TVE 15e jrg. nr. 1, februari Tussen Vecht en Eem. A k 1 ' Éfe. m 11. T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

TVE 15e jrg. nr. 1, februari 1997

Tussen Vecht en Eem

mM £A k

m

1 ' Éfe.

11

T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

Uitgeverij Verloren B Larenseweg 123 -

MAAKT GESCHIEDENIS 1221 CL Hilversum - ^035-6859856

-^035-6836557

UITGEVER VAN DE N O D IG E B OEKEN OVER HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:

Paul

van der

V l ie t , Onno Zwier van Haren (1713-1779).

Staatsman en dichter. Een beschuldiging van incest maakte in 1760 een abrupt einde aan de politieke carrière van de Friese edelman Onno Zwier van Haren. In zijn literaire oeuvre weet hij zijn val aan een poli­ tieke samenzwering vanwege zijn goede relaties met de Oranjes. Deze interessante biografie beschrijft leven en werk van staatsman èn dichter. 470 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-550-4, ƒ79,-

Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel beleid van een hoge Nederlandse ambtsdrager. In 1387 werd voor het eerst het woord ‘tresorier’ gebruikt als aanduiding voor de centrale financiële ambtenaar in Den Haag. Ruim 50 ambtenaren hebben sindsdien deze functie bekleed. In dit royaal geïllustreerde boek wordt een beeld gegeven van de geschiedenis van dit onderbe­ lichte, oude beroep. Onder redactie van J.Th. de Smidt, R.H.J.M. Gradus, G.A. Kaatee e.a.

rr

576 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-542-3, ƒ59,Onno Zwier van Haren (1713-1779) Staatsman en dichter

V trbsqjuer

TOT THESAURI ËR-GENERAAL

NiA~' . .« ----- - *- N j -7

Tnrucurai-SU. I 14* V » # * |

P iitto van d i r V lilt

w

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

TVE 15c jrg. nr. 1, februari 1997

Tussen V echt en E em Tijdschrift voor regionale geschiedenis

........ .

'

m j

i

,

; '

■ * r-3 E

..

:~

i

i

Wam Uitgegeven d o o r de Stichting Tussen Vecht e n Eem

Colofon

Inhoud

H et tijdschrift Tussen V echt en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijnt 3 m aal p e r jaar als “gew oon” n u m m er (48 p ag in a’s) en éénm aal p er jaar in de vorm van een du b b eln u m m er (96 p agina’s) dat gewijd is aan één van de gem eenten binnen h e t w erkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 1996 was dat de gem eente M uiden.

W erkgroep K lederdrachten Eem- en Gooiland L. Lankreijer-van Eijle K inderen dopen in klederdracht

3

E.N.G. van Dam m e De buitenplaats “Berglust” in N ederhorst d en Berg

9

De Stichting TVE is een sam enw erkingsverband van m eer d a n 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor h et b eh o u d van cultuur­ historische en karakteristieke waarden. D onateurs van de Stichting TVE ontvangen h e t tijd­ schrift gratis. D o n atie/ab o n n em en t D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: T. Kruijmer-Vos, B otterstraat 7a, 1271 XL H uizen, 0355251713 F.H. Bos, S targardlaan 10, 1404 BD Bussum, 0356941382 Voor opgave als d o n ateu r k u n t u ook gebruik m aken van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgeslo­ ten. Bij bovengem elde adressen ku n n en eveneens losse num m ers van h et tijdschrift w orden aangevraagd. De m inim um donatie bed raagt ƒ 2 0 ,- per jaar. Extra nu m m ers van h et tijdschrift te bestellen o n d er A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije e n ­ veloppe). Redactie E.E. van M ensch (voorzitter), L.R. Huese-Rom m erts (secretaris), mw C.M. A braham se, drs Maria W.J.L. B oersen, D. D ekem a en d r P.H.D. L eupen.

W. Bolderheij Een m ilieuprobleem in Weesp anno 1772 M.J.A. van d er H eide Gooise com ponisten (II): Gustav Adolph Heinze J. Jam es Jacobus van Rees (1854-1928): een vreem de eend in de universitaire bijt Activiteiten van de Stichting T ussen Vecht en Eem O pen Dag De Bussumse Sint Vituskerk

39

Uit de tijdschriften

41

A ctualiteiten Historische kring Blaricum De C urtevenne Stichting Geologisch M useum Hofland Stichting Stichtse Geschiedenis

45 45 46 46

B estuur en redactie T ussen Vecht en Eem

47

Varia

48

P roduktie Uitgeverij V erloren, Hilversum D ruk Drukkerij Spieghelprint, Bussum

©TVE 1996. Gedeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas m ogelijk na schiftelijke toe­ stem m ing van h e t redactiesecretariaat.

2

37 37

G oois Museum

R edactieadres Van G elderlaan 74, 1215 SP Hilversum , 035-6219279

ISSN 0169-9334

15

Omslag: D oopplooi m utsje, ca 1900. Titelpagina: Sint Vituskerk te Bussum, 1971.

TVE 15e jrg. 1997

K in d eren d o p e n in k le d e rd ra c h t Werkgroep Klederdrachten Kern- en Gooiland

L ivia Lankreijer

D roeg e e n d o p e lin g specifieke k leding, d ie in v e rb an d g e b rach t kan w o rd e n m et d e k le d e r­ d ra c h t van volw assenen in o n s gebied? Zijn e r gew oontes ro n d o m h et d o p e n in onze co n tre ie n , d ie afwijken van d e alg em ee n g ebruikelijke g an g van zaken? O f zijn de verschillen in h e t d o o p g e b e u re n alleen m a a r g e b o n d e n aan d e b e p a ald e gods­ dienst? Z ieh ier en k e le vragen, d ie d e k le d e rd ra c h ­ te n w e rk g ro e p E em - e n G o o ila n d z ic h z e lf h e e ft gesteld en w aarop d it artikel ee n a n t­ w oord h o o p t te geven.

Inleiding ü e ceremonie van het dopen A an de k in d e rd o o p is d o o r d e eeuw en h e e n veel w aarde g eh ech t. Zowel in d e Rooms-Kath o liek e als in de P ro testan tse kerk h e e ft de d o o p d e b e te k e n is van v e rg ev in g van (e rf)z o n d e n , h et tot sta n d b re n g e n van een v erb o n d tussen G od en m ens en h et als lid o p ­ n em en in de kerk. D e tijd, die m ag verstrijken tussen d e ge­ b o o rte en d e d o o p is, afh an k elijk van d e th e o ­ logische u itleg van de b etek e n is van d e d o o p , van m e e r of tu in d e r b elan g . Bij d e room s-kath o liek en heet ste de overtu ig in g , d at e e n o n ­ g e d o o p t o v erled en k in d n iet, o f te n m in ste n ie t d irect, in d e h em el kom t. D aaro m m o est d e d o o p zo snel m ogelijk n a de g e b o o rte plaatsvinden. Dit h ield wel in, d a t e r m eestal m aar w einig m en sen bij aanw ezig w aren. Te­ g en w o o rd ig w acht m en m eestal m et d o p e n , zodat ook de m o e d e r erbij kan zijn. Bij de m eeste p ro te sta n tse k erk e n w acht m e n tot e r e en speciale d o o p d ie n s t g e h o u d e n w ordt, w aar d an m e e rd e re b a b y ’s w o rd en ge­ d o o p t. B eide o u d ers k u n n e n d a n altijd a a n ­ wezig zijn.

D oopjurk, generaties gedragen in lo o m .

H et peter- en meterschap

O m d a t v ro e g e r bij d e R oom s-K atholieken d e d o o p in d e regel b in n e n 24 u u r n a d e ge­ b o o rte p laats vond, was d e m o e d e r e r n o o it bij. O o k d e vad er was e r zeld en bij; wel ver­ zo rg de hij som s h e t vervoer, bijv o o rb eeld als e r e e n ten tw ag en in d e b u u rt te r b esch ik k in g was. Hij z o rg d e vo o r d e no o d zak elijk e reg e­ lin g en , zoals het aan g ev en bij d e g e m e e n te en h e t a fsp rek en van d e d o o p m e t d e pastoor. De m e te r e n / o f p e te r h a d d e n d o o r d e af­ w ezigheid van d e o u d e rs e e n b elan g rijk e taak. Zij b ra c h te n h e t k in d n a a r d e k e rk e n h ie ld e n h e t te n d o o p . D o o r d e b elo fte van d e p e te r en d e m e te r w erd d e b o re lin g een volw aardig lid van d e kerk. De m e te r was altijd bij d e d o o p

'IVF. lö e jr g . 1 9 9 7

3

stof. D it g e b ru ik kwam ro n d 1800 in zwang. V oor d ie tijd sch ijn en oo k a n d e re k le u re n ge­ b ruikt te zijn. Vanwege d e ko stb are u itv o erin g e n d e sym boliek van h et k led in g stu k w erd d e d o o p ju rk vaak e e n fam iliestuk d a t som s m e e r­ d e re g e n e raties in g e b ru ik bleef. V olgens Amy G roskam p-T en H ave h o o rd e h e t ro n d 1940 als volgt:

—

Van w elke g o d sd ie n st d e d o p e lin g ook zij, de m o e d e r /a l d e zu ig elin g steeds in ee n fraaie hin­ ge d ra a g ju rk m e t la n g e m ouw tjes k le d e n , d ie van h e t fijnste d u n n e batist m et h a n d b o t d u u rse l e n d u n n e V ale n c ie n n e g e g a rn e e rd g ek o zen w o rd t en g e d ra g e n over e e n even lan g e o n d e rju rk . De ju rk w o rd t m e t wit satijn en lin te n versierd. Bij k o u d w e d e r h o o r t hierbij e e n d riek w art la n ­ ge g ew atteerd e p e le rin e m a n te l m e t m utsje, w elke laatste k le d in g stu k k e n tijd en s d e d o o p p le c h tig ­ h e id w o rd en u itg e tro k k e n . In K atholieke stre k e n ziet m en d e p a sg e b o re n d o p e lin g e tje s o n d e r e e n fraai g e b o r d u u rd kleed n a a r d e kerk g e re d e n o f g e d ra g e n w o rd en .

Doopjurk, rond 1910 gedragen in de r.k. fam ilie Majoor in Laren.

zelf aanw ezig, d e p e te r zag m e n e r zeld en bij. M eestal was d e m e te r e e n vrouw elijk fam i­ lielid, vaak bijgestaan d o o r e e n ta n te o f ie­ m a n d a n d e rs van d e fam ilie o f b e k e n d e n . N iet alleen w erd h a a r n a a m b ijg esch rev en in het d o o p b o e k , ook sp eeld e zij e e n b elan g rijk e rol in h e t v e rd e re leven van het kind. Bij m o ei­ lijk h ed en van w elke a a rd d a n o o k was h e t de taak van d e p e e tta n te om h e t k in d te h e lp e n . M o ch t d e o p v o ed in g in h e t gezin n ie t volgens de kerkelijke n o rm e n g aan , d a n w erd d e p e e t­ ta n te geacht, v an u it h a a r b ijz o n d e re zo rg v o o r h e t k in d , in te g rijp en , o o k al h a d n ie m a n d a n d e rs d a n d e o u d e rs daad w erk elijk zeg g en ­ schap over h e t kind. In e en liturgie u it 1941 w o rd t wel sterk a a n ­ bevolen, d a t d e v ad er o o k bij d e d o o p aanw e­ zig is.

D e g ebruikelijke k le d in g

Als sym bool van d e o n sc h u ld is h e t k in d vo o r d e d o o p g ek leed in e e n d o o p ju rk van w itte 4

In d ie g e b ie d e n in N e d e rla n d , w aar streekd ra c h t g e d ra g e n w erd, v in d en we o o k in de k led in g van h e t d o o p k in d stre e k g e b o n d e n v o rm en teru g , die afw ijken van d e b u rg e r­ d ra c h t: d e jurk, h et m utsje o f een b e p a a ld e m a n ie r van in b a k ere n .

H oe ging het in onze om geving O m te k u n n e n b e o o rd e le n o f de g a n g van za­ ken in onze om gev in g afwijkt van h e t alg em e­ n e b e e ld volgen n u en k e le b esch rijv in g en u it diverse p laatsen ; we b e p e rk e n ons tot d e p e ­ rio d e tot aan d e T w eede W ereld o o rlo g . De R oom s-K atholieke b ew o n ers van Blaricum g in g e n in d e reg el lo p e n d n a a r d e kerk. De v a d er w o o n d e d e d o o p p le c h tig h e id m eestal n ie t bij. N a aflo op w erd e n d e gegevens in g e­ sch rev en in h e t D o o p b o ek , in d e p astorie. D aar w erd ook e e n kopje koffie ol th ee ge­ d ro n k e n . In h e t b eg in van d eze eeuw w erd h ie r in veel b o eren fa m ilie s d e stre e k d ra c h t n o g ge­ d ra g e n dus ook bij h e t d o p e n . O f d a t in “vol o rn a a t” ging staat n o g te bezien: vanw ege de k o rte tijd tussen g e b o o rte en d o o p zette de p e e tta n te m isschien alleen h a a r daagse m uts op.

R ond 1925 w erd d e s tre e k d ra c h t in onze

TVE l ï e jrg. 1997

±g‘

'•SeeSSSeiSiilS^KSS

Doopjakje ±1890 met mutsje en doopdeken. lleu wil ge­ borduurd jakje w w geborduurde tule, van voren en van achter afgezet met kant. Het Inml werd gewikkeld in de doopdeken.

c o n tre ie n al m in d er, d u s g in g m e n to e n o o k wel in b u rg e rd ra c h t n a a r d e d o o p . Bij d e d o ­ peling v e ra n d e rt ro n d die tijd h e t “d o o p ja k je ” in “doo p ju rk ". Bij het “d o o p ja k je ” van ±1890 zijn wel wal o v ereen k o m sten m et d e k le d e rd ra c h t te zien: d e g ep lo o id e ra n d langs h e t m utsje en h e t be­ fje in h e t v o o rp an d van lu i jakje zijn te verge­ lijken m et d e grof g ep lo o id e staartk ap . O o k d e g ek le u rd e w ikkeldoek (d o o p k le ed ) h e e ft e e n g ep lo o id e ran d . De b o v e n k an t h iervan was van b e d ru k te stof, de o n d e rk a n t was effen, m eestal ro o d , terwijl h e t g ed e elte dat o m g e­ slagen w erd, b ed ek t was m e t dezelfd e g e b o r­ d u u rd e tule als h et jakje. Dikwijls w erd d e baby g e d ra g e n o p e e n d o o p k u ssen . R ond 1920 w erd g e d o o p t in e e n lan g e w itte ju rk m e t e e n wit m utsje; v a n a f ±1928 ook wel in e e n k o rt jurkje. Bij een zeer zwak o f d o o d g e b o re n kind d e e d de dokter, zuster o f v a d er d e n o o d d o o p .

Doopsel, bestaande uit doopdoek, doopjurk en doopmuls, rond 1920 gedragen in Blarieum.

Als e r g e e n w ijw ater v o o rh a n d e n was m o ch t o o k “n a tu u rlijk ” w ater g e b ru ik t w o rd en . De c e re m o n ie w erd zo zorgvuldig m ogelijk ver­ rich t, m e t de b e sc h ik b are a ttrib u te n . Als h e t k in d in leven b le e f w erd liet latei', als h e t vol­ d o e n d e a a n g e ste rk t was, in d e k erk nogm aals g e d o o p t m e t d e b ijb e h o re n d e ce re m o n ië n . Als d e p e e tta n te uit e en a n d e re p laats m oest k o m en en niet snel g e n o e g p e rso o n lijk aanw ezig kon zijn, m oest zij (o f d e p a sto o r van h a a r p a ro ch ie ) e e n doopbew ijs van h aarz elf o p stu re n . E r m o c h t d a n e e n v erv an g ster ko­ m en , m a a r d e n a a n t van d e m e te r w erd d an wel in h et d o o p b o e k b ijgeschreven. In L a ren w aren d e g e b ru ik e n bij Rooms-Kath o lie k en h e tze lfd e als in B larieum , m aar w erd e r som s over d e d o p e lin g h e e n e e n d o o p k le e d o p b e id e sc h o u d ers van d e d ra a g ­ ster vastgespeld. Dit d o o p k le e d was zo ’n 1,5 m e te r in h e t v ierk an t en b e sto n d u it e e n o n ­ d e rla a g van blauw o f wit satijn, d a a ro p een laag b ew erkte tule. Met g eh e el was afgezet m et kant.

Vrmew in slreekdraeht wet vierkante muts, die met een baby op weg is naar de doopplechtigheid, ±1920.

'I’VE 15e jrg. 1997

5

Van h e t d ra g e n n a a r d e k e rk zei m en , d a t de baby “overdw ars n a a r d e k erk w erd ge­ b ra c h t.” Bij d e R oom s-K atholieke in w o n ers van Eemnes b ra c h t de b aak ster vaak d e d o p e lin g naai­ d e kerk. D aar zette ze speciaal h a a r staartk a p v o o r op. M et h e t kind, al o f n ie t in e e n d o o p ­ jurk, in e e n h e n g se lm a n d to o g ze lo p e n d n a a r de kerk. O ver d e d o o p ju rk w erd som s een cape, e e n o m slag d o ek o f e e n d ra a g d o e k ge­ d rag en . De p eter en m eterw aren meestal e en echtpaar. V erk erin g h e b b e n was n ie t g e n o e g om p e te r en m e te r te m o g e n zijn; b ro e r e n zus k o n wel. O f e r bij d e H e rv o rm d e n sp rak e was van speciale g e b ru ik e n is ons n ie t b e k e n d . In L oosdrecht was h e t in d e G e re fo rm e e rd e K erk ook d e gew oonte k o rt n a d e g e b o o rte te d o p e n . E r zijn n o g d o o p k le d e n g e v o n d e n u it d e 16e en 17e eeuw. In Soest, w eer R oom s-K atholiek, ging d e va­ d e r m eestal wel m ee n a a r d e kerk. De d o p e lin g h a d d a a r ee n gew oon tru itje

Doopjurk, doopmuts en doopkleed, zoals rond 1900 en In­ let in Huizen gebruikt weiden. De jurk is gemaakt van de blauwe trouwschoot van de moeder.

aan . Wel h e b b e n we o o k h ie r d o o p m u tsje s ge­ v o n d en van h et m o d el, dat ook in B laricum g e b ru ik t w erd.

: i

'

■. 1v ■

A >’

-i

S ri» §r Doop muts, in Soest gedragen door de kinderen van Lucia Stalenhoef-Hilhorst, va n a f 1900.

(i

In H uizen w erd ee n m a a l p e r m a a n d g e d o o p t in e e n k erk d ien st. B eide o u d e rs w aren hierb ij aanw ezig en d ro e g e n voor d eze g e le g e n h e id h u n m ooiste k led in g , v ad er som s c o m p le e t m e t h o g e h o e d . M o e d er d ro e g bij h a a r m o o iste pak h e t zw artzijden lin t om d e sch o rt, d a t ze o o k ge­ b ru ik t h a d bij b elijd en is d o e n en trouw en. H e t k in d (zowel jo n g e n als m eisje) w erd ge­ k le ed in e e n blauw ju rk je m e t k lein e m o tief­ jes, vaak g em a a k t van d e b ru id ssc h o rt van de m o eder. H et m o d el was h etze lfd e als d a t van d e g ro te re k in d e re n . Tot o n g e v e e r 1910 d ro e g het k in d daarbij e e n d o o p m u tsje m et een bol van d o o rsto p tu le, van v o ren afgezet m et twee strookjes ge­ p lo o id e k a n t e n d aartu sse n k lein e m oesjes van wit zijden lint. A an d e a rm p jes w itte g e b re id e m ouw tjes, m e t o f z o n d e r kraaltjes. T egen de k o u w erd o m d e baby e e n wit w ollen d o e k m e t fran je geslagen. N a 1910 w erd over h e t jurkje e e n wit sch o rtje

TVE lóejrg. 1997

Met het verdw ijnen van d e d ra c h t verdw een o o k d e specifieke 1lu izer d o o p k le d in g en w er­ d e n k in d e re n in d e g eb ru ik elijk e k led in g ge­ doopt, een wollen pakje o f een gew one doopjurk. In Hilversum w aren in d e O ud-K atholieke k erk speciale d o o p k le d e n aanw ezig, verschil­ le n d vo o r jo n g e n s en v o o r meisjes.

mm

In H oogland w erd ±1920 in R oom s-K atholieke k rin g e n g e d o o p t in e e n lan g e w itte ju r k , o p een wit w ollen d o o p k lee d .

C on clu sie

•N

Doopmuts uit Hoogland, rond 1920.

g e d ra g e n , afgew erkt m e t h eel fijne kantjes, zo­ wel aan de o n d e rk a n t als langs d e m ouw en en w erd en ook a n d e re d o o p m u tsjes g ed ra g e n . In geval van zware rouw in h et gezin, rouw de de baby m ee. De ju rk was d an van zwarte stof, te r­ wijl h et m utsje van elle n w itte tule was. Het d o o p k in d w erd d o o r e e n vrouw elijk fa­ m ilielid in de kerk g eb rach t. De m o e d e r h ield het ten d o o p , v ader g a f d e p re d ik a n t een briefje, w aarop d e volledige n a a m van d e d o ­ p elin g stond.

ï

H e l is e rg m oeilijk o m aan h e t b o v e n staan d e conclusies ie v e rb in d e n , w a a rd o o r d e in d e in ­ leid in g g esteld e vragen b e a n tw o o rd z o u d e n k u n n e n w orden. Ten eerste zijn e r p e r p laats n ie t zoveel ver­ sch illen d e gegevens beschikbaar. Ten tw eede valt niet g o ed te a c h te rh a le n o f e r d o o r d e fam ilie, p e te r o f m e te r k led er­ d ra c h t g e d ra g e n w erd en als d a t al te a c h te r­ h ale n is, is vaak niet d u id elijk o f d a t van in ­ vloed was o p d e k le d in g e n b ijb e h o re n d e tex ­ tiel van d e d o p elin g . A lleen in H u ize n e n in m in d e re m ale in B laricum aan h e t b eg in van d eze eeuw lijkt e e n d erg elijk v e rb a n d wel a a n ­ g e to o n d te k u n n e n w orden. Tussen d e afg eb e eld e d o o p m u tsjes u it ver­ sch illen d e p laatsen zijn diverse o v e ree n k o m ­ sten te zien, zoals de d rie d u b b e le ru c h e s in Bla­ ricu m , Soest, H u izen e n H o o g la n d . O f d a t e c h t stre e k g e b o n d e n is valt u it d e g e rin g e ho ev eel­ h e id vergelijk ing sm ateriaal n ie t a f te leid en . E en d o o p k le e d , d a t v an af de d ra a g ste r over h e t kin d w erd gesp eld , v in d e n we bij m e e rd e ­ re stre e k d ra c h te n in N e d e rla n d , m a a r in onze o m geving alleen in L aren en B laricum . O f h e t o o k bij b u rg e rk le d in g g e b ru ik t w erd is ons o n b e k e n d .

Bronnen balg Opstelling in hel Openluchtmuseum. Ken Huizense baby wordt naar de berk gedragen daar een oudere zus. Kromheen: een protestant-chrislelijke vrouw uil Huizen en wa­ der rooms-kalholieke vrouwen uit Blaricum. Ken gezel­ schap van die samenstelling zal in werkelijkheid heel zeld­ zaam geweesl zijn!

Interviews met leden van de Werkgroep Klederdrachten Eem- en Gooiland Amy Groskamp-ten Have, “Hoe hoort het eigenlijk”, 6e druk, 1940. Informatiebulletin van de Nederlandse Kostuumvereniging voor mode en streekdracht, april 1994. Gerrie Often, “I)e kinderdracht in Huizen”, Kostuum, 1990.

TVE 15ejrg. 1997

7

De buitenplaats ‘Berglust’ in Nederhorst den Berg (eind 17de eeuw-1886) Els N.G. van Damme Inleiding De G o u d e n E euw b ra c h t in d e h an d elsstad A m sterd am g ro te v e ra n d e rin g e n . Vele b u r­ gers p ro fite e rd e n van d e to e n e m e n d e wel­ vaart. D e v o o rsp o ed h a d et enw el n ie t alleen m aar g unstige gevolgen. D o o r d e sta d su itb re i­ d in g bijvoorbeeld, d ie sa m e n h in g m e t d e ster­ ke b ev o lk in g sto en am e, v erd w en en allengs alle n atu u rlijk e e le m e n te n u it h e t stad sb eeld en was h e t e r n ie t altijd even c o m fo rta b el toeven. Zoals ook u it d e sc h ild e rk u n st en d e lite ra tu u r u it die tijd n a a r v o ren ko m t, g ro eid e e r een b elan g stellin g voor h e t h a rm o n ie u z e la n d le ­ ven' e n zo zien wij d e rijk ere b u rg e rs h e t b u i­ tenlev en o p zo ek en , om d e d ru k te en h e t o n g e rie f van de u itd ije n d e stad te o n tv lu ch ­ ten. M en tro k o n d e r a n d e re n a a r d e V echt­ streek om zich daar, som s p restig ieu ze, b u i­ tenverblijven te laten bouw en. De zuidelijke V e c h td o rp e n w aren h u n e e rste k euze, w ant die lagen in d e g a n g b a re ro u te van d e trek ­ sch u ite n tussen A m sterd am en U tre c h t. Die ro u te liep via de U trech tse V aart,2 e e n d eel van de K eulse Vaart, d ie over d e A m stel n a a r O u d e rk e rk ging, v an d a a r d o o r d e Bullewijk e n H o le n d re c h t en vervolgens via d e A ngstel n a a r d e V echt bij N ieuw ersluis. N e d e rh o rst d e n B erg lag n ie t aan deze ro u ­ te e n was d a a ro m als vestigingsplaats m in d e r favoriet. E en beschrijving u it 1737' van wat m e n als e e n ideale om geving vo o r o g e n h a d , d o e t o n s inzien d a t d it d o rp v ersch illen d e bezw aren k e n d e. “Z e e d a m p e n ” en zo u t w ater w erd en als schadelijk b eschouw d. M oerassige g ro n d e n w e rd e n geschuw d e n m e n w ilde n atu u rlijk o o k zo co m fo rta b e l m ogelijk rei­ zen. N u kwam d e Z uid erz ee to t 1673 n o g tot aan d e H in d e rd a m , d u s e r w oeien zo u te w in­ d en . H e t was ee n m oerassig v e e n g e b ie d en s le c h t to e g a n k e lijk . H e t tr a n s p o r t v a n u it A m sterd am was n ie t c o m fo rta b el. P e r trek ­ schuit, h e t b elan g rijk ste v erv o erm id d el in die tijd en , m o est m e n aan v an k elijk o v er d e Zui­

8

d e rz e e om bij Milicien de V echt o p te gaan. E a te r k o n m en via D iem en n a a r d e G aasp en langs Smal W eesp d e V echt op. O ver la n d was n o g m oeilijker, d e w egen w aren z e e r slech t o n d e r h o u d e n 15 en m en k o n lan g e tijd h e t d o rp alle e n b e re ik e n via ee n p o n t over de V echt bij d e H in d e rd a m ." T och h e e ft N e d e rh o rst d e n B erg verschil­ le n d e b u ite n p la a tse n g ek e n d , d ie helaas th an s allem aal zijn verd w en en . Van é é n van die th an s v erg e ten b u ite n p la a tse n , d ie h e t c e n ­ tru m van h e t d o rp h e e ft gesierd: “B erg lu st”, w o rd t h ie r d e b ew o n in g sg esch ie d en is v er­ h aald . O ver d e bouw stijl van h e t h u is zijn wij h elaas slechts m atig g e ïn fo rm e e rd . D o o r g een van d e e ig en a ars w erd e e n b o ed elb e sch rijv in g n a g e la te n , w aaru it wij ons een b e e ld z o u d e n k u n n e n v o rm e n o v er h o e h e t p a n d e ru it zag.

De vroegste gegevens De eerste b ew o n e r d ie wij k e n n e n en die ver­ m o ed elijk o o k d e b o u w er van d e b u ite n p laa ts was, is H e n d rik J a n s e n van d e n B ergh. Hij stam d e uit A m sterd am , w aar hij o m streek s 1660 w erd g e b o re n . Hij n o e m d e zichzelf H en ric Jo h an . Zijn v a d er was j a n van d e n B ergh. Jan van d e n B ergh w o o n d e o o rsp ro n k e lijk in N e d e rh o rst d e n Berg. Hij b e za t en v erh a n d e l­ d e d a a r veel g ro n d en uit é é n van d ie tran sac­ ties in 16587 le re n we: Oude. Ja n Hendriksz soone van Hendrik Jansz, schoenmaker werd baas tot Amsterdam. K e n n e lijk was d e z e b a a n zo in d ru k w e k k e n d , d a t d a arv an in e e n tra n sp o rt­ akte m e ld in g m o est w o rd en gem aak t. E en p a a r jaar later, in 1679, to e n w eer een stuk g ro n d a a n h e m w erd v e rk o c h t8 w erd hij o m sc h re v e n als: fa n va n den Bergh, onder fabrieck der stadt Amsterdam. N u was “fab rieck ” d e b e n a m in g v o o r w at wij te g e n w o o rd ig p u b lie k e w erken n o e m e n en w a n n e e r we de inschrijving van H e n d rik van d e n B ergh in h e t p o o rte rsb o e k van A m sterdam " ra a d p le g e n

TVE 15e jrg. 1997

t-; i .

i) A

\jt««<««.>, r„, / *•>

K~

J' P x flK C £—t N i c*h i
r ,i4 w ;

^v>
ƒ> A -V

£ \\* -

/ / <> . # ' /V

it-' aJe>-' Ma,

p

£'

r

o

t

u É

h

I

A «al

% O ve

r. it

Detail kaart tain Nederhorst den Berg met “Berglusl”, I Sr eeuw.

k o m en wij te w eten d a t zijn vader, d ie deze inschrijving o n d e rs te u n d e : Jan Hendricksz van den Bergh opzichter (teas) van sta d s begraafplaats en moddenvercken, een b elan g rijk e fu n c tie in een stad m et zoveel g ra c h te n . In 168f> bevocht jan H e n d rik s / van d en B ergh h e t re c h t op o v erp ad over een stuk la n d g e h e te n “d e G o d sca m p ”, o o rsp ro n k elijk to e b e h o re n d aan de kerk. Hij was e r “twee o f d r i e ja r e n ” g ele d e n e ig e n a a r van g e w o rd e n .111 In 1693 w erd over d atzelfd e o v erp ad g e sp ro ­ ken m aar n u bleek d it re c h t to e te b e h o re n aan zijn zoon H e n d rik ." De “G o d scam p ” lag in een d eel van de S p ie g e lp o ld e r w aar la te r o o k “B e rg lu s t” g e s itu e e rd blijk t te zijn (afb .1 )." H e n d rik van d e n B ergh h uw de o p 6 jan u a ri 1680 le A m sterd am m et e e n vrouw uit D uis­ burg: M a rg areth a G hijm . A anvankelijk w oon­ d en zij in A m sterdam o p d e H e e re n g ra c h t en k re g e n d a a r vier k in d e re n : G e e rtru ij, jan S im on, P ierre en in 1689 Jacob. H u n v o lgen­

d e zoons, jan Sim on en Jacob w erd en b e id en g e b o re n in N e d e rh o rst d e n B erg in resp ectie­ velijk 1691 en 1693. Wij k u n n e n dus a a n n e ­ m en d at h e t h u is ro n d 1690 gebo u w d w erd. De o v e rlijd en sd atu m van H e n d rik van d en B ergh is n iet m e t z ek e rh e id aan g e tro ffe n , m aa r zal ro n d 1719 g eleg e n zijn. O p 3 au g u s­ tus 1719 nam elijk, v e rk o o p t J o h a n B oth als seq esto r over d e in so lv en te" (= failliete) b o e ­ del van H e n d rik van d e n B ergh e n m ej. M ar­ g a re th a G h in (de schrijfwijze van h a a r naam v ero o rzaak te n o g al e en s m o e ilijk h e d e n ) de Hofstede met sijn Heerschapswooningen voorsten met verscheijde kaemers, keukens en provisie kelders, wagenhuijs en slallinge, met een Boomgaard en twee vijvers, moes tui.jn en daarbij 23 1 /2 Morgen weij en hooijlandt...in de Spiegelpolder...en nog een campje Lanls genaemt het Gods eampje. M atthias N eefl (N ev iu s), Bedienaar des Goddelijken Woords lol Nigtevecht w erd d e e ig en a ar." De h o fsted e h a d n o g g e e n naam .

TVE I v jrg. IW 7

9

1719-1725 Ds M atthias N eeff w erd g e b o re n in e e n p redik a n tsg e z in . Z ijn v a d e r M a tth ia s N evius, afkom stig u it Z oelen, tro u w d e in 1625 m et C a th a rin a L eo n aerts u it K am pen; hij was to en p re d ik a n t in R ensw oude. H u n z o o n M atthias, d e e ig e n a a r van d e b u ite n p laa ts, w erd verw ant aan H e n d rik van d e n B ergh, to e n hij o p 20 m ei 1708 te N igtevecht h uw de m et d ien s d o c h te r G eertru ijd . O f zij o o k van d e h o fsted e g eb ru ik g em a a k t h e b b e n is n ie t b ek e n d . H u n b e id e k in d e re n : M atthias (g e b o re n 1710) en Jo a n n e s (g e b o re n 1711) w erd e n in N ig tev ech t g e d o o p t; ze w o o n d e n o p d e p a sto rie o n d e r de ju risd ictie van Klein M uid en . Ds. N e e ff is d rie m aal g etro u w d gew eest; v o o rd a t hij in N igte­ vecht w o o n d e m e t E m m e re n tia van P eelen , to e n m e t G e e rtru ijd van d e n B ergh en late r (in 1723) m e t m ej. A letta E rn st van Basse, e e n w eduw e die g e e n k in d e re n m e e r h e eft g e k re­ g en in dit huw elijk. M atthias N eeff stie rf in 1727 en w erd b e g ra­ ven o p 10 ap ril in W eesp. O p 17 ju n i 1728 w o rd t A letta E rn st van Basse n o g in h e t lid­ m a te n re g is te r van N ig te v e c h t v e rm e ld als wed. ds Nevius. M atthias N eeff v erk o ch t d e h o fste d e reed s v ó ó r zijn d o o d e n wel o p 18 m ei 1725"’ aan P ieter van G unst, sc h e p e n van N e d e rh o rst d e n Berg. E r b e h o o rd e 2 8 7 M o rg en la n d bij en n o g 12J4 M orgen ho o i- e n w eiland. M at­ thias N eeff d e jo n g e re v e rh a n d e ld e n a de d o o d van zijn v ad er in 1727 d e overige bezit­ tingen.

1725-1758 P ieter van G u n st e n zijn g elijk n am ig e v ad er zijn c e n tra le fig u ren in N e d e rh o rst d e n B erg gew eest e n P ie te r jr. is blijkens d e ou d -rech terlijke arch iev en over e e n lange p e rio d e als sc h e p e n van N e d e rh o rst a c tie f gew eest. Hij was o o k h e e m ra a d van d e S p ie g e lp o ld e r vanal 1730. P ie te r was ee n z e er g o e d e v rie n d en b elan g rijk e erfg e n a a m van J o h a n n e s W inter, d e b o u w er van h e t b u ite n p la a tsje “D am v ech t” aan d e H in d e rd a m ."’ Hij was aanvankelijk evenals Jan W in ter vrijgezel e n was en ig e erf­ g en aam van zijn b ro e r P h ilip p u s van G u n st

(b eg rav en o p 11 ap ril 1758 te N e d e rh o rst d en Berg) w aar hij k e n n elijk g o e d e o m g a n g m ee h e e ft g e h ad , hij u itte o o k d e w en s17 in d ien s g ra f te N e d e rh o rst d e n B erg b eg rav en te w or­ d e n . O p 10-jarige leeftijd tro u w d e hij m e t M aria H uijssen, e e n w eduw e u it M id d elb u rg . Zij k re g e n g een k in d e re n . Hij leefd e tot 12 d e c e m b e r 1765 e n v erm aak te to e n zijn g eh e le bezit, o o k h e t e rfd e e l van zijn b ro e r Philippus, aan d e b ro e rs en zu ster B a e rse ln tan .1' H o e zijn relatie to t d eze fam ilie was is (n o g ) niet o p g e h e ld e rd .

1758-1766 Al v o o rd a t M aria B aerselm an d e e rfen is van P ie te r van G u n st in o n tv an g st n am , k o ch t zij d e h o fsted e van P ie te r van G u n st m e t 33 o f 34 M o rg en land. De k o o p v o n d p laats o p 15 au g u stu s 1758. H et G o d scam p je h o o rd e e r w eer bij e n d a t b lee k g e leg en n aa st h e t huis, langs d e weg. De h o fste d e was no g steeds n aam lo o s. M aria B aerselm an was g eh u w d m e t D aniel T h u re t. De fam ilie T h u re t w o o n d e te W eesp e n zij zullen n u e n d a n wel g e b ru ik g em aa k t h e b b e n van h u n buiten v erb lijf, w an t zij gaven d ie o o k e e n naam : “N o o it A lleen ”. M aria stie rf al jo n g e n w erd o p 2 ju li 1765 in W eesp b eg rav en , n o g m a a r 34 jaar o u d . Zij liet twee k in d e re n na. Bij de vaststelling van h a a r n ala­ te n s c h a p 1" w e r d d e h o fste d e to e b e d e e ld aan h a a r m a n D an iel T h u re t. D an iel T h u re t h e r­ tro u w d e k o rt d a a rn a m et d e u it N a a rd e n afkom stige S u san n a M aria d e P u tte r en d a t was b lijk b aar a a n le id in g o m d e h o fsted e te v e rk o p en . Dat g esc h ied d e o p 3 juli 1766. D aniel T h u re t g a f o p d ra c h t aan zijn zwager nu Joan B astiaans, H e e re van S c h o o n d e rb e e k en d ie n s vrouw Ju d ith E lizabeth T h u re t om deze tran sactie u it te voeren. De T h u re ts h e b b e n een b elan g rijk e, m aa r niet altijd positieve rol g esp eeld in Weesp.-'" De v a d er van D aniel T h u re t, J e a n D aniel, was g eh u w d m e t d e d o c h te r (Jo h an n a) van b u rg e ­ m e e ste r Jean d ’A rrest van W eesp, evenals d e T h u re ts van p ro te sta n tse h u ize. N a d e h e rro e ­ p in g van h e t E d ict van N an tes, w aa rd o o r de p ro te s ta n te n w e e r w e rd e n a c h te rv o lg d , v lu c h tte n zij u it F ran k rijk (P icard ië ) n a a r N e d e rla n d .'1 B eide fam ilies le e fd e n in g ro te

TVE 15e jrg. 1997

o n m in m et elkaar. V ader e n zo n en T h u re t w aren d riftig en o n re d e lijk en v e rm e d e n n iet om gew eld te g e b ru ik e n d a t in h u n k raam te pas kwant. " De ruzies liep en som s zo h o o g o p d at het H o f van H o llan d e ra a n te pas m oest kom en.

1766-1772 Jan C hristiaan L eijding, d e v o lg en d e eigenaar, was van D uitse h erk o m st, e n ee n a a n h a n g e r van de E vangelisch-L utherse g o d sd ien st. Hij vestigde zich in A m sterdam (L eid sep lein ) en trouw de d a a r m e t A nna W iel van d e B loem ­ g rach t. Zij k o c h te n d e h o fste d e m e t “d rie k am p jes la n d ”, w aarvan d e n o o rd e r k a m p g e n a a m d h e t “G o d scam p je” n aast de H o fsted e was g eleg en . De fam ilie T h u re t h ield ee n d eel van de g ro n d in e ig en d o m . De fam ilie h e e ft k en n elijk wel p lezier b elee fd aan d e h o fsted e en e r m isschien o o k reel v e rb e te rin g e n a a n g e ­ b rach t, w ant zij n o e m d e n d e b u ite n p la a ts n u “B ergiust”. T och h eeft A n n a W iel zek er g een v o o rsp o ed ig leven g eh ad , w an t o p 17 o k to b e r 1768 ging “B ergiust” over in h a n d e n van h a a r v ader P ieter C hristiaan W iel. O p 22 ja n u a ri 1772 m o est zij h a a r m an te A m sterd am b e g ra­ ven en b le e f zij m e t zeven o n m o n d ig e k in d e ­ ren achter.T w ee m a a n d e n later, o p 21 m a a rt 1772, w erd A n n a W iel d o o r h a a r v a d e r g e m ac h tig d om d e h o fsted e “hetzij p u b lie q o f uit de h a n d ”, te v erk o p en m e t (l'Zm orgen land.® W aarschijnlijk was hij ziek, w ant k o rt d a a rn a , o p 19 ju n i, s tie rf hij ten huize van zijn d o ch ter. H aar m o ed er, A n n a M o n tierk w am o f b le e f bij h a a r d o c h te r in h uis aan d e L a u rie r­ g rach t, w aar zij z e s ja a r la te r overleed.

1772-1789 I)e nieuw e e ig e n a a r van d e h o fste d e “Berglu st” w erd m r J a n Esave G illot, o p 21 mei 1772.® J a n Esaye G illot was A m ste rd am m e r van g e b o o rte e n tro u w d e a ld aa r o p 21 d e c e m ­ b e r 1770 m e t A gata H e n rie tta C h a rlo tta M aria Vlot, u it W orkum . A anvankelijk w o o n d e hij in de Kalversi raat, m aar k e n n elijk h eeft b u n leven zich vervolgens vooral afg esp eeld in N e d e rh o rst d e n Berg, w ant J a n Esaye fu n ctio ­ n e e rd e e r als sch ep en , zijn a c h t k in d e re n w er­

d e n e r g e d o o p t e n hij o v erleed e r ook. Hij w erd begraven o p 28 m a a rt 1789. G ro o tv a d e r Esaye G illot was als v lu ch telin g u it F ran k rijk g e k o m e n e n w o o n d e to t I 784 o p d e R id d e rh o fsta d H e e m ste d e bij U tre c h t.3 D aarna w erd zijn zoon Esave H e e r van H e em ­ sted e. D eze zoon (d e v ad er van Jan Esaye) g in g in 1728 m e t zijn tw eede vrouw M aria M ounier, n a a r A m sterd am . Na h u n d o o d w erd h u n d o c h te r E sth e r Jacoba, e e n zuster d u s van Jan Esaye, e ig e n a a r van d e H eerlijk ­ h e id H e e m ste d e en Jan Esaye vestigde zich in N e d e rh o rst d e n Berg. Zijn d o o d was aan le i­ d in g om d e b u ite n p la a ts te v erk o p en .

1789-1796 O p 18 ju li 1789 c o m p a re e rd e d e w eduw e van m r J a n Esaye G illot v o o r n o taris van Kei in N e d e rh o rst d e n Berg, om d e h o fsted e "Berglu st” te tra n sp o rte re n aan J a n O tto B rouw er," m et d rie k a m p e n lands. H et oostelijk deel van h e t o o rs p ro n k e lijk e b ez it b e h o o r d e n o g steeds toe aan d e e rfg e n a m e n van D aniel T h u re t. Jan O tto B ro u w e rw a sa l o n g ev eer zestig jaar to en hij d e b u ite n p la a ts g in g b ew o n en . Hij w o o n d e v o o rd ien in A m sterd am o p d e R ozen­ g rach t en k reeg d a a r m e t zijn vrouw E lisabeth H o u th u ijs e n tie n k in d e re n . Hij s tie r f in N e d e rh o rst d e n Berg, m a a r w erd p e r lijkkoets naai A m sterd am verv o erd en o p 9 m a a rt 1796 a ld a a r beg rav en . N a zijn d o o d w erd d e h o fste­ d e w eer verkocht.

1796-1812 E lisab eth H o u th u ijse n v e rk o ch t als b oedelh o u d ste r van h a a r m an “B erg iust” aan G era rd C le m e n t van Hall. 7 Hij was C o lle c te u r van de K eizerlijken H o lla n d sc h e L oterij gevestigd o p h e t R okin te A m sterd am .-7 N a d a t hij in 1792 getro u w d was m et M aria P e tro n e lla van H all V erhoek, k ree g h e t e c h tp a a r twee k in d e re n te A m ste rd a m . M e e r k in d e r e n w e rd e n n ie t g e v o n d e n , n o c h in A m ste rd a m , n o c h in N e d e rh o rst d e n Berg. H e t is n iet d u id elijk o f zij o p d e b u iten p la ats h e b b e n gew o o n d . G e­ rard van H all stie rf in 1833 te A m sterd am , m a a r d e b ezittin g w erd al v erk o ch t in 1812.

T 1'1C / 5r jt g. / W 7

11

L a te r staat hij te b o e k als su ik e rra ffin a d e u r te A m sterd am . In 1835 v e rb le e f hij in U tre c h t."

1812-1839 D e “m a ire ” van N e d e rh o rst d e n B erg, zo n o e m d e Jan S c h o tte lin k zichzelf' e n zijn sch o o n v a d e r F red erik Sm it, c a rg a d o o r van b e ro e p , k o c h te n h e t huis o p 16 juli 1812.'“Ja n S c h o tte lin k was g e tro u w d m e t F re d e r ik ’s d o c h te r M elesje Smit. Jan S c h o ttelin k was e en o m s tre d e n figuur. E en brief', g e d a te e rd 1814 en g e ric h t aan de A m b a c h tsh ee r H .l 1. H aersm a, te r g e le g e n h e id van d e v o o rd ra c h t van Jan S ch o ttelin k to t “M aire” van N e d e rh o rst d e n Berg, loog e r n ie t om . N a e e n reeks klach­ ten w erd Jan S ch o ttelin k (in 1811 al a d ju n c t m aire volgens zijn tro u w acte) met zijn jonge jaren ongeschikt bevonden om over den ouderdom en meer gevorderde Levensstand te Heerschen...en is de uitslag te onzeeker om tegen de rustige genoegens der Ingezeetenen zonder duurzaame kwellingen te ku n ­ nen opwegen.'2" De brief' was o n d e rte k e n d d o o r W.G. K lem an Dzn. (w o n en d e o p "V echt en B ergzigt”), ds D en n e, Jo h a n n es P rins (van “D am v ech t”), m a k e la a r G e ra rd u s B lancke, C o rn elis B rey (w o n e n d e o p d e H o fste d e “D o rp zich t” teg en o v e r N igtevecht) en H e n ­ d rik Koole. In e en reflectie h ie ro p (27 fe b ru a ­ ri 1815) van H .H . H ae rsm a aan Van Tuyll an S ero o sk erk en van d e S taten van U trech t'" lu id t het: Met de locaale omstandigheeden van Nederhorst den Berg bekend, wist ik dat Jean Scholtelink ten tijde van het Fransch gouvernement, nog geen 21 Jaaren oud tot Maire van Nederhorst den Berg, waarmede vervolgens is gecombineerd gewor­ den Nigtevecht en Ankeveen, aangesteld zijnde alzo naar men zegt over het paerd was getild, zig van dien tijd a f merkelijk gevoeld had, en alzo zo wel diegeene die van kindsbeen met hem waaren opge­ groeid, en die zijne toenmalige houding niet verdra­ gen konden, als die van meerdere jaeren, welke daarover gramstorig waren, tegen zig had ingenoomen, en dat hier door over en weder van tijd tot lid bitse bejegeningen hadden plaats gehad, maar ik wist ook tegelijk aan den anderen kant, dat hi; bij de aanvaarding van zijnen post alles in de grootste verwarring had gevonden en dat meermalen orders door den praefect gegeeven en die hij niet tegen­ staande dezelven hem tegen den borst stonden... (ds ondergeschikte...had moeten uitvoeren, geheel op zij­ ne rekening waren gesteld geworden, en dat er alzo uit dat oogpunt beschouwd verkeerde vooringeno­ menheid tegen hem plaats had. Jan S c h o ttelin k is to t 1818 s c h o u t van N e d e rh o rst d e n Berg. "

12

De a a n k o o p w erd uitv o erig o m sch rev en als: Een Buitenplaats genaarnl Berglust beslaande in een groot Heerenhuiziiige, tuinm an swooning, beestenslalling en hooiberg, mitsgaders EngeLsch Plant­ soen, Bosch, Moestuinen met de vaste persiken en druivenkassen, vaste kribben en schuttingen, slvrigerlaari en builen laan en verdere bepalingen en beplantingen..... In 1835 k reeg Jan S ch o ttelin k u it d e n a la te n sc h a p van F re d e rik Sm it ook de a n d e re h elft t an d e b u ite n p la a ts in zijn bezit." A an g ezien hij in d ie tijd in U tre c h t verbleef, w o o n d e hij e r n iet. O p 21 d e c e m b e r 1835 gin g hij over tot o p e n b a re verk o o p van eerst alle h outgew as,32 in 1839 o o k van h et h uis en erf.® De k o p e r was H e n ric u s van B larcum v o o r ƒ 4 0 1 5 ,-.

1839-1886 D e b u iten p la ats “B erg lust” kwam n u vo o r vele ja re n in h e t bezit van d e fam ilie van B larcum . H e n ric u s van B larcu m , b u rg e m e e s te r van A nkeveen, was g etro u w d m e t d e d o c h te r van e e n d e r b elan g rijk ste v e e n m a n n e n u it d eze zo veenrijke b u u rt, N icolaas ta n Laar. Zij h e b b e n w aarschijnlijk o o k n ie t o p d e b u ite n p la a ts gew o o n d , w ant to e n n a d e d o o d van Van Blarcum in 1845 e e n b o e d e lta x e rin g w erd uitg e­ v o e rd 31 b leek h et p a n d v e rh u u rd te zijn. In 1852 w erd h et p a n d o v e rg e n o m e n d o o r een neef: Jo h a n n e s C o rn elis van B larcum , even­ een s v e e n d e rijh o u d e r en tevens secretaris van A nkeveen. Hij zou d e laatste e ig e n a a r van “B erg lu st” zijn.

1886-heden W aarschijnlijk was h e t p a n d in m id d els d an ig d o o r d e ta n d des tijcls aan g etast. H e t h uis was in g e ric h t als e e n b o e rd erij en w erd v e rh u u rd v o o r ƒ 2 0 0 ,- p e r jaar. De b elan g stellin g voor d e b u ite n p la a ts b leek in m id d els m e e r d e loca­ tie d an d e g eb o u w en te g aan b etreffe n . Pas­ to o r V ism an s van d e R o o m s K ath o lie k e P a ro ch ie was in deze tijd e rn stig o p zoek n a a r g ro n d voor d e bouw van e e n nieuw e kerk. In 1885 sto n d e n d e h e re n k e rk m eesters h e m toe

TVt: 1 rejig. 1997

Ontwerp van R.K.kerk architect Y. Bijvoets Gzn.

door

MAR.JA- KERJC. « NEBERJ4DRjST. na. 3 F, R£« _

B is d o m - H a a r l e m .

E fjlil "ZZE

te gaan o n d e rh a n d e le n m e t J.C. van B larcum , v erv en er en g ro n d b e z itte r te A nkeveen en b estu u rslid van d e P rocessie B ro e d e rsc h a p .1, H e t betrof' eerst ee n te rre in d a t in d e b u u rt van de H in d e rd a m was g eleg e n , dus n o g al ver van de d o rp sk e rn verw ijderd. Een ja a r later kon het gaan over ee n te rre in d ic h te r bij h e t d o rp g eleg en , ook e ig e n d o m van J.C. van B larcum . De k erk m eesters sc h atten d e k o o p ­ prijs op ,/ 70 0 0 ,- a ./8 0 0 0 ,-, m aar h et h o e fd e slechts ./4 0 0 0 ,- te kosten: De fam ilie stond wel node hel grootste stuk grond af, m aar deed hel tol glorie van God en M aria, z.o ra p p o rte e rd e p as­

to o r V ism ans. D aarm ee was h et e in d e van d e o u d e H o fsted e “B erglust" g e te k e n d . O p 29 ju li 1886 verk o o p t J o h a n n e s C o rn elis van Blar­ c u m 1'’ aan het Roomsrh Catholijk P am rhiaal Kerk­

vertegenwoordigd, door den WelEerwaarden 'deer Geleerden Heer P a u lu s Barnardus Vismans Priester en Pastor dier Gemeente... als President en den Heer A rnoldus H agem an, kleederbleeker..., als secretaris van dat Bestuur....Diverse percelen grasland , boom­ gaard en e r f met de daarop staande H uizingen, ingerigt tot boerderij, benevens de daarom liggende percelen G rasland voorland en water alles liggen­ de...in de Spiegelpolder m e t e e n totaal o p p erv lak

van 4 ha, 80 a re e n 0,4 ca. H ie r w erd in m ei 1888 m et d e bouw van de k erk b e g o n n e n 11 en tot h e d e n m a rk e e rt deze p le c h tig d e plek waai e e u w e n la n g e e n statig e b u ite n p la a ts N e d e rh o rst d e n B erg h e e ft g esierd (fig.2). Zo h e e ft d e “G o d scam p ” w eer e e n z e e r w aardige b e ste m m in g g ev o n d e n .

bestuur te Nederhorst den Berg ten deze wordende

TVE 15e jrg. 1 99 7

13

N oten 1. Sabine Giepmans: Landelijke oevers. Jan van Geven en de ontwikkeling van het riviergezicht. Antiek 31 (4):146154, 1995. 2. Jan Christiaan Sepp: Nieuwe Geographische Nederlandsche Reise- en Zakatlas. Oorspr. uitgave 1733; facsimile-herdruk ROBAS Weesp 1992. 3. Dr R.van Luttervelt: De buitenplaatsen aan de Vecht, l.ochem 1948. 4. Lijst van ingezamelde gelden tol verbetering van de weg tussen de Hinderdam en Overmeer, 1783. Dorps­ bestuur Nederhorst den Berg: 05. 5. Oud-rechterlijk archief (ORA) Ned. den Berg 3301:116. Streekarchief Gooi tut Vechtstreek Hilversum (SAGV). 0. E.N.G. van Damme: De Vechtbrug aan de Hinderdam (1780 1819). W E 11: 94-97, 1993. 7. ORA Ned. den Berg 3350: 167. SAGV. 8. ORA Ned.d.Berg 3351: 195. SAGV. 9. Poortersboek Amsterdam 5/253. Gemeente archief (GA). 10. ORA Ned. d. Berg 3361:389. SAGV. 11. ORA Ned.d.Berg 3361:413. SAGV. 12. OSK H50-2 Algemeen Rijksarchief Algemeen Rijksar­ chief ’s-Gravenhage (ARA). 1.3. Not. archief Both, U 142a.3: 105. Rijksarchief Utrecht (RAU). 14. ORA Ned. d. Berg 3352: 253. SAGV. 15. ORA Ned. d. Berg 3353: 24. SAGV. 14. ORA Ned. d. Berg 3353: 24. SA( iV. 16. E.N.G. van Damme: ‘Het buijtenplaatsje Damvecht" aan de Hinderdam en zijn bewoners. Jaarboek Niftarlake 1992, pg.22-33. 17. Not. archief W. van Lingen, Nigtevecht, R34-L1874. RAU. 18. ORA Ned.d. Berg 3357:159. SAGV. 19. Not. archief Jacob Klinkhamer Amsterdam 14528:18. GA. 20. A.J. Zondergeld-Hamer: Geschiedenis van Weesp. Heureka, Weesp 1990. 21. Mr Th.R. Valck Lucassen: Het geslacht Thtiret. De Nederlandse Leeuw, 1914, pg. 178-185; 2.30-236; 20 ) 300. 22. Guy Meulmeester: Hoe Jan Daniel Thtiret de kerk­ dienst verstoorde. Contact Blad Hist. Kring Weesp 11 (2): 10, 1996. 23. Not. archief Cornells van Homrigh Amsterdam 12402:18. GA. 24. ORA Ned. d. Berg 3357:230. SAGV. 25. AJ.A.M. Lisman: Heemstede gelegen in de provincie Utrecht. Alphen aan de Rijn 1973. 26. ORA Ned. d. Berg 3359:165. SAGV. 27. ORA Ned. d. Berg 3359:279. SAGV. 28. Not. archief'Th. Joh. Heydanus Weesp 42, 1812. Rijks­ archief Noord-Holland, Haarlem (RANH). 29. Dorpsbestuur Ned. den Berg 145. .30. |. Krol: De geschiedenis van Nederhorst den Berg. Ant­ hem 1949. 31. Not. archief Johannes Albertos Hoog Amsterdam 20333:515. GA. .32. Not. archief Dirk van der Horst Weesp 185:1586. RAN! 1. 3.3. Not. archief H ubertus Johannes Steven U trecht U324c033: 11817. RAU. 34. Not. archief A.J.Ci oil Ankeveen: 334. RANH.

14

35. |an Baar: Nu, gij bouwt niet uit weelde, Rond de bouw van de R.K. kerk te Nederhorst den Berg. Ned. den Berg 1990. 36. Not. archief Pieter Care) Lasonder Hilversum: 1.31. SA< ;v.

T V E 15e jrg. 1 9 9 7

E en m ilieu p ro b leem in W eesp a n n o 1772 W. Bolderheij

O p 7 m a a rt 1772 k o ch t C ornells van M arken N icolaaszn, éé n van de d rie B u rg em eesters van W eesp, op e en p u b lie k e veiling van Jan d e Rijk, d e leerlooierij leggende voor de moolen de Agtkant aan de rivier de Vegt vlak boven dee.se stad. A an d e h a n d van deze beschrijving k o n m e t b e h u lp van e en o u d e k aart in h et W eesper G e m e e n te A rch ief w o rd e n vastgesteld d a t h e t b e tre ffe n d e bedrijf o p de h u id ig e O sse n m a rk t aan e en in h a m van d e V echt stond. H et was Van M arkens b e d o e lin g om d o o r de ex p lo itatie van deze looierij zijn to ch al n iet o n aan zien lijk kapitaal v e rd e r te v erg ro ­ ten. Hij h ad e c h te r n iet g e re k e n d m et een aan ta l b u rg ers die aan de overzijde van de V echt o p d e H o o g stra a t h u n w o n in g en b ed rijf h a d d e n en die v reesd en d at d e kom st van deze looierij h u n leef- en w erk o m stan d ig ­ h e d e n n ad elig zou b en v lo ed e n . H et w aren g een d o o d g e w o n e b u rg ers die bezw aar m aak ten teg en de p la n n e n van Van M arken. Eén van de o n d e rte k e n a a rs van het rekwest d at zij aan B u rg e m e e ste ren , S ch o u t en S c h e p e n e n van W eesp z o n d e n was Jo h an Justus W eijher, S ch o u t van W eesp en als B u r­ g em ee ster e en collega van Van M arken. O o k led en van d e g eslach ten P eelen en B ellaar zet­ ten h u n h a n d te k e n in g o n d e r h e t rekwest, twee rijke fam ilies die tot d e V ro ed sch ap van W eesp b e h o o rd e n en van tijd tot tijd in h et C ollege van S c h e p e n e n en B u rg e m e e ste re n w erden gekozen.

D e bezw aren De bezw aren van deze b u rg e rs kw am en o p h e t v olgende n eer: A llereerst c o n sta te e rd e n zij d a t d e vestigings­ plaats van h e t b e d rijf o n g elu k k ig was gekozen. Ie d e re e n d ie W eesp v an af h e t G ooi b in n e n ­ kwam, m o est wel een zeer slech te in d ru k van stad e n stad sb estu u r krijgen, ee n d erg elijk e in ­ d u strie paste n ie t in h e t stad sb eeld .

W at n o g zw aarder w oog, was d e stan k en de w atervervuiling die e e n le erlo o ierij v ero o r­ zaakte. N iet alleen d e o m geving m a a r o o k de b ed rijven van d e re k w estran ten z o u d e n sch a­ d e lijd en e n o o k v ro eg en zij zich a f o f d o o r de onv erm ijd elijk e stankoverlast h u n w o n in g en n o g wel lee fb a a r z o u d e n blijven. O n d e rd a n ig m a a k te n zij e r B u rg e m e e ste re n o p a tte n t d a t d ezen n ie t alle e n d e bev o eg d ­ h eid h a d d e n e e n b e d rijf als e e n leerlo o ierij te v e rb ie d en , m a a r o o k d a t zij, als ee n m a al een v e rg u n n in g was afgegeven, d e p lich t h a d d e n d e b u rg erij te b e sc h e rm e n teg e n ie d e re vorm van overlast van z o 'n bedrijf. V oor d it so o rt o n d e rn e m in g e n w aren altijd b e p aa ld e vesti­ g in g sp laatsen aangew ezen. E erb ie d ig verzo ch ­ ten zij d an o o k zo d an ig e m a atre g e le n te wil­ len tre ffe n d a t d e v estig in g van e e n leerlo o ierij o p h et d o o r Van M ark en b e o o g d e te rre in g een d o o rg a n g k o n v inden.

H et verw eerschrift H et rekw est w erd aan Van M arken te r h a n d g esteld m e t verzoek b in n e n 14 d a g e n co m ­ m e n ta a r o p d e in h o u d te geven. Tevens w erd h e m v e rb o d e n om , zo lan g n o g g e e n u itsp raak in deze kwestie was g e d aan , v e rd e re v o o rb e­ re id in g e n v o o r d e in b ed rijfstellin g van de d o o r h e m g e k o ch te leerlo o ierij te treffen . Zoals te verw ach ten viel was van M ark en n ie t blij m e t deze reactie. In zijn rep lie k steld e hij al­ le re e rst d at de d o o r h e m o p e e n p u b lie k e c ei­ ling g ek o c h te le erlo o ierij, m e t8 a 9 lo o ik u ip e n e n ee n schuur, al 50 a OOjaar, m isschien n o g wel langer, als zod an ig in b e d rijf was e n al d ie tijd h a d d e n d e om w o n ers n o o it e e n k lach t w egens overlast in g e d ie n d . B o v en d ien sto n d d e lo o ie­ rij aan e e n in h a m van d e V echt e n wel zo ver weg van a n d e re b edrijven d a t van overlast e en v o u ­ dig g e en sp rak e k o n zijn.

Ï'VK 15e jrg. 1997

15

SU;

h ~ it

t7

.«JL.

,..1* -U*

---**

Tekening Cornelia Pronk, Gezicht op de Ossenmarkt (rechts) en

tic

B eter e n re d elijk er zou h e t zijn gew eest als klagers p ro te st h a d d e n a a n g e te k e n d z o d ra de p u b liek e veiling w erd a an g e k o n d ig d , bij d e verk o o p h a d m e n d a n h ie rm e d e re k e n in g k u n n e n h o u d e n . N u zou hij, als klagers in h e t gelijk w erd en gesteld, b u ite n zijn sch u ld scha­ d e lijden. G ezien h e t feit d a t d e looierij teg en d e sta d sb u ite n v e ste n a a n e e n s tro m e n d e rivier lag was hij van m e n in g d a t ju is t d o o r deze ligg ing n ie m a n d e r h in d e r van kon o n d e rv in d e n . O o k h e t a rg u m e n t van d e w atervervuiling wees hij van d e h a n d . De v o o r d e leerb e re id in g b e n o d ig d e g ro n d sto ffe n , kalk en ru n (bast van jo n g e ik e n h o u t), v erv u ild en h e t w ater niet. W at de stan k b e tre ft, deze o n t­ sto n d d o o r le e r b e d e rf e n d it m o e st m e n zien te v o o rk o m en . E igenlijk v o n d Van M ark en d e vrees v o o r stan k o v erla st m a a r o v e rd re v e n . W eesp, zo sc h re e f hij, is ee n b ra n d e rssta d e n in h e t voet­ sp o o r van d ie b ra n d e rije n volgen d e varkensm esterijen . H e t g ro te aan ta l v a rk en sh o k k en e n roestbakken die in d e stad, o o k o p d e H o o g straat, staan v ero o rz a a k t e e n stan k die vele m alen e rg e r is d a n d ie van e e n e n k ele leerlo o ierij. H et a rg u m e n t d a t m e n e e n slech te in d ru k

van W eesp zou krijg en w a n n e e r m e n k o m en d u it h e t G ooi zijn leerlo o ierij in h e t o o g k reeg v o n d hij belachelijk. D o o r zijn ligging a c h te r d e sch an s was h e t bedrijf van d e w eg a f n a u ­ welijks te zien. M en kon bij d e twee in d e n a b ijh e id lig g en d e leerlo o ierij e e rd e r van een o n tsie rin g van h e t stad sb eeld sp rek en . B o v en d ien v o n d hij h e t verw o n d erlijk d a t over d eze twee lo o ie rije n n o o it e en k lach t was v e rn o m e n o fsch o o n zij m e e r n a a r h e t stads­ c e n tru m toe lagen. H etzelfd e g o ld trouw ens v o o r d e twee m id d e n in d e stad sk ern aanw ezi­ ge lo o ierijen . V oorts wees hij e r op d a t in ste d e n als A m ste rd a m , H a a rle m , D elft, R o tte rd a m , ’s-G ravenhage, S ch ied am e n N a ard e n vrij aa n ­ zien lijk e w ijken m e t veel in w o n ers, n a a st a n d e re b ed rijv en , o o k le e rlo o ie rijen h e rb e rg ­ d e n . D e aanw ezig h eid van d eze bed rijfstak leverde d a a r g e e n en k el p ro b le e m op. T e ru g k o m e n d o p d e w atervervuiling m e rk ­ te hij n o g o p d a t d e w a te rsc h u ite n die vers d rin k w a te r v o o r d e bevolk in g van A m sterd am m o e ste n in n e m e n , d it som s vlak n aast d e lee r­ lo o ierijen d e d e n . D at e r n o o it e e n k lach t uit d ie h o e k was g e k o m e n bew ees d a t van w ater­ vervuiling g een sp rak e was.

Ki

Hoogstraat, 1732.

TVE 17e jrg. 1997

......4, 5r .

<

6.

.

. # 1

mS

^ së

|ip i|!!l!?; re"

-

al y

/

^ w k f V j x

'4

r

mm

:

Tekening van de landmeter Ivans de Mutserl, Plaltef/Tond van de / 'orlifiealiegmnden in Weesp, 1756.

Na deze u ite e n z e ttin g b eslo o t Van M arken zijn verw eerschrift m et d e o p m e rk in g d a t hij e r o p vertrouw de d a t B u rg em ee stere n de a rg u m e n ­ ten van d e rek w estran ten niet z o u d e n o v e rn e ­ m en en h em o n g e sto o rd zijn w erk zaam h ed en aks le e rlo o ie r zo u d e n laten v o o rtzetten . B u rg em ee steren zo n d e n d it a n tw o o rd d o o r aan rek w estran ten m e t d e m e d e d e lin g dat zij h ie ro p b in n e n v eertien d a g e n e e n reactie ver­ w achtten.

De bewijzen D e klagers e c h te r v o n d e n Van M arkens ver­ w eer n ie t g e fu n d e e rd e n g in g e n d it bew ijzen. De b e tre ffe n d e looierij was, zo s c h ie te n zij, ten tijde van d e verk o o p niet in bedrijf. Z o n d e r h ieraan re c h te n te k u n n e n v e rb in d en v erm e ld ­ d e n zowel d e aan k o n d ig in g van d e veiling als d e v eilingcondities e n h e t p ro to c o l w aarin d e ver­

k o o p w erd g e tra n sp o rte e rd gelijkelijk d at ge­ veild, ver- k o c h t en o v erg ed rag en is ee n stuk g ro n d , gcbru ijk l sijnde gew eest to t ee n loijerij, en iiogvoorsien van ,8 a 9 oude lo o ijk u ip en m e t e e n huisje o f sc h u u rtje , etca. Bijgevolg was h e t p erceel n ie t v erk o c h t als zijnde e e n in w erking zijnde looierij, m a a r als e e n stu k g ro n d w aarop in h e t v erled e n abusievelijk e e n looierij in b e­ drijf was gew eest d ie n a d e rh a n d in a n d e re h a n ­ d e n was ov erg eg aan . D eze nieuw e e ig e n a a r h ad w eliswaar h et b e d rijf n ie t vo o rtg ezet m a a r ook d e lo o ik u ip e n n ie t verw ijderd. B ovendien b le e k h ie r g ro n d te zijn v erk o ch t d ie n ie t in e ig e n d o m van d e v e rk o p e r was en dit h a d Van M arken m o e te n w eten. H et was a lg e m e e n b e k e n d d a t reed s m e e r d a n 25 a 30 ja a r d eze looierij n iet m e e r in b e d rijf was. V oor d it stilleggen m o est destijds e e n re d e n zijn gew eest, de destijdse eig e n a ars w aren erv a re n lee rlo o ie rs d ie n ie t zo m a a r d e p ro ­ d u c tie z o u d e n b e ë in d ig e n .

TYK l i e /ra / W 7

17

H e t a rg u m e n t d a t e r g e e n a n d e re locatie in W eesp viel a an te wijzen was n a a r d e m e n in g van rek w estran ten te on o zel o m h ie ro p al te d ie p in te gaan. O p h e t stuk g ro n d in kwestie h a d Van M arken n o o it ee n looierij b e z e te n en n u d a c h t hij d a t deze noodzakelijkerw ijs d a a r m o est w o rd en g esitu eerd . D eze zienswijze was n ie t juist. Als noo dzakelijke, n ie t h e t w ater verv u ilen ­ d e, g ro n d sto ffen n o e m d e Van M arken kalk en ru n , hij verzw eeg e c h te r d a t o o k h e t v e rro tte vlees d e r h u id e n v ervuilen d w erkt. D aarn a b ra c h te n d e rek w e stra n ten ze e r zwaar g e sch u t in stelling; zij h e rin n e rd e n aan d e in m id d els in d ru k v ersc h e n e n afsch eid sred e van de G ro n in g se h o o g le ra a r W. van D oeve­ re n , u itg e sp ro k e n o p 3 se p te m b e r 1770. In die re d e sprak hij zijn g ro te v o ld o e n in g uit over de to t sta n d g e k o m en m ilieu w etten d ie ee n zegen v o o r G ro n in g e n w aren en p leitte vurig v o o r v erp laatsin g van v erv u ilen d e in d u strie ë n zoals leerlo o ierijen n a a r laag g e leg e n g eb ie­ d e n ver b u ite n d e stad. Z ulke in d u s trie ë n m o c h te n d a n o m d a t zij d e w elvaart b e v o rd e r­ d e n e n d erhalve w erk g e leg e n h eid verschaf­ te n , v o o r d e eco n o m ie b elan g rijk zijn, d e keerzijde was e c h te r d a t d e m e n se n d ie in d e r­ gelijke bedrijven m o esten w erken, in levens­ gevaar v e rk eerd en . De rek w estran ten v e rtro u w d en e r o p dat h e t advies van e e n a u to rite it als van D oeveren v o o r h e t S tad sb estu u r v o ld o e n d e m oest zijn om n ie t toe te staan d a t e e n e n k e le looierij h e t leven e n d e g e z o n d h e id van vele m e n se n o p h e t spel zette. Van M arken h a d d eze lo o ie­ rij alleen m a a r v o o r zijn eig en p erso o n lijk v o o rd eel g e k o c h t te n e in d e zijn b ra n d e rij die e e n b ro n van vervuiling was d a a rh e e n te ver­ p laatsen. D it k o n d e n d e re k w e stran te n n iet over h u n k a n t laten gaan. Van M ark en , die bij ie d e re e n b e k e n d sto n d als e e n v o o rsta n d e r van o rd e en n e th e id , k o n to ch n ie t bew eren d a t e en partij gevilde, stin k e n d e h u id e n e e n g o ed e in d ru k van W eesp a c h te rla a t bij een ie d e r d ie d e stad van die zijde b in n e n k o m t! Van de sted en w aar volgens Van M ark en le e r­ lo o ierijen g e e n p ro b le e m v o rm d e n w illen re ­ kw estranten zich to t A m sterd am e n N a a rd e n b e p e rk e n . W aar h e t A m sterd am b e tre ft wijzen zij e r o p d a t d e le erlo o ie rije n a ld a a r sinds

IS

e n k e le eeu w en a lle e n aan d e b u iten sin g els m o g e n staan. Bij ie d e re stad su itleg is m en v erp lich t deze b ed rijv en n a a r d e nieu w e b u i­ te n k a n t te verplaatsen. Wat N aa rd e n b etreft: voorzover b e k e n d is d a a r m a a r é é n leerlo o ierij in b e d rijf e n die b e v in d t zich o p d e M e e n t tussen d e Zeedijk en d e fortificaties. In wat vo o r so o rt b u u rt h e t b e tre ffe n d e b e d rijf is gevestigd b e h o e ft g een n a d e r b e to o g a a n g e z ie n B u rg e m e e s te re n , S ch o u t en S c h e p e n e n m e t d e si- tuatic te r p laatse b e k e n d zijn.

De uitspraak O p g ro n d van deze u ite e n z e ttin g e n v ertrouw ­ d e n re k w e stra n te n d a t B u rg e m e e s te re n , S ch o u t en S c h e p e n e n aan h u n verzo ek om de v o o rg e n o m e n in b ed rijfstellin g van d e le e r­ looierij te v erb ie d e n z o u d e n v o ldoen. H et w eerw oord van Van M ark en k o n n ie t w or­ d e n a c h te rh a a ld m aa r h e t college h e e lt in d e r­ d a a d ten g u n ste van re k w estran ten beslist. O p 30 ju n i 1772 steld e h e t Van M arken in h e t o n g elijk d o o r te v erk laren d at alle d o o r kla­ gers aa n g e v o e rd e bezw aren g e g ro n d w aren. B ehalve d a t Van M arken o f e e n a n d e re o n d e r­ n e m e r n a h e m o p h e t b e tre ffe n d e te rrein g e e n leerlo o ierij m o c h t o p z e tte n w erd tevens b e p a a ld dat wie in W eesp e en d erg elijk bedrijf wilde b e g in n e n h ie rv o o r v o o rtaan v o o ra f aan B u rg em ee ste re n , S c h o u t en S c h e p e n e n to e­ stem m in g d ie n d e te vragen.

De lering D at d e schrik e r g o e d inzat blijkt wel uit h et v olgende: In au g u stu s 1770 was d e S c h e p e n W illem de Nijzel m e t m r Jan B rants o v ere e n g e k o m e n dat e e rstg e n o e m d e zijn a a n de o o stzijde van de V echt teg en o v e r d e Slijkstraat g e leg e n looierij o p h e t a a n g re n z e n d e te rre in van B rants m o ch t v e rg ro te n en u itb re id e n . M aar De N ijzel h e rin ­ n e rd e zich d e kwestie van Van M ark en en b e­ sloot de officiële weg te b ew an d elen . In zijn verzo ek sch rift leg d e hij w eliswaar de n a d ru k o p h e t feit d a t hij zijn b e d rijf alleen m a a r w ilde v e rg ro te n e n u itb re id e n , zo d at hij

TVE l le jr g . 1997

E — ■■■Oi i ,

,rV -*

r ij jj g p

m

4' yjmm

m ;* ? j

- *-■--<

-

G fs-

m * £ ';

llillllilli

Ossenmarkt v a n a f de Hoogstraat gezien, 1965.

fo rm eel g esp ro k en h ie rv o o r g e en v e rg u n n in g n o d ig h ad , m aar als g o e d b u rg e r w ilde hij n ie t h e t risico lo p en d a t hij a c h te ra f in m o eilijk h e­ d en zou k o m en . D aaro m vroeg hij o p 26 augustus om ee n v erg u n n in g vo o r d e d o o r hem b e o o g d e w erk zaam h ed en . B u rg em ee steren , S ch o u t en S c h e p e n e n ver­ le e n d e n de gevraagde v e rg u n n in g , e c h te r o p d e v olgende voorw aarden: De Nijzei m oest aan d e V echtzijde een b eh o o rlijk e sch u ttin g van 8 voet h o o g plaatsen m e t d aarin zoveel d e u re n als n o d ig w erd geacht. V oorts w erd h e m v e rb o d e n vellen o f h u id e n in d e Vecht te leg g en o f in deze rivier te sp o elen . D eze w erk z aa m h e d en m o c h te n alleen in de sloot aan d e ach terzijd e w o rd en verricht. Dit om h et aan zich t van d e V echt te b esch erm en .

D e co n clu sies W elke co nclusies k u n n e n wij n u u it d it verhaal trekken? Is h ie r sprake van e e n b e z o rg d h e id

vo o r het m ilieu o f w o rd t h et m ilieu alleen m a a r a an g e h a a ld om eig en b e lan g te b esch e rm e n ? Z eer w aarschijnlijk sp elen b e id e facto re n h ie r een rol. De zes rek w estran ten h e b b e n b ijn a allen e e n b e d rijf (dat e e n S c h o u t n e v en fu n c­ ties h a d is volstrekt n ie t v re em d ), b ijn a allen zijn zij v o o ra a n sta a n d e b u rg ers, b ehalve d e S c h o u t en le d e n van d e fam ilies P eelen en B ellaar o n d e rte k e n d e o o k éé n d e r plaatselijke p re d ik a n te n het rekw est, e n d e twee a n d e re klagers o o k n ie t to t h e t gew one volk zullen h e b b e n b e h o o rd . De vrees vo o r overlast van e e n leerlo o ierij is niet o n g e g ro n d . S tank en w atervervuiling zijn bij ee n d ergelijk b e d rijf volstrekt n ie t d e n k ­ beeldig, m a a r Van M arkens verw eer d at d e stan k van d e in d e stad aanw ezige varkens­ h o k k en e n m estb ak k e n vele m alen e rg e r is d a n die van e e n leerlo o ierij k o m t o o k zeer d ic h t bij d e w aarheid. R ekw estranten ro e re n dit p u n t in h u n w eerw o o rd d an o o k n ie t aan m aa r h a n te r e n liever d e a rg u m e n te n van de G ro n in g se professor. Met h e t b e to o g van deze

TVK 15ejrg. 1997

19

w etenschapper willen zij h et Stadsbestuur im poneren en het op die m anier voor hun stan d p unt winnen. D oor aan h et probleem van de varkenshok­ ken en m estbakken voorbij te gaan geven re­ kw estranten echter stilzwijgend aan dat zij wel degelijk ook h un eigen belangen scherp in h et oog hou d en en dat niet alleen de zuivere lucht, het heldere water en het m ooie aan­ zicht van Weesp hun ter harte gaan. H et verweer van Van Marken bevat louter eco­ nom ische motieven. Met zijn redenering wil hij h et Stadsbestuur ervan overtuigen dat de stedelijke econom ie bij zijn nieuwe bedrijf is gebaat. Men m oet terwille van de plaatselijke welvaart een offer aan het milieu kunnen brengen, eigenlijk heeft hij m edelijden m et wie dit niet begrijpt. Rekwestranten en Van M arken lopen dus een tijdlang sam en op: voor beide partijen geldt h et belang van hun respectievelijke bedrijven. De Schout zit echter in een moeilijke positie. Im m ers, hij is Schout en Burgem eester m aar m oet als O n d ern em er ook de belangen van zijn bedrijf in het oog hou- den. H et dragen van m eerdere petten, die van Burgemeester, Schout en O n d ern em er brengt hem in een bijzondere situatie. Als Burgem eester is hij collega van Van Marken, hij m oet derhalve de goede verhoudingen in het College van Burgem eesteren in het oog houden. Als Schout ech ter is hij verantw oordelijk voor rust en orde in de stad, overlast van een bedrijf kan o n ru st o n d er de bevolking veroorzaken, iets wat hij m oet voorkom en. Als O n d ern em er is hem er alles aan gelegen dat de looierij er niet komt. Hij m oet derhalve de keus maken: Of de goede verhoudingen in h et College van Burgem eesteren handhaven en de overlast accepteren m et als gevolg onrust en schade voor zijn bedrijf of de confrontatie m et Van M arken aangaan m et als gevolg rust in de stad en geen schade voor zijn bedrijf. Hij is de confrontatie aangegaan. Wat zich binnenskam ers heeft afgespeeld w eten wij niet m aar Van M arken is de grote verliezer. M aar ook h et Stadsbestuur heeft in eerste instantie gefaald. Immers, de absolute contro­ le over alle geledingen van de samenleving, kenm erk van de regentenheerschappij, is kor­ 20

te tijd bedreigd geweest. Weliswaar zijn, na Van Marken te h ebben teruggefloten, ijlings de nodige m aatregelen getroffen om herh a­ ling van een en an d e r te voorkom en, m aar het aanzien van het Stadsbestuur is toch enigszins beschadigd. E conom ische en p ersoonlijke belangen hebben hier dus een grote rol gespeeld. H et m ilieu is slechts een geschikt voorwendsel geweest om bepaalde verw achtingen waar te m aken.

Bronnen GEMEENTE ARCHIEF WEESP Register van Requesten en Appointementen; Inv.nr. I) 14. F 127vs-133vs, 1772. Register van Requesten en Appointementen; Inv.nr. D 14, F 172vs, 1779. Resolutieboek van Schout, Burgemeesteren en Schepenen 1760-1785; Inv.nr. B 52, F 128-128vs, 1772.

T W 15ejrg. 1997

Gooise co m p o n isten (2): Gustav A dolph H einze (1821-1904) Marcus van der Heide G ustav A d o lp h H einze, D u itser van o rig in e (L eipzig 1-10-1821), was ee n v o ortreffelijk cla­ rinettist. O p 15-jarige leeftijd w erd hij al ver­ b o n d e n aan h e t G ew an d h au so rk est te L eipzig in dezelfde b e tre k k in g d ie zijn v ad er b e k le e d ­ de, m aa r H ein ze J u n io r zat aan de eerste lesse­ naar. Zijn op u s 1 was e e n Konzertstiick (1837) voor k larin et e n orkest. Hij tra d o o k solistisch op: M en d elsso h n b eg ele id d e h em bij d e u it­ voering van d e C larin etso n a te van W eber. In 1840 k reeg hij e en ja a r v erlo f om zich in h a rm o n ie en co m positie te bekw am en. In 1842 ‘h u w d e ’1 hij d e gevierde d ic h te re s H e n rië tte B rü n in g , die zijn b elangrijk ste te k std ic h te r zou w o rd e n .2In 1844 w erd hij a a n g esteld als tw eede k a p elm eester a an het S ta d tth e a te r te B reslau. H ie r w erd en zijn o p e r a ’s Lore,ley (1841) en Die Ruine in Tharandt (1847), b e id e o p tekst van

uit de O pera

•Die ;Ruine in Tharai j e c o m p o n e e rd

Op. 19. Door den Componist gearrangeerd

pia n o tw e e h a n d ig piano v ierh an d ig

Eigendom van den uitgever voor alle landen

H. R A H R . UTRECHT

BRUS

zijn e c h tg e n o te , o p g ev o erd . Die Ruine beleef d e o o k h e t ja a r d a a ro p n o g e n k e le u itv o erin g en . 1le in z e ’s naam was gevestigd. D e p a rtitu u r van h e t w erk gin g bij d e g ro te T h e a te rb ra n d die de stad in d e zo m e r van 1849 trof, v erlo re n . Van de Fakkeldans b estaat een klavierversie, twee- en v ierhandig. In d e w oelige p o litiek e tijd en ro n d 1848 raak te H e in z e in p o litiek e zaken verw ikkeld, die to t e e n ra m p vo o r h e m le id d e n . Hij h ad e e n lied van d r M ax Ring, w aarvan d e eerste regels lu id d e n : Wir scharen uns zusammen, erttint's im Deutschen Land, o p m u ziek gezet. N adat hij h et op 25 m a a rt 1848 in h e t T h e a te r h a d la te n z in g en , w erd h e t “d e m o cratisch g e tin te ” lied, d a t aan d e c o n c e rtg a n g e rs was u itg ereik t o n d e r d e titel ‘D eu tsch lan d s Stimm e ’, zelfs o p stra a t g ezo n g en . D it g in g d e d ire ctie van d e o p e ra te ver. H ein ze w erd o n t­ slagen. In zijn M em oires te k e n d e hij op: Tij­ den als de jaren 1848 en 1849 behoren tot de leer-

Silhouet van Heinze, Dresden 1839.

7 V b

15e jro 1997

21

jr ?

IS ■ u

* *,•

■'

*> M, - tf ó» . V

-

■■**'“

'

“ -* M # a jlfc ta M '

V7//c Caecilia (ongeveer 1885 ).

school van de mens. Velen gaan eraan te gronde. Velen echter worden er door gesterkt en gevormd met zelfstandige karakters.

Am sterdam Brodeloos gew orden nam hij in 1850 de uitno­ diging aan als kapelm eester van een Duits ope­ ragezelschap naar A msterdam te gaan. De za­ ken waren slecht geregeld, zo was er niet eens aan een honorarium voor de dirigent gedacht. De Amsterdamse ‘Duitse O p era’ werd in 1852 dan ook ontbonden. Van een karig inkom en m et h et geven van piano- en zanglessen m oest h et gezin H einze rondkom en. In 1853 keerde h et tij, toen hij benoem d werd tot d irecteur van de Liedertafel E uterpe, die o n d er zijn leiding uitgroeide tot een d er beste N ederlandse Liedertafels. De optredens met dit koor m aakten H einze steeds bekender. Dit dirigentschap leid­ de vooral tot het schrijven van com posities voor (m annen)koor, die in de volgende ja re n veel op h et program m a van de koren-com petities prijkten. In 1857 werd hij de opvolger van J.B. de Bree als dirigent van de uiterst populaire 22

V incentius-concerten, de jaarlijkse liefdadigheidsconcerten, georganiseerd d o o r de Am­ sterdam se V ereniging van de Heilige Vincentius de Paulo. In vijf en twintig ja a r o n tp o p te H einze zich tot een van de belangrijke figuren van de negentiende eeuw. Hij werd niet alleen de gevierde dirigcntA om ponist (van m eer dan 200 composities, waarvan 101 genum m erd), m aar ook o p rich ter van de A m sterdam se T oonkunst Zangschool (1862) en A m sterdam ­ se Muziekschool (1865). In 1865 stelde het bestuur van de M aatschappij tot Bevordering d er Toonkunst ‘ered u caten ’ in, bestem d voor com ponisten wier werken in de kring van de Maatschappij voor de eerste maal uitgevoerd werden: in 1866 w erden deze gouden m untjes voor h et eerst geschonken aan Gade, Heinze, Hiller, Nicolai en Reinecke. Als ‘vreem deling’ richtte H einze in 1875 m et Richard Hol, W.F.G. Nicolai, W. Stum pff en H.A. Meyroos de N ederlandse T oonkun­ stenaars Vereniging o p .' Tot zijn dood zou hij vice-voorzitter zijn. In 1882 werd hij tot N eder­ lander genaturaliseerd.

TVE 15e jrg. 1997

M uiderberg In 1883 vestigde hij zich in M u id e rb erg , w aar hij aan de M eent (th an s B rink) e e n villa m et d e toepasselijke n aam ‘C aecilia’ liet bouw en. Hij wilde voorkomen, dat men hem zou verwijten niet bijtijds zijn posten aten jeugdiger krachten te hebben toevertrouwd, schrijft V iotta.' M aar h e t vertrek n a a r M u id erb erg b e te k e n d e b ep aald niet, dat hij het ru stig er aan g in g d o e n . Vanaf d it m o m e n t kon m et n a m e o o k h e t G ooi van hem p ro fite re n . Zo w erd hij in 1882 d e eerste d irig en t van h et T o o n k u n stk o o r H ilversum en in d e c e m b e r 1884 volgde hij de eerste d iri­ gent van T oon kun st Bussum , Jacques H a rto g ' op. In 1885 stich tte hij in B ussum een T oonk u n stm u z ie k sc h o o l.1’ In M ilicien w erd een zangv eren ig in g n a a r h e m g e n o e m d , w aarvan hij dus b e sc h e rm h e e r w erd, en in M u id erb e rg w erd o p 1 n o v em b er 1900 h e t (n o g steeds b e s ta a n d e ) fan farek o rp s ‘M u ziek v eren ig in g G .A .H einze’ o p g erich t. V oor d it co rp s schreef hij Groet aan Muiderberg, d a t n ie t in d ru k ver­ sc h en en is.7 Villa C aecilia was in deze jat en h e t middel­ p u n t van muzikale bedrijvigheid. Des zomeravonds verschenen per tram en “Jan-Plezier” regelmatig koren en muziekgezelschappen uil het gehele land en zelfs uit het buitenland om vóór 1Ieinze's huis te zin­ gen en te musiceren bij wijze van serenade. Heinze was dan royaal met het schenken van feestwijnd In zijn M em oires, die ee n ja a r n a zijn d o o d ver­ sc h e n e n , k u n n e n we uit d e p e n van zijn stief­ d o c h te r L o u ise1 lezen: In 1903 speelde hij ter gelegenheid van een buitenfeest samen met de com­ ponist Bernard Zweers mofjes en dansmuziek in het dorpscafé, waarbij de Muiderbergers dansten}' Elke bladzij van d e in 1979 v e rsc h en e n bio g rafie van de h a n d van Klaes Sierksm a g etu ig t van H e in z e ’s p o p u la rite it, d e vele h u ld ig in g e n in d en la n d e en d e diverse o n d e rsc h e id in g e n , die h em ten deel vielen.

Sam enw erking E en stukje lokale m u ziek g esch ied en is lijkt mij h ie r op zijn plaats, e n wel d e sam en w erk in g tussen d e a fd elin g en T o o n k u n st van H ilver­ sum en B ussum . S am enw erken is a n n o 1997 een h o o g st aktueel gegeven: o p deze wijze k u n n e n c o n c e rte n im m ers - vooral - b eta a l­

b a a r zijn .1" M eer d a n h o n d e rd tie n ja ar gele­ d e n voeg d e H ein ze H ilversum en Bussum al sam en!

Hij was in 1882 de eerste dirigent van Toon­ kunst Hilversum, en de Zangvereniging Cae­ cilia te Bussum wenst de nieuw opgerichte vereni­ ging te Hilversum , die den hoogst verdienstelijken en met roem bekenden componist Heinze tot directeur heeft verkozen toe, zo lezen we in de Gooi- en Eemlander van 30-12-1882, dat de heer Heinze voor die Zangvereniging moog blijken te zijn, wat de heer Hartog voor Caecilia steeds is geweest. C aecilia was in d e h erfst van 1880 o p g e ric h t e n d eze g e m e n g d e v eren ig in g tra d in 1883 toe tot d e M aatschappij to t B ev o rd erin g d e r T o o n k u n st. I la a r d irig e n t was Jacques H arto g , le ra a r aan h e t A m sterd am s C o n servato riu m . H a rto g v ro eg na h e t c o n c e rt van 18 o k to b e r 1884 (h e t d e rd e c o n c e rt van T o o n k u n st Bnssum ) ontslag. Zijn op v o lg er w erd, h o e kan h e t a n d ers, H einze. H ie rn a is d e sam en w erk in g vlot g ereali­ seerd. D e G ooi- en E e m la n d e r d eelt o p 15 n o v e m b e r 1884 al m ee: Kaar wij vernemen zijn de afdeelingen Hilversum en Bussum overeengeko­ men dezen winter twee gemeenschappelijke uitvoe­ ringen te geven, één in Hilversum en één in Bus­ sum. Daar de heer ja a p Hartog op zijn verzoek eervol uit die betrekking is ontslagen, zullen beide uitvoeringen door den directeur der Hilversumsche afdeeling, de heer G.A. Heinze, geleid worden.

H et eerste con cert D e eerste gezam en lijk e u itv o erin g v in d t reed s o p 23 d e c e m b e r 1884 plaats in H o f van H o l­ lan d . T erech t zag H e in z e in d e sam en v o eg in g d e r k o re n e e n v oordeel: dat van H ilversum was te klein, nu was e r een k o o r van o n g ev eer 80 le d en . C u rieu s is d e regeling, d ie m e t d e sp o o rw eg en w erd g etro ffen : d e laatste trein n a a r A m sterd am zal speciaal te B ussum sto p ­ p e n . V erd er valt o p , d at d e (d ilettan t-)so listen in deze tijd vaak alleen m e t d e in itialen a a n ­ gegeven w o rd en . In d e rece n sie van h e t co n ­ c e rt w o rd t m e t n a m e m ev ro u w H e in z e g e n o e m d e n h e t is in te re ssa n t te lezen, h o e e r m e t b e sta a n d e m uziek w erd o m g esp ro n g e n : Van het tweede gedeelte bestond no. 1 uit een uiterst verdienstelijk product der samenwerking van den Heer en Mevrouw Heinze. Eigenlijk hadden wij

I'VE H e jrg. 1997

23

MAATSCHAPPIJ

MAATSCHAPPIJ

tot Bevoitti der Toontnnst.

tof Bevordering der Toonkunst.

GECOMBINEERDE UITVOERING,

UITVOERING ZATERDAG 18 APRIL des avonds te P / 3 ure,

der afdeelingen HILVERSUM en BUSSUM, op DINSDAG 23 DECEMBER 1884, des avonds ten 8 ure, in het Hótel //HET HOE VAN HOLLAND’’ te HILVERSUM, onder leiding van den. Heer G. A. HEINZE, en welwillende medewerking van Mej. M. L. (Sopraan). Piano-acompagnement door den Heer C. ANDRIESSEN Jr. 10, Psalm 42, Koor en Solo . . . F. Mendelssohn Bartholdy. go. preciosa, Ouverture, Koor en S o l o ......................C.M. von Wdier. (met een verbindend gedicht van Mevr. HeinzeBerg). Voor te dragen door den Heer E. G. 3°. Frith! ings Botschalt . . Niels W. Gade. Leden der Maatschappij persoonlijk vrije toegang; leden der medewerkende Afdeelingen en kunstlievende leden toegang met ééne Dame. Dames-leden kunnen ook een Heer of eene Dame introduceeren. Entrée voor meerdere Dames of vreemdelingen f 1,50. Tekstboekjes zijn te verkrijgen a 25 cent op den avond der uitvoering aan de Zaal, en van heden af bjj de Boekhandelaars JOHs. GERADTS & COMP., bij welke laatste ook van Maandag 22 Dec. af plaatsen te bespreken zjjn a 10 cent per plaats.

T r e ls i CO.&O v a n H ilv e r s u m z a l t e IIu M u m sta p p e n , Concert 23 december 1884. Mevrouw Heinze het eerst moeten noemen, dewijl zij de dichteres is der tekstwoorden van het declamalorium, dat het hoofdbestanddeel van dit nommer uilmaakte. Die tekst is door den Heer Heinze lot een declamatorium bewerkt, door aan de opera Preciosa van Von Weber de ouverture en verschillende koren te ontlenen, de laatste tussen het dichtwerk in te las­ sen en dit tevens met verschillende motieven dier ope­ ra of met eigen compositie te illustreeren [...]. Om een en ander samen te vatten: de avond bood veel kunstgenot aan, en er was aanleiding om het te betreuren, dat het aantal kunstminnende leden der Hilversumse Afdeling betrekkelijk zo gering is. Nu beide afdelingen, ongeveer 80 zangeressen en zam gers, zich vereenigd hebben onder leiding van den

24

Afdeellng BUSSUM.

in vereeniging met de afdeuEing Hilversum, onder leiding van den Heer G. A. HEINZE, Directeur dier afdeeling, met welwillende medewerking van: Mej. Isabelle Oppenhcim, uit Amsterdam, Sopraan. ,/ Chr. Veltman, uit Amsterdam, Alt, de lieer C. v. d. B., uit Bussum, Tenor, ir v. E. D., uit Amsterdam, Baryton. // A. W . // Bas. // C. Andriessen J r., uit Hilversum, Piano. . // H., uit Hilversum, // // D. J. P. G unters, uit Bussum, Plarmonium. PROGRAMMA. Die Letzten Dinge, (Oratorium) Louis Spoke. Erlkönigs Tochter ( Ballade) N iels Gade. Leden der Maatschappij bobben vrijen toegang. Die der afdeelingen Bussum en Hilversum bovendien tot introductie van twee Dames. Introductie van meer Dames of "Vreemde­ lingen a f I.—.

ZanptM iiim ier Maatschappij tot BevorJmi tor Tooikist, Hiltorsm. Aan de leden wordt bekend gemaakt, dat de laatste repetition voor de UITVOERING van t8 April a.s. te BUSSUM, ALDAAR op Maandag 13 en Vrijdag 17 April des avonds ten 7!/s uur zuUen worden gehouden; trein 6,30 uit Hilversum is de eenige daarop correspondeerende. Tot de bijwoning der beide repetities, worden de leden beleefdelijk maar dringend uitgenoodigd. _______________________MET BESTUUR. Concert 18 april 1885. wakkeren en talentvollen heer Heinze, zijn zij in staal meermalen /linke uitvoeringen te geven. Vier m aanden later, op 18 april 1885, vindt het tweede gezamenlijke concert plaats, nu te Bussum. Naast de piano kom t er nn een har­ m onium aan te pas, dat door D.J.P. Gunters, docen t piano aan de Toonkunstm uziekschool van Bussum, bespeeld wordt. O pvallend is dat de Hilversumse leden in de krant opgeroepen w orden om de laatste repetities bij te wonen.

TVE löe jrg. 1997

N a deze c o n c e rte n g aat d e sam en w erk in g dooi'. ( )p 7 jan u ari 188(5" b re n g t d e e n erg ie k e H ein ze v o o r de uitv o erin g van d e S c h ö p fu n g van H aydn ee n novum : b e g e le id in g van het C orps [later u itg eg ro eid to t U trech ts Stedelijk O rk estl van d e H e e r C o e n e n uit U trec h t. De recen sie verm eldt: De begeleiding was bevredi­ gend, doek nu en dan wat ruw. Meer beschaafde toon en wal zachter in de accompagneerende partij­ en ware wel wenselijk geweest. Ken woord, van lof voor lien clarinettist.

w erk was één van de vaste n u m m e rs o p c o n ­ c e rte n te r h u ld ig in g van d e co m p o n ist, zoals o p h e t eerste c o n c e rt van T o o n k u n st B ussum o n d e r S c h o o n d e rb e e k o p 25 ja n u a ri 1900, w aarbij d e h o o g b e ja a rd e H ein ze aanw ezig was en g e fê te e rd w erd. H et laatste gezam en lijk e c o n ce rt, in H ilver­ sum , h a d p laats o p 5 m a art 1887. Christus vim M en d elsso h n , Ein geistliches Abendlied van Rein eck e en H ille r’s Lorelei w e rd en afgewisseld m e t vier nummers voor violoncel en piano.

Huishoudelijke uitvoeringen

Scheiding

De o n v e rm o e ib a re ijver van H ein ze blijkt ook u it d e zo g en aam d H u ish o u d elijk e U itvoerin­ gen, die hij instelt e n die o n d e r d e v eran t­ w oordelijkheid van d e d ire c te u r sto n d e n . De k ra n t van 13 feb ru ari 1886 w eet te m eld en : Dat de afdeeling Bussum van de Maatschappij tol Bevordering der Toonkunst met ijver werkt en het doel der genoemde Maatschappij bevordert en eer aandoel, bewees zij ll. Woensdag op hare 'Huishou­ delijke Uitvoering’. Die uitvoering wordt zeer gepre­ zen en g a f groot genoegen. E en in g ezo n d e n verslagje lijkt mij e c h te r van b elan g in h et lich t van d e co-p ro d u cties van d e afd elin g en . H et sp reek t n am elijk van één van die gezellige avonden onder ons van vroe­ ger jaren /.../. Met kwistige hand loerden ons op het programma de keurigste fijnste schotels toegedimd [...] flit alles onder de bekwame leiding van den directeur. O p 18 m a a rt v o lgde alw eer e e n soiree, e n ook H ilversum b eg o n o p (i april m e t derg elijk e u itv o erin g en . Ze zijn sin d sd ien gebruikelijk, 22 m aart 1887 enz.

De re d e n w aarom d e afd elin g en vervolgens w eer u it e lk aa r g in g e n , is n ie t m e e r te a c h te r­ h alen . V ervoer e n vervoerskosten zullen e e n rol g esp eeld h e b b e n , m a a r vooral h e t onder el­ kaar zijn, zoals we in h e t b e ric h tje over d e eerste H u ish o u d e lijk e U itv o erin g lazen, lijkt mij een b elan g rijk p u n t. O p 14 d e c e m b e r 1887 gaat B ussum zijn eig en weg w eer m e t e e n ‘G ro o te U itv o erin g '. H ilversum h e e ft o p 24 ja n u a ri 1888 zijn eigen conc ei t o n d e r H ein ze.

Vierde en vijfde concert Bussum is w eer aan d e b e u rt. O p h e t c o n c e rt van 5 m ei 1886 w ordt h e t p ro g ra m m a afgewis­ seld m e t w erken v o o r twee p ia n o 's (SaintSaëns en B eeth o v en ). Het bleek enigszins uitge­ breid te zijn. Men was genoodzaakt om het vergevorderde uu r het laatste nummer [ballade voor sopraan, bariton, solo en koor win M ax Bruch] weg te laten, aldus d e recensie. E r w erd en o o k twee com posities van H einze uitgevoerd: Verlangen. co n certstu k voor b arito n , en fra g m e n te n uit de Auferstehung [O p .42 u it 1862]. D it laatste

H einze op hogere teeltijd,

TVE lie jr g . 1997

25

W jilT g c* J aJ lL z. iff*

^ ‘V ,

Gedenkpenning, dom A ugust Falise gemodelleerd.

K ort d a a ro p , o p 7 april 1888, volgt trouw ens h e t laatste c o n c e rt van H ein ze in B ussum , een S c h u m a n n p ro g ra m m a m.m.v. J.A. Tak viool, le ra a r aan d e m uzieksch o o l, d ie o.a. S chu­ m a n n s R o m an zen O p u s 94 speelt. In d e lo o p van h e t ja a r w o rd t H e in /e e rn stig ziek (atta­ q u e ). Zijn op v o lg er in B ussum w o rd t G.F.Dorper, een verdienstelijk dilettant uit Amsterdam, zoals de recen sie van zijn eerste c o n c e rt (2 fe b ru a ri 1889) w eet te m e ld e n . H ilversum krijgt C. A n d riessen Jr. als d irig e n t. G elukkig h e rs te lt H ein ze w eer volledig en e en w are H einze-cultus, zo d ie e r al n ie t was, o n tsto n d . De tachtigste verjaardag van dezen veteraan met zijn fra.ai.en apostelkop werd den eer­ sten October 1900 met luister gevierd en hij overleed in 1904... maar wat leeft er nog van de bijna hon­ derd werken, die hij in zijn 84 jarig leven schiep ? 12

Herdenking In 1979, 75 ja a r n a H e in z e ’s d o o d , o rg a n ise e r­ d e de S tich tin g C om ité O u d -M u id e rb e rg een g ro te H e in z e -h e rd e n k in g m e t een te n to o n ­ stelling, serie van zeven c o n c e rte n , e en Sym­ p osium e n d e heru itg av e van d e in 1909 gesla­ g en g e d e n k p e n n in g van H ein ze. Van d e h a n d van Klaes Sierksm a versch een d e H einze-biografie. H e t laatste h o o fd stu k , over d e ‘Muid erb e rg se p e rio d e 1883-1904’, k re e g d e titel: H einze’s oude dag, vervuld van gloried O p h e t Sym posium sprak d e g ro te p ro m o ­

26

to r van N e d e rla n d se m uziek, W illem N oske, over h e t ‘N e d e rla n d se m uziekleven in d e tw eede h e lft van de 19e eeu w ’. Jan van H e r­ pen p laatste H ein ze in zijn tijd e n v ro eg zich a f o f e e n lite ra tu u rs tu d ie inzake d e tekstdic h ­ ters van zijn co m p o sities (o.a. H.J. S chim m el, d ie zich in 1879 al in B ussum h a d gevestigd) n ie t zinvol zou zijn. R en é R ak ier h a d h e t over ‘W ie e n w at is H e in ze als c o m p o n ist’, terwijl Sierksm a u itg e b re id over H e in z e ’s b iografie aan h e t w o ord kwam. Hij d e e ld e m ee, dat h e m n a v o lto o iin g van dit w erk zelfs twee plak­ b o e k e n te r h a n d w aren g esteld, d ie d o o r H ein ze zelf w aren sa m en g este ld (sto f voor v e rd e re p u b licatie!). In d e c e m b e r 1982 g a f R ené R akier in Muid e rb e rg n o g ee n recital van w erken van (en uit d e tijd v a n ) H einze. In 1979 h ad N oske o p h e t b e la n g van H e in ­ ze’s O p u s GO van 1877, d e ro m a n tisc h e Dichtu n g Der Feeenschleier, o p tekst van d ie n s vrouw, gew ezen. H ierv an b e sto n d alle en e e n klavieru ittrek sel en d e h a n d g e sch re v en p artitu u r. D ankzij subsidie van h e t M inisterie van WVC e n h e t A n jerfo n d s k o n d e n d e o rk e stp a rtije n u itg esch re v en w o rd e n . H e t O ra to riu m k o o r S ch ag en o.l.v. P ie te r ja n O lth o f b ra c h t h e t w erk o p 15 se p te m b e r 1984 in S ch ag en ten g e h o re , b eg ele id d o o r h e t N o o rd h o lla n d s Fil­ h a rm o n isc h O rkest. Ik w o o n d e d e u itv o erin g bij en h e t b e lu iste re n van d it stuk ro m a n tie k was in d e rd a a d zoals d e S ch ag er C o u ra n t k o p ­ te, e e n “a a n g e n a m e v errassin g ”. Als com po-

TVE 1.rejig. 1997

Heinze-monument op de Brink.

d e A m sterd am se tijd dus, e n w e rd e n d o o r zijn stie fd o c h te r Louise u it h e t D uits v ertaald en v o ortgezel. Zij is u ite ra a rd al te veel vervuld van b a a r eig en e n a n d e rm a n s b e w o n d e rin g v o o r 1 leinze, m a a r we k rijgen to ch e e n cu ri­ eu s tijd sb eeld v o o rg esch o teld , w aarin in de p e rio d e to t 1850 vooral de D uitse coryfeeën e e n rol sp e le n (o.a. lov en d e a an b ev elin g sb rie­ ven van G ade, M e n d elsso h n en S p o ilt). Dit tijd sb eeld krijgt e x tra k le u r d o o r de a u to g ra m m e n c o lle c tie , die L ouise ‘H e in z e ’1 d e rtig jaa r lang aan le g d e , van 1887 to t 1917. De v erzam elin g g ro eid e u it to t zes album s. Bij h e t d e rd e a lb u m liet ze e e n m o o i koffertje m ak en , b e ste m p e ld m et d e g o u d e n letters 'B e ro e m d e T ijd g e n o te n ’. Dit g e b e u rd e ook bij het zesde alb u m . De m e e r d a n 400 bijdra­ g en zijn afkom stig u it N e d e rla n d , D uitsland, Tsjechslow akije e n a n d e re E u ro p ese la n d e n , en sta m m en van alle m ogelijke p ro m in e n te m usici, schilders, g e le e rd e n en le tte rk u n d i­ gen. Zo zijn e r 100 m uzikale in scrip ties (R ö n t­ g en , Viotti, Zweers, B rahm s, G rieg, Strauss. V erdi e n z.), 54 te k e n in g e n (o.a. Wally M oes), 19 fo to ’s, 7 gravures, 2 callig rafieën e n veel o p d ra c h te n .' T enslotte: v ijfja a r n a zijn d o o d w erd o p 21 juli 1909 in d e villa G aecilia een m a rm e re n g e d e n k ste e n in g em etseld . In d al ja a r w erd o o k e e n d e r m ed aillo n s in h e t A m sterd am se C o n c ertg e b o u w v o o rzien van de n aarn H e in ­ ze. De naarn is allan g w eer w eggebaald. W an­ n e e r d a t is g e b e u rd , is o n b e k e n d ."

n ist b e h o o r t H e in z e to t d e ro m a n tisc h e school van W eber, B rahm s en B ruckner.

N o te n

S Ü 'J k - \

*

t. v»

K«AHf.I\Z£ ■ .

.fS2i~!904.

n .

sï»iit.K

y ^

ot*

.

' NfflöUANUSO*

1 T H W J N S T tN M tó V W £ f *

i j M vriEs# w gnfggg

■Mi i f f : «gnl

‘M o n u m e n te n ’ O n d an k s zijn uitspraak: slechts aan het schep­ pend talent is het gegeven zich in zijn werken een blijvend aandenken te verwerven, b e h o o rt H e in ­ ze niet m e e r to t d e c o m p o n isten , d ie o p c o n ­ c e rte n uitg ev o erd w o rd en . N aast Iret m uzikale oeuvre b estaan e r n o g en ig e H ein ze-m o n u m e n te n . R eeds in 1904 w erd e e n b ro n z e n portre t-m o n u m e n t (van F. van T e tte ro d e ) o p h e t ‘b e rg je ’ in h e t m e e n tp la n tso c n o n th u ld . Als tw eede blijvende h e rin n e rin g v ersch e­ nen in 1905 zijn m em o ires o n d e r d e titel 'Ken K u n sten aarslev en ’. Ze gaan to t h e t jaar 1850,

1. Van een officieel huwelijk is niets bekend. Henriëttc had uit haar eerste huwelijk twee kinderen, Carl en Louise. Louise trouwde in 1879 de scheepsreder Carl Westermann en noemde zich als Louise WestermannBrüning toch ‘Heinze’. 2. l iet Woordenboek van Melchior noteert van haar: B ijna alle gedichten va n D r J.P. Heye zijn door haar in het Hoog­ duits vertaald, evenals verscheidene composition van Hol, Nicolaï, l)e Vliegh en Henri Brandt Buys, die daardoor in hel buitenland bekend werden. Tal van onderscheidingen zijn deze hoogbegaafde vrouw, gedurende de 4 0 jaren die zij met haar echtgenoot in Nederland doorbracht ten deel gevallen en zij ont­ vin g va n vele kunst- en letterlievende Verenigingen het erelid­ maatschap. Bij de uitvoering va n het oratorium Vincentius de Paulo 131 ja n u a ri 1SS4/ werd zij door Paus Leo X III met de gouden medaille voor ku n st en wetenschap begiftigd, een onderscheiding die aan Protestanten slechts hoogst zelden ten deel valt.

3. Mens en Melodie Jrg. 5, 1950, p. 137-141: Wouter Paap,

TVE 15ejrg. 1997

27

Bij het [75Jarig] Jubileum van de K.N.T.V; ld. Jrg. 30, 1975, p. 298-302: Gerard Werker: Een eeuw K.N.T.V. Bij het 50-jarig bestaan kreeg de Vereniging het predicaat ‘Koninklijk'. 4. Viotta, Onze hedendaagse toonkunstenaars: C.A.Heinze, p. 12. 5. TVEJrg. 3, nr. 1 februari 1985: Jacques Hartog, De eer­ ste dirigent van Toonkunst Bussum [artikel M.J.A.van der Heide], 6. Over de Muziekschool van Heinze : Toonband, Orgaan van Toonkunst Bussum, Jrg. 6, nr. 1 oktober 1982 [arti­ kel Marcus van der Heide, omgewerkt voor Contact­ blad Historische Kring Bussum Jrg. 1, nr.1 december 1984, p. 13 vlgg.]. Sierksma is in zijn Heinze-biografie wel erg summier over deze Gooise activiteiten: Ook de zangscholen van de Maatschappij Ier [sic] Bevordering der Toonkunst te Hilver­ sum, en Bussum (thans: Muziekschool Gooi-Noord) maakten gretig gebruik van het feit dat Heinze nu ‘in de buurt’ woon­ de: in 1855 werd hij benoemd tot directeur (p.24). 7. Mens en melodie Jrg. 9, 1954: Dr. L. Jansen, G.A. Hein­ ze Overleden 20 Februari 1904, p. 47. Sierksma noemt de compositie niet. 8. Klaes Sierksma, Gustav Adolph Heinze 1821-1904, Levensbeschrijving [aldus omslag], Muiderberg 1979, p. 24. 9. Mens en melodie 1967, p. 15 [bespreking Memoires door M. Albada - Goedhart]. 10. Om het actuele aan te geven: dit seizoen treedt Toon­ kunst Bussum samen op met tie Oratorium Vereniging Laren, die onder dezelfde dirigent staat. Op 19 april 1997 wordt Haydns Schöpfung in de Grote Kerk in Naarden uitgevoerd. 11. Gedenkboek Hilversum 1424-1924 geeft foutief: Onder leiding van den heer Heinze werd in 1885 Die Schöpfung van Haydn met het volledige Utrechtsch Orkest uitgevoerd. Dit was voor deze jonge vereniging een te hooge sprong. Ook financieel ging deze uitvoering boven haar krachten en dus moesten enke­ le jaren verlopen, eer men weder tot een grote uitvoering kon komen (p. 312/313). 12. J.D.C. van Dokkum, Honderd jaar muziekleven in Nederland, 1929, p. 263. 13. Het autogram van Heinze zelf nam Sierksma op tegen­ over p. 25 in de Biografie. De verzameling werd in 1980 door de Koninklijke Bibli­ otheek te Den Haag aangekocht. Zie Toonband Jrg. 9, nr. 3 mei 1986. Als illustratie nam ik de ‘muzikale her­ innering aan de Bohemers’ op. Freyer [zie artikel Jan Felderhof in TVEJrg. 14, nr. 3, december 1996, p. 209] haalde dit Boheemse strijkkwartet elk jaar naar Con­ cordia Bussum (programma van 14-11-1925 in mijn bezit). Josef Suk was veertig jaar de primarius van dit wereldberoemde kwartet. 14. Een van de vele ‘Heinze-raadseltjes’, waarmee Sierksma zit, zie Toonband Jrg. 6, nr. 3 1983, p. 14. Om nog een paar te noemen: Waarom vierde I leinze al zijn (jubileum)verjaardagen een jaar te vroeg? Zelfs op zijn grafsteen staat het foutieve geboortejaar 1820. Waarom liet hij zich in Nederland Gustav Adolph noe­ men, terwijl hij gedoopt was Gustav Ferdinand Got­ thold? En het zou mooi zijn als Floris V, voor zangstem en piano, nog eens boven water komt!

28

Bronnen Eduard A. Melchior, Wetenschappelijk en biografisch woor­ denboek der toonkunst, Schiedam Il.A.M. Roelants 1890. I lenri Viotta, Onze Hedendaagsche Toonkunstenaars G.A. Heinze, Amsterdam Van Holkema 8c Warendorf 1893 [met “Lijst der in druk verschenen compositiën’ en een duet alt/bas uit het Oratorium De Schepping op tekst van J.J.L. ten Kate (zonder Op.-nummers)]. Nederlandsche Muziekkalender voor het jaar 1897 o.l.v. Richard Hol, W.F.G. Nicolai, A. Belinfante Jr. en I. Mos­ sel, Haagsche Boekhandel- en Uitgeversmaatschappij 1897 [met levensbeschrijving en Opus 87 No.1 Bange hoop, No.2 Vervulde hoop, voor piano]. J.D.C. van Dokkum, Honderd jaar muziekleven in Neder­ land, Een geschiedenis van de Maatschappij tot Bevor­ dering der Toonkunst bij haar eeuwfeest 1829-1929. Uitgegeven door het Hoofdbestuur, Amsterdam 1929. Dr L. Jansen, G.A. Heinze Overleden 20 februari 1904. In: Mens en melodie Jrg. 9, 1954, p. 46/7. M. Albada-Goedhart, De memoires van G.A. Heinze. In: Mens en melodie Jrg. 22, 1967, p. 12-15. Klaes Sierksma, Gustav Adolph Heinze 1821-1904, Proeve van een levensbeschrijving [titelpagina], uitgave nr. 15 van de Stichting ‘Comité Oud-Muiderberg', oplage 500 ex., waaraan toegevoegd: René A.Rakier, Rapport van een onderzoek naar de betekenis van Heinze's compo­ sities en Lijst van composities, samengesteld met mede­ werking van Theo Klinkhamer en Willem Noske. Robert Weeda, G.A.Heinze na 75 jaar ‘ontdekt’. In: Mens en melodie Jrg. 34, 1979, p. 441-444 (artikel in het kader van de Heinze-herdenking). De muziekbijlage bij dit decembernummer was de Cavatine uit Der Feeenschleier. In het septembernummer p. 337 werd het pro­ gramma van de manifestatie en de (te bestellen) herinneringspenning aangekondigd. Marcus van der Heide, De fusie Toonkunst Hilversum-Bussum onder Heinze. In (Jubileum-)Toonband Jrg. 6, nr. 2 februari 1983, p. 18-21. Klaes Sierksma, Gustav Adolph Heinze-raadseltjes. In: Toonband Jrg. 6, nr. 3 april 1983, p. 14. Dr. W.K. Kraak / Marcus van der Heide, Een eeuw koor­ zang, Het jubilerende koor van Toonkunst-Bussum 1883-1983, Naarden 1983 (nr. 17 in de serie ‘Gooi en Sticht’). Mens en melodie Jrg. 39, nr. 9 september 1984, p. 403/404: Der Feeenschleier van Heinze (1877) [n.a.v. de uitvoe­ ring op 15 september te Sc-hagen; anoniem/redactie]. Marcus van der Heide, De oorsprong van de* Muziekschool te Bussum. In: Contactblad Historische Kring Bussum Jrg. 1, ur. 1 december 1984, p. 13-15. Marcus van der Heide, De autografenverzameling van L. Westermann. In: Toonband Jrg. 9, nr. 3 mei 1986, p. 4. Eduard Reeser, Een eeuw Nederlandse muziek 1815-1915, Amsterdam 1986 2e geheel herz. dr [le dr. 1950], met name p.111-113. Muziek in de Nederlanden van 1100 tot heden, samenstel­ ling Erik Beijer en Leo Samama. TELEAC 1989, p.98: zijn Vincentius de Paulo (1883) doet niet onder voor gelijk­ soortige voorbeelden van Mendelssohn en Max Bruch.

I'VE 15e jrg. 1997

Tristan Keuris met Leo van Doeselaar in 1993 in het Concertgebouw.

foto arno lingerak

Maker van 'makkelijke muziek' AMSTERDAM - Na een slopende ziekte is gisteren de componist Tris­ tan Keuris in zijn woonplaats Hilver­ sum overleden. Keuris werd vijftig jaar. In het Nederlandse muziekleven nam hij een bijzondere plaats in door zijn grote productiviteit en door de toegankelijkheid van zijn werk. Keuris werd reeds op zestienjarige leeftijd toegelaten to t het Utrechts Conservatorium, waar hij leerling werd van Ton de Leeuw. In dezelfde

Britse muziekuitgever Novello hem in zijn fonds opnam. Als com ponist die 'was terugge­ keerd' naar de tonaliteit hield Keuris zich in de jaren zeventig veelal afzij­ dig van het publieke debat. Zelf zei hij eens in een interview uit 1979 met Harm Visser: 'Ik heb me heel erg lang kwaad gemaakt over de Neder­ landse muziek, over w a t er geschre-

tijd studeerde hij muziektheorie bij Joep Straesser. De compositie-studie rondde hij in 1969 af met de Prijs voor Compositie. Voor het orkestwerk 'Sinfonia' dat hij in 1974 schreef, kreeg Keuris in 1975 de Matthijs Vermeulenprijs. Dit werk betekende voor Keuris tevens een internationale doorbraak. 'Sinfo­

Tristan Keuris

ven werd. Maar ik ben een beetje een eenling. Ik heb met weinig com­ ponisten contact; je woede verdwijnt dan op den duur.'

nia' werd een repertoirestuk dat veelvuldig in het buitenland - met name in de Verenigde Staten - werd gespeeld. De belangstelling vanuit het buitenland voor Keuris' werk bleek ook uit het feit dat de grote

Deze woede was Keuris ingegeven door het feit dat men hem verweet, te 'makkelijke' muziek te schrijven. Hij liep niet in de pas met andere componisten van zijn generatie, die zich over het algemeen meer lieten

19 4 6 -1 9 9 6

beïnvloeden door serialisme en avant-garde. Met name de laatste jaren wist Keu­ ris de aandacht op zich te vestigen met een aantal belangwekkende pre­ mières. In 1993 ging zijn grote werk 'Laudi' voor koor en orkest in pre­ mière tijdens de Nederlandse Mu­ ziekdagen. Bij de opening van de nieuwe repetitieruimte van het Radio Filharmonisch Orkest in Hilversum klonk verleden jaar het korte orkest­ werk 'Arcade' voor het eerst. Het Re­ sidentieorkest bracht in het najaar van 1995 zijn Symfonie in D - een 'om werking' van een eerder geschre­ ven strijksextet - in première. Met het Radio Kamerorkest onder leiding van David Porcelijn verscheen dit jaar een cd met deze symfonie en het Tweede Vioolconcert, eveneens een première. Behalve als componist was Keuris ook werkzaam als docent, aanvankelijk aan de conservatoria van Amsterdam en Groningen, en la­ ter in Utrecht en Hilversum.

Kees Arntzen

Doira’ 16 /In/omber 1966 / 17.

lï r jr g . 1697

29

Jacobus van Rees (1854-1928): een vreemde eend in de universitaire bijt

In het decembernummer van het Nederlands rijd­ schrift voor Geneeskunde heeft prof. dr ]. James een interessant artikel geschreven over zijn merkwaardi­ ge verre voorganger prof. dr J. van Rees. In het Gooi is Van Rees vooral bekend om tal van activiteiten op het sociale vlak; de Algemeene Nederlandsche Geheelonthoudersbond, de H um anitaire school, de landbouwkolonie te Blaricum en zijn activiteiten voor het Volksgebouw “Ons H u is ” in Hilversum. De Van Reesbank aan de Insulindelaan te Hilversum herinnert nog steeds aan het werk van Van Rees.

Bij een onderzoek naar de ontwikkeling van de medi­ sche basisvakken bij het Athenaeum Illustre, na 1877 de Gemeente Universiteit van Amsterdam,1stuitte ik op de wonderlijke figuur van mijn verre ambtsvoorganger Ja­ cobus van Rees, van wie ik in dit artikel een levensschets geef. DE E E R S T E H O O G L E R A A R IN DE W E E F S E L L E E R

In 1879 besloot Place, de toenmalige hoogleraar fysiolo­ gie aan de Amsterdamse universiteit, om ten behoeve van onderzoek en onderwijs in de weefselleer de jonge dr.J.van Rees uit Utrecht naar Amsterdam te halen. Aanvankelijk assistent, werd Van Rees in 1886 tot lector benoemd en in 1889 tot buitengewoon hoogleraar in de weefselleer, de eerste leerstoel op dit gebied in Neder­ land, Figuur 1 toont het gezin van de jonge lector, waar­ schijnlijk in hun woning aan de Jodenbreestraat, met zijn vrouw A.van Rees-Vatiché (een begaafd pianiste) en de twee kinderen Lizzy en Otto waarvan de laatste later een bekend kunstschilder is geworden.2 Van Rees zelf wordt afgebeeld met schildersattributen en enkele stukken van zijn hand. Hij was een niet onverdienstelijk amateurschilder, later werd hij ook lid van Arti et Amicitiae te Amsterdam. Zijn tekentalenten gebruikte hij ook in zijn vak. Van Rees is tot zijn pensionering in 1924 buitenge­ woon hoogleraar gebleven, hoewel hij in principe een fulltime-functie uitoefende. Pas met de benoeming van Heringa in 1926 werd de histologie een ordinariaat waar­ dig gekeurd. Deze leerstoel in de weefselleer of ‘histiolo­ gie’ (Van Rees hechtte zeer aan de spelling van de laatP rof.drJJam es, emeritus hoogleraar weefselleer, Haringvlietstraat 22, 1078 KD Amsterdam.

30

J. James

Óverhel wetenschappelijk werk van Van Rees, hoog­ leraar in de histiologie o f weefselleer te Amsterdam, is veel minder bekend. De heerJames, eveneens (eme­ ritus) hoogleraar Weefselleer echter ongeveer zestig jaar later, heeft in een beknopt, gedegen artikel het le­ ven en werk van jacobus van Rees beticht. De auteur en hel Nederlands Tijdschrift voor Ge­ neeskunde waren zo vriendelijk om een fotografische herdruk van het artikel in 'Tussen Vecht en Rem toe te slaan.

EvM

stc benaming, vanwege de hieruit blijkende afkomst van het Griekse woord histion = zeil of weefsel) is dus ont­ staan als een afsplitsing van de fysiologie. Dit is in Ne­ derland niet overal het geval geweest. ’Toen Heynsius in 1858 bij het Athenaeum tot eerste hoogleraar in de fysio­ logie werd benoemd, werd hij ook belast met het onder­ wijs in ‘die tak van wetenschap welke men gewoon is weefselleer (histiologie) te heten’. Het voorstel was af­ komstig van Vrolik, de geheel op de morfologie ingestel­ de hoogleraar ontleedkunde, die wel af wilde van het on­ derwijs in ‘dat gedeelte van de wetenschap dat zijn grondslag vindt in chemisch en physisch onderzoek om de leer der stoffelijke verrigtingen van het menselijk ligchaam toe te lichten'.1 In de jaren zestig kampte het Athenaeum met ruimte­ problemen. Daardoor kwam de gemeente tot het plan om het voormalig leprozenhuis aan de Deventer Hout­ markt (het latere J.D.Meijerplein) grondig te verbouwen en tc bestemmen voor de fysiologie en de anatomie. Er zouden daar tevens een armenschool en een politiebu­ reau worden gevestigd, het laatste merkwaardigerwijze in de bouwplannen gesitueerd tussen de anatomie en de fysiologie.4Omdat in het oude gebouw zogenaamde pro­ veniers woonden, die zich voor het leven hadden inge­ kocht voor verzorging door de gemeente, moesten dezen eerst schadeloos worden gesteld. In 1865 werd het voor­ stel door de gemeenteraad goedgekeurd en enige jaren later werd het gebouw in gebruik genomen. De histologie werd met de instelling van een leerstoel als discipline erkend, maar pas in 1928 werd aan Heringa een eigen behuizing aan de Sarphatistraat ter beschik­ king gesteld. Al veel eerder (1909) was Bolk met zijn anatomie verhuisd naar de nieuwbouw aan de Mauritskade, zodat na 1928 in het oude complex alleen de fysio-

TVE lbe jrg. 1997

heeft hierbij opheldering weten te verschaffen over de wijze waarop vervallen weefsel in de metamorfoserende larve wordt afgebroken.'1In feite heeft hij hiermee de fagocytose beschreven,7geheel los van Metchnikoff die als de ontdekker van de fagocytose te boek staat.8 Verder heeft Van Rees zich op het gebied van de celbiologie be­ ziggehouden met ‘chorocyten’ (‘Wanderzellen’) die voe­ dingsstoffen zouden aanvoeren aan hongerende cellen en daardoor de delingsactiviteit hiervan zouden beïn­ vloeden.9 Al hebben deze denkbeelden goeddeels geen stand kunnen houden, het waren tenminste originele we­ tenschappelijke speculaties, die voortbouwden op opvat­ tingen uit die tijd. Hij was een uitstekend microscopist (figuur 2), die zijn publicaties illustreerde met zeer goed uitgevoerde tekeningen die hij altijd zelf maakte. Voor het onderwijs, waar hij zich zeer voor inzette, be­ gon hij in 1899 met een atlas met tekeningen van eigen hand (figuur 3), die in afleveringen zou verschijnen,"1 maar waarvan er voorzover na te gaan slechts 2 zijn ge­ publiceerd. Het maken van tekeningen zoals die in fi­ guur 3 en 4 is extreem tijdrovend en dat dit project is blij­ ven steken, zoals ook zijn wetenschappelijke activiteit na 1895 schijnt te zijn verzand, is tekenend voor de geleide­ lijke veranderingen in Van Rees’ interesse, die zich van het laboratorium naar de samenleving verlegde. Hij ont-

V

:

Het gezin Van Rees thuis in Amsterdam; opname uit 1887 (collectie Goois Museum, Hilversum).2

FIGUUR I.

logic (en enige tijd de fysiologische chemie) achterbleef, totdat het gebouw in 1961 voor de bouw van de IJ-tunnel geheel werd gesloopt. VAN M IC KOSt O PI ST NAAR I D E A L I S T

Van Rees was dus een welkome versterking van de ba­ sisvakken en Place zal zijn gewezen assistent zeker alle steun hebben verleend om zich tc installeren, voorzover de beperkte ruimte en middelen dit toelieten. Er waren ook goede redenen om grote verwachtingen te koeste­ ren van deze nieuwe kracht in een jong vakgebied. Af­ komstig uit een intellectueel en kunstzinnig milieu en als student niet onbemiddeld (zijn vader, die op 43-jarige leeftijd bij een zwempartij in de Kromme Rijn verdronk, was hoogleraar in de economie te Utrecht), was hij in staat als student in de biologie lange studiereizen te ma­ ken. Zo bezocht hij onder meer Freiburg, terwijl hij in Napels van Spengel het gebruik leerde van het microtoom en de paraffine-techniek, een nieuw snufje in die dagen dat in Nederland nog niet werd toegepast. In 1876 won hij als student een gouden medaille bij de laatste door het Athenaeum Illustre uitgeschreven prijsvraag met een scriptie over de gebeurtenissen bij de metamor­ fose van de vliegenlarve, geïllustreerd met tekeningen van eigen hand. Zijn promotie in 1878 bij Harting in Utrecht ging weer over een zuiver fysiologisch onder­ werp, de ademhaling bij een krabbensoort.5 Hierna kwam hij in zijn onderzoek weer terug op de metamorfose. Hij

a

r. "/>-

m

.

■, j #

& irfTj

5y i

■

■ -1

.iJ

_____

f i g u u r 2 . Prof.dr.J.van Rees achter de microscoop, schilderij van de Blaricumse schilder J.H.C.Heijenbrock uit 1901 (collec­ tie Goois Museum, Hilversum). Heijenbrock was met Van Rees bevriend en gaf ook les aan diens zoon Otto.

TVE 15ejrg. 1997

31

ft * 8££S, tit**.

Pi, 1

L I P 8 L I J B V L I E 8 (Mens).

pro

Pp

l« w S ,j

PP* f« W *

'

Ui. . :

« ,

¥Wv>e ^ 4 ,.

.

c

-

- '1 - v - » * ®

» ’

*■

Sal ■ l|pbeK|.' S i t||| 1

SSL

^

1IL I 'fii-fvc -/2 mm v ö j j f f i & ï :>

mm»3

" yy y LkJitdntk «?. F * x* c h , Berty«.

a i » [ . u r 1 mi<

figuur 3. Tekening van het menselijk lispslijmvlies uil de atlas van Van Rees uit 1899,10gemaakt door Van Rees zelf (aflevering in het dossier-Van Rees dat wordt bewaard in het Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam).

32

TVE 15ejrg. 1997

L .k l.

C iU .b .M

L .k i.

Lieb.kÜ

■Ui!!, h

Aim

m m //A • / ,'s r. <

•

z~ ':,(ke\p

£ r -A W m . £Sr*B

J fu s c . TtiUC.

c

Jf-Veru

M m m« M

ft. : i

■• . ®

oSv \ ©

o S u b 7:1UCOsa.

S v —Z f c k i

Tekening door Van Rees van de klieren van Brunner in het duodenum van het konijn bij een artikel in dit tijdschrift u i t 1906;15 het artikel betreft een vergelijkend-histologische analyse van deze klieren bij verschillende zoogdieren en hun verwant­ schap met maagklieren. FIGUUR 4.

wikkelde zich hierbij tot een maatschappij-idealist en strijder tegen machtsmisbruik en andere misstanden in de samenleving die de mensen van hun vrijheid beroof­ den. De tomeloze activiteit die Van Rees in deze richting ontwikkelde, betrof behalve drankbestrijding (hij was één van dc oprichters van de Geheelonthoudersbond), vegetarisme en antimilitarisme ook de rein-levenbeweging. Zijn talrijke geschriften verschenen in het Tijd­ schrift voor Drankbestrijding, de Vegetarische Bode, het blad van de anarchistische humanitaire beweging, het periodiek van de Orde der Goede Tempelieren (hij ma­ nifesteerde zich hierbij ook in internationaal verband), het tijdschrift Vrede, enzovoort. Een collectie van deze geschriften bevindt zich in het Instituut voor Sociale Ge­ schiedenis te Amsterdam. In het Goois Museum bevindt zich verder nog een gedrukt exemplaar van een toneel­ stuk ‘De sluipmoordenaar’, van Van Rees, uitgegeven door de Geheelonthoudersbond. Ook nam Van Rees in dit tijdschrift deel aan een felle polemiek over vivisectie waarbij hij - hij was er uiteraard tegen - zijn tegenstanders voor ‘verachtelijke, eerloze sujetten’ uitmaakte, hetgeen een nogal verschrikt com­ mentaar van de redactie uitlokte.11 Daarnaast hield hij lezingen in het land hierover, maar ook over allerlei ethi­ sche ‘quaesties’ waaronder de vraag of de gehuwde vrouw mocht fietsen, hetgeen omstreeks 1900 een groot probleem schijnt te zijn geweest. Vaak moest hij na zul­ ke spreekbeurten in Beek of Roodeschool op een brits in het laboratorium overnachten omdat hij de laatste trein naar zijn woonplaats Hilversum had gemist en hij toch de volgende morgen zijn college wilde geven.12 Door vele groepen werd Van Rees op handen gedra­ gen vanwege zijn onverschrokken stellingname. Dit blijkt o.a. uit het boekje Prof.dr.J.van Rees dankbaar herdacht, dat kort na zijn dood is verschenen.” Van

Rees’ idealisme vond later ook weerklank in zijn visie op het vak van de weefselleer. Zo schrijft hij in een open­ bare les aan het begin van de cursus 1911-1912 die in druk is verschenen:14‘en nu moet ik alweer vragen: is de sprong zo groot, als ik van dit histiologies verschijnsel de maatschappelike toepassing willende maken, eens van de cel­ len als levende eenheden en ‘elementairorganismen’ op de mensen als levende eenheden van hogere orde over­ slap, en van de ccl-maatschappij d.i. ons lichaam, op de grote samenleving van personen, d.i. de Maatschappij? Vooreerst: hebben niet cellen en mensen dit ontzaglike met elkaar gemeen, dat ze beide levende weefsels zijn. met alle vermogen en noodzaak tot levensverrichtingen als ademing, voeding, assimilatie en groei, ja zelfs voort­ planting, prikkelbaarheid en bewegingsvermogen?’ ( URIËU/.I. SP IL L IN G

De curieuze spelling, waarvan reeds eerder gewag is ge­ maakt, is één van de facetten van de caleidoscopische persoonlijkheid van Van Rees, die over vrijwel alle as­ pecten van het leven zijn eigen inzichten had. Daarbij stond voorop dat ieder individu zich zo vrij mogelijk moest kunnen ontwikkelen, zonder dwang van buitenaf, hetgeen hij het christelijk-anarchistische gedachtegoed noemde. Ook sloot hij zich aan bij de voorstanders van de vereenvoudigde spelling van Kollewijn uit 1898. Typerend is een redactionele voetnoot bij een artikel van Van Rees in dit tijdschrift uit 1906 over de klieren van Brunner waarin taalkundige noviteiten voorkwa­ men:15 ‘Aangezien prof. VAN REES de plaatsing van zijn stuk afhankelijk stelde van de overneming der door hem gevolgde spelling, hebben wij, [ ...] , bij wijze van uitzondering, in deze afwijking van de eenvormigheid onzer spelling moeten toestemmen’. Het laat zich raden hoe de huidige redactie zou hebben gereageerd.

/ 17, n e jrg. 1W 7

83

Van Rijnberk, die in 1909 was benoemd tot hoogleraar fysiologie als opvolger van Place, had niet veel op met de bevlogen idealist van de hoekkamer (het laboratorium) en ook Bolk was weinig geïnteresseerd in maatschappe­ lijke misstanden. Het trio van collegae proximi is op on­ navolgbare wijze geportretteerd door de toenmalige stu­ dent Simon Vestdijk in De vrije vogel en zijn kooien uit de Anton Wachter-romans:16 .. terwijl de histologie of weefselleer door professor Reetra [Van Rees], een idea­ list, die een wat warhoofdige indruk maakte, zo chao­ tisch werd voorgedragen, dat hijzelf met een leerboek zijn voordeel had kunnen doen. Prof. Reetra, wiens baar­ dig hoofd met fraaie ramsogen aan een Indische yogi deed denken, was een groot man in de drankbestrijding en aanverwante branches, tot rein leven toe . . . Anton liet zich vertellen, dat hij vroeger heel ‘goed’ was ge­ weest en voortreffelijk gewerkt had over de fagocytose. Het enige waarin hij professor Reetra zag uitmunten was het duwen van een handkar over de Muiderbrug. De man erachter had het best alleen afgekund; maar nauwe­ lijks zag de Professor, die daar, blootshoofds naar zijn gewoonte, met twee, ook nogal idealistisch uitziende stu­ denten liep te wandelen, hoe daar gezwoegd werd door een medeschepsel, of hij schoot toe, erg jeugdig ondanks zijn grijze haren, en acht handen verrichtten nu het werk, waarbij de duwers elkaar een beetje hinderden. . . . Neen, dan waren Bolt [Bolk] en Reinders [Van Rijn­ berk] uit ander hout gesneden. Hij had hen zonder dra­ len getaxeerd als ‘cynici’, en dat waren zij ook wel, Bolt meer ondoorgrondelijk, Reinders meer in het opzichti­ ge . . . Maar ook de niet ongetrouwde Reinders was een ‘vrouwenman’, - Reetra bepaald niet, diens belangstel­ ling voor ongehuwde moeders was anders gericht, hóger; en het kwam Anton voor, dat hier een geheim verband moest bestaan tussen reputatie en prestatie, en dat het geen toeval kon zijn, dat de lichten der wetenschap rabouwen waren, sluwe verleiders, - scharrelaars. .. . Van deze twee opvoeders der jeugd verspreidde Reinders wel een minder krachtig wetenschappelijk licht dan Bolt’. Het is misschien enigszins begrijpelijk te noemen dat het tentamen histologie dat Van Rees afnam en waarbij hij zo mak was als een lam (aldus Vestdijk), door Bolk en van Rijnberk als een onvoldoende waarborg werd ge­ zien. Zij ontzagen zich in elk geval niet op hun tenta­ mens ook delen van de weefselleer te vragen. Grover kon het al niet, schrijft Brugman.4 Dit alles kan echter niet worden afgedaan als tegenwerking van beslist niet erg meegaande collega’s. De notulen van het College van Curatoren van de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam van 9 juli 1911 vermelden de afwijzing van een verzoek van Van Rees om salarisverhoging (moge­ lijk ging het hierbij ook om een omzetting van het extraordinariaat in een ordinariaat).17 De curator Blooker merkt hierbij op: . . . ‘dat Prof. Van Rees na de Paaschvacantie pleegt te spreken over allerlei zaken die met de histiologie in geen of slechts ver verwijderd verband staan’. Wat dat voor zaken waren, laat zich raden. Dat de histologie geheel zou zijn geatrofieerd, is anderzijds toch geen juiste voorstelling van zaken. Zo promoveert in 1921 M.W.Woerdeman bij Van Rees.18

34

hik

1111 n i s

Een figuur zoals Van Rees zou ook in de huidige tijd in botsing zijn gekomen met de gevestigde orde, laat staan in de standenmaatschappij van rond 1900. Nadat hij (midden in de oorlog 1914-1918) een manifest had onder­ tekend waarbij jongeren werden opgeroepen om dienst te weigeren, kwam hem dit op een veroordeling te staan en werd hij in 1916 voor korte tijd in hechtenis genomen. In het dossier in het Instituut voor Sociale Geschiedenis bevinden zich stapels briefkaarten uit het hele land met opschriften als ‘Broeder, houd vol’ die hij in de gevange­ nis heeft ontvangen. De curatoren zaten intussen met het probleem wat zij moesten doen met een hoogleraar die in de gevangenis zat. Zij losten dit op door Van Rees achteraf te schorsen voor de periode van zijn detentie, die overigens maar kort heeft geduurd. De vastberaden­ heid en de doortastendheid waarmee hij zijn sociale idealen uitdroeg (de rechters hadden een lange en bewo­ gen toespraak moeten aanhoren) legde hij niet aan de dag bij het uitbouwen van zijn vakgebied en het verdedi­ gen van zijn territorium aan het J.D.Meijerplein. LANDBOUWKOLONIE

In de jaren 1880-1890 heeft Van Rees op verschillende adressen in Amsterdam gewoond, het laatst in de Jodenbreestraat. Omdat hij zich daarna steeds meer ging be­ zinnen op het 'natuurlike' leven (hij was ook een pionier bij het kamperen) huurde hij in 1891 een huis aan de Ho­ ge Naarderweg te Hilversum, weg van de stad. Enkele jaren later rezen plannen voor een eigen huis, dat weinig van een hutje op de hei had; niemand minder dan Berlage werd opdracht gegeven om de kapitale villa ‘Reehoeve’ te ontwerpen op de Trompenburg in Hilversum met glas-in-loodramen en fresco’s van Derkinderen in de hal. Van Rees had zelf de ontwerpen hiervoor gemaakt, rijk aan allerlei symboliek. In de royale hal van deze in­ middels afgebroken villa hield van Rees ‘volksavonden’ voor boeren en arbeiders uit het Gooi, met voorlezingen uit de werken van Tolstoi en andere klassieken. Daarbij werden alcoholvrije dranken geschonken onder de klan­ ken van een zangkoor en werd een relatie met de Gooise bevolking gelegd, die inniger leek dan die met de facul­ teit. Later verhuisde de familie naar een kleiner huis in Laren. In het Gooi speelde Van Rees zijn hoogste troe­ ven uit met een maatschappelijk experiment, uitgaande van een groepje rond het in 1897 opgerichte tijdschrift Vrede, Orgaan tot bespreking van de praktijk der liefde, orgaan van de Internationale Broederschap. Deze bewe­ ging, met Van Rees als voornaamste exponent naar bui­ ten, kreeg meer concrete vorm bij de stichting van een landbouwkolonie eind 1899, waarvoor de grond, op de grens van Blaricum en Laren, door Van Rees was ge­ kocht. In januari 1900 kon de kolonie kon beginnen. In tegenstelling tot Frederik van Eedens ‘Walden’ (gestart in 1898) was in de kolonie van de Internationale Broe­ derschap niet het economische aspect het belangrijkst, maar de verwezelijking van een gemeenschap op Tolstojaans-religieuze grondslag.19Essentieel was het gemeen­ schappelijk bezit van huisraad, werktuigen en geld. De gewezen predikant Kijlstra zwaaide de anarchistische

TVE 15e jrg. 1997

scepter over de kolonie. Na korte tijd bleek dat de grond vrijwel ongeschikt was voor landbouw , zodat de inkom ­ sten hieruit dus zeer karig w aren. W el zorgde een bak k e­ rij voor enige inkom sten cn was er een drukkerij die goed rendeerde. Van Rees kwam wel vaak in de kolonie (figuur 5), m aar ging er niel wonen. Zijn kinderen m ochten er niet kom en. O ver het geheel genom en w aren de 20 30 perso­ nen in de kolonie van lagere komaf. E r heerste een Spar­ taans regiem: er was geen elektrisch licht behalve in de gem eenschapszaal en de kolonisten m oesten m et blote voeten in klom pen lopen. E en journaliste die in 1901 een p aar dagen op bezoek kwam, verm eldt een reveil om half zes ’s m orgens, een karig ontbijt en een avondm aal m et erw tensoep en d aarn a rijst m et bram en, door de kin­ deren geplukt.3' A an het m arginale bestaan van de kolonie, die ook nog door hevige interne ruzies over de zuiverheid van de leer werd geplaagd, kwam in 1903 een abrupt einde. De kolonisten hadden gem ene zaak gem aakt m et de spoorw egstakers van die dagen en de langs het kolonieterrein lopende rails van de G ooise tram opgebroken. H ierdoor konden de H uizense vissers en de Blaricum se boeren hun producten niet m eer afvoeren. In de nacht van 13 op 14 april deed een aantal w oedende boeren en vissers een aanval op de kolonie, die in de om geving toch al niet in goede reuk stond. D aarbij w erden de scham ele opstallen in brand gestoken cn de werktuigen vernield. Deze ge­ beurtenissen b etek en d en praktisch het einde van dit so­ ciaal experim ent. 5 1 0 1

H et Gooi bew aart aan V an Rees goede herinneringen: te zijner nagedachtenis is een bank m et een in steen ge­ houwen beeltenis geplaatst op de hoek van de H oge N aarderw eg en de G odelindelaan te H ilversum (figuur

g*

*

f ■V ■

nM T

1

f i g u u r 6 . De 'Prof. Van Reesbank" in Hilversum, met een le­ zende wandelaar. Het opschrift aan de andere zijde van de zuil luidt: ‘In memoriam prof.dr.J.van Rees, oud-voorzitter van de I.O.G.T.’ [Internationale Orde der Goede Tempelieren]. Het oog in het stenen reliëf is geaccentueerd door de Hilversumse jeugd.

6). In het opschrift w ordt hij herdacht als oud-voorzitter van de Internationale O rde der G o ed e T em pelieren. D al hij ook hoogleraar te A m sterdam was, staat er niet bij verm eld. O ok w erd in het G oois M useum in 1939 een tentoonstelling aan leven en w erken van Jacobus van Rees gewijd, die vrijwel geheel in het teken stond van zijn sociale activiteiten. In dit tijdschrift werd overigens in de rubriek B innenland op deze tentoonstelling de aandacht gevestigd, om dat toch hierbij een hoogleraar aan de m edische faculteit van A m sterdam eer werd b e ­ w ezen.21 V an R ees stierf in 1928, 4 ja a r na zijn pensione­ ring, in het door hem zo geliefde Gooi.

'

Ik dank H.R.Koene, ten tijde van het schrijven van dit artikel arts-stagiair bij dit tijdschrift, voor bibliografisch speurwerk, E.van Mensch, beheerder van het Goois Museum, voor het op­ sporen en ter beschikking stellen van illustratiemateriaal en C.E.Gravemeijer voor fotografisch werk.

op

LI TERA TU UR

5 . Van Rees actief bij het grasmaaien bij een van de ge­ bouwen van de door hem opgerichte kolonie van de Internatio­ nale Broederschap. Let op de blote voeten. Opname omstreeks 1902 (collectie Goois Museum. Hilversum).

figuur

1James J. Een eeuw histologie aan de Universiteit van Amsterdam. Amsterdam: Laboratorium voor Celbiologie en Histologie, 1996. 2 Otto en Adya van Rees. leven en werk tot 1934. Catalogus bij een tentoonstelling in het Centraal Museum te Utrecht en het Haags Ge­ meentemuseum, 1975. Wijchen: De Kleijn, 1975.

TVE 15e jrg. 1997

35

3 Woerdeman MW. Ontstaan en plaats der histologie in Nederland. Ned Tijdschr Geneeskd 1978;122:1982-4. 4 Brugman CJM. Noe die meneer zegt we gaan verhuizen ha ha: een bijdrage tot de geschiedschrijving van het Fysiologisch Laborato­ rium te Amsterdam. 2e druk. Amsterdam: C.J.M.Brugman (exem­ plaar aanwezig in de Centrale Medische Bibliotheek van het Acade­ misch Medisch Centrum), 1987. 5 Rees J van. Over de luchtademing van Carcinus moenas [proef­ schrift]. Utrecht: Universiteit Utrecht, 1878. 6 Rees J van. Beitrage zur Kenntnis der inneren Metamorphose von Musea vomitoria. Zool Jahrb Morph i988;Abt 1:1-136. 7 Rees J van. Over de postembryonale ontwikkeling van Musea vomi­ toria. Maandblad voor Natuurwetenschappen 1885;6:1-11. 8 Langevoort LH, Benner R. Geschiedenis van de immunologie. In: Benner R, Dongen JJM van, Ewijk W van, Haaijman JJ, redacteu­ ren. Medische immunologie. Utrecht: Bunge, 1996:477-510. 9 Rees J van. De beteekenis der chorocyten (‘Wanderzellen') voor den graad der voeding van snel groeiende weefsels. In: Snellen H, Einthoven W, Talma S, Place T, MacGillavry ThH, Stokvis BJ, re­ dacteuren. Feestbundel van Natuur- en Geneeskundige Onderzoe­ kingen, ter gelegenheid van den 70sten verjaardag van Franciscus Cornelis Donders bijeengebracht en den beminden leermeester toe­ gewijd door dankbare leerlingen. Amsterdam: Nederlandsch Tijd­ schrift voor Geneeskunde 1888:294-307. i° Rees J van. Atlas der Miekroskopiese Anatomie ten gebruike bij het onderwijs en de praktiese oefeningen in de weefselleer aan onze Univerziteiten. Amsterdam: Versluys, 1899.

¥**

11 [Redactioneel commentaar]. Ned Tijdschr Geneeskd 18983400: 753- 412 Woerdeman MW. In memoriam J.van Rees 16 april 1854-4 januari 1928. Ned Tijdschr Geneeskd i928;72(i):i5i-3. 13 Arriëns J, Ledeboer JH, Meulen P v.d. Prof.dr.J.van Rees dankbaar herdacht. Assen: Van Gorcum, 1929. 14 Rees J van. Eenheid van tegendelen in het licht van feiten op het ge­ bied van de weefselleer. Openbare les gehouden bij den aanvang van de cursus 1911-1912. Amsterdam: Scheltema & Holkema, 1912. is Rees J van. Waar komen de klieren van Brunner vandaan? Ned Tijdschr Geneeskd 1906:42(0:857-63. 16 Vestdijk S. De vrije vogel en zijn kooien. Anton Wachter-romans 6. 4e druk. Den Haag: Nijgh & Van Ditmar, 1976:53-517 Notulen curatoren Universiteit van Amsterdam 3.7.1911. P.A. inv. 279 nr 4. Amsterdam: Gemeente-Archief Amsteldijk, 1911. 18 Woerdeman MW. Histiologisch onderzoek naar den fibrillairen bouw van eenige cellen en weefsels [proefschrift]. Zaandijk: Heijnis Tsz., 1921. 19 Becker F, Frieswijk J. Bedrijven in eigen beheer. 3e druk. Kolonies van de christen-anarchisten. Nijmegen: Socialistiese Uitgeverij, 1976: 100. 20 Broerse MWJL. De kolonie van de Internationale Broederschap te Blaricum. Blaricum: Historische Kring, 1987. 21 Berichten Binnenland. Ned Tijdschr Geneeskd 1939:83(0:1269.

Aanvaard op 28 oktober 1996

1

Jacobus van Rees in de collegezaal van hel oude fysiologisch laboratorium aan hetJ.D. Meijerplein Ie Amsterdam.

36

TVE lb e jrg. 1997

Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Eem OPEN DAG TVE op 24 mei 1997 De jaarlijkse O p en D ag van TVE zal in sam e n ­ w erking m et d e I listot ische K ring L o o sd reelit in L o o sd reelit w orden g e h o u d e n . I Iet vo orlopige p ro g ra m m a ziet e r als volgt uit: 9.30 uur: O ntvangst in d e N e d erla n d s H er­ v o rm d e K erk te O u d L oosdreelit 10.00 uur: W elkom O p e n b a re v e rg a d erin g van TVE 10.30 u u r: L ezingen: Drs C. de B ont, L o o sd reelit in vogel­ v lu ch t, h is to ris c h e g e o g ra fie en la n d ­ schappelijk b e h o u d (m et dia's) *C. B ogaard, In te rie u r K asteel-m useum S) pester n V D oets en P. Bakker, I let Bos r an H aeke

De Bussumse Sint Vituskerk De B ussum se St. V ituskerk w erd in 1883-1884 g eb o u w d n a a r o n tw e rp r a n b o u w m e e ste r P.J.H. ( air pers. De ket k w erd e c h te r niet in één k e e r gebouw d. De to re n kwam tw aalf jaar la te r g e re e d , nam elijk in 1896. De k o rte bouw ­ p e rio d e en h e t m ak en ra n e en to taalo n tw erp vorm t een fors con trast m et d e m iddeleeuw se k erk en , w aar vaak v ersch illen d e eeu w en aan gebouw d is. Bij dergelijke k erk en zijn b oven­ d ien vaak stijlverschillen w aarn eem b aar. D e Vitus g aat te ru g o p d e go tisch e bouw ­ stijl. D eze bouw stijl w erd vaak to eg ep a st bij de bouw van k ath o liek e k erk e n , terwijl bij p ro ­ testantse k erk en vaker d e v o o rk e u r w erd gege­ ven aan d e renaissancestijl. A anvankelijk gaat C uypers bij zijn o n tw erp e n te ru g o p d e 13eeeutvse F ranse gotiek. Al snel gaat zijn b e la n g ­ stelling o ok n a a r d e D uitse R ijn lan d g o tiek . De B ussum se Vitus is opvallend, a an g ezien e r veel N e d e rla n d se in v lo ed en in zijn verw erkt. H e t één b eu k ig e koot gaat, n e t als de toep assin g

Na ap eritief' en lu n c h kan m e n 's m iddags kiezen u it e e n aan ta l excursies: * B ootex eu rsie n a a r d e S ter * B ezoek aan Bos ra n H aek e en b o e k b in ­ derij * T o re n b e k lim m in g Sypekerk e n b ezoek k asteeltu in Sypesteyn * B ezoek kasteel e n tu in Svpesteyn D efinitieve gegevens in h et v o lg en d e speciale L o o sd re c h t-n u m m e r ra n Tussen V echt en Eem. Reserveer n u reeds in uw agenda: Zaterdag 24 mei Open l)a g 'IVE.

I k u n t u opgeven d o o r h e t bijgevoegde for­ m u lie r in gevuld te z e n d e n n a a r TVE, A nt­ w o o rd n u m m e r 549, 1400 VB B ussum (post­ zegel niet n o d ig ).

van sc h o o rb o g e n , te ru g o p d e b ro e d e re n k e rk te Z u tp h e n . H et o n tw erp van d e to re n is g e ïn s p ire e rd o p d e lbc-ccuw sc to re n van E em n es-b u iten . De E em n esser to re n past in e e n reeks to ren s w a a ro n d e r we o o k die van b ijv o o rb eeld S oest en k o e n e n aan d e V echt k u n n e n sch aren . V olgens d e o verlevering zou d e re fe re n tie aan d e to re n van E em n es de w ens zijn gew eest van d e to en m alig e p asto o r Jo h a n n e s A n d reas W eitjens. De to re n is ge­ bouw d o n d e r leid in g van d e zoon van P ierre C uypers, Joseph. Joseph C uypers g aat teg en h e t e in d e van de 19e eeuw steeds vaker de o p d ra c h te n d ie zijn v a d er krijgt u itw erken. Dit is b ijv o o rb eeld h et g eta l bij d e g ro o t­ sch eep se h e rb o u w van kasteel De H aar, m aa r o o k bij d e bouw van d e H ilversum se St. Vitus. Deze ket k w ordt in 1891-1892 o n tw o rp en . De bouw w o rd t beg eleid d o o i K.P.C. d e Bazel, die zich n a 1900 zal ontw ik k elen tot e e n v o o raan ­ sta a n d a rc h ite c t van o n d e r m e e r la n d h u iz en en k an to o rg e b o u w e n . De H ilversum se Vitus versch ilt in zeer veel o p z ich ten van d e Bus-

747: 15e jrg. 1997

.87

■fv;

sum se kerk. W at opvalt is h e t g e b ru ik e n de to ep assin g van k leu ren , zowel in h e t in te rie u r als in h e t ex terieu r. B o v en d ien is e r een E ngelse invloed aanw ijsbaar bij v ersch illen d e o n d e rd e le n . D e h o u te n gew elfvelden zijn o n t­ le e n d aan d e H aarlem se St. Bavo. De Bussumse V itus is uitw endig e e n so b e r b a k ste n en gebouw , m a a r h e e ft e e n lev en d ig e gevelstructu u r d o o r de toepassing van d e reed s g e n o e m ­ d e sch o o rb o g e n . D o o r h e t o n tb re k e n van tra n se p te n e n h e t citaat van de E em n esser to re n is h e t e e n typisch ‘H o lla n d s’ a a n d o e n d e k erk gew o rd en . G uypers o n tw ierp n o g een d e rd e V ituskerk in h e t G ooi, e n d a t was die van B laricum . D eze is o p d e to re n n a e c h te r in g rijp e n d verbouw d. De n a c h t van 4 o p 5 o k to b e r 1988 is een ra m p n a c h t v o o r B ussu m . E e n u its la a n d e b ra n d v e rn ietig t h e t 18e-eeuwse A dem a-orgel in d e B ussum se Vitus, en o o k e e n d eel van het m o n u m e n ta le in terieu r. D it b e te k e n t h e t e in ­ de van ee n discussie tussen e en aan ta l w erk­ g ro e p e n o v er d e h e rb e s te m m in g van d e in m id d els al b u ite n g e b ru ik g esteld e kerk. E en v eelh e id aa n id e e ë n w o rd t g e o p p e rd , m a a r u itein d elijk is h e t d e S tich tin g Q u o Vadis V ituis die m e t h e t p a ro c h ie b e stu u r in g esp rek g aat over e e n h e rb e ste m m in g . M usi­ cus T on K o o p m an van Q u o Vadis ziet d e k erk h e rb e s te m d als e e n o p n a m e s tu d io v o o r

38

k o re n , m e t d aa rn a a st d e m o g elijk h eid voor p u b liek su itv o erin g en . E en aan ta l to ezeg g in ­ g en van d e g e m e e n te en d e verzek erin g sg el­ d e n b lijken e c h te r n ie t to e re ik e n d voor een volledig h erstel. D e u itk o m st van e en h aal­ b a a rh e id so n d e rz o e k is v o o r h e t p a ro c h ie b e ­ stu u r re d e n o m a f'te zien van v e rd ere m e d e ­ w erking. H e t b e s tu u r s u g g e re e rt zelfs d at slo o p o p term ijn n ie t u itg eslo ten is. V oor de g e m e e n te B ussum zou d it o n a a n v a a rd b a a r m o e te n zijn. B ussum te lt slechts twee rijksm o­ n u m e n te n , w aarvan d it m issch ien wel de m ee st b e e ld b e p a le n d e is. M assale sloop van veelal o n d e rg e w a a rd e e rd e , in d ru k w e k k e n d e C u y p e rsm o n u m e n te n v o n d plaats in d e ja r e n zeventig. T eg en w o o rd ig krijg en keuken, sta­ tions, w a terto re n s e n d erg elijk e m et succes e e n n ieu w e b e ste m m in g , ju ist b in n e n de ra n d sta d blijkt e r e e n e n o rm e b e lan g stellin g te zijn v o o r m o n u m e n ta le g eb o u w en , d ie vaak m e e r u itstra lin g h e b b e n d a n nieuw bouw . H et is z o n d e om n u o p te geven, terwijl de Bussum se V itus ee n lic h te n d v o o rb ee ld kan w or­ d e n van h erg e b ru ik . H e t is te h o p e n d a t alle p a rtije n zich, o n d a n k s d e v o o rg esch ied en is en h e t zo e k e n n a a r m id d e le n , w illen blijven in z e tte n v o o r h e t b e h o u d van d it b ijz o n d e re gebouw . H e t is é é n van d e h o o g te p u n te n u it h e t w erk van arc h ite ct G uypers en m e d e dooi zijn verschijningsvorm een o n m isb a a r gebouw in B ussum en h e t Gooi. K arei Loeff

TVK 15e jrg. 1997

r

Kir

m *I ■ •■ a i

ü« t

Goois Museum

ülaröx

List en bedrog, vervalsingen in de Neder­ landse archeologie 12 april - 29 juni 1997 O f h e t n u gaat om een flauwe s tu d e n te n grap, een sluwe la n d a rb e id e r o f e e n Van M eeg eren , h e t zijn p ra c h tig e vervalsingsverhalen in d e te n to o n ste llin g ’List en bedrog, vervalsingen in de Nederlandse archeologie”. De te n to o n ste llin g v erhaalt over arch eo lo g isc h e nep -v o n d sten , b e ru c h te vervalsers en w e te n sc h a p p e lijk e m e th o d e n om v e rm e e n d e vervalsingen te o n t­ m askeren. In te re ssa n t aan een vervalsing is dat h et een tijdsbeeld geeft van de sta n d van zaken in de w eten sch ap o p flat m o m e n t. Was m e n destijds in staat te ac h te rh a le n o f h e t g in g om o rigi­ neel m ateriaal m et b e h u lp van sch eik u n d ig e p ro ev en en m e tin g e n , o f m oest m en en k el v ertrouw en op h e t b lo te oog? O ver d e m a k e r van de vervalsing is te a c h te rh a le n o f d ie g e n e am ateuristisch o f p ro fessio n eel vervalste, e e n ­ m alig o f in serie, b e ro ep sm a tig o f als hobbyist. O p vallend is dat d e vervalsingsaffaires vaak kleinschalige zaken zijn, o p lokaal niv eau en zeer zelden g o ed d o o rd a c h t. Kr zijn m e e r van d it so o rt fan tastisch e verval­ singsverhalen te zien en te lezen in d e te n ­ to o n stellin g ’’List en bedrog, vervalsingen in de Nederlandse archeologie”. I)e twijfel De twijfel vorm t d e in leid in g van d e te n to o n ­ stelling: d e b ezo ek er krijgt een in tro d u c tie o p het o n d e rs c h e id e n van vals en ech t, o.a. aan d e h a n d van e e n schilderij van Van M eeg eren , im itatie-m e rk artik elen uit onze eigen tijd en e n ig arch eo lo g isch e v oorw erp en . O o k w ordt d u id elijk g em aa k t h o e vervalsingen o n tm as­ k e rd w o rd en : d o o r v o o rtsc h rijd e n d w eten­ schappelijk o n d e rzo ek , d o o r v o o rtsch rijd in g

van d e tijd (uit h e t verval van h et m ateriaal blijkt d a t het v oorw erp vals is: b ijv o o rb eeld bij sierad e n die vals b lijk en te zijn o m d a t v e rf a fb la d d e rt) o f d o o r nieuw e arch eo lo g isc h e v o n d sten d ie v ergelijking m o g elijk m aken. M et b e h u lp van e e n co m p u te ra p p lic a tie kan d e b e zo e k er e e n to e lic h tin g krijg en o p o n d e r­ z o e k sm e th o d e n als d e C -14-m ethode en d e d e n d ro c h ro n o lo g ie . Het bedrog N a d e twijfel k o m t h e t b ed ro g . D e b ezo e k e r ziet wie d e vervalsers w aren, w elke m otieven zij h a d d e n e n w elke m e th o d e zij g e b ru ik ten o m h u n vervalsing te m ak en . Bij d it laatste kan g ed ach t w o rd e n a a n d a d e rs die bij een a u th e n tie k voo rw erp z e lfd e vin d p laats b e d e n ­ ken, o f d a d e rs d ie juist zelf e e n v oorw erp m a k e n , zoals 16e-eeuw se v a ls e m u n te rs al d e d e n in d e V alkenburgse g ro tte n d ie in de tw intigste eeuw pas o n td e k t w erd en . H ilversum bezit ook e e n vervalsingsverhaal. D irk W estbroek, een H ilversum se la n d a rb e i­ der, stu itte in 1852 o p e n k e le g eh e im z in n ig e z a n d h o p e n bij d e B osberg in H ilversum . Na e n ig graafw erk v e rsc h e n e n m e t ste n e n g ep la­ v eid e v lo e re n m e t o m r in g e n d e m u re n . G ev o n d en h o u tsk o o l d u id d e aan d a t m e n h ie r te m ak en h a d m e t z o g e n aa m d e ’h a a rd ­ s te d e n '(v u u rp la a tse n ). O m d a t h e t b o d e m o n ­ d e rz o e k d e stijd s n o g in k in d e r s c h o e n e n sto n d , leverde v e rd e r o n d e rz o e k g e e n te g e n ­ bewijs op. H e t w erd nieuw s van n atio n aal b elang . U itein d elijk b le e k d a t d e alsm aar-rijk e r-w o rd en d e -b o er p re c ie s m aa k te w at d e g oedgelovige h o g e h e re n zo c h te n , en h e t p e r­ soonlijk o n d e r d e g ro n d stopte. In h e t b e d ro g staat h e t c o m p u te rsp e l “Bedot de professor’, w aarm ee de b ezo ek ers zelf k u n n e n p ro b e re n om e e n h o o g g e le e rd e arc h e o lo o g o m d e tu in te leid en .

TVE lór jrg. 1997

39

>

pP^r

m

1 -^a

?r É r /-'

i.

M

ü

A m kM iw

*■,

jLJl/di f

«

Litho /. de Rijk, Haard slede, opgegraven in 1855.

De illusie Dat som m igen bedrogenen m aar niet kunnen geloven dat h un voorw erpen vervalsingen zijn blijkt uit h et deel de illusie. Verzamelaars die in h u n eigen blijven geloven. H ier loopt de bezoeker d o o r de gereconstrueerde studeer­ kam er van ir A. Scherm beek, die vol stond m et valse archeologische voorw erpen. Ze waren in de ja re n dertig op het landgoed van Scherm beek opgegraven d o o r de vervalser die de bijnaam “Potjes H en d rik ” kreeg.

40

De tentoonstelling w ordt afgesloten m et een videopresentatie van fragm enten uit televisie­ program m a’s waarin Tjerk V erm aning over zijn werk en vondsten verteld.

Goois Museum, K erkbrink 6, 1211 BX Hilversum telefoon 035-6292826 openingstijden di t/m zo 13.00 - 17.00 uur

I'VE 15e jrg. 1997

U it d e tijd sc h rifte n

“B a e rn e ”, H istorische K lin g “B a e rn e ”, 20e ja a rg a n g , n u m m e r 3, se p te m b e r 1996

H isto risch e K ring B laricum , m e d e d e lin g e n ­ b lad n u m m e r 24, o k to b e r 1996

Een abt uit Baarn ontm oet Keizer Karei de Vijfde. V ier en e en halve eeuw g e le d e n o n t­ m o e tte e en m o n n ik uit B aarn d e K eizer van D uitsland en d e k o n in g van Spanje, K arel V. De a u te u r van dit artikel, H. B ro n k h o rst, vond in een o u d b o ek uil de 17e eeuw e e n k leu rrij­ ke beschrijving van dit voorval; d e levensge­ sch ied en is van deze B aarnse m o n n ik , d e a b t van O o sth o ek , h a d d e a u te u r al e e rd e r in “B a e rn e ” beschreven. O p twee jan u ari 1546 b ra c h t Karel V een officieel bezo ek aan U tre ch t. Hij w erd o n t­ vangen d o o r zijn zu ster M aria van H o n g arije, d e lan d v o o g d es van d e N e d e rla n d e n . De keizer kwam op nieuw jaarsd ag van d a t ja a r via De Bilt in de D om stad aan. De o n tv an g sten v o n d e n m e t g ro te p ra c h t e n p raal p laats en d u u rd e n lang: d e p le c h tig h e id in d e D om van ’s m iddags tot ’s avonds e lf uur. De b issch o p ­ p en en de a b te n kusten elk d e h a n d van de keizer, die elks h a n d d an o p zijn b e u rt kuste. Dus ook d e a b t Ja c o b van B aarn viel d ie e e r te b eu rt. Van d e B aarnse abt is g ee n p o rtre t b ek e n d ; van M aria van H o n g arije wel: volgens dat p o r­ tre t was ze b eeld sch o o n .

H et slot Ruysdael gelegen onder de ban van Naarden (a u te u r F.J.J. d e G oo ijer). Dit slot in d e B ouw venen, la te r b e k e n d als ’t Slot Ruysdael, d a n k t zijn n aam aan d e eerste e ig e n a a r, d e A m ste rd a m se b u rg e m e e s te r (1483) D irck H eijm ansz. Ruysch. De b e ro e m d ste a fstam m elin g en van een b ew o n e r o f p a c h te r van h e t h uis w aren de 17e-eeuw.se sc h ild e rs (van) R uysdael. De m eest b e ro e m d e o n d e r h e n w erd Jacob, g e b o ­ ren o m tre n t 1625 als zo o n van Izaak. De a u te u r zoekt alles uit aan d e h a n d van a k te n en k aarte n , en al is n iet alles d u id elijk o f zeker, d it stuk g esch ied en is van wat d a a r ooit aan d e E em n esser o ev er van d e G o o iersg rach t g estaan h eeft en wat zich e r h e e ft afg esp eeld is b o e ien d .

D e Baarnse Watertoren is ee n u n ie k v o o r­ b eeld van in d u strieel e rfg o e d in ons lan d (a u te u r J. K ru id en ier). Een geschil tussen Baarn en Ter Eem (17231727) is e en typisch staaltje van een plaatselij­ ke kibbelarij over wie h e t m eest m oest m e e b e ­ talen aan het o n d e rh o u d van d e kerk (a u te u r J.F. van R ooijen, G e m e e n te a rc h ie f B a a rn ).

H isto risch e K ring B ussum , co n tac tb la d , 12e ja a rg a n g , n u m m e r 2, se p te m b e r 1996 D e Firma G. Banis & Zoon (a u te u r In a de B oer) m aak te h e t van hondekar tot hyperm o­ dern verhuisbedrijf. In h et b eg in g e b e u rd e h e t vervoer van h et vrach tje van h e t station N aarden-B ussum n a a r h e t gew enste ad res p e r kru iw ag en v o o r e e n d u b b e ltje . O m streek s 1905 kwam d e h o n d e n - o f h itten k ar, tot het u itg ro e id e tot het h u id ig e b lo e ie n d e b e d rijf m et een nieuw e o p sla g ru im te en k a n to o r in A lm ere Stad. L eu k e o u d e fo to ’s als illustratie.

H isto risc h e K ring E em n es, 18e ja a rg a n g , n u m m e r 2, ju li 1996 In de serie “B elegen E em nesser....” vertelt Nel Z w anikken-H ilhüi st h a a r verhaal over de g e b o o rte e n d e w eg n a a r volw assenheid van d e K aasschuur, L aard erw eg 45. H e l is e e n ver-

TVK 15e jrg. 1997

41

haal van m elkventers, la te r o o k van a n d e re d ra n k e n , e n van Felix Z w anikken, d ie van de K a a ssc h u u r e e n b e g rip in E e m n e s h e e lt gem aakt. T o td a t h e t m e lk v en ten n ie t m e e r re n d a b e l w erd (1979) e n d e in m id d els to t g e re n o m m e e r d e k aasw in k el u itg e g ro e id e kaasschuur, naast n atu u rlijk d e v erk o o p van m elk, overbleef. E en verhaal van h a rd w erken, in itia tie f en d o o rz e tte n . E en la n g e , u itv o e rig g e d o c u m e n te e rd e fam ilieg esch ied en is d o e t alles over d e fam ilie H o rs t u it de d o e k e n (a u te u r H e n k W. van A rn h e m ).

E igen P erk, H istorische K ring A lb ertu s Perk, 16e ja a rg a n g , n u m m e r 3, se p te m b e r 1996 In 1928 was N e d e rla n d g a sth e e r van d e O lym ­ pische S pelen en n o g steed s h e rin n e rt h e t O lym pisch S tadion in A m sterd am d a a ra a n . M aar o o k H ilversum blies zijn partij m ee , zij h e t ook d a t e r wel w at valse n o te n vielen. H e t is d u id elijk d a t d e k osten e e n m o eilijk p u n t w aren. H e t g e m e e n te b e stu u r van H ilversum was n ie t e rg e n th o u sia st m a a r wel erg zuinig. Als e r n ie t e e n aan tal e n th o u sia ste en in v lo ed ­ rijke b u rg e rs gew eest w aren zou h e t h e le feest w aarschijnlijk nog a fg e s p ro n g e n zijn ook! M aar n a d a t d e v o o rb e re id in g e n in 1925 al w aren b e g o n n e n w erd o p h e t n ip p e rtje over­ e e n ste m m in g b ereik t. In au g u stu s 1928 von­ d e n in h e t S p o rtp a rk d e d re s s u u rp ro e f en d re s s u u rw e d s trijd e n p la a ts, d a a r n a de cro ssco u n try m e t steeple-chase o f m ilitary in d e bos- en h eid erijk e o m geving. H e t w erd een g ro o t succes, m e t K o n in k lijk b ezo ek , een N e d e rla n d se o v erw inn in g e n .... e r b le e f n o g g eld over ook! E en sp a n n e n d verhaal van C.M. A b rah am se en A. van d e r Schuijt. E en van d e fraaiste o u d e plekjes van H ilver­ sum is d e b e g raafp laats “ G e d e n k t te Sterven". L.J. W esterm ann-van d e r S teen h e e ft e e n u it­ g e b re id o n d e rz o e k g e d a a n n a a r o n tsta a n en g esch ied en is van de beg raafp laats, d ie d e laat­ ste tijd w eer e rg in d e b e la n g ste llin g is w egens verval en m isbruik. D e “S tich tin g H ilversum , Pas o p !” w erd de g ro te m o to r a c h te r h e t lan g za m e h erstel. Van d e h a n d van d e au teu r, sam en m e t m r R ené

42

M eijer, is ook e e n b o ek je o v er d e b eg raaf­ p la a ts v e rs c h e n e n , u itg e g e v e n d o o r de g e n o e m d e stic h tin g . V e rd e r veel nieuw s, b o e k b e sp re k in g e n en b e ric h te n , alles g etu i­ g e n d van d e v o o rtd u re n d e w aak zaam h eid van A lb ertu s Perk.

V rie n d e n van h e t G ooi, uitgave van d e Ver­ e n ig in g van V rien d e n van h e t G ooi, ja a rg a n g 1996, n u m m e r 3 V oor mij ligt n u al w eer h e t d e rd e n u m m e r van d eze vorig jaar g estarte uitgave. N u d e b a n d m et d e stic h tin g Tussen V echt en E em v e rb ro k e n is en d e stic h tin g e n d e v eren ig in g h u n eig e n weg zijn g eg aan w ilden d e V rien­ d e n to c h e e n eig en p u b lik atie h e b b e n om h et c o n ta c t m e t d e le d e n in sta n d te h o u d e n . Zoals al in hel eerste n u m m e r (april 1996) b e to o g d , de uitgave g etu ig t van m o e d . E n, h e t zij m e t v o ld o e n in g g ezegd, n u d e eerste ja a r ­ g an g volto o id is, h e t b lad ziet e r p rim a uit en h e t is te h o p e n d a t d e v ere n ig in g g e n o e g d ra a g k ra c h t zal h o u d e n om h e t vol te h o u ­ d e n . H e t zal to t h e t v o o rd eel van h e t G ooi strekken! D e a rtik e le n zijn, zoals te v erw ach ten n u de h isto risch e k a n t in h a n d e n van a n d e re n blijft, ’g r o e n ’ g e tin t. P ro b le m e n van ru im telijk e o rd e n in g k o m en te r sp rak e (d e g o lib a a n in H u iz e n ), van eco lo g isch e a a rd (p la n n e n voor e e n v e rb in d in g tussen d e W ester- en Bussum e rh e id e en erzijds en het S p an d e tsw o u d en d e F ranse K am p h eid e an d e rz ijd s), d e tien g ro o tste b e d re ig in g e n v o o r o n ze om geving (b o u w p la n n e n , n ieu w e w eg en , p ro b le m e n m e t h e t n a tu u rb e h e e r, en z o v o o rt), en zo is e r veel o p te n o e m e n . G elukkig o o k gezellige v erh alen: ee n e n th o u sia ste lin g schrijft over e e n ro e ito c h t o p d e N a a rd erm e e r, zoals de W G e r te lk e n ja re e e n reeks o rg a n ise e rt, en een sp a n n e n d artik el “W isen ten in h e t Spand ersw o u d ?”. K ortom , e r is veel te g e n ie te n e n wie de secretaris van d e v eren ig in g volgt ziet d a t e r veel is wat h e t b e stu u r bezig h o u d t. Ze zitten n ie t stil daar!

TW, 15e jrg. 1997

“In de G loriosa", H istorisch e K ring A nkeveen, ’s-G raveland, K o rten h o ef. 13e ja a rg a n g , n u m m e r 3, au g u stu s 1996 A.D. W um kes w eet e r w eer ee n sp a n n e n d ver­ haal van te m aken (via e e n artik el in Vrij N e d e rla n d van 24 feb ru ari 1996). ”H e t M elkm eisje” van V erm eer b ev o n d zich in d e colleclie-Six. In 1905 b e o o g d e h et Rijk d e a a n k o o p e r van, m aar d ie m oest d o o r h et P a rle m e n t w o rd en g o e d g e k e u rd . T ro e lstra was teg en , d e S tuers voor. De laatste w on en h e t Rijk w erd e ig e n a a r van h e t schilderij. M aar ech t sp a n n e n d is h o e h et Rijk in bezit van “H et straatje” kwam. Six o v erleed in 1919 en d e erven m o esten , om d e su ccessierech ten te b e ta le n , h e t schilderij v erk o p en . De prijs was heel hoog, te h o o g v o o r h e t veilingpubliek; h et w erd dus o p g e h o u d e n . O o k “Les am is d u L ouvre” v o n d en h e t te du u r. D eterd ing, p re s id e n t d ire c te u r van d e K oninklijke O lie, wilde h e t k o p en als ca d e a u vo o r de n atie. I lij b o o d een hall m iljoen, m a ar ook dat w erd afgew ezen; h e t m oest een vol m il­ jo en zijn. De o n d e rh a n d c lin g e n sch ijn en zich 's n ach ts voor h et slaap k a m e rra a m van Jachtlttsl afg esp eeld te h e b b e n . H o e d a n ook, D ele­ tin g w erd e ig e n a a r voor een lag er b e d ra g en sch o n k h e t aan d e natie. A fgelopen z o m er h e b b e n tallozen in h et M auritshuis van b eid e sch ild erijen k u n n e n g e n ie ten . M in d er m en sen zullen g e n o te n h e b b e n van d e w erken van Bernard van B eek w aarvan in ap ril van h e t vorig jaar e e n te n to o n ste llin g g e h o u d e n w erd in K o rten h o ef. M aar volgens b u rg e m e e ste r Kozijn was e r n a a r v erh o u d in g o ok g ro te belangstelling.

St. M aerten, H isto risch e K ring M aartensdijk; n u m m e r 15 augustus 1996 E en heel n u m m e r aan ee n klein stukje weg gewijd! H et lijkt v reem d e n o n e v e n re d ig , m aar h e t artikel over d e Korsseweg n a a r YVestb ro e k (au teu rs Louis van d e n B rink e n W int H o eb in k ) is h et lezen w aard en p ra c h tig g eïl­ lu streerd . W aarom is h e t d e m o eite w aard? O m d at d e weg sym bool is vo o r d e b a n d tussen d e v ersch illen d e k e rn e n en juist o m d a t die b a n d n u o n d e r d ru k kom t te staan d o o r de p la n n e n tot g em ee n telijk e h e rin d e lin g . Er

was e n is e en eeu w en lan g e v e rb o n d e n h e id tussen W estbroek en A ch ttien h o v en aan d e e n e e n M aarten sd ijk en I lo llan d se R atling aan d e a n d e re k ant. D e re d a c tie h o o p t d a t d e p ro ­ vinciale p la n n e n m a k e rs n o g e n ig histo risch besel zullen h e b b e n en zich n ie t lo u te r zullen laten le id e n d o o r d e waan van d e d a g en d e illusies van d e schaalvergroting. W aar e e n k o rte w eg m et e e n lan g v erled en al niet to e kan leiden!

W erin o n , H isto risch e K ring N e d e rh o rst d e n Berg, 6e ja arg an g , n u m m e r 22, se p te m b e r 1996 Over W erinon, W illibrord en Liudger h ield P ro f P. L e u p e n in d e c e m b e r 1995 e e n lezing v o o r H isto risch e K ring N e d e rh o rst d e n Berg. E en v ern u ftig e , n ie t altijd m akkelijke re d e n e ­ ring om uit te m ak en m et w elke p laats h e t o u d e A ttin g ah em te id e n tifice re n valt; n a a r blijkt m e t Zwesen (bij h et h u id ig e Z u ilen ). H et tw eede p ro b le e m was W erin o n , d a t uit­ ein d elijk m et N e d e rh o rst d e n B erg gelijk te stellen blijkt. De vraag in h o e v e rre d e vroege­ re v e re rin g vo o r m a n n e n als B onifacius, W illi­ b ro rd e n L iu d g e r o o k in la te r tijd en levendig b le e f sp e elt e e n g ro te rol in d e b e a n tw o o r­ d in g van d e kwestie, m a a r sp re k e r m e e n d e dat helaas, zoals zo vaak, d e w erkelijk h eid heel wat p ro z aïsc h e r was: d e m a c h tsv e rh o u d in g e n sp e e ld e n u ite in d elijk e e n b eslissende rol.

De O m ro e p e r, uitgave van d e S tich tin g Vij­ v e rb e rg in N aa rd e n , 9e ja a rg a n g , n u m m e r 4, o k to b e r 1996 O n la n g s v ersch een e e n fraai uitg eg ev en b o ek ­ je over d e buitenplaatsen Kom m errust en Berghuis. S.P. J e a n n e F o rem an g eeft in dit n u m m e r een jeugdherinnnering aan Kommer­ rust in het eerste kwartaal van d eze eeuw. M evrouw A.P. K ooym an-van Rossum w an­ d e lt van Zandbergen naar Berghuis aan de h a n d van e e n aflevering van “W a n d e lin g e n ” van J.P. van R ossum in d ich tv o rm (1855). D eze “W a n d e lin g en ” zijn ooit in z ee r b e p e rk ­ te o p lag e g e d ru k t en v e rlu c h t m e t w aarheids­ g etro u w e ste e n d ru k k e n , b e d o e ld als g esch en k aan zijn g ezin sled en . E en p a a r e x e m p la re n

TYK liejrg. 1997

43

van de gebundelde verhalen zijn bewaard gebleven. Voor het onderzoek van de Gooise N oordflank zijn ze zeer belangrijk, om dat ze de situatie ter plekke nauw keurig uiteen zet­ ten en afbeelden. Als voorbeeld geeft de schrijfster een “vertaling” van een deel van een w andeling uit 1855, die bij het huis Zand­ bergen begint en naar Berghuis leidt. V erder nog een m erkwaardig stukje over ’’Pestpoeder uit de zuilen van de Grote Kerk van Naarden”, door J.G. K roonenburg. H et gaat over de diep uitgekrabde groeven in som­ mige zuilen van de N aarderkerk en de vraag hoe ze ontstaan zijn. Maar niet alleen in N aar­ den; ook de kerk van Susteren, T horn, O ldenzaal, O otm arsum , D enekam p, D elden, Enschede, Loppersum en M aastricht zijn zul­ ke groeven rijk.

van Gelder, welke geschiedenis kort na 1611 begint en bijna geëindigd zou zijn toen op 12 ju n i 1994 een zware b rand een groot deel van h et pand vernietigde, leze h et artikel hierover d o o r Van Diest. Gelukkig is de h erb erg uit de as herrezen en bloeit “het Eethuys ( .raaf' Klo­ ris” als ooit te voren.

H istorische Kring Laren, 15e jaargang, num ­ m er 56, ju n i 1996 Na h et N aardense concert van de Gooise com­ ponist (28 septem ber 1996) is het artikeltje d o o r C. de Groot-de H aan, getiteld ”Mano Sinistra” interessant. De weduwe de G root vertelt de levensgeschiedenis van de pianist en wat er m et zijn rechterhand gebeurde. En hoe h et toch ten goede keerde.

Villa Am uda, H istorische Kring Stad M uiden, 10e jaargang, num m er 1, oktober 1996 Een zinnig stukje van K ringvoorzitter Ad. J. Nipiers over restaureren, conserveren of regi­ streren, naar aanleiding van de restauratie van de Nederlands Hervormde Sint Nico laas Kerk te Muiden. De hervorm de gem eente en de gere­

form eerde kerk in M uiden gaan sinds januari 1994 als een “Samen op weg” gem eente ver­ der. Tijdens de restauratie kerken ze samen in de kerk aan de Singelstraat. Als de restauratie klaar is zal de Nicolaas Kerk prim air voor de “Sam en op weg” kerkdiensten gebruikt gaan w orden. M aar dan blijft het ook beschikbaar voor passende andere activiteiten, w aardoor dit voor een deel zijn eeuw enoude functie van centrum van gem eenschap terugkrijgt. Wie geïnteresseerd is in de geschiedenis van Het H of van Holland, of te wel de Hertog 41

TVE 15e jrg. 1997

MWJ

A ctualiteiten

H istorische Kring Blaricum O p zate rd ag 25 ja n u a r i 1997 h e e ft d e b u rg e ­ m eester van B laricum , d e h e e r P.H. d e W inter, d e nieuw e a rc h ie fru im te van d e H istorische K ring B laricum g e o p e n d . H ie rm e d e is een lang g ek o esterd e wens van d e K ring in vervul­ lin g gegaan. T ijdens d eze z ee r g e a n im e e rd e b ijeen k o m st m et de m ed e w erk e rs van d e K ring o n tv in g d e b u rg e m e e ste r de eerste cdROM, m et e e n v erzam eling van o n g ev e er 550 o u d e an sich ten van B laricum u it o.a. d e col­ lectie van de h e e r C. Vos. D eze cd-rom is ver­ v aardigd d o o r h e t b estu u rslid van d e K ring de h e e r R. M achielse, o p eig e n a p p a ra tu u r. De aanw ezigen w aren z eer o n d e r d e in d ru k over d e kw aliteit van de b e e ld e n o p h e t c o m p u te r­ sc h e rm , h e t in d e x b e s ta n d e n d e n ieu w e m o g elijk h ed en van arch iv eren . D eze cd-rom is o p b estellin g e n v o o ru itb e ta lin g a ƒ 3 0 ,- ver­ k rijgbaar in O p tie Deel, B rinklaan 2a te Blaricum . D e ex p o sitieru im te van d e K ling O p de Deel is ie d e re z a te rd ag m id d a g g e o p e n d van 14.00-16.00 uur. H et is d e b e d o e lin g in d e to e­

komst o o k o.a. e e n cd-rom over blaricu m se k le d e rd ra c h te n u it te b re n g e n . W. Visser

D e C urtevenne Stichting O p zate rd a g 26 o k to b e r j.1. w erd o n d e r g ro te b elan g ste llin g d e Flip Hamersbank in K ortenh o e f officieel in g e b ru ik g e n o m e n . Flip H am ers, o n d e rm e e r o p ric h te r van de C u rte v e n n e S tichting, was b o te n a l k u n stsch il­ d e r te K o rtcn h o ef. Ken zeer b ijz o n d e re p e r­ so o n lijk h eid , altijd a c tie f e n b e tro k k e n bij alles wat e r zich in zijn o m geving afsp eeld e. Z elden vond hij tijd om ecu s ru stig te gaan zitten. De C u rte v e n n e S tich tin g h e e ft als blijvende h e rin n e rin g aan Flip H am ers n aast d e O u d e S ch o o l aan d e K o rte n h o e fse d ijk d e Flip H a m e rsb an k la te n p laatsen . E en p ra c h tig e plek, w aar h et g o e d toeven is, m e t e e n vrij en fraai uitzicht over d e K o rten h o efse p older. D e Flip H am ersb an k , b e sta an d e uit d rie h a rd h o u te n b a n k e n , w erd officieel in g eb ru ik

m ff

V; jjj|

____

___________________

ÜMB

SE *

8

Burgemeester W.J. Kozijn en voorzitter W. Hafkamp bij het officieel in gebruik nemen van de Flip Hamersbank.

'I VF D e jrg. I 997

45

g e n o m e n d o o r b u rg e m e e ste r W.J. Kozijn d o o r h e t o p sch ro ev en van ee n p la q u e tte . E x tra fees­ telijk was d eze g e b e u rte n is d o o r d e ééndagste n to o n ste llin g van sch ild erije n e n te k e n in g e n van de tw eeja ar g ele d e n o v e rle d e n k u n sten aar. D eze te n to o n ste llin g w erd v erzo rg d d o o r C aro ­ le D e n n in g er, k u n sth isto ric a e n b e stu u rslid van d e C u rte v e n n e S tichting.

G eo logisch e M useum H oflan d T e n to o n stellin g “M am m o e ten in h e t G o o i” to t e n m e t 11 ja n u a r i 1998 De d ie re n die g e d u re n d e d e laatste ijstijden in h e t G ooi w o o n d en , liete n n ie t veel sp o ren achter, m a a r ze zijn e r wel! In h e t m u seu m ligt e e n vrijwel co m p lee t skelet van e e n w olharige m a m m o e t in ee n p ra c h tig d io ram a. O o k staat e r e e n rep lica van d e b e k e n d e b aby-m am m o et “D ym a” e n in een kijkkast is d e h u t van e e n m a m m o e tja g e r in zijn om geving te zien. D aarn aast w o rd t e r o o k u itg e b re id a a n ­ d a c h t b esteed a an de d ie re n die in d ezelfd e tijd leefd en zoals d e w o lh arig e n e u sh o o rn . Er zijn b o tte n m e t beschrijv in g te zien d ie in h e t G ooi zijn g ev onden. In ee n d iaserie w ordt u itg e le g d h o e d e ijs­ tijd en h e t leven in d ie tijd e r uitzag. H ilversum sew eg 51, n aast h e t S t.-Janskerkhof te L aren , g e o p e n d van 13.00-16.30 uur.

Stichting Stichtse G esch ied en is C ursus lokale e n reg io n a le g e sch ied en is vo o r b eg in n ers H o e lee fd e n de m en sen v ro e g er in d e plaats w aar u w oont? W at v o o r w erk d e d e n ze, wat d e d e n ze in h u n vrije tijd? H o e g in g e n ze m e t elk aar om ? De b elan g stellin g v o o r h e t verle­ d e n g ro e it in N e d e rla n d e n d it so o rt v rag en w o rd t steeds m e e r gesteld. M aar h o e v in d t u d e an tw o o rd en ? D o o r h e t d o e n van histo risch o n d erzo ek : e e n zo e k to c h t d o o r d e lite ra tu u r e n de arch iev en . O m d eze z o e k to c h t te verge­ m akkelijken , h e b b e n d e S tich tin g Stichtse G esch ied en is e n h et R ijksarchief in U tre c h t 40

e e n cursus “lokale en re g io n a le g e sc h ie d e n is” g e o rg a n ise e rd . De cursus, d ie p laatsvindt in h et R ijksarchief in l 't rech t, is b e d o e ld voor m e n se n d ie b e lan g ­ stelling h e b b e n vo o r d e g e sch ied en is van d e eig e n p laats of wijk e n g raag e rv arin g z o u d e n w illen o p d o e n m e t h e t zelf u itv o e re n van h isto ­ risch o n d e rz o e k . V o o rk en n is is n ie t vereist. O p zes w o en sd ag av o n d en g aan we aan de h a n d van tek sten e n o rig in e le b ro n n e n aan de slag. S am en m et uw m e d e c u rsiste n w erkt u in d e les aan u ite e n lo p e n d e o p d ra c h te n . Zo le e rt u lite ra tu u r v in d en , u le e rt d e weg in h e t arch ief, u w ordt g e tra in d in kritisch lezen en b ro n n e n vergelijken e n o o k gaan we k o rt in o p h e t zelf schrijven van ee n verslag. De cursus start o p w o en sd ag 5 m a a rt 1997 o m 19.30 uur. De k o sten b e d ra g e n J 9 0 .-. Bij d e cursus b e h o o rt een syllabus. V oor m e e r in fo rm a tie en opgave: S tich ting Stichtse G esch ied en is, M ariaplaats 23, 3511 LK U trech t, te le fo o n 030-2343880.

Cursus bronnen in h et R ijksarchief V oor d e m e n se n d ie histo risch o n d e rz o e k wil­ len g a an d o e n e n d aa rb ij g e b ru ik w illen m ak en van a rc h ie fb ro n n e n , aanw ezig in h e t R ijksarchief te U tre c h t, start d e cu rsu s “b ro n ­ n en in h e t R ijk sa rc h ie f’. H et R ijksarchief b e sch ik t over e e n u ite e n lo ­ p e n d e v erzam elin g van b ro n n e n , w aarvan een aan ta l in de cursus h isto risch w o rd e n ingeleid e n to eg elich t. E r w o rd t in fo rm a tie v erstrek t over d e in v en tarissen , d e in h o u d van d e b ro n ­ n e n , d e aanw ezige to e g a n g e n e n d e in leid in g . P e r b ro n w o rd t b e k e k e n v o o r w elk so o rt o n d e rz o e k hij gesch ik t is en w elke vragen u aan d e b ro n k u n t stellen. E n ig e e rv arin g m e t histo risch o n d e rz o e k is gew enst. D e cursus v in d t p laats o p vier z a te rd a g o c h ­ te n d e n : 8, 15 en 23 m a a rt e n 5 ap ril 1997 van 10.00-12.00 u u r o p h e t R ijk sa rc h ie f te U tre c h t, A lex a n d e r N u m a n k a d e 201. De kos­ ten b e d ra g e n ƒ 6 5 ,- p e r d e e ln e m e r, in clusief koffie en e e n k o rte syllabus. V oor m e e r in fo rm a tie e n opgave: S tich tin g Stichtse G esch ied en is, M ariaplaats 23, 3511 LK U tre c h t, tele fo o n 030-2343880.

T V E 15e jrg. 1 9 9 7

B estuur en redactie

Tussen Vecht en Eem Stadsarchief Weesp Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland Dudok Stichting, Hilversum Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Stichting NIVON Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “Hilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

L e d e n d a g e lijk s b e s t u u r

drs Maria W.J.L. Boersen (wnd voorzitter) A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 T. Kruijmer-Vos (secretaris) Botterstraat 7a 1271 XL Huizen 035-5251713 F.H. Bos (penningmeester) Stargard laan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

R e d a c tie

L. Lankreyer-van Eijle, Eernnes 035-5389198

mw C.M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor)

drs K. Loeft, Laren 035-5380474 P.J. Timmer, Loosdrecht 035-5823412 Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordi­ gers van: Historische kring “Baerne” Historische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eenmes I listorische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren Historische kring Loosdrecht Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Historische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Neder­ land, afdeling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­ versum Stadsarchief Naarden

drs Maria W.J.L. Boersen A. Paulownalaan 5 1412 AK Naarden 035-6946926 D. De kern a Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 L.R. Huese-Rominerts (secretaris) Van Gelderlaan 74 1215 SP Hilversum 035-6219279 dr P.H.D. Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 E. E. van Mensch (voorzitter) JHB Koekkoekstraat 26 1214 AD Hilversum 035-6292826 (kantoor), 035-6234913

TVE 15e jrg. 1997

47

Varia

W. Bolderheij (geb. 1927). Ging na een loop­ baan in h et bedrijfsleven in 1986 aan de Vrije U niversiteit te A m sterdam Geschiedenis stu­ deren. Na in 1991 te zijn afgestudeerd richt hij zich nu vooral op de geschiedenis van het 18e-eeuwse Weesp m et de nadruk op de ste­ delijke bestuursinstellingen en het onderwijs in die periode. E.N.G.Joosse-van Dam m e (geb. 1931). Sedert 1991 em eritus hoogleraar in de D ieroecologie aan de Vrije Universiteit te A m sterdam en heeft in dit vakgebied diverse publicaties op haar naam staan. Maakt sedert 1991 een stu­ die van oude en inm iddels verdw enen bewoningen in N ederhorst den Berg. W oont aan de H inderdam te N ederhorst den Berg. Drs M.J.A. van d er H eide (geb. 1943). Classi­ cus. Schreef diverse artikelen over schrijvers en musici in h et Gooi. A uteur van h et in 1984 verschenen boek Bussum door schrijversogen. H eeft als uitgeverij G ooibergpers publicaties uitgegeven o.m. Schilderachtig Gooiland van J.H. Biegel (1987), Dagboek van A.E Pieck 19171920 (1993) en Kronkelingen, verslag van een dementeringsproces (1995). W oont in Bussum. L. Lankreijer-van Eijle (geb. 1951). S tudeerde MO Geschiedenis. Werkzaam bij het Dudokcollege te Hilversum als unitm anager Funde­ ren d e Educatie. Voorzitter W erkgroep K lederdrachten Kern­ en G ooiland en lid van h et dagelijks bestuur van de Stichting TVE. W oont in Eemnes.

48

Verantwoording illustraties Omslag: Uit: De Huizee klederdracht, 1985 Titelpagina: G. Dtikker. RDMZ, 1971 K inderen dopen: F oto’s van de w erkgroep Berglust: 1. ARA, Den Haag, inv.code OSK, inv.nr. H 50A-B2 2. RANH, Haarlem M ilieuprobleem Weesp: 1. Verblijfplaats onbekend 2. G em eentearchief Weesp 3. G em eentearchief Weesp G.A. Heinze: Van de au teu r Advertenties De Gooi- en Eemlander P ortret uitV iotta, 1893 Activiteiten TVE: G. Dukker, RDMZ, 1971 Goois Museum: uit: L.J.F. Janssen, Hilversumschc O u dheden. Actualiteiten: De C urtevenne Stichting: foto Stichting

TVE 15e jrg. 1997

GOOIS MUSEUM Stichting tot bevordering van de belangen van “Het Goois Museum” te Hilversum.

'öloröx

O ntw ikkelingen gaan snel. Een deel van wat e r vorig ja a r nog was, is dit ja a r al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de K erkbrink is niet te geven; wij allen k u n n en ons nog levendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de lagere schooljeugd van over tien ja a r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. H et is één van de taken van het Goois Museum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun hard nodig. Als do n ateu r van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van het m useum. De m inium bijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij h et Goois Museum, telefoon 0356292826. U kunt het Goois M useum ook gedenken in uw testam ent. U kunt kiezen uit twee form u­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een......gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algem een nut en betaalt d aardoor m in d er (slechts 11%) o f zelfs in h et geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornem ens bent een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ 7 .8 2 3 - (per 2 jaar) onbelast. M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzocht schriftelijk contact op te nem en m et h et bestuur van de Stichting, p er adres Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

r *

•' >

*

de t

-•

l l> T ’k a c lt€

f r | E /.

S

:

. a ■

’

y l

'je Vjpy. ƒ'

1 ter, W e y d e •*'».!

Anl

VIP . ■■■ l a t

A r:

■ v / f. /-. k /.

5

: ■

:

fes»?;

fe-5 K;

.

;(fc,»vp*ri»»'/*fer

) •« • * -v

VrEF/ * * ’

.. . j J

■=■•■■

urn

L

i m '\