in ’s-G rav elan d , d a t de v e ren ig in g “W ijk v e rp le g in g ” h eeft ge­ huisvest, la te r v e ra n d e rd in een afd elin g van de “ N o o rd -H o lla n d se V eren ig in g H e t W itte K ru is ”. D e o p ric h tin g heeft nogal w at voeten in de a a rd e gehad, en d e w ijk v erp leg in g in V G rav elan d en K o rte n h o e f (destijds n o g niet sa­ m en ) h eeft ook vo o r w rijv in g en gezorgd. O o k van kleine plaatselijke p ro b le m en k u n n e n g ro ­ te w orden gem aakt! In 1958 w erd in het p a n d N o o rd e re in d e 3 de eerste steen gem etseld d o o r E lisab eth Röell, k le in d o c h te r van het e c h tp a a r R öell-Sloet van O ld ru ite n b o rg h . H e t zilveren troffeltje m et in scrip tie m o ch t ze h o u d e n , h opelijk heeft ze het nog. D e g e d en k p la ten in de hal zijn v er­ dw enen, en ook de eerste steen is w eggenom en

TVE Me jrg. 1996

27

en nooit m e e r tevoorschijn gekom en. E en m erk w a a rd ig v erh aal schrijft J.C . van Im m erz eel over de zaak B a re n t U do, d ie in 1704 sch o u t van K o rte n h o e f w erd. H ij v e r­ greep zich a a n de d o o r h em geïn d e b e la stin g ­ gelden, verdw een n a a r In d ië en liet de toch al a rm e bevolking van K o rte n h o e f n o g b e ro o id er achter.

K w artaalb erich t van d e H isto risc h e K r in g L aren, 14e jrg. nr. 52, ju li/a u g u stu s 1995. W ie z ’n L a re n s dialect wil o p frissen leze het v erh aaltje van B .C .J. K rijn e n over T ijm e Bus, de sch o o n m ak er (schoen m ak er). D e serie van deze verhaaltjes w ordt voortgezet. Van dezelfde schrijver een leuk artik el over D e Tol, m et als o n d ertitel “ U it de k in d e rja re n van W ilh e lm in a V een -S p lin t”. M ev ro u w M e ta L o e ff-D u u rla n d schrijft over de G ooische Zw em school 1927-1968, m et speciale a a n d a c h t aan W. B reto n , die vele ja ren b a d m e e ste r was. D e uitgave m aak t een goed v erzo rg d e in ­ d ru k ; o n d a n k s h et niet g lan zen d e p a p ie r zijn de foto’s h e ld e r en duidelijk.

K w artaalb erich t van de H isto r isc h e K rin g L aren, 14e jrg. nr. 5 3 , sep tem b er/o k to b er 1995. K arei L oeff schrijft een in leid in g over k ru is­ w egstaties. O n la n g s w erd d o o r de arch iv aris van de R . K .-p aro ch ie een serie teru g g e v o n ­ den , afk o m stig u it de vo o rm alig e W a te rstaa ts­ kerk a an de B rink. D e staties v e rk eerd en in slechte to estan d m a a r zijn o n lan g s g eresta u ­ reerd en o p n ieu w ingelijst. Zij k rijg en w a a r­ schijnlijk in een kerk elders een nieuw e b e ­ stem m in g . D e in leid er geeft een in d ru k van o n tsta a n , p laats en geb ru ik v an k ru isw eg sta­ ties in h et algem een. In de ru b rie k “H e t L a n d van M a u v e ” schrijft Elske de G ro o t over d e L a re n se schil­ dersschool, v a n a f de tijd van J o s e f Israëls to t 1935, to en e r een sch eu rin g kw am in de o rg a ­ nisatie van G ooise beeld e n d e k u n sten a ars. D e a rc h itect W alter K ra m e r B N A levert een in teressan t artik el over de lo p en d e re sta u ra tie van de H e rv o rm d e K erk te L a re n , w aarbij b e ­ 28

lan g rijk e v o n d sten w erden g ed aan . M e n h o op t de re sta u ra tie o m tre n t de ja a rw isse lin g k la a r te h eb b en .

V illa A m u d a, u itgave van d e H isto r isch e K r in g M u id en , 9e jrg. nr. 1, sep tem b er 1995. Toen ik een jo n g e n was w aren e r n o g h o efsm e­ d e rije n in H ilv ersu m . G efascin eerd sto n d en we toe te kijken: h et steeds m ee r gloeiende ijzer en h et gebeuk e r op m e t d o o r sterke a rm e n ge­ h a n te e rd e vo o rh am ers. E n d a n kw am h et g ro ­ te m o m en t: h et gesm ede h o efijzer w erd m et een ta n g o p g ep ak t en n a e n ig p assen v ast­ gespijkerd; een gesis v an je w elste en een stank van sch ro eien d h o o rn van d e p aard eh o ef. D it alles liet V an D iest w eer to t leven k o m en in zijn artikel over de sm ed erij, d a t b eg in t m et de u itsp ra a k v an J a n M elis: “Z o lan g e r p a a r­ d en b e sta an zal ik e r h oefijzers o n d e r slaan ”. V erd er in dit tijd sch rift n o g artik elen over “W in k e lslu itin g stijd -K in d e ra rb e id ” van de h a n d van T. de J o n g e en over “D e bu rg e rw a c h t in de F ran se tijd ”, ook geschreven d o o r Van D iest en twee k o rte stukjes over twee sch ild erij­ en, geschilderd d o o r A re n t A rentz.(15851635), w aarv an en één h a n g t in d e N atio n al G allery te L o n d en .

B aerne, u itgave van de H isto r isch e K rin g B aarn, 19e jrg. nr. 3, sep tem b er 1995. N a de F ran se T ijd was de a rm o e d e g ro o t in N e d erla n d . H o e die in veel gevallen b estred en w erd to o n t een artik el d o o r J. F. van R ooyen, over een “k leinschalig la n d b o u w p ro je c t van de com m issie van w eld ad ig h eid te r b e strijd in g van de a rm o ed e te B a a rn ”. P rin s W illem en P rin ses A n n a P au w lo w n a h a d d e n deze c o m ­ m issie in het leven g ero ep en . D e com m issie v erzo rg d e de b ed e lin g van de a rm e n m et eten en kleding, e r w erd a a n g e z o n d h eid szo rg ge­ d a a n en m en was a c tie f op h e t gebied van de w erkverschaffing. P rin se s A n n a P auw low na liet n a g a a n hoe de a rm e n te h elp en w aren om h u n lot d o o r eigen ijv er en w erk z aa m h e id te v erb eteren . E r w erd tu in - en a ard a p p e lg ro n d b e sc h ik b a a r gesteld en ook vee en voer n a a r ge­ lang van de o m sta n d ig h e d e n .

T V E 14e jrg . 1 9 9 6

N a een p a a r ja a r kon de P rin ses co n clu d eren d a t het lan d b o u w p ro ject een succes was. M et zes g ezin nen en een w eduw e b e g o n n en , w erd het m et a n d ere g ezinnen voortgezet. M en is geneigd te d en k en a an de tegenw oordige hu lp a an de D erd e W ereld in kleine p ro jecten en m et behoorlijke b eh eersin g van de kosten. E en m iddeleeuw s M a ria b e e ld in een B aarn se kerk is het o n d erw erp van een v o o rd rac h t ge­ weest. J . K ru id e n ie r b re n g t e r verslag over uit. L ee rz a a m is het v erh aal van een d o o r B. S tom p gen o teerd gesprek m et M eju ffro u w C .T h .J. H e n d rik s, die zev en en d ertig ja a r (van 1928 tot 1965) de fam ilie H o p p e in B a a rn d ie n ­ de. Zij kw am als tw eede m eisje bij de fam ilie, v erd ien d e tw in tig g u lden m et de kost, h a d eens p e r m a a n d een vrije z a te rd a g en zon d ag , d at wil zeggen van z a te rd a g n a de m id d a g tot z o n ­ d ag zo tijd ig d a t ze kon dekken, en was te v re ­ den. O f ze ooit v erd er kw am d a n M a a rn , w aar ze v an d a a n kw am , en A m ste rd a m , w aar ze som s m et M ev ro u w heen m ocht, v erm eld t de geschiedenis niet. Wel d a t de m aan d elijk se tocht n a a r het o u d erlijk h u is p e r fiets ging!.

E igen P erk, uitgave van de H ilv ersu m se H isto risch e K rin g “A lbertu s P erk ”, 15e jrg. nr. 3, sep tem b er 1995.

H isto r isch e K rin g L oosd rech t, 2 2 e jrg. nr. 104, sep tem b er 1995. E en b ijn a o n tro e re n d verh aal schrijft B. de L igt over de n u 75-jarige C a n a d e e s Ja m e s C u rtis, die in het afgelopen voorjaar, n a een halve eeuw geleden als b e v rijd er N e d e rlan d b in n e n g e k o m e n te zijn, ons lan d w eer b e ­ zocht. M et L oo sd rech t was e r kennelijk een speciale band. N a a r a a n le id in g van zijn b ezoek heeft de h isto risch e k rin g in deze aflev erin g het gedicht van de C a n a d ese d ic h te r S tanley C la rk afge­ d ru k t over de ex ecutie van de N e d erlan d se v er­ z etsstrijd e r in een gevangenis v o o r g e a r­ re steerd e v erzetsstrijd ers u it d e b ezette eu ro pese lan d en . D e titel is “T h e D u tc h m a n ’s D a w n ”. W ie wil w eten w aarto e een zeventiende eeuw “ M o le n g las” d iende, leze h et artikel van m ev ro u w C.G . B o o g aard over een schertsglas in K aste e l-m u se u m Sypesteyn. “ D e bus van O u d -L o o sd re c h t” is h et a n t­ w oord van F. B ra n d op een v ra a g v an één van de leden van de k rin g over de o rd o n n a n tie van de O u d -L o o sd re ch tse b u s (1820), een p la atse ­ lijk ziekenverzekering. D e “ B ussche” is een soort v o o rlo p er van ons h u id ig e ziekenfonds. T enslotte nog h et vervolgverhaal “D orpsgeb e u re n II” d o o r M . W in g e la a r Jz .

D e historische k rin g vierd e in 1995 zijn v ierd e lu stru m , hetgeen leidde to t twee te n to o n ste l­ lingen en een boek. A an de ten to o n stellin g en is de nodige p u b liciteit gegeven; des te bew ond e rin g sw aard ig er is d at tu ssen alle b eslo m m e­ rin g en e r tijd en a a n d a c h t gegeven kon w orden a an de o n tw ikkelingen ro n d b in n e n s ta d en vil­ law ijken van H ilversum . D e kaalslag aa n de K e rk b rin k zal inm iddels ook n ie m a n d zijn o n tg aan . D e re sta u ra tie van h et D ie n stb o d e n h u is “D e K o ep el” op Z o n n estra a l, b eschreven d o o r N ath alie van d e r H u lst, geeft h e t gevoel “d a t er w at g e b e u rt”, in positieve zin dan. H .C h r. K u y p er schrijft over “Z o m a a r twee H ilv e rsu m m e rs”, w aarin h et in het b ijz o n d e r g aat over A n n a R u iter, die als k in d b e tro k k en was bij de film b ra n d a an de B osdrift en e r litte ­ kens aa n overhield. D it heeft h a a r n iet v e rh in ­ d e rd een goede ca rriè re op te bo uw en als costum ière, m et een eigen a telie r en een clientèle u it de “gegoede k rin g e n ”. TVE Me jrg. 1996

29

L ite ra tu u r

H.P. Berlage tussen Vecht en Eem

B a a rn ,

E nkele ja r e n geleden is een co m p leet overzicht verschenen van de w erken v an de a rch itect H .P . Berlage. Veel b o uw w erken heeft deze arc h ite c t n ie t in het gebied tussen de V echt en E em gebouw d. U it h et overzicht blijkt d a t m et n a m e de villa’s in h et G ooi arch itecto n isch b e lan g rijk zijn en het co n tac t tu ssen de a rc h itec t en de o p d ra c h t­ gever in te re ssa n t is voo r de geschiedenis van deze streek. In het b o v en g en o em d e b o ekw erk is ju is t ook aa n d it aspect a a n d a c h t besteed. H ie r ­ o n d e r volgt een sam env attin g . H e n d rik P etru s B erlage (1856-1934) is v o o r de geschiedenis van de N ed erla n d se b o u w k u n st van grote betekenis. M e e r d a n 50 ja a r is hij als a rch itect a c tie f geweest. N a zijn stu d ie a a n de B auschule in Z ü rich m a a k t B erlage een ‘G ra n d T o u r’ d o o r Italië en D u itslan d . Bij zijn te ru g k e e r in N e d e rla n d , in h et b eg in van de ja r e n tach tig , gaat hij een sam e n w er­ k in g sv erb an d aa n m et T h e o d o t S an d ers. H ie r ­ m ee ko m t zijn a rc h ite c te n c a rriè re op gang. In zijn to tale o eu v re zijn de b elan g rijk e bouw w erken de verschillende gebouw en vo o rd e v erzek erin g sm aatsch ap p ije n D e N e d e rla n d e n van 1845 en D e A lgem eene, h et gebouw v o o rd e A lgem eene N ederlandsche D iam antbew erkersb o n d , de nieuw e A m sterd a m se B eurs, het L o n ­ d o n H o u se en de C h ris tia n Science kerk, m a a r ook m et w erken als de villa voor C a re l H enny, het jachtslot St. H u b e rtu s en zijn laatste grote o p ­ d ra c h t, h et G e m e e n te m u se u m in D en H a a g heeft hij n a a m gem aakt. N aast deze b o uw w erk en m a a k t hij ook een g ro o t a an ta l, niet u itgev o erd e o n tw e rp e n voor gebouw en en w erkt hij a a n sted eb o u w k u n d ig e p lan n en . L ijst van w erken in het gebied tu ssen de V echt en E em , in chronologisch e volgorde: 30

in sam en w erk in g m et T h . S a n ­ ders S a n a to riu m / B adhotel 1885-1888 W eesp, in sam en w erk in g m et T h . S a n ­ ders W o o n h u is Scheffer . 1886 B ussum , H u iz e Van E eden N ieuw e ’s-G ravelandsew eg 24 1892-1893 en 1902 H ilv ersu m , W o onhuis C ru y s (o n tw erp ) T ro m p e n b e rg , C e in tu u rb a a n 1894 H ilv ersu m , W o o n hu is H u b re c h t T ro m p e n b e rg , C e in tu u rb a a n 1895-1896 B ussum , W o o n h u is Scott (o n tw erp ) E slaan 1898 L a re n , W oonhuis R o lan d H olst D rift 21-21A 1902-1913 L a re n , W oo nh uis H e n ri Polak E ngw eg 21 1905 B aarn , W o o n h u is S alo m o n so n , D e B eau fo rtla a n 1 / K ro n in g slaan 1909-1910 E en a a n ta l g ebouw en w o rd en h ie ro n d e r n a d e r beschreven.

S a n ato riu m / Badhotel, B aarn V an af 1885 w ordt e r d o o r h et b u re a u S an d ers & B erlage gew erkt aa n het o n tw erp voor een h erstellin g so o rd in B aarn. D it w o rd t tu ssen j a ­ n u a ri 1886 en de h erfst van 1888 in d rie fases uitgevoe rd. H e t eerste gedeelte is gereed in de zo m er van 1887. D it b esta a t u it een hal, een g ro te c e n ­ tra a l gelegen tra p en tw ee asy m m e trisc h e vleu-

T V E 14e jrg. 1996

5-HcleR.

g ra m m a ten slotte voltooid. D e inv esterin g is d a n in to taal o ngeveer 100.000 gulden. H et gebouw k rijg t la te r d e fu n ctie van een b e ja a rd e n h u is.

J a rtl9 !6

W oonhuis Scheffer, W eesp In 1886 o n tw erp t B erlage sam en m et S a n d ers een g ro te villa voor d e fam ilie Scheffer in W eesp. D e villa heeft een o p p erv la k te van o n ­ geveer 40 bij 25 m e te r en is ingedeeld in twee v erd iep in g en plus een zo ld erv erd iep in g . O p de b eg an e g ro n d zijn v ijf v ertrek k en , een b il­ jartk am er, salon, keuken, p ro v isiek am er en d ie n stru im te ; op de b o v en v erd iep in g n o g eens zes ru im e kam ers. A an d e lin k e rk an t van h et h uis liggen de kleinere d ien stru im te s. H e t h u is b e h o o rd e to t h et bezit van de c h o eo la d e-fab rik an t Van H o u te n ; o m d a t het tussen de fabriek sg eb o u w en in de weg stond, is het o n lan g s afgebroken. A fb . 1. Portret Berlage door S .H . de Roos, ja n u a r i 1 9 16.

H u ize Van E ed en , Bussum

gels die h aaks op elk aa r staan . In o k to b e r w ordt b eg o n n en m et de b o u w van de eetzaal, die aa n het eind van een d e r vleugels ligt; ook de bouw van de tw eede vleugel w ordt v erd er voortgezet. M et de aanleg van de b a d g ele g en ­ hed en aan de ach terzijd e w ordt het b o u w p ro -

In o k to b e r 1892 geeft de g em ee n te B u ssu m de b o u w v e rg u n n in g voor een w oo n h u is d a t B er­ lage zal b ouw en in o p d ra c h t van de neu ro lo o g , schrijver en d ic h te r F red erik van E eden.

f r é 'f r f r 'ê -... n.i.Jt

_____ __.

>

m

1

w

S p S t.:

5

m 'l lil

k m

wwr:- %

-a £ .

•~

SHC? 9-

Afb. 2. Perspectieftekening Sanatorium te Baarn, 1885

T V E 14e jrg. 1996

til

S

S

K

®

i(f

f

;i£3E7 r : Pt' J l f ö :m m

mm

üi ï B ifc VOORDKN

HEEK SCHEFFER*

w sfT w em1 m

!H

^»4?Jm 4 C o Afb. 3. Perspectieftekening woonhuis Scheffer te Weesp, 1886.

In au g u stu s van hetzelfde ja a r is Van E ed en in E n g elan d geweest w aar hij - zoals blijkt uit zijn briefw isseling m et een v rien d , de sc h rij­ ven L odew ijk van D eysel - de E ngelse w oonc u ltu u r heeft leren k en n en , in h et b ijz o n d e r de gerieflijke fu n ctio n alite it van d e la n d h u ize n d a a r te r plaatse. O v erig en s is e r b u ite n E n g e ­ land, vooral in D u itslan d , al sedert enkele ja ren een gro eien d e belan g stellin g m e rk b a a r voor het E ngelse hu is en de d a a rb ij b eh o re n d e w ooncultuur. In 1888 w o rd t b ijv o orb eeld het boek Das Englische H aus van R o b e rt D o h m e ge­ p u b liceerd , w aarin bij h et vergelijken van E n ­ gelse en D u itse h u izen de v o o rk e u r w o rd t ge­ geven aa n de eerste, die ‘licht en ru im ’ zijn, en die w orden om schreven m et te rm e n als ‘conve­ n ien ce’, ‘c o m fo rta b le’, en ‘c h eerfu ln ess’. In N e d e rla n d is het ju is t V an D eyssel die

32

p ro p a g e e rt h et idee d a t een h u is e e rd e r p ra k ­ tisch en gerieflijk d a n “stijlvol” m o et zijn. M et zijn artik el u it 1840 Over impressionisme en archi­ tectuur m e n g t hij zich in h et d e b a t over d it o n ­ d erw erp (w aar ook B erlage een b ela n g rijk a a n ­ deel in heeft) en stelt hij d a t een h uis niet ‘v re em d , n ieuw en in stijl’ m o e t zijn, m a a r vooral ‘b e h a a g lijk ’. D e v erlan g en s van de o p ­ d ra ch tg e v e r m o eten dus z w a a rd er w egen d a n de o p v attin g en over vorm van de arch itect. H et is zeker d a t Van E ed en , als hij in 1892 u it E n g elan d teru g k o m t, zich een huis w enst d at (o n d a n k s zijn besch eid en m id d elen ) b e a n t­ w o o rd t aa n de nieuw e w oonidealen. B erlage o n tw e rp t een h u is d a t n a a r de m a a t­ staven van de N e d erlan d se w o o n h u istra d itie een v o u d ig en ru im is en w aarb ij de kosten tot een m in im u m w o rd t b ep e rk t. H e t w o rd t een

T V E 14ejrg. 1946

'r**. -s

[*' — :f

< # S '*

Afb

/

'A

•

WËtm

Into huis Van Kaden te Hussum, gebouwd 1893 .

pro to typ e dat spoedig geïm iteerd zal w orden, hoewel hijzelf er later kritiek op heeft. De b o u w wordt in de zeer korte tijd van v i j f m a a n ­ den voltooid; als het in april 1893 klaar is, v er­ huist Van E ed en van A m s t e rd a m n a a r Bussum. In het on tw erp h o u d t de architect zich aan het p r o g r a m m a en de behoeften van de o p ­ drachtg ever en laat overw egingen van stilisti­ sche a a rd terzijde. O p de b egan e gro nd zijn de ruim tes - n a a r Engels voorbeeld - g eran g ­ schikt ro n d o m een grote vestibule. H et is opmerkelijk dat de gebruikelijke versie­ ringen zijn weggelaten. Wel krijgen de b a k ste ­ ne n arch itrav en en bogen boven de ra m e n een decoratieve werking, do ordat ze duidelijk uitko­ m e n tegen de a c h te rg ro n d van pleisterwerk. W aarschijnlijk als gevolg van de w aard e rin g d o o r Van E eden v raag t L ouise G orter, de e c h t­ genote van de dich te r H e r m a n G orter, in fe­ b ru a r i 1893 a a n Berlage o m een kleine villa voor h a a r te o ntw erpen. O verigens blijft de re ­ latie tussen Van Eeden en Berlage, hoewel het huis aan Van E edens verw achtingen b e a n t ­ woordt, b eperkt tot dit experim ent.

W oonhuis C ruys, H ilversu m In de ru im twee d e c e n n ia d u re n d e periode van 1892 tot 1914 bo uw t Berlage een tw intigtal vil­ la’s. De opd rach tgev ers hiervo or lopen o g e n ­ schijnlijk zeer uiteen - schilders, dichters, cri­ tici, filosofen, o n d e rn e m e rs en v a k b o n d s m e n ­ sen - m a a r in werkelijkheid b e h o re n zij alle­ maal, voor zover er al geen sprake is van fam i­ liebanden, tot dezelfde culturele elite. D e o n tw erp e n zijn tot 1910 vrij gelijkmatig verspreid over deze periode, wat n eerk o m t op ongeveer een huis per jaar, m e t u itz o n d e rin g van de ja r e n 1902 en 1905, w aarin het werk a an vijf h u izen is geconcentreerd. De bouw' van zijn eigen huis in D e n H a a g (1913-1914) m a r ­ keert het einde van de reeks. De villa voor Scheffer, die Berlage in 1886 sam en m e t Sanders bouw de, bevat nog talrijke verw ijzingen n a a r de H ollan d se renaissance en vertoont nauwelijks overeenkom st m et zijn latere werken. V an af 1892 blijkt ech ter duidelijk d at B erla­ ge bezig is een aantal ideeën, die in deze tijd een rol spelen, te toetsen. Bij het huis C ru y s

T V E 14e jrg. 1998

33

« tv .* , w m —

OM

- - r

ttaiT1

% :, r j^ lc N >

Afb. 5. Perspectieftekening woonhuis Cruys te Hilversum, gebouwd 1894.

j

* » - * * ^ f« » e r*

ËttÊSI ~ r_ -V .,. ? .r * i ». - :

r ...

Afb. 6. Foto woonhuis Hubrecht te Hilversum, gebouwd 1896.

34

T V E 14e jrg. 1996

>-* ■

*

a

s

g

^

; •

O ntw erp

Bussum.

[j eve L Zu id 7 ij Je

KeLder

Afb. 7. Ontwerptekening woonhuis Scott te Bussum, gebouwd 1898.

Afb. 8. Het woonhuis Roland Holst te Laren na de verbouwing van 1913.

T V E M ejrg. 1996

35

S _ _____ f % E

'i

1ï r \

plltiELil «o (».v.>»:«

1»®;,

« n u l .‘ :"-i -

r' .r T T T

;;nsMï. S S E

1

l i i i i i i i l b ...... .

iiiiiiiim iiiiiiil

ItMI 111111111111 lilt) |

lllflggliiililgillllli mmilllill « H l Rjh.!•*

Afb. 9. Ontwerpekening woonhuis Polak te Laren , gebouwd 1905.

w ordt o n d e rm e e rd e vestibule het c e n tru m van h et ontw erp; de spil van de com positie. Bij de in g an g van h et huis, die zich m id d e n in de zij­ gevel b e v in d t, is een kleine hal, die zowel n a a r de cen trale vestibule als n a a r de keuken leidt. H e t w oongedeelte, w aarbij de eet- en z itk a m er stren g van e lk aa r gescheiden zijn, om re p re ­ sentatieve red en en m et de ra m e n aan de stra a tz ijd e ligt.

W o o n h u is R o la n d H o ls t R ic h a rd N icolaus R o lan d H o lst is de schilder d ie in de eerste ja r e n van deze eeuw de o p ­ d ra c h t k rijg t om de w an d sch ild erin g en te m a ­

36

ken voor de R a a d z a a l in het gebouw van de A N D B en v o o r het tra p p e n h u is in de A m ste r­ d a m se B eurs. In d ezelfde tijd v ra a g t hij Berlage om een lan d h u is te o n tw e rp e n voor h em ze lf en zijn vrouw , de socialistische sch rijfster H e n rie tte R o lan d H olst-V an d e r Schalk. H et h uis zal w o rd en gebouw d in L aren . D eze w o o n p laats is bij schilders erg geliefd; A .J. D e rk in d e re n w oont er, en o m streek s 1915 ook M o n d ria a n en V an d e r Leek. In de jaren n eg en tig heeft D e rk in d e re n m eegew erkt a a n de p ra c h tig e folio-uitgave van de Gijsbreght van Aemstel, w aarbij hij w a a r­ schijnlijk gro te invloed heeft g ehad op Berlage, d ie e r de toneeldecors bij heeft g em aakt. H et in ongetw ijfeld in deze tijd d a t R o lan d H olst,

T V E 14e jrg. 1996

Polak is in zijn jo n g e j a ­ ren in E n g elan d geweest, w aar hij in co n tac t is geko­ m en m et de th e o rieë n van W illiam M o rris en w aar hij kennis heeft g en o m en van de w erkw ijze van de trad eu n io n s en d e politieke s tra ­ tegie van de F ab ian Society. Berlage, die Polak in 1893 HKBfl heeft leren k en n en , krijgt van hem de o p d ra c h t een huis te o n tw e rp e n in L aren , w a a r hij in 1902 h et h uis Afb. 10. Perspectieftekening huis Salomonson te Baarn, gebouwd 1910. vo o r R olan d H o lst heeft ge­ bouw d. H et w o rd t een huis van besch eid en afm etin g en , m a a r m et een h e l­ d o o rd a t hij in dezelfde k rin g en verkeert, Berd ere en overzichtelijke in d elin g . D e ru im te s lage leert kennen. zijn g eran g sch ikt ro n d o m de vestibule, die aan M e t h et h u is d at B erlage in 1902 vo o r hem een zijde diagon aalsg ew ijs is afgekant. D e b e ­ o n tw erp t, g rijp t hij en erzijd s te ru g n a a r de fa­ lan g rijk ste v ertrek k en liggen op het zu id en ; de voriete v o rm en van de E ngelse c o u n try h o u ­ noordgevel heeft op de eerste v e rd ie p in g geen ses - o n d e r m e e r d o o r de reed s b ep ro efd e c e n ­ ram en . tra a l gelegen vestibule - en sluit hij an d erzijd s, O m de kosten te b ep erk en is vo o r de m u re n d o o r h et schuine rieten dak, aan bij de N e d e r­ het systeem van twee h a lfste e n sm u re n m et een landse b o e rd e rijtra d itie . J u is t d o o r d it rieten spouw e rtu ssen toegepast, wat tevens heel g u n ­ d ak m et zijn ro n d e c o n to u re n boven de ra m e n stig is-voor de te m p e ra tu u rre g e lin g . Evenals geeft het huis, d at v e rd e r in b ak steen is o p g e ­ het h uis voor R o lan d H olst sluit het h a rm o ­ tro k k en , een in d ru k van een h eid , o n d a n k s het nisch aan bij de om g ev in g d o o r h et tra d itio n e ­ feit d a t de keuken en b ijkeu k en een a fz o n d e r­ le rieten dak, d a t eveneens b ijd ra a g t tot een lijk gedeelte vo rm en m et een lager dak. goede isolering van het huis. In 1913 w ordt het hu is d o o r B erlage u itg e ­ Als het h uis in 1905 w ordt gebouw d, b e d ra ­ b reid m et een atelier (plus n o g twee w e rk ru im ­ gen de kosten o ngeveer 10.000 D u itse m a rk e n tes en b e rg ru im tes, w a a ro n d e r het g eb ru ik elij­ (van die tijd). D it w ordt v erm eld in Das Etnzelke fietsenhok). D it is m et h et o u d e gedeelte wohnhaus der Neuzelt uit 1910 van H ae n el en v erb o n d en d o o r een g ang en een nieuw e vesti­ T sc h a rm an n , w aarin het w ordt geran g sch ik t bule m et een v era n d a en een terras. o n d e r de goedkoopste h u iz en in d it genre. E vM

W o o n h u is P o lak D e jo o d se d ia m a n tb e w e rk e r H e n ri Polak is één d e r leidende fig u ren in de strijd die aan het b eg in van de ja r e n n eg en tig in de ‘d ia m a n t­ sta d ’ (A m sterd am ) d o o r de v ak b o n d en w ordt gevoerd. H ij speelt een b elan g rijk e rol bij het o rg an iseren en cen tralise re n van de diverse v a k v erb o n d en van d iam an tb e w e rk e rs en w ordt bij de o p ric h tin g van d e A lgem eene Ned erlan d sch e D iam an tb cw e rk e rsb o n d in 1894 to t v o o rzitter gekozen. B erlage krijgt in 1897 de o p d ra c h t het gebouw voor dc A N D B in A m ste rd a m te o ntw erpen .

D e b e s c h rijv in g e n en a fb e e ld in g e n z ijn a fk o m stig u it de p u b lik a tie : H endrik Petrus Berlage - H et complete w erk, a u te u r Sergio P o lan o m et te k s tb ijd ra g e n v an M arco M u lazz a n i en H e rm a n van B ergeijk, u itg ev er A triu m te A lp h en a a n d e n R ijn , 1986. ISB N 90 6113 280 0

T V E 14e jrg. 1996

37

A ctualiteiten

S tich tin g O m gevin gsed u catie G ooi, Vecht- en E em streek E e rste u itg a v e n o m g e v in g so n d e rw ijs B ijna tw ee ja a r geleden w erd in onze reg io het in itia tie f g en o m en om te k o m en to t de p ro d u k tie van lesm ateriaal voo r de eigen om geving. D it in h et k a d e r van de zo g en aam d e basisvor­ ming. In de Wet op de Basisvorming heeft de o v er­ heid nam elijk b ep aald , d a t leerlin g en in de o n ­ d erb o u w van h et voortg ezet o n d erw ijs m eer b eg rip m o eten krijgen v o o r h u n eigen o m g e­ ving. N a een v o o rb ereid en d e p erio d e, w a arin u it­ voerig overleg p laatsv o n d m et h et o n d e rw ijs­ veld, w erd de Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek opgerich t. E r w aren in tu ssen w erkgro epen geform eerd , redacties d ie de e e r­ ste uitgaven v o o rb ereid d e n . S u b sid ie a a n v ra ­ gen en overleg voor sp o n so rin g kostten de n o ­ dige tijd. D e overkoepelende o n d e rw ijso rg a n isa tie (A l­ gem een P edagogisch S tu d ie c e n tru m , K a th o ­ liek P edagogisch C e n tru m en h et C h ristelijk Pedagogisch S tu d iecen tru m ) p articip eerd en of­ wel in h et stic h tin g sb estu u r o f in een p latfo rm overleg, w aarin ook org a n isa tie s op h et gebied v an n a tu u r en m ilieu zijn v ertegenw oordigd. O o k h et M in iste rie van O&W , m id d els het d o o r h a a r op g erich te b u re a u Proces Management Basisvorming ra a k te in h et proces g e ïn te re s­ seerd. In te n sie f overleg v o nd p laats om te zien o f de w erkw ijze van de stich tin g een b la u w ­ d ru k kon zijn voor soortgelijke in itiatiev en in a n d e re regio’s. O o k w erd een eerste subsidie v an O & W verkregen.

38

I n b r e n g h is to ris c h e v e re n ig in g e n D e leerlingenboekjes die w orden ontw ikkeld zijn b ed o eld om de leerlin g th u is o f op school kennis te laten m ak en m et verschillende k an ten van zijn eigen om geving. O rg an isato risch een heel m o ei­ lijke opgave, o m d a t de leerlin g en som s in kleine g e m e e n te n w onen, w aarv o o r m oeilijk a p a rte boekjes k u n n e n w o rd en gem aak t. H e t le erlin ­ g en m ateriaal is om die re d en geschreven v an u it een regionale b e n a d e rin g , w aarb ij een globaal beeld van de gehele reg io w o rd t gegeven. M a a r d a a rm e e is de kous n o g n iet af. N aast d it lesm a te ria a l w erden bronnenbrieven ontw ikkeld. B etrekkelijk kleine o p d ra c h te n die de leerlin g (sam en m et a n d e re n o f op eigen h o u tje) in zijn d ire c te w o o n o m g ev in g kan doen. E n d a t b u ite n schooltijd. H u isw erk o p d ra c h te n d u s eigenlijk, m a a r d a n wel b ijz o n ­ dere. E en leerlin g van een school in H ilv e r­ sum , m a a r w o o n ach tig in L a re n , k an b ijv o o r­ beeld een b ro n n e n b rie f u itw erk en over de b rin k of over de kerk in zijn eigen dorp. V oor de opzet van dergelijke b ro n n e n b rie v e n is de m ed ew erk in g in g ero ep en van histo risch e v eren ig in g en in de regio. E r is en th o u sia st op gereag eerd . D e h e e r P iet T im m e r, b estu u rslid van de S tich tin g T ussen V echt en E em , w erkt actief m ee. D an k zij zijn inzet w o rd en diverse h isto risch e v eren ig in g en goed g eïn fo rm e erd en gem o tiv eerd . W an t het bleek som s n iet zo een v o u d ig om voor h et o n d erw ijs b ru ik b a a r m a te ria a l te leveren. O m één v an de b e stu u rs­ leden te citeren : Ik snapte er in het begin niets van, maar ik heb zoveel geleerd dit jaar! Het is leuk! Bij de o n tw ik k elin g v an een deel van d e b ro n n e n ­ b riev en w o rd en de h isto risch e v eren ig in g en terzijd e g estaan d o o r de S tich tin g R egionale G esch ied b eo efen in g N o o rd -H o llan d , co n su ­ len te m evr. K . B ossaers. O o k de S tich tin g S tichtse G esch ied en is U tre c h t v erleen t h a a r m edew erking.

I'VE 14e jrg. 1996

Streekreeks Basisvorming Deel 2

STAD EN LAND TUSSEN VECHT ffl EN EEM >

■iM

8rtnt (MeKjt «i* hogei! «««M* « iwi Uw**») un ite rurO fm i w*>t>« Goot m taa*ntoenutticn i*j«i tmtor. *« &*p m<4* 'ene; i
flciiüi 4\

^ W f

II»

-

3¥^f."

WERKBOEK VBO/MAVO

O ok de n a tu u r- en m ilieu o rg an isaties (Ver. N a tu u rm o n u m e n te n in ’s-G rav elan d , G oois N atu u rre se rv a a t, I.V .N . en K asteel G ro en eveld), de (streek )arch iev en en de m u se a v er­ leenden h u n m edew erk in g a a n de to tsta n d k o ­ m in g van dergelijke b ro n n e n b rie v e n . O p d it m o m e n t zijn er al eirca 50 g em aa k t of in v o o r­ bereid in g .

V e r sc h ille n d n iv e a u D e eerste boekjes in wat de streekreeks w ordt ge­ n o em d , zijn nu k laar of b ijn a klaar. A u teu rs zijn: P ie r van L eeuw en, K arei V lak en In n o de V een. Ze schreven h u n le e rlin g en m a te ria al in tw ee versies. E en eenvoudige, b estem d voor het V B O (V oortgezet Basis O n d e rw ijs) en MAVO, een m oeilijker versie voor M A V O / H A V O /V W O . H et eerste boekje is eind ja n u a ­ ri verschenen en heet Stad en land tussen Vecht en Eem. In feite een v erk en n in g v a n u it de vakken a a rd rijk sk u n d e en geschiedenis, m et m o g elijk ­ h ed en voor biologie en godsdienst. H e t tw eede o n d erw erp sluit vooral aan bij geschiedenis. Rondom Gooise heuvels - het tw eede boekje - b e ­ h an d elt de regio v an u it de p reh isto rie. H et d erd e boekje M et man en macht, met wal en water! gaat over de verd edigingsw erk en van G ooi en V echtstreek. Behalve a a rd rijk sk u n d e en ge­ schiedenis b ied t d it o n d e rw erp ook a a n k n o ­ p in g sp u n te n voor het vak biologie. D eze la a t­ ste twee boekjes (ook in twee versies) versch ij­ nen in fe b ru a ri 1996.

I n tr o d u c tie in h et o n d e r w ijs H e t w elslagen van het p roject staat o f valt m et de d ee ln a m e van de scholen in de regio. In de v o o rb e reid in g is er m et heel veel scholen c o n ­ tact geweest. D a a ru it is het beeld o n tsta a n d a t m en wel m ee wil d o en , m a a r d a t e r eigenlijk geen tijd voor v o o rb e re id in g is. D e Stichting Omgevingseducatie is h ie r d a n ook van u itg e g a a n en p ro b e e rt het m ate ria a l zoveel m ogelijk ‘p a n k la a r’ voor de d o ce n te n en leerlin g en op te lepelen. Ter in tro d u c tie w erden enkele workshops gege­ ven vo o r d o cen te n en schoolleiders. D e o rg a n i­ satie is in h a n d e n gegeven van h et K ath o liek Pedagogisch C e n tru m (K P C ). D eze b ijee n ­ ko m sten w aren g ep lan d in ein d ja n u a r i en de eerste helft van fe b ru a ri en v o n d en p laats in het B ezoek erscen tru m ’s-G rav elan d , h et M u ­ seum H o fla n d te L a re n en h et V esting M u ­ seum te N a a rd e n . D e officiële p re se n ta tie v in d t op 13 m a a rt a.s. p laats. S taatsse c re taris A. N uis van h et M in is­ terie van O n d e rw ijs is u itg en o d ig d de stree k ­ reeks ten doop h o u d en . D e h isto risch e k rin ­ gen, die een b elan g rijk e b ijd rag e leverden aan de ‘b ro n n e n b rie v e n ’ van dit p roject, zijn d a a r­ voor v an zelfsp rek en d u itg en o d ig d . Voor m eer in fo rm a tie v erw ijz e n we graag naar d e co ö rd in a to r van de S tich tin g O m gev in g se d u c a tic G ooi- Vecht- en E em streek: A lice G eysel (0 3 5 )-6 8 5 7 5 9 8 .

TVE 14ejrg. 1996

39

N a tio n a a l C o n ta c t M o n u m e n te n

ingew ikkelde wet- en regelgeving op d it gebied en over d e ontw ik k elin g en die zich n o g steeds in snel tem p o v oltrekken.

V oor de led en van de m o n u m e n te n c o m m issie s en p a rtic u lie re m o n u m e n te n o rg a n isa tie s o r­ g an iseert h et N C M de k a d e rc u rsu s “ M o n u ­ m en t, ’n z o rg ?”, over de gem een telijk e m o n u ­ m e n te n z o rg in de provin cie N o o rd -H o lla n d .

D e d o c u m e n ta tie bij de cu rsu s b esta a t u it een u itv o erig e cu rsu sm ap , het M o n u m e n te n ja a r­ b oek van h et N C M , de o n d e rzo ek sp u b lik atie “ M o n u m en ten c o m m issies in de p ra k tijk ”, en een a a n ta l b ro c h u re s van o rg an isaties die in de m o n u m e n te n z o rg w erk zaam zijn.

D o o r de in v o erin g van de nieuw e M o n u m e n ­ tenw et in 1989 w erd een b ela n g rijk deel van de v eran tw o o rd elijk h eid v o o r h e t m o n u m e n te n ­ beleid bij de gem eente gelegd. H e t R ijk blijft eerst-verantw oo rd elijke vo o r de blijvende in te ­ g ratie van w aardevolle c u ltu u rh isto risc h e ele­ m en te n in h et v e ra n d e re n d leefm ilieu. G e m e e n te n k u n n e n n u een lokale m o n u ­ m e n te n v e ro rd e n in g opstellen en een ad v ise ­ re n d e m o n u m e n te n c o m m issie in h et leven ro epen . D e gem eente h eeft een b elan g rijk e taak bij de v erg u n n in g v e rle n in g en de to e k en ­ n in g van restau ratiesu b sid ie s voor rijk sm o n u ­ m en ten . V erd er ontw ikkelen ook steeds m e e r g em ee n ten aan v u llen d h ie ra a n een eigen m o ­ n u m e n te n b e le id m et v e ro rd e n in g e n , g e m ee n ­ telijke m o n u m e n te n lijste n en su b sid iereg elin ­ gen. D e w erk d ru k bij de lokale overheid is h ie r­ d o o r to egenom en. E en veel v o orkom end m anco, vooral bij de k leinere m o n u m e n te n g e m e e n te n , is h et ge­ brek aan kennis over de p laatselijke historie. V oor p artic u lie re o rg an isaties is vooral op dit gebied een taak w eggelegd. B ovendien k u n n e n zij b ijd rag en aa n v e rb re d in g van h e t m a a t­ schappelijk d raag v lak , de p eilin g van de restau ratieb eh o efte, het begeleiden van p a rti­ cu lieren bij restau ratie s, h et b ev o rd e ren van o n d e rh o u d van m o n u m e n te n en a a n de o rg a ­ nisatie van de O p e n M o n u m e n te n d a g . E en specifieke ta a k kan zijn h et p a rtic ip e re n in een gem eentelijke m o n u m e n te n c o m m issie. V oor h et gem eentelijk m o n u m e n te n b e le id is h et van b e la n g d at gem eentelijke overheid en p a rtic u lie re o rg an isaties m et elk aa r sa m e n ­ w erken. V erb red in g van k en n is bij h et k a d er van deze la a tste n is d a a ro m vereist. D e cursus b ied t de m ogelijkeid a a n p a rtic u lie ­ re o rg an isaties in fo rm atie te v erk rijg en over de

40

D e cu rsu s v in d t p laats in A m ste rd a m op 7, 14. 21 en '28 mei 1996, van 19.30 tot ro n d 22.00 u u r. O pgave voor 20 ap ril bij de S tich tin g N C M , Sint A n to n ie sb re e stra a t 69, 1011 H B A m ste rd a m , telefoon 020-6277706. D e kosten b e d ra g e n ƒ 7 5 ,- p e r p ersoon voor de aan g eslo ­ te n o rg an isaties en a n d e rs ƒ 125,- p e r persoon.

S tic h tin g C o u le u r L o ca le B la ric u m R eis n a a r M u s e u m In se l H o m b r o i c h

O p w oensdag 15 m ei 1996 zal een b u sreis g eo r­ g a n iseerd w orden n a a r M u se u m Insel H o m ­ b ro ich bij D ü sseld o rf, net b u ite n N eussH o lzh eim . H e t m u se u m is sinds 1982 g esitu ­ eerd op h et n eg en tien d e-eeuw se lan d go ed H o m b ro ic h m et even o u d e lan d sc h a p stu in . In ca. 1900 o n tsto n d h et Insel H o m b ro ic h d o o r het graven van een om loop van de riv ie r de Erft. In de, in m id d els, v eertien gebouw en w a a ro n d e r arch ite c to n isc h zeer b ijzo n d e re p a ­ viljoens, zijn m o d e rn e en o u d e k u n st, a n tiek en e tn o g ra fica u it E u ro p a , CIhina en A frika op subliem e w ijze sa m e n g e b rac h t. U k u n t d w a ­ len d o o r het u itg estrek te la n d sch ap m et eeu w en o u d e b o m e n , zoals een d e rtig m e ter hoge M o erascy p resse m et een o m tre k van vijl m eter, langs poelen, stro o m p jes en d o o r bossages. O p onverw achte p laatsen v in d t u prieëltjes m et een altaar, w aaro p een beeld uit een a n d e re c u ltu u r o f een k ru id e n tu in w aarin I n ­ diase b eeld en de vijv er o m zo m en . D e opzet van de o p ric h te r K a rl-H e in z M ü lle r om een p laats te cre ë re n w aa r de n a tu u r de beleving v an k u n st b ein v lo ed t, w o rd t op sch iteren d e w ijze w aarg e m a a k t in dit m u se u m p a rk .

TVE 14e jrg. 1996

D r h eer O n n o Schone uit B laricum zal aan deze reis d eeln em en en is b ereid te vertellen over zijn persoonlijke erv arin g e n m et M u ­ seum Insel H o m b ro ic h v a n a f de o p rich tin g . (Z ie ook h et artikel H e t ech tp a a r S ch ö n e-va n der L e e k in deze uitgave van T V E ). D e reissom zal ca. ƒ 7 5 ,- b ed rag e n , in clu sief busreis, e n tree en lunch en in fo rm atie. V ertrek u it B laricum op 15 m ei om 8.00 u u r, te ru g ­ kom st in B laricum ro n d 20.00 uur. U w a a n m e ld in g voor deze b ijz o n d e re reis k u n t u doorgegeven a an L id a C alis: tel. 040211 11 10, w aarn a u schriftelijke in fo rm a tie o p ­ g estu u rd krijgt. H e t g iro n u m m e r van de S tich tin g is 343830.

N ederlan ds O m roepm useum O p 8 fe b ru a ri j.1. is in het O m ro e p m u se u m aan de O u d e A m ersfoortsew eg 121 te H ilv e r­ sum de nieuw e ten to o n ste llin g “ Fono g ra fie k ” geopend. In deze expositie w o rd t een selectie g etoond van fascinerend e p la ten h o ezen en hoeso n tw erp en u it de ja r e n vijftig van de o n t­ w erpers E m m erich W enin g er (1909-1977) en C o rn e liu s van Velsen (1921). D e ten to o n stellin g laat n iet alleen h oezen zien, m a a r ook de v o o rb e reid e n d e fasen: schetsen, w erkteken ingen , clichés, d ru k p ro e ­ ven enz. O o k w ordt d u id elijk d at e r voor een L P som s m e e r d an één hoeso n tw erp w erd ge­ m aakt. H e t is geen expositie w aa r alleen g ra ­ fisch geïnteresseerd en zich k u n n e n v erm aken. D e covers van W en in g er en V an Velsen u it de eerste periode, v o o rd at de k leu ren fo to g rafie de getekende o n tw erp en zou v e rd rin g en , ro e­ p en nostalgische gevoelens op, die alle lie fh e b ­ bers van de m u ziek u it de ja r e n vijftig en zestig a a n g e n a a m zullen treffen. D e in 1951 te B aarn gevestigde P hilips P hon o grafische In d u s trie begon - n a a r A m e ri­ kaans voorbeeld - m et h et in schakelen van grafische vorm gevers ten behoeve van de hoezen p ro d u k tie. Zij m oesten de verkoop van de platen stim u leren d o o r de k a rto n n e n LPv erp ak k in g van een artistiek e illu stratie te voorzien. D e sam enw erkin g tussen de h o e ze n ­ m akers van het p la te n b e d rijf en de o n a fh a n ­ kelijke grafici leverde verrassen d e resu ltaten op.

Hoesontwerp Cornelius can Velsen

D e b eid e k u n ste n a a rs, E m m e ric h W en in g e r en C o rn e liu s van Velsen h eb b en ja re n la n g m et P P I sam engew erkt. Zij h a d d e n elk een eigen b e n a d e rin g . W eninger leverde bij een o p ­ d ra c h t m eestal v ier of v ijf schetsen in en Van Velsen p ro d u c e e rd e d a a re n te g e n één fraai u it­ gew erkt o ntw erp, te z a m en m et de voor h et d ru k p ro c é d é b e n o d ig d e d eeltek en in g en . D e h ilversum se k u n ste n a a r C o rn e liu s van Velsen liet zich bij zijn w erk vooral in sp ire re n d o o r ja z z , klassieke m u ziek en k in d e rre p e rto ire . D e ten to o n stellin g d u u rt tot 31 m a a rt 1996.

C om en iu s M useum In h et C o m e n iu s M u se u m a a n de K lo o ste r­ stra a t 33 te N a a rd e n w o rd t v a n a f 29 m a a rt tot en m et 30 ju n i a.s. a a n d a c h t b esteed aan het “ Jaroslav K re jc i’s C o m e n iu s P ro jec t”. Ja ro sla v K rejci (1929) is een u ite rm a te veel­ zijdig k u n ste n a a r, die vooral b e k en d h eid heeft verw orven als graficus, vo rm g ev er en foto­ graaf. H ij is sinds 1975 d o cen t v o rm g ev in g en th e a terfo to g ra fie aan de A cadem ie vo o r B eel­ d en d e K u n st en F o tografie in P ra a g . Z ijn e n o rm e creatieve p ro d u k tie heeft geleid to t een g ro o t a a n ta l exposities en p ro jecten in b in n en en b u ite n la n d , w aarv an velen, o n d e r a n d e re de v o rm g ev in g van h et boek “ F ran s K a fk a en P ra a g ” zijn b ek ro o n d .

T V E Me jrg. 1996

41

H e t C o m e n iu s P ro ject is b e g o n n e n als idee in de ja r e n zeventig. K rejci heeft zich altijd v e rb o n d en gevoeld m et de p erso o n v an C o m e ­ n iu s en ontw ikkelde een encyclopedisch p ro ­ je c t, gekoppeld aa n de “O rb is P ic tu s” van C o ­ m enius. In dit boek van C o m e n iu s zijn g ra v u ­ res en h o u tsn ed es afgebeeld om k in d e ren te le­ ren de w ereld om zich h een te b e g rijp e n en te b en o em e n . Bij alle o u d e afb eeld in g e n van de w ereld u it de 17e en 18e eeuw zocht K rejci m o ­ d e rn e teg en h a n g ers in onze sam enleving. D aarb ij laat hij de beeld en vo o r zich spreken. D o o r h et m a atsch ap p ij-k ritisc h e k a ra k te r van zijn O rb is P ictus, kreeg hij tijd e n s h et c o m m u ­ nistisch b ew ind in Tsjechië n ie t de gelegenheid zijn p la n n e n u it te voeren. In de te n to o n ste l­ ling w ordt h et n u alsn o g gerealiseerd: m e e r d a n veertig d u o ’s van beeld e n v an de w ereld u it d e tijd v an C o m e n iu s en u it o n ze tijd , v o rm g e ­ geven d o o r Ja ro sla v K rejci.

S in g e r M u s e u m V an 24 m a a rt tot en m e t 2 ju n i a.s. p re se n te e rt h et S in g er M u se u m aa n de O u d e D rift te L a ­ ren een o v erzich tsten to o n stellin g van de N e ­ d e rlan d se sie rk u n ste n a a r en vo rm g ev er in m e ­ taal J a n E isenloeffel (1876-1957). In een sam en w erk in g sv erb an d van v ier E u ro p ese m usea, in L a re n , G e n t, A ssen en M ü n c h e n , w orden in een ro u le re n d e te n to o n ­ stelling m eer d a n tw eeh o n d erd g ro te en kleine v oorw erpen zoals koffie- en th eeserv iezen , schalen, sierad en , klokken, la m p e n en bestek van edel en onedele m eta a l getoond. D e voorw erpen, aan g ev u ld m et d o c u m e n ­ ten en o n tw erp tek en in g e n , geven een goed beeld van h et w erk van d eze v ern ie u w e r op h et gebied van de v orm gevin g en h et b eg in v an d e ­ ze eeuw. E isenloeffels o v ertuig en d e, sobere, typisch N ed erlan d se A rt N o uveau is a c tu e le r d a n ooit. V o o ru itstrev en d in zijn o n tw erp e n , w o rd t hij ook nu n o g gezien als b e lan g rijk v o o rlo p er van de h e d en d aag se m etaal-d esig n . Z ijn p ra ch tig e gebruiks- en siervoorw erp en van zilver, koper, b ro n s en em ail zijn teg en w o o rd ig gezochte v erzam elobjecten.

42

TVE 14ejrg. 1996

B e stu u r en re d a c tie

Tussen Vecht en Eem R e d a c tie

L e d e n d a g e l i jk s b e s t u u r in g . J .T . S c h a a p ( v o o r z i t t e r )

raw . C . M . A b r a h a m s e ,

P ie rs o n la a n 7

D ie p e n d a a ls e la a n 294,

1272 J R H u iz e n 0 3 5 -5 2 5 7 0 6 3

1215 K H H i l v e r s u m , 0 3 5 - 6 2 9 2 6 4 6 ( k a n to o r )

E .W . M . W i t t e v e e n - B r e n n i n k m e i j e r ( s e c r e t a r i s )

d rs M a r ia W -J-L . B o e rse n ,

B r e d iu s w e g 14a

A . P a u l o w n a l a a n 5,

1401A G B u s s u m

1412 A K N a a r d e n ,

0 3 5 -6 9 1 3 6 3 0

0 3 5 -6 9 4 6 9 2 6

F. H . B o s ( p e n n i n g m e e s t e r ) S t a r g a r d l a a n 10

D. D e k em a , D ro s s a a rd 30,

1404 B D B u ssu m

1412 N S N a a r d e n ,

0 3 5 -6 9 4 1 3 8 2

0 3 5 -6 9 4 0 7 6 0

m e v r. d rs. M . B o e rse n , N a a rd e n ,

L .R . H u e s e -R o m m e rts (se c re ta ris ),

0 3 5 -6 9 4 6 9 2 6

V a n G e l d e r l a a n 74, 1215 S P H i l v e r s u m , 0 3 5 -6 2 1 9 2 7 9

m e v r. L . L a n k r e y e r - v a n F ijle , E e m n e s , 0 3 5 -5 3 8 9 1 9 8

d r H .D . L e u p e n , K . L o e ff, L a r e n , 0 3 5 -5 3 8 0 4 7 4

B u r g . L a m b o o y l a a n 15, 1217 L B H i l v e r s u m , 0 3 5 -6 2 4 5 7 0 4

R J . T im m e r , L o o s d re c h t, 0 3 5 -5 8 2 3 4 1 2

E .E . v a n M e n s c h ( v o o r z i t t e r ) , J H B K o e k k o e k s tra a t 26, 1214 A D H i l v e r s u m , 0 3 5 -6 2 9 2 8 2 6 ( k a n to o r ), 0 3 5 -6 2 3 4 9 1 3

T V E 14e jrg. 1996

43

V aria

Auteurs Drs ing H . Bakker (geb. 1924). N a een techni­ sche loopbaan bij een wetenschappelijk insti­ tuut, geschiedenis gestudeerd aan de R ijksuni­ versiteit van U trecht met als specialisatie eco­ nomische en sociale geschiedenis. W oont te Weesp. Dr J.D.C . Branger studeerde pedagogiek te U trecht. H ij prom oveerde in 1973 aan de Vrije U niversiteit te A m sterdam op een proefschrift w aarin een vergelijkend onderw ijskundig on­ derzoek n aar de lerarenopleiding in Engeland, N ederland en de toenmalige Duitse Bondsrepu­ bliek een belangrijke plaats inneem t. Hij was in verschillende onderw ijsfuncties werkzaam: b a­ sisonderwijs, Pedagogische Academie, w eten­ schappelijk onderwijs, M O -opleiding pedago­ giek. Is lid van de O nderw ijsraad en vervult en­ kele bestuurlijke functies. Hij heeft veel gepu­ bliceerd over onderwijs en opleiding. L ida C alis (geb. 1948). In Blaricum geboren en getogen. Stam t uit Erfgooiersgeslacht. Zij heeft van jongs af aan belangstelling gehad voor de cultuur-historie van Blaricum. Is lid van de H istorische K ring Blaricum. Zij stu­ deerde kunst-, cultuur- en wetenschapsstudies aan de Hogeschool H olland en de R ijksuni­ versiteit L im burg. In augustus 1994 nam zij het initiatief tot het oprichten van de Stichting C ouleur Locale, Blaricum. In septem ber daarop volgend ging het project Blaricum C entraal; zijn cultuurhistorische plekken van dichtbij, officieel van start. (Zie T V E 13e jrg. nr. 1, febr. ’95, p. 19). Binnen dit kader schrijft zij artikelen voor het M ededelingenblad van de H istorische K ring Blaricum en voor het Blaricum se dorpsblad Hei & Wei. Zij woont in Eindhoven.

en Berg te Laren. Voorzitter van de Stichting V ijverberg, redacteur van het historisch tijd ­ schrift voor N aarden. Bestuurslid van het Fluweelwerkers- en zijdcweversgilde. Advi­ seur van de Stad en Lande Stichting en de Stichting J.P. van Rossum. A uteur van boeken en artikelen over de geschiedenis van N aa r­ den.

R ectificatie: T V E 13c jrg. nr. 4, blz. 200 - Artikel: Floris en de golfsport, tweede kolom, tweede regel boven de afbeelding moet “onteren” staan in plaats van “enteren”. A anvullende inform atie: T V E 13e jrg. nr. 4, blz. 187 - Artikel: De eerste ja re n van 25 ja a r “Tussen Vecht en Eem ”, in onderschrift bij foto is de tweede persoon van links de heer mr. J. Roelse, gedeputeerde bij de provincie N oord-H olland.

V erantw oording illustraties H. Schaftenaar: van de auteur. J.D.C. Branger: p. 7. van de auteur, p. 9. Goois Museum. p. 10. coll. Letterkundig Museum, Den Haag. L. Calis: foto 'v privé-collectie O Schóne, Blaricum schilderij: collectie Kröller-Müller, Otterlo H. Bakker: Goois Museum (herdrukken).

H enk Schaftenaar (geb. 1944). D ocent a a rd ­ rijkskunde aan de scholengem eenschap L aar 44

TVE 14ejrg. 1996