a. v - ' v. T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

TVE 15e jrg. nr. 4, december 1997

Tussen Vecht en Eem

Bedrijvigheid en m obiliteit

r l'/A v

-

'

v

T ijdschrift voor reg io n ale geschiedenis

GOOIS MUSEUM /5 ~ 3 □ n s \

Stichting tot bevordering van d e belangen van “H et G oois M useum ” te Hilversum .

O ntwikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig ja a r nog was, is dit ja a r al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen k u n n en ons nog levendig voor de geest halen hoe de K erkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de lagere schooljeugd van over tien ja a r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. H et is één van de taken van het Goois M useum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun hard nodig. Als do n ateu r van het Goois M useum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van het m useum. De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij h et Goois Museum, telefoon 0356292826. U ku n t het Goois M useum ook gedenken in uw testam ent. U k unt kiezen uit twee form u­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algem een n u t en betaalt d aardoor m in d er (slechts 11%) o f zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornem ens b en t een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast. M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan w ordt u verzocht schriftelijk contact op te nem en m et het bestuur van de Stichting, p er adres Goois Museum, K erkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 15e jrg . nr. 4 , d e c e m b e r 1997

Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

D iam an istraat, Hilversum

..

jf

laiiSMiiiiiIS w


ïj

■% m .ïl'jsfr.

U itgegeven d o o r de S tic h tin g T ussen V echt en Eem

Colofon

Inhoud

Het tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stickling Tussen Vecht en Eem. I Iet tijdschrift verschijnt 3 maal per jaa r als “gewoon” num m er (48 pagina’s) en éénmaal per jaar in de vorm van een dubbelnum m er (96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gemeenten binnen het werkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 1997 was dat de gemeente Loosdrecht.

Redactie Voorwoord

De Stichting TVE is een samenwerkingsverband van meer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de­ streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- his­ torische en karakteristieke waarden. Donateurs van de Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.

J. Baar Bovenlanders in den Berg. Seizoenarbeiders en im m igranten uit Duitsland in N ederhorst den Berg, 1780-1830 203

Donatie/abonnement Donateurs kunnen zich aanmelden bij: T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL. Huizen, 0355251713 F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 0356941382

1700-1845

211

K. Loeff A.J. Bakker, Larens eerste forens? De directeur van een D rents glasim perium

221

G.M. van d e r Voort Hilversum als “d ependance” van de Am ster­ dam se diam antindustrie

227

Goois M useum

241

Uit de tijdschriften

243

Actualiteiten

246

B estuur en redactie T ussen Vecht en Eem

247

Varia

248

Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik maken van het Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum. De minimum donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar. Girorekeningnummer Postbank 3892084. Extra nummers van het tijdschrift te bestellen onder Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). Redactie E.E. van Mensch (voorzitter), L.R. Huese-Rommerts (se­ cretaris), mw G.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L. Boersen, drJ.D.C. Branger, D. Dekema en dr P.ILD. Leupen.

195

R.A.W. H ufen Hzn Tussen N aarden en het Room se Rijk. De families H eshuysen en T hierens en de Hamburgerpostdienst 196

E.N.G. Joosse-Van Damme De buitenplaats “O verm eer” in N ederhorst den Berg:, gebouwd en bew oond d o o r m igranten.

Redactieadres Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279. Inleverdatum voor het volgende num mer is uiterlijk 20 oktober 1997. Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum Druk Drukkerij Spieghelprint, Bussum ©TVE 1997. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schiftelijke toe­ stemming van het redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

194

Omslag: Kruispunt Grailo, Bussum/Huizen, ca. 1910. Titelpagina: Foto van rond de eeuwwisseling van wo­ ningen aan de Diamantstraat. Gebouwd door J.R. Boonacker ten behoeve van de diamantbewerkers van slijperij ‘De Bloem’, ca. 1900.

TVE 15ejrg. 1997

Voorwoord

B uiten de th e m a n u m m e rs over d e g e m e e n te n zijn e r n ie t veel th em a-n u m m e rs van h e t tijd­ schrift T ussen V echt en E em v ersch en en . De red actie h eeft zich n u tot d o el gesteld om in d e to ek o m st fre q u e n te r e en n u m m e r ro n d één th e m a sam en te stellen. V oor dit n u m m e r is als th e m a g ek o zen v o o r b ed rijv ig h eid en m obiliteit. In de hed en d aag se sam enleving is m obiliteit, h e t je verplaatsen van b et e n e n a a r h e t a n d e re p u n t, e en o n d e rd e e l van h et leven en niet m e e rw e g te d e n k e n . Toch zijn de m o g e lijk h e d e n om je te k u n n en verplaatsen pas g ed u re n d e de afgelopen 150 ja a r uitg eg ro eid . D aarv o or v erp laatsten de m eeste m en sen zich te voet. V oor la n g e re af­ stan d en was e r een p aard al o f n ie t m et wagen en d e trekschuit. D o o rd e z e b e p e rk te m ogelijk­ h e d e n was h e tv e rp la a tse n o v e rg ro te a fstan d en e en u itzo n d erlijk e g eb eu rten is. V oor ee n sam enleving was c o n ta c t m et d e b u i­ tenw ereld wel belangrijk. D e m o b iliteit was en is van g ro te invloed o p d e b edrijvigheid. De m o g elijk h ed en voor afzet van p ro d u c te n w er­ d e n d o o r een to e n e m e n d e m o b iliteit b e la n g ­

rijk verg ro o t. O m g e k e e rd , lev e rd en p e rso n e n van b u ite n de g e m e e n sc h a p e x tra m a n k rac h t voor h e t w erk d a t m o est w o rd e n v errich t, zo­ als in d e landbouw . O o k o n ts to n d e r ex tra w erk g eleg en h eid d o o i bijvo orbeeld d e o p ­ lich tin g van e en nieuw e fa b rie k d o o r e e n p e r­ soon o f firm a van b u iten . O o k h e t aan zien van een d o rp o f stad ver­ a n d e rd e d o o r d e m e n se n van b u ite n . G ro te b u ite n p la a tse n en villa's zijn vaak d o o r rijke p e rso n e n van b u ite n d e eig en o m g ev in g g e­ bouw d. H et blijkt wel d a t h e t th e m a b ed rijv ig h eid en m o b ilite it zo u itg e b re id is d at in d it n u m m e r zek er g ee n co m p le e t overzich t o f e e n volledig b e e ld kan w o rd en gegeven. E r is d a a ro m een keus g em a a k t o m aan e e n aantal zeer verschil­ le n d e o n d e rw e rp e n a a n d a c h t te sc h en k en . D ankzij d e b ereidw illige m ed ew erk in g van d e a u te u rs k u n t u k en n is n e m e n van e e n a a n ­ tal g e se le c te e rd e asp e c ten over d e bedrijvig­ h e id en m o b ilite it in h et g e b ie d tussen Vecht en Eem. De red actie

—

au v , i

_' ..-Jé Stationsplein Hilversum, vanaf 1S74 centrum voor 'i’ervner.

:.T

I**

IS-itsis TVK 15ejrg. 1997

195

Tussen N aard en en h e t R oom se Rijk De fa m ilies Heshuysen en Thierens en de Hamburger Postdienst

N avolgend w o rd t v erhaald van d e N a a rd e n se ‘firma Heshuysen Cs3 Compagnie’. E n k ele le d e n van d e fam ilies H eshu y sen en T h ie re n s, de schatrijk g ew o rd en e ig e n a re n van d e 'Hamburgerpostwagen, vervulden 175 ja a r la n g tal van functies in N a a rd e n en h e t G ooi. N o tab ele v erw anten zo ch te n h u n h eil elders.

Het ontstaan van ‘vervoer' Z olang e r m en sen zijn v erp laatsen zij zich. Zij c re ë e rd e n v o ertu ig en en b e d a c h te n stru c tu ­ re n w aard o o r h u n b o o d sc h a p p e n en g o e d e ­ re n steeds g ro te re afsta n d en k o n d e n over­ b ru g g en . G o ed vervoer was e e n w aarb o rg voor b e h o u d van m acht. In d e R o m ein se tijd (to t 475 n a G hr.) b e sto n d e e n g ro te o rg an isa­ tie voor K eizerlijke b erich tg ev in g v o o r g eh eel h e t Rijk, d e ‘cursuspublicus’. M et d e term : ‘mutatio posita in Trajectum ’ g a f m e n aan d a t h e t in d it geval U tre c h t - e e n w isselplaats in d at verkeerssysteem was.' U it ‘P osita’o n ts to n d ‘P ost’, d a t sto n d vo o r ge­ o rg an iseerd vervoervan p e rso n e n , g o e d e re n en brieven p e r p aard , via b e k e n d e h o o fd w eg en , w aaraan zich w isselplaatsen bev o n d en . Pepijn de D erde en Karei d e G ro te (742-814) en d e Engelse-en F ranse k o n in g en in de 14e eeuw, m aak­ ten al g e b ru ik van b o d e n o m h u n o rd e rs o v er te b re n g e n . Ze h ie ld e n e r som s tie n ta lle n o p na. D o o r d e h a n d e l k reeg ‘p o st’b e te k e n is v o o r h e t vervoer van reizigers e n g o e d e re n tussen - o p reg elm atig e afstan d g eleg en —w isselplaatsen. Dit w aren m eestal lo g e m e n te n m e t sta lh o u d e ­ rij. H ie rd o o r w aren g e g a ra n d e e rd : v ervanging d e r p a a rd e n (= sn elh eid ), spijziging en ru st van passagiers (= co m fo rt), re p a ra tie m o g e lijk ­ h e d e n (=kw aliteit), reg istratie van v e ra n d e rin ­ gen in de b ev rach tin g en h e t v e rlo o p d e r reis (= co n tro le). ‘P ost’h a d e c h te r n o g w einig m e t h e t brievenvervoer te m ak en .

196

R0b Hufen Hzn

Verschillende vormen van vervoer In d e 16e eeuw was ‘de Republiek’ n o g jo n g en d e afstan d to t h e t ce n tra a l gezag g ro o t. De ste­ d e n w aren m a c h tig en d it h a d to t gevolg d a t e e n h e id in d e ‘vervoerssector’o n tb rak . V oor ie d e re ‘te verrichten dienst ’g ro e id e n ‘be­ roepsgroepen’, te la n d en te water, m e t ie d e r een eig e n b en am in g : - v o e tb o d e n /b i iev en p o sterijen - w a g e n v e r e n /p o s tw a g e n d ie n s te n /w a g e n p o sterijen - tre k s c h u ite n /s c h ip p e rs v e re n . Voetboden /brievenposterijen In 1580 w aren et v anuit H o lla n d o p H a m b u rg re ed s lo p e n d e b o d e n (sn elheid : to t 25 km p e r u u r). H ie ru it kwam h e t b riev en v erv o er d o o r v o e tb o d e n tussen ste d e n als H a m b u rg en A m ­ sterd a m voort. Zij w erd en in d e eerste helft d e r 17e eeuw van rijd ie re n voorzien en van to e n a f p ostiljons g e n o em d . De d o o r h e n v ervoerde 'maal' (lere n postzak) bevatte vooral vertrouwelijke reg erin g sp o st, zoals oorlo g stijd in g . Zulk po stv erv o er p e r b o d e, in d e 17e en 18e eeuw, o o k wel ‘rijdende post’ g e n o e m d , w erd m eestal u itg e o e fe n d d o o r p a rtic u liere post­ m eesters. Som s ste ld en sté d en eig en post­ m eesters aan, te n e in d e over d e aanzienlijke in k o m sten te b eschikken. De b riev en p o st in d e N e d e rla n d e n v erv o erd e pas n a ca. 1750, to e n e e n e erste staatsposterij w erd ing esteld , steeds m e e r p a rtic u lie re brieven. Wagenveren/postwagendiensten/wagenposterijen H et o n tsta n e ‘wegennet’w erd o n d e r a n d e re b e­ re d e n d o o r 'Hessenkarren'. A fhankelijk van vol­ d o e n d e vracht (w aaro n d e r som s b u rg ers) ver­ tro k k en ze o n g e re g e ld van d e stad sp o o rte n . H e t w aren open-, o n c o m fo rta b e le en onge-

TVE lSejrg. 1997

? * \ S iK V T É s tn .y ,

'

i

w r& rz /N J , \

« a st a D I

n ,

XraremnW

o rjv U .\

'CNeig r ^ l — 'l.ti*KSHl ■!. 4

■ p I ppl ftiïjjim# acSxceTUntifo

iie /H U ’o S ó

C c ftn th a / P t n i r , jCi .

«kiKrottenstein, {Dan, *¥S- 'CVaj. Ca m e r a tio >Cot,

>)■««» e t y t e n n e u t r u m

G ei VUuut.'u i

s% S*£*j

C;!J‘ ;ï::v :

Mvx.rrekjl

iiL .tèC S ïP , &4 ^-'rV )!' —-ƒ*' ' r0jy .y’.wZ T-v^x <“>Iere

Ö i*jfckM..iit\ui'iL ggpSfi* Mrbhr,,ï\

Tówièa p

""" lYèneAjt

iM if ’^ . e ^ e

Alntm, ,, >~r^mtt„„-

l

Detail uil een postwegenkaart van /ohann Peter Nell nil 1709. b ru ik e lijk b r e d e w a g en s, h e tg e e n v o o r td u ­ r e n d r e p a r a tie e n v e r b re d in g van d e w e g e n n o o d z a k e lijk m a a k te . Bij ‘wagenveren ’was r a a k s p ra k e van h e t v e r­ lo te n van v ra c h t o n d e r v o e r lie d e n e n h e t p a s a frijd e n w a n n e e r m e n ‘v o l’was.

p o s te r ije n , vaak ‘p ostmeesters’o n h u n k a n to r e n '‘p ostcomptoiren’ w e r d e n g e n o e m d . D e w ag en p o s te rije n w e rd e n o o k w el a a n g e d u id m e t ‘va­ r e n d e p o s t’.

D e ‘wage.nposlerijen’, m e e sta l p a r tic u lie r e o n ­ d e r n e m in g e n , g in g e n h e t re iz ig e rs- e n g o e d e ­ re n v e rv o e r v a n a f ca. 1<>(>(), m e e r g e o r g a n i­ s e e rd u ito e f e n e n . H ie r to e v ro e g e n zij e e n o c ­ tro o i van s te d e n d ie o p h u n r o u te la g e n . D e g e b r u ik te k a r r e n , w a re n m in o f m e e r o v e r­ d e k t e n r e d e n af o p v aste tijd e n : ‘bij tb’ versie slag der torenklok’. D e e ig e n a r e n t r a c h tte n e n i­ g e g a ra n tie s te g e v en v o o r e e n veilig e o v e r­ to c h t ( d r o n k e n w a g e n v o e rd e rs k o n d e n r e k e ­ n e n o p e e n b o e te ) . K en n a d e e l b le v e n d e z e e r sle c h te w e g e n e n d e ro o fo v e rv a lle n . D e w a g c n p o s te r ije n v e r le e n d e n o p d e n d u u r h u lp bij h e t v e rv o e r van b rie v e n e n c o u ­ r a n te n d ie v o o r sta a ts p o s tiljo n s te zw aar w a­ re n . H e t is v e rw a rr e n d d a t zow el d e e ig e n a r e n van w a g e n p o s le r ije n , als d e b a z e n d e r b rie v e n -

In d e e e rs te h e lft van d e 17e e e u w w e rd e n , v o o ra l in h e t w e ste n e n n o o r d e n van d e N e ­ d e r la n d e n , k a n a le n g e g ra v e n o f b e s ta a n d e wa­ te r lo p e n b e n u t, t e n e in d e e e n a a n e e n s lu ite n d n e t v a n w a te rw e g e n te c r e ë r e n . D e s te d e n wil­ d e n o.a. to e g a n g h e b b e n tot d e g o e d k o p e a r ­ b e id s k r a c h te n o p h e t p la tte la n d . Z o w e rd in 1641 d e tre k v a a rt ( m e t w a g en w eg ) A m ste rd a m -N a a rd e n g e g ra v e n . Hij kw am in 36, af­ z o n d e rlijk a a n p a r tic u lie r e n u itg e g e v e n , ka­ vels tot s ta n d . H e t in itia tie f w e rd g e n o m e n , o m d a t e n k e le e e r d e r n a a r A m s te rd a m g e g ra ­ ven v a a rte n , d e N a a r d e n s e ro l v a n ‘internatio­ nale transitoplaats ’ b e d r e ig d e n .

Treksi huilen /schippersveren

D e tre k s c h u it h a d e n k e le g r o te v o o r d e le n b o ­ v e n h e t a sv e rv o e r; d e re iz ig e r w e rd n ie t d o o r

TVE I rejig. 1997

l ‘.)7

elk aar g esch u d , m en reisde sn e lle r en e r wa­ ren vaak twee klassen, é é n v o o r g o e d e re n en ‘gewoon volk’; d e a n d e re v o o r ‘de beter gesitueer­ d en’. E r w aren vaak dag- e n n a c h tsc h u ite n . E en b ijk o m e n d verschijnsel w aren d e to llen , die d e g e m e e n sc h a p in k o m sten o p lev erd en . H e t asvervoer was in stre k e n w aar trek v aarten o n tb ra k e n , ee n betekenisvolle factor.-'

Start van de geregelde lijndienst Amsterdam-Osnabriick-Hamburg O p 19 o k to b e r 1663 gaven S c h e p e n e n en R aad van D ev en ter aan (o h an L u d o lp h M ü sch en en A lb ert S c h ra d e r to este m m in g om tw eem aal p e r w eek m e t h u n postw agens van H a m b u rg op A m sterd am d o o r d ie stad te g a a n .' Müscheri was p o stm eester van E rn st A ugust, K eur­ vorst van O sn ab rü ck en S c h ra d e r h a d d ie fu n c ­ tie te B ra n d e n b u rg /B e rlijn . F ran co is H eshuysen (*1630) e n zijn zw agerJa c o b F o rk en b e e c k slo ten in 1664 m e t M üsch en ee n c o n tra c t vo o r h e t - m et h u n ‘Postertje ofSpeditie' - v erzo rg en van h e t traject N aard en -O sn ab rü c k .

zoek ‘het voort te zeggen ’de h alte-p laatsen opgesom d. M axim aal a c h t p e rso n e n k o n d e n een ‘billiet’ b e k o m e n . In N a a rd e n n a m m e n d e H am b u rg e rw ag e n en over Soestdijk, A m ers­ foort, H oevelak en , V o o rth u izen , ’t Loo, A pel­ d o o rn , kwam m e n n a zestien u u r in D eventer. Via G oor, D eld en , B e n th e im , R h e in e b ere ik te m en O sn ab rü ck . D a a r stap te m e n over o p de w agen n a a r H a m b u rg , d a t m e n v a n af A m ster­ d am na vijf d a g e n en vier n a c h te n b ereik te. H cshuysens affïce v e rm e ld t d a t m en v anuit O sn a b rü c k ‘terstond’ m e t w agens k o n d o o rre i­ zen n a a r Leipzig, D resd en , W en en , Königsb e rg e n , P etersb u rg , Riga, S tettin , H o n g arije, R usland, T urkije, Z w eden, en a n d e re re isd o e ­ len . M en kon d e n a a r H a m b u rg of A ltona te v e rz e n d e n g o e d e re n vo o r d e g e h e le rit to t die p laatsen reed s in N a a rd e n afre k e n e n . 'Doch in­ gevallen van groote Verzendingen, in Goud o f Geld (in verzegelde v a te n ), zoude men eenig Rabat (korting) kunnen toe-staan, volgens accoort daar­ omtrent hier ten Gomptoire te maken.’

Een belangrijk conflict over de route O p d in sd ag 19 feb ru ari 1664 ving h e t wekelijks tw eem aal afreizen d e verv o er van reizigers en v rach t van O sn ab rü ck n a a r N a a rd en aan. In d e eerste D uitse aan k o n d ig in g staat d a t reizigers bij J o h a n n M üschen een billiet k o n d e n b e k o m e n .4 Deze aan k o n d ig in g g eeft ons allerlei inform atie; d e reis O sn ab rü ck -D ev en ter b ijv oo rb eeld d u u r­ de 24 uur, m en kon ook b riev en m eeg ev en en h e t tra ject N aard en -A m sterd am kon p e r trek ­ schuit in drie u u r w orden afgelegd. Deze voer zes­ m aal p e r d a g e n d e kosten w aren n e g e n stuivers. E rn st A ugust, d e baas van M ü sch en liet in 1665 d e O sn ab rü ck se w agen (o p H a m b u rg v.v.) a a n ­ leggen. D eze gal niet to e ste m m in g v a n B e rn a rd von G alen, d e bisschop van M ünster, a an slu itin g o p d e ‘H amburgse, Hannoverse, Braunschweigseen andere Posten’ (w aarvoor S c h ra d e r o p tra d ). De O ran jes b ezaten se d e rt 1632 h e t graafschap Lingen en H o lla n d h a d ee n eig en p o stm e e ste r te L in g en en M ünster.

Inrichting van de wagendienst In d e a a n k o n d ig in g e n van ‘Heshuysen en Comp.’ u it d e 18e eeuw, w o rd e n m e t h e t ver­ 198

De O ran jes v e rlo re n in 1702 h et G raafschap L in g en en H o lla n d raakte d a a rm e e zijn post­ m e este r te L in g en en M ü n ster kwijt! ’ Dit b e te k e n d e het ein d e van e e n zeventigja­ rige H o llan d se invloed in h et G raafsch ap en d e stad L ingen. In 1708 w erd F ranz A rn o ld b issch o p van M ünster. G e d u re n d e d e volgen­ d e twee jaar w o ed d e e e n co n flict tussen N aar­ d e r A n d ries H esh u t sen (zijn b ro e r A d o lf was in 1707 o v erle d e n ) e n d e b isschop, w aarm ed e d e ro u te ste d e n , to t en m e t d e sta te n van H o l­ lan d , zich b e m o e id e n . De nieuw e bisschop w ilde d a t M inister, bij h e t verv o er van passa­ giers en g o e d e re n van A m sterd am n a a r de D uitse sted en , ee n b e la n g rijk e r k n o o p p u n t zou w o rd e n d a n O sn ab rü ck . De nieuw e ro u te h a d weliswaar n o g steeds zijn b e g in p u n t in N a a rd e n , m a a r liep over h e t zu id elijk er g ele­ g e n D o esb u rg en A rn h e m , via Boe holt, Coeslelt e n M inister en w eer n o o rd e lijk n a a r O sn a­ brück. Dal tracé w erd wat b e tre ft h e t D uitse d eel e c h te r al d o o r de b issch o p p elijk e p o st­ m e e ste r b e re d e n . F ran z A rn o ld b ew eerd e d a t d e O sn ab rü ck se p o stm e e ste r A m e ld u n g een b elo fte 15 d e c e m b e r 1691 aan F ra n z ’ voorgan-

TVE löe jrg. 1997

N O T I F I C A T I E

PO ST WA A G E N S V

N

A

A

A

N

R

D

E

N.

A frydende des Sondags en Donderdags Avonds, des Somers ten 8 , en s Winters ten 7 uuren, over Osnabrug, op alle X j L Plaatfen, hier onder in ’t breede vermeld; vice veria. Als van Naarden over Amersfoort, Voorthuyfèn, Deventer, Delden, Benthcym, Rheinen, en Ippenbuuren op Osnabrug. E n betaalt yder Perfoon met behoorlyke Bagage van 40 k 5©Pond, als vnl^t: Amersfoort 2"* My! 5 Uur f 1op Voorthuyfèn 2 - 10 5» op Deventer 16 — 5- : Delden 7 -1 0 O P op Bentheym 16 32 • op Rheinen 18 -— 36 —• Ippeinbureftoot — 41 — : 12 -10 op Osnabrug 24 — 48 ■ •1S' voor T o l en Paflagiegeld, en v m et 18 Stuyv. ''' overweegende Bagage a Stuyv. per Pond.

il

Van Station tot Station betaalt yder Perfoon als volgt: Van Naarden op Amersfoorc 2* ............. foort op Voorthuyfèn x t Van Amersfoort Van Voorthuyfèn ric op Deventer 4 Van Deyenterr op Deldt Di ntheym Van Deiden op Bent Van Benthcym op Rheine Van Rheinen op Ippenbu Van ippenburen op Osnabrug 31

Myl 5 Uur f r - n - 4 — 3 18- 12 1 0 -: — 8 • 1 0 -:

— 7 —

D e Goederen betalen van St^tyon tot Station het volgende. V an Van V an Van V an V au Van Van

Grof o f Ongemunt Zilver by ’t Pond.

Boeken en Vi&ualie by het Pond.

Koopmans Goederen by het P ond

Van Van Van V an V an Van Van Van

Naarden op Amersfoort ƒ Amerlfbort op Voorthuyfèn Voorthuyfèn op Deventer D eventer op Delden Delden op Benthcym Bentheym op Rheine Rheine op Ippenburen Ippenburen op Osnat

Naarden .op Amersfoort ƒ Amersfoort op Vporthuyfèi Voorthuyfèn op DïVenter Deventer op Delden Delden op Bentheym Bentheym .op Rheijen Rheinen op Ippenburen Ippenburen op Osnabrug

-

6 6

T i”

Van Van Van V an Van Van V an V an

Naarden op Amersfoort f Amersfoort op Voorthuyfèn Voorthuyfèn op Deventer D eventer op Delden Delden op Bentheym Bentheym op Rheinen Rheinen op Ippenburen Ippenburen op Osnabrug

H et Goud betaalt van Station to t Station Een en een halve Stuyver per CA, en kleine aan de Hand te dragene Pakjes, beneeden de 5 Pond, 2 Stuyvers voor yder Station. den met 3 Stuyv. po; Pond tot Osnabrug gefrankeerd, de Boeken. V16Juahe en De Goederen op Hamburg en Altona werdei Eets _ jAüm-mrta . . het Good m et ê p « r C dog dfe overtire PïaunCn gaan, en overzulks tot Hamburg geflankeerd wor­ d en, betalen 5 Sn Stuyv. per Pond, de Boeken, Viótualie en h et Zilver 4 Stuyv., het Goud ■ per C °., egter zoude m en, ingeval-, le van gruote Verzendingen, in Goud o f Geld, renig-Rabat kunntn töeftaan, volgens accoort daaromtrent hier ten Comptoire te maken. D e Goederen op de onderftaande Plaatfen, betalen, volgens de Vorftelyke Poft-Ordonn^ntien daar van zynde. Op het aankomen nu dezer Waagen Pbt Osnabrugh, vertrekt aanftonds weeder een Wangen over Nienburg, Iïaarburg, op Ham burgen Altona, opBrcem en, op Laucnburg, Lubeck, Wismar, Frederichsftadt, Roftock, Straalzond, Holftein, Dene­ marken en Sweeden. Item , van Osnabruck over Lelè op Minden, Flervord, Bilefeldt, ook Rinteln, Buckeburg en Detmold, voorts op Hannover, Zellc, Luneburg, ook op I^auenburg, Ratzcburg, Lubeck, Boitzenburg, en in ’t gantfche Meckelenburglche. Item , over Bronswyck, op Wolffenbuttcl en Helmftedt, op Blankenburg, Eisleben, Merfeburg, na Leypzig, ook van Bronswyk over Halberftadt, Quedlenburg en Halle op I-eipzig, Dresden, Praag, Breslau, Wien, en d o o r Hongijryen en Turkyen. Ook van Bronswyk over Maagdenburg op Berlyn, Frankfort aan den O der, Dant/.ig, Stettin, Koningsbergen, Riga, R evel, Petersburg en Rusland. ' Nog van Broaswykover Quedlenburg, op Wittenberg, Desfau, Nauenburg, Weisfenfels, Zeits, Kötlten, en alle omleggende Plaatfen, voorts op Ncurcnburg, Augsburg &c. &c. Die z[g van deeze Commoditeyt, het zy in Perfoon, o f in her zenden van Goederen, gelieven te bedienen, adresfeeren zig

u p juiu i v a g t u v.1, uiuv.11, u i t i j uiLw aa^cns m e t 4 r a a r u e n , e n n a iv e ro itw a a g e n s m e t 2 1 a a rd e n , o t Vc v o o r e ig e n V o itu r e s b e d ie n e n , e n b e ta a lt m e n v o o r 4 P a a rd e n yan N a a rd e n o p O s n a b ru g 5 0 R y x d a a ld e rs H o lla n d s,

Paarden 25 Ryxdaalders dito, met lo lle n en Pafiagiegtjden.

T

irfpannen, en voor 2

R E T O U R.

Van bovengemelde Plaatfen is meede tweemaal ter Week occafe, en betalen de Goederen per Pond, als derwaarts gaande, hier boven gemeld, dog de Perioonen als volgt: Van Station tot Station betaler} de Perfbncn in Retour als volgt; . fo p Ippenburen 1 Ryxd. 1 Mgr. op Rheinen 1 ■— 26 {op Bentheym 2 — 12 op Voorthuyfèn 5 —— 30 op Amersfoort 6 — 6 op Naarden 7 —

Van Van Van Van Van Van

Osnabrug op Ipppnburen Ryxd. 6 Mgr. Ippenburen op Rheinen Rheinen op Bentheym Benthcym op Delden 1 Delden tot Deventer I Deventer op Voorthuyfèn r n Vooiirthuyfen op-Araersfborc : — 18 30 1 Amerslifoort op Naarden : —

Ook kan men van daar meede op alle Dagen en Uuren, extra Poften van 4 en 2 Paarden, en Voorfpannen, voor eigen Voi­ tures bekomen, en betaald men op Naarden voor 4 Paarden 50 Ryxdaalders Markgeld, voor 2 Paarden 25 Ryxdaalders dito. Van Osnabrug op Utrecht is het zelfde als op Naarden, dog dit behalven de Tollen en Paflagiegelden, die door de Heeren Reizigers

^

Aankondiging uil de tweede helft van de 18e eeuw.

IVF. 15e jrg. 1997

199

ger, e en postw agen o p B rem en in te ric h te n , n ie t n a g e k o m e n zou zijn. D aaro m tro k F ranz A rn o ld alle privileges, o o k d ie van H eshuysen in. D e sted en D ev en ter e n R h ein e p ro te ste e r­ d en . D o o r h e t beslu it van d e b issch o p zou de provin cie O verijsel van d e b este postw agen­ ro u te tussen A m sterdam en h e t D uitse a c h te r­ la n d (w.o. H a m b u rg ) afg esn e d e n w o rd en . De investering van R h ein e in e e n b ru g over d e E em s e n h e t b estaan van sm e d e n , b ak k ers en brouw ers zo u d e n v erlo re n gaan. H eshttysens h a d zijn eig en relaties. Zo b esch ik te hij in D ev en ter over zijn n e e f A d ria e n van Boeckholt, d ie secretaris van d e stad was.1' De bisschop sc h re e f aan d e S taten -G en eraal dat H eshu ysen b elu st was o p zijn eig e n voor­ d eel en d a t hij d aaro m h e t g e h e le vervoer claim de van N ü rn b e rg , A ugsburg, Kassel, L eip­ zig en F ran k fu rt, alle zuidelijke p laatsen , die v anuit M ü n ster gem ak k e lijk er te b e re ik e n wa­ re n . Hij stelde, dat h e t e e n kwestie was van 'een doodgewone Postwagen d ie o n g e o o rlo o fd d o o r de la n d e n van e e n vree m d h e e r ( ’van het Room­ se Rijk’) reed . H eshuysen zo u o o k dikwijls o p ­ g e sc h e p t h e b b e n , d a t hij d e bissch o p p elijk e w ag en d ien st fu tie l’ (= kapot) zou m ak en . (D it k an reg elm atig e p erso o n lijk e b e z o e k e n van H eshuysen aan D uitsland, o f van D uitsers aan h em , im p lic e re n ). Volgens d e b isschop h a d d e O sn a b rü c k e r P o stm eeste r - d e w eduw e Ameld u n g - m e t assistentie van H esh u ysen , d e bes­ te g o e d e re n , zoals ju w e le n , g eld en zilver, die n a a r h e t zu id en m o este n , m e t o p z e t d e n o o r­ delijke ‘omweg' van 18 mijl, over D ev e n te r en O sn ab rü ck laten m ak en (d it is, g e le t o p h e t d o o r H eshttysens n e e f te D ev en ter vervulde am bt, g elo o fw aard ig ). En ze h a d d e b issch o p ­ pelijke postw agen van M ü n ste r n a a r h e t n o o r­ d e n e n o o sten , te O sn a b rü c k b e w u s t o p g e ­ h o u d e n . Ze g a f d a a rm e e d e H o lla n d e r H es­ huysen flink d e ru im te. F ran z A rn o ld in sin u ­ e e rd e d at, w a n n e e r d e N a a rd e r en d e w eduw e ‘hun al te grote begeerlijkheid niet zullen weten te on­ derdrukken’, e r ‘fra u d e’\ a n zou k u n n e n k o m en . Terw ijl d e H a n n o v e rse v e rte g e n w o o rd ig e r (Van B aer) ten g u n ste van H e sh u isen a a n h e t M ünsterse h o f o n d e rh a n d e ld e , d re ig d e A m ­ sterd am zich n e u tra a l o p te stellen e n G e ld e r­ la n d v o o r d e ro u te over D o esb u rg te kiezen. H eshuysen sc h re e f aan zijn ‘Waaide neef’ te

200

D ev e n te r d a t d e p o stm e e ster van M ünster, Ca­ r d F red e rik van H a rtm a n sd o rff, a c h te r alle acties van d e b issch o p zat. D ie d ie n d e uitslui­ te n d zijn eig e n b elan g , h a d zijn vorst m isleid en d ie n s v o o rg an g e r F re d erik C h ristiaen 'voor de hele wereld te kijk gezet’. Zijn, d o o r de bis­ sc h o p z o g e n o e m d e 'schadelijke bijwagen ’ flo­ re e rd e al se d e rt 1665 (o p ric h tin g sja a r w agen O sn a b rü c k -H a m b u rg ), terwijl d e b issch o p p e­ lijke w agen n o g m a a r e n k ele ja ren b esto n d . Hij h ad , v o o r d e b e h a n d e lin g bij d e StatenG en eraal, h e t d o o r d e v o o rg a n g e r van d e bis­ sch o p v erle e n d e o ctro o i van 15 d e c e m b e r 1691 en a n d e re stu k k en , laten d ru k k e n . U it­ e in d elijk a c c e p te e rd e d e b issch o p in augustus 1710, d at H eshu ysen h et o u d e traject over B en th eim en R h ein e w eer g in g b erijd e n . Dat kostte 100 h o lla n d se d u k a te n .'

N adagen en o p h e ffin g van d e H am burger postw agen Nederlandse concurrentie T ot in h e t b eg in d e r 19e eeuw w aren d e aan e lk aa r verw ante N a a rd e n se fam ilies H eshuy­ sen e n T h ie re n s d e c o n ce ssie h o u d ers van d e rit o p D uitslan d . Zij v e rp a c h tte n , als ‘aanne­ mer’, afzo n d erlijke stu k k en van h e t traject aan plaatselijke lo g e m e n t-/sta lh o u d e rs, d ie u ite r­ a a rd vo o r het m a terie e l zo rg d e n (h e t is beslist n iet o n d e n k b a a r d a t zij d it o o k m e t N a a rd e n ­ se stalh o u d ers, v o o r h e t eerste d e el van h e t tra je c t v a n af N a a rd e n , o v ereen kw am en). In 1809 b e p a a ld e K o ning bodew ijk N ap o leo n , d a t in ons la n d e e n ‘Koninklijkepaardenposterij’ m o est w o rd en o p g e ric h t. De N aa rd en se lo g e m e n ts h o u d e r H elm u s van O m m e re n , wiens lo g e m e n t pal naast h e t k a n to o r van H esh u y sen & G ontp. g e leg e n was, h a d ja re n la n g d e reizigers van d e H am b u rg e rw agen in zijn zaak o n tv an g en ! Hij w erd to t p aai d e n -p o s tm e e s lc r a a n g e ste ld . Dat was g e e n toeval; J.R D edel, A d ju n ct In sp e c te u r d e r P o sterijen koos aanvankelijk vo o r e e n ze­ k ere Van d e n B rink als staatspostm eester. Na e e n ‘informeel onderhoud’, briefw isseling m e t ei­ g e n a a r (b u rg e m e e ste r) T h ie re n s en een offi­ cieel N a ard e n s verzoek, liet D edel zijn eigen k a n d id a a t vallen e n koos voor T h ie re n s ’ b u u r­ m an V an ( luim eren ."

TVK lóe jrg. 1997

O o k in a n d e r e plaatsen op de ro u te n a a r Osn a b r ü c k w e rd e n staatsp ostm eesters a a n g e ­ steld. L o g e m e n t h o u d e r H e n d r ik W ilbrink te V o orthuizen, die in 1795 voor liet traject tot D ev en ter n o g e e n g e d e g e n k o n tra k t m et Heshitysen & Clomp, afgesloten had , w erd o p 29 augustus 1811 tot ‘Keizerlijk postmeester voor h e t IJsseldistrict b e n o e m d . 1" Duitse concurrentie en andere problemen In 1815 w erd in h e t K o nin krijk H a n n o v e r ee n nieuw e postwet ing ev oerd . H a n n o v e r v e rk re eg h e t b e s t u u r over h e t G raafschap B e n th e im e n d e H a n n o v e r s e P ostd ircclie d e e d stelselm atig p o g in g e n d e p a rtic u liere o n d e r n e m i n g e n tot sluiting te b ew egen, bij­ v o o rb eeld d o o r h e t traject van de postwagens te v e r a n d e r e n . De sa m e n w e rk in g tussen de 'Naarderpost' en d e Duitse p o stm ee sters sloeg o m in c o n c u rr e n tie . (D e P o stm e ester van Osn a b rü c k , A lb ert P ag en ste ch e r, sloot bijvoor­ b e e ld o p 25 s e p t e m b e r 1825 e e n vervoersverdrag m et d e post m eeste res van R h e in e " ) . De e i g e n a a r van H esh u y sen e n C o m p ., J.P. T h ie re n s , d e e d zijn best h ie r a a n h e t h o o fd te b ie d e n d o o r d e vertre k tijd en in N a a rd e n en O s n a b r ü c k te wijzigen. De g e n a d e k la p kwam in 1828, toen d e P a g e n s te c h e is ó ók no g m i s e e n o v e re e n k o m st sloten met de H a n n o v e rse Postdirectie. H e t k o n tr a k t hield in dat d e P ag e n ste c h e rs in 1831 al h u n sp e ­ cifieke re c h t e n z o u d e n o v e rd o e n a a n H a n ­ n ov er.1- De sam e n w e rk in g tussen H esh u v sen en (lo m p . e n de Duitse collega's liep ten e in ­ de. E nkele g e m e e n t e n in het G raafschap B e n th e im - w a a r o n d e r rou tep laats B e n th e im - u itte n in 1828 h ie ro v e r h u n o n g e n o e g e n , m a a r d e H a n n o v e rs a n tw o o rd d e n : ‘over ver­ plaatsing van de Postroute der zogenoemde H am ­ burger Postwagens het geruststellende antwoord te hunnen geven, dat de verspreide geruchten onge­ grond zijn.''' De ()9-jarige J.P. T h iere n s v erk och t in 1828 verschillende e i g e n d o m m e n , w a a ro n d e r zijn zanderij. Zijn patriciërsw oning, het huidige stadskantoor, w erd slechts vier d a g en na h e t overlijden van zijn 39-jarige n e e f Jacobus, die behalve notaris oo k zijn 'administrateur' was, geveild." Zelf g ing T h ie re n s ernaast, in het huis van zijn vader en g roo tv ader o p de Gatten hage straat 10 w on en (Eethuis 't H e rt) . No­

taris J.P. d e R o e p e r voerde n o g k orte tijd de p ostw agenad m in istratie.15 De trotse T h ie re n s v oerde se d e rt 17 april 1821 met Koninklijke to e s te m m in g het Koninklijk W apen m e t het opschrift 'Suave G arde'op de p o rtie re n van zijn diligences. Hij m o est deze ‘bescherming en vrijgeleide' natuurlijk in d e prak ­ tijk ook g a ra n d e r e n , h e tg e e n mijn v oorvader Joh ann D iederich H u fe n o p de wagen b ra c h t (b eschikbaar v anaf 1812, als ‘conducteur’ ver­ m eld v anaf 1822). Hij h a d een 30-jarige erva­ ring m et h et geb ru ik van w apens (o.a. in de slag bij Austerlitz) en als b o e re n z o o n wist hij van p a a rd e n . Hij is in e e n kron iek van tijdge­ no ot J.P. van Rossum in 1854 a a n g e d u id als: ‘de laatste bewapende schermmeester (dien men in onzen tijd Conducteur noemt) op den Hamburgerwagen, waarmee men schatten gouds vervoerde in vroeger dagen en die van Hamburg kerend op Jan Inbak aan lag.' O p 24 mei 1829 overleed ‘schermmeester’H u fen , 70 jaar oud. De o/dief/ing O p 27 mei 1829 sto n d d e v olgende a n n o n c e in d e A m sterd am se C ou ran t: ‘Uil de hand te koop een Naarder binnenveer, varende door M idden op Amsterdam en vise versa, met deszelfs nieuwe jaagschuit, alsmede ook (!) een vierde part in een Ovridektr POSTWAGEN, die des winters bij geslo­ ten water rijdt. ’ Ik weet niet wie d e a a n b ie d e r van de advertentie was, m a a r v e rb a n d m e t d e o ph effin g van d e I Ia m b u rg ctw ag en is niet uit­ gesloten. Niet lan g d a a rn a werd e e n o p h a n d e n zijnde wijziging van ‘het reglement op de openbare midde­ len van vervoer b e k e n d , als gevolg waarvan alle N e d e r l a n d s e p o stw a g e n s v ó ó r s e p t e m b e r 1831 (overigens h e t jaa r w aarin de H a n n o v e r­ se Postdirectie alle re ch ten van de familie Pa­ g e n ste c h e r o v ernam ) g e c o n tr o le e r d zo u d en w o rd en ."’ B u r g e m e e s te r /m e d e - e ig e n a a r J.P. T hiere n s, m aak te de op heffing van d e H a m bu rg erw a g e n d o o r m idd el van e e n ro ndschrijven aan de diverse sted en o p de ro u te b eken d: ‘....dat de dienst tier Wagenposterij o f diligence van Naar­ den op Osnabrück Vise Versa, gedreven onder de fir­ ma van Heshuijsen & Comp: alhier gevestigd, met

TVE lbe jrg. 1W 7

201

U ltim ejunij dezes Jaars 1800 Een en dertig, geheel zal worden gestaakt’. '1 M et h e t verdw ijnen van d e o n d e rn e m in g van H eshuysen o n tsto n d , n a h o n d erd ze v en e n z e stig ja a r ee n b re u k in d e b a n d tussen N a a rd e n en a n d e re N e d e rla n d se e n D uitse ste d e n en verdw een e e n van d e b elan grijk ste a a n e e n g e ­ sloten v erk eersro u tes tussen N e d e rla n d en noordw est-D uitsland. H e t gevolg van d e o p h e ffin g was e e n g ro te re o p b lo ei van a n d e re w a g en d ien sten o p h e t D uitse d eel van de o u d e ro u te (O o st N e d e r­ la n d was v an u it h e t w esten d e laatste ja re n al m e t a n d e re o n d e rn e m in g e n b e re ik b a a r). Er kwam e e n w agenveer v o o r h e t iets n o o rd e lij­ k er traject D eventer-O ld en zaal-N o rd h o rn -L in g en to t stan d . En O sn a b rü c k stich tte, o n d e r d e h o e d e van H annover, e e n nieuw e postver­ b in d in g m e t L in g en , w aarm ed e h e t traject D e v e n te r-O sn a b rü c k to c h w e e r v e rz o rg d w erd .1"

N o ten 1. E.A.B.J. ten Brink, De geschiedenis van het postvervoer, Bussum, 1969, p 6 w. 2. J. de Vries, Barges and Capitalism, passenger transportation in the Dutch economy 1632-1839, Wageningen 1978. ‘3. Gemeentelijke Archiefdienst Deventer, archief Stad, per. Republiek, aid. I, inv. nr. 4. liber 15, resoluties Schepenen en Raden d.d. 19-10-1663. 4. W. Fleitmann, ‘Aus der Geschichte der Post in Rheine’, in: Postgeschichtsblcitter Münster, Neue Folge, nr. 9-11, 1974, februari, p. 198-201. 5. J . C . van Overvoorde, ‘Geschiedenis van het Postwezen in Ne­ derland vóór 1795', Leiden, 1902, p. 189 w. 6. Had Heshuysen meer van zulke ‘eigen kontakten?; het ‘Hamburger Posthuys' in routeplaats Voorthuizen, werd van 1695 tot 1715 bewoond door de -te Naarden gebo­ ren Postmeester- Andries Beertsen Morvelt van Liprode. Een voorganger van hem (vanaf 1757) was Claes ‘van Ommeren’ (de latere eigenaar van ‘het \Hegend Hert' te Naarden was óók een ‘Van Ommeren’). In de 18e eeuw was een zekere Willem Heshusius (naam kwam in 1772 ook in Voorthuizen voor; verlatijnsing van 'Heshuysen') Thesaurier in de routeplaats Bentheim. 7. Als noot 6. I let conflict is door de auteur gedetailleer­ der beschreven in: 'Deventer Jaarboek 1995 ', uitg.Arko b.v. Nieuwegein. 8. Aan de z.g. 'paardenposterij', niet te verwarren met de ‘Statenpost’van 1750, besteedde ik onder het kopje 'ver­ schillende vormen van vervoer géén aandacht. Zij werd pas onder Koning bodewijk Napoleon in 1809 inge­ steld. De Koning was echter spoedig genoodzaakt de protesterende oude wagenposterijen allerlei concessies

202

te doen. De vorm die de paardenposterijen kreeg, is niet van geweldige betekenis geworden. 9. Gemeentearchief Naarden, oud archief Naarden, in­ ventaris 1350-1811, postwagens, nr. 591/353. 10. H. Kitz Nieuwenkamp, ‘Een blik in het postwezen aan het eind der 18e eeuw en het begin der 19e eeuw’, in: • De Navorscher , 75e jrg., 1926, p. 40-45. 11. Als noot 4. 12. Bernard Reusing, ‘Postverbindungen des Niederrheins und des Münsterlandes mit Holland im 17. 18. und zu anfang des 19. jahrhunderts’, in: Unser Bocholt, 2e jrg., 1951, p. 239-242. 13. Günther Bramer, ‘Beitrag zur Geschichte der Post im Kirchspiel Gildehaus 1664-1850’, in: Jahrbuch des Heimatvereins der Grafschaft Bentheim, 84/85. 14. H. Schaften aar en A.P. Kooyman van Rossum, 'Nieuw Valkeveen, een landgoed in de Zanderij', Naarden, 1991, (Uitgegeven door de Stichting Vijverberg, Naarden). 15. R.A.W. Hufen Hzn, 'l)e betekenis van de familie De Roeper voor Naarden’in: historisch periodiek De Omroeper, jrg. 7. nr 3, 1994 (uitgegeven door de Stichting Vijverberg, Naarden). 16. Hoewel de officiële aankondiging hiervan eerst Acht­ tien dagen na de opheffing van de Hamburgerwagen in de ‘Amsterdamse courant' verscheen, moet aangenomen worden dat het vóórnemen daartoe, reeds langer bij Thierens bekend was. 17. Gemeentelijke Archiefdienst Deventer, archief Ge­ meentebestuur 1814-1830, inv. nr. 280 ingekomen stuk­ ken 1831, brief van 18 mei. Oók, geadresseerd aan die gemeente, berustend te Amersfoort. 18. R.A.W. Ilulën Hzn, 'De opheffing van de Hamburger post­ wagen', in: historisch periodiek De Omroeper, jrg. 5. nr 3, 1992 (uitgegeven door de Stichting Vijverberg, Naar­ den).

TVK 15e jrg. 1997

B ovenlanders in D en Berg Seizoenarbeiders en immigran ten u it D uitsland in Nederhorst den Berg 1780-1830

Al in de M id d eleeu w en tro k k e n g ro e p e n w erk lied en d o o r E u ro p a o p zoek n a a r werk. V anaf d e 17de eeuw was h et e e n k o m e n en gaan van D uitse arb eid ers, d ie tijdelijk w erk v errich tten in de R epubliek d e r N e d e rla n d e n , w aar h a n d el en nijverheid tot g ro te b lo ei kwa­ m en. D eze tre k a rb e id staat b e k e n d o n d e r de naam Hollandgdngerei. E en aan tal van deze sei­ z o en arb e id ers - ook wel B o v en lan d ers ge­ n o e m d - v o n d tijdens de h o o ib o u w v o o r vijl tot zeven w eken w erk in d e v ee te e ltg eb ied e n van H o llan d e n U trech t. H et o v erg ro te deel kwam in d e v ee n d e rije n van d ie gew esten te­ rech t. De b u ite n la n d se w erk lied en v o n d e n ook w erk in a n d e re b edrijfstak k en , zoals de steen b ak k erijen en lin n e n b le k e rije n . < )p b u i­ ten p la a tse n en in tu in d e rije n w aren v o o r de w erk zo ek en d en ook volop m o g e lijk h ed e n .' O ver het a lg em een w erd e n ze to eg e la ten lot die w erk zaam h ed en , die vo o r d e in h ee m se a r­ beiders vanw ege h et lijdelijke k arak ter en de zw aarte van de arb eid , w einig aan trek k elijk w aren. In d e v een d erij w aren d e D uitsers ook w elkom o m d a t zij over een zek ere vakbe­ kw aam heid b esch ik ten .2 In de D uitse g e b ie d e n g re n z e n d aan d e oos­ telijke gew esten was in de lo o p d e r tijd en , te n ­ gevolge van d e v ersle c h te re n d e ec o n o m isch e to e sta n d en d e to e n a m e van d e bevolking, de lan d lo ze plattelan d sb ev o lk in g sterk to e g e n o ­ m en. Deze Heuerleule verlieten , evenals d ag lo ­ n ers en overb o d ig e b o e re n z o n e n , jaarlijks voor e e n p a a r m a a n d e n Huis en h a a rd om in d e n v reem d e g o ed geld te gaan v e rd ie n e n . De lo n en lagen in H o llan d in d e z o m er a a n m e r­ kelijk h o g e r d an ro n d L in g en en O sn a b rü c k o f in h e t M ü n sterlan d . T ijd en s h u n afwezig­ h e id w erd en h u n k e u te rb e d rijlje s w aarg en o ­ m en d o o r vrouw en fam ilieled en . Z o d ra d e w erk zaam h ed en aan h e t th u isfro n t h u n a a n ­ w ezigheid w eer vereisten , k e e rd e n d e Hollan d g an g e rs teru g , m èt e en b e h o o rlijk e som g e ld s.’’ De verschillen in w elvaart, bedrijfsvoe­

J a n B aar

ring en levenswijze tussen d e b eid e g eb ied e n m aa k te n d e tre k a rb e id d u s v o o r b e id e p artij­ en a a n trek k elijk .' In d e 18de eeuw w erd h et aan tal arb eid e rs, dat vo o r tijdelijk w erk n a a r h e t w esten trok, g esch at o p 30.000. G ezien d e to e n m alig e b e­ volkingscijfers van d e m eest b e tro k k e n Landk reisen in h e t w esten van h e t D uitse Rijk, b e­ te k e n d e d it d at jaarlijks e e n aan zien lijk d eel van m an n elijk e w erkzam e bevolk in g tijdelijk afwezig was. A angezien w einig vrouw en m ee ­ g in g en n aai I lo lla n d kan e r van w o rd e n u itg e­ gaan, dat in van d e b e tro k k e n D uitse g eb ie­ d e n , é é n o p d e d rie o f vier m a n n e n n a a r h e t w esten trok. In so m m ig e staatjes kan d it zelfs d e helft van d e m a n n e n gew eest zijn. De g ro o tste om vang b e re ik te de tre k a rb e id in de tw eede h e lft van d e 18de eeuw. ’

D o r p sla ste n e n b o v e n la n d e r s H o e om vangrijk deze g ro e p ‘g astarb eid ers' was in N e d e rh o rst d e n Berg, kan m e n o n d e r m e e r afleid e n u it d e b e la stin g k o h ie re n . De B o v en lan d ers w erd en v o o r twee stuivers p e r week aan g eslag en in d e c o n su m p tie m id d e le n . V oor 1758 v erm e ld d e d e Quotisatie t j Uitzetting der middelen van eonsumtie o f der Imposition van A'ederlwrst den Berg (h e t k o h ie r): En is van de Bovenlandsche thuisleggeren in 1758 ingezameld 43 19 - t). In 1780 m aak te h e l g e re c h t van N e d e rh o rst d e n B erg n o g ecn s b e k e n d d at de B oven lan d ers aa n g eslag en w o rd en in d e consu m p tielasten v o o r twee stuivers p e r w eek. De in n in g v erliep blijk b aar n ie t vlot, w ant een jaar la te r w erd o p d e Ordinaris Rechtdag b e­ p a a ld dat om de betaling van de twee stuivers per week welke de bovenlanders gedurende den leid dat zij zich onder dezen ophouden, verplicht zijn in de consumtieve middelen te betalen, met mender succes te ontvangen, uitgezondert de Turftrekkers en ma­ kers welke bij eene meester werken, en dus die welke

TVE 15ejrg. 1997

20.3

in daghuur en bij geen bepaalde meester werken, ge­ houden zullen zijn de verschuldigde twee stuivers per week telken week te betalen aan de zodanige op­ gezetenen binnen deze gerechte als waar zij thuis leg­ gen. (T h u isleg g en b e te k e n t: in d e kost zijn). In 1786 w erd n o g een s b e k e n d g em aa k t d at door dezelve Bovenlanders, turftrekkers o f smakkers zijnde tegen dertien weken tot twee stuivers per' week zed moeten worden betaald [ J voor de. turfmakers le­ gen twintig weken met twee stuivers per• week. In 1785 w erd e en b e d ra g van 77 g u ld e n , ee n stuiver en a c h t p e n n in g e n g e ïn d bij de D uitsers.1* U itg aan d e van e e n g e m id d e ld ver­ blijf van vijftien w eken z o u d e n e r d a n z o ’n vijf­ tig arb e id e rs w erkzaam zijn gew eest in de B ergse v een d erij. D e sc h e p e n e n A d ria n u s Sm it en H e n d rik van H ilten b ra c h te n ie d e r e e n g u ld e n en tien stuivers in re k e n in g voor h e t opschreiven der Bovenlanders, w aaru it m en m ag afleid en d a t h e n d a t b e h o o rlijk w at tijd kostte. In h e t tu rfseizo en van 1790 w erd d o o r o n g ev eer tach tig v e en a rb eid e rs e en b e d ra g van 123 g u ld e n en vijf stuivers o p g e b ra c h t; in 1805 was d e o p b re n g s t zelfs 241 g u ld e n e n e lf stuivers, w aarschijnlijk b eta a ld d o o r circa 160 arb eid ers.

Het onderzoek van 1811 H e t eerste e n enige u itg e b re id e o n d e rz o e k n a a r se izo en arb eid w erd in 1811 te n tijde van de F ranse O v erh eersin g u itg ev o erd , e e n tijd w aarin d e tre k a rb e id d o o r e c o n o m isch e facto­ re n al lich t in o m vang afn am . O o k d e vele rec ru te rin g e n voor h e t F ranse leg er b e ïn v lo ed ­ d e n h e t aan ta l a rb e id e rs.7 De e n q u ê te steld e e e n o n d e rz o e k in n a a r d e vreemde werklieden, die jaarlijks in de gemeente komen arbeiden. De verv en in g sg eb ied en tro k k en g ro te re aan ta llen a rb eid ers d an de h o o ig e b ie d e n . Bij in te rp re ­ tatie van d e cijfers voor N e d e rh o rst d e n Berg, d a t m id d e n in d e ven en ligt, m o e t m e n h ie r­ m ee re k e n in g h o u d e n . In d e D uitse g e b ie d e n w aaru it d e w erk­ k ra c h te n afkom stig w aren, w e rd en destijds 25.000 H o llan d g an g e rs g eteld . H e t k e rn g e ­ b ied lag ro n d O sn ab rü ck , h e t E m slan d e n h e t O ld e n b u rg e r M ü n sterla n d . M en sch atte d a t circa 20.000 van h e n in h e t H o lla n d se w erk­ zaam w a s/ In 1811 w erk ten in h e t H ollandsU trech ts laag v een g eb ied 6.000 tre k a rb eid ers.

204

D e O n d e rp re fe c t van h e t a rro n d is s e m e n t U tre c h t g a f v o o r zijn g e b ie d e e n sc h a ttin g van tussen d e 1.500 en 1.600 arb e id e rs, d ie voor h e t g ro o tste d e e l in d e v e e n d e rijen w erkzaam w a re n / De Etat approximatij'des ouvriers venant de diverses contrées a differentes époques dans les communes de ce departement (h et D e p a rte m e n t van d e Z u id erzee) van 1812 v e rm eld d e voor N e d e rh o rst d e n B erg 280 p e rso n e n , die d a a r tijdelijk a rb e id v erric h tten . Zij w aren g ro te n ­ d eels afkom stig u it h e t d e p a rte m e n t van de L ip p e en u it O sn ab rü ck . O p d e vraag n a a r de w e rk za a m h e d e n van de v re e m d e w erk lied en w erd g ean tw o o rd m e t tourbières (vervening), fauchage (m aaien ) e n moisson (o o g sten ). (Ter vergelijking: v o o r V inkeveen e n W averveen w e rd en resp. 200 en 333 tijdelijke a rb e id e rs o p g eg ev en , hoofd zak elijk w erkzaam in de ver­ v en in g e n . Ze kw am en v o o rn am elijk u it West­ falen en H ann ov er. L o o sd re c h t te ld e 220 tre k ­ a rb e id e rs en K o rte n h o e f d ertig , zowel tu rfste ­ kers als m a a ie rs ). V olgens d e opgave n a m e n d e v e e n a rb e id e rs in N e d e rh o rst aan h e t e in d van h e t seizoen 24.400 F ranse fran cs m ee n a a r huis. De w er­ kers arriv e e rd e n tussen ap ril e n ju n i. In au g u s­ tus o f se p te m b e r k e e rd e n ze te ru g n a a r h u n w o o n p laats.1" Tot d e g e m e e n te N e d erh o rst d e n B erg b e h o o rd e n in d e p e rio d e 18111818: N e d e rh o rst d e n B erg m e t O v e rm e e r en H in d e rd a m , N ig tev ec h t en A n k ev een . De m aaiers zullen v o o r h et g ro o tste d eel w erk g e­ v o n d en h e b b e n in h et N igtevechtse, de veen­ arb eid ers in A nkeveen en in D en Berg. In 1811 teld e N e d e rh o rst d e n B erg, m et b o x en ­ g e n o e m d e d o rp e n , in totaal 1.476 inw oners.' De 280 B ovenlan d ers d e d e n d e bev olk in g dus tijdelijk m et bijna 20% g ro eien . In het b egin van d e 19de eeuw was d e Hotlandgiingerei al over h e t h o o g te p u n t h e e n . M o­ gelijk g ro e id e h et aan ta l D uitse w e rk n em ers in N e d e rh o rst n o g enigszins n a 1850. De v e en d e ­ rij k e n d e to e n ee n opleving als gevolg van d e uit­ b re id in g van d e v erv en in g n a a r h e t oosten . D at ze blev en kom en blijkt uit een verzoekschrift van h e t ro o m s-k ath o liek e k e rk b e stu u r aan d e bissch o p v an H aarlem in I860. H et college verzocht om toestem m ing voot vergroting van h e t uit 1811 d a te re n d e kerkgebouw . De kerk was veel te klein voor de Godsvrucht der geloovigen. Gr oot is hel getal van hen, die op Zon- en Feestdagen gaarne de beide

T W . ISejrg. 1997

S v £b

el&Lt

^ S a 2 J 2 ..

■■ - _ v ; ‘-V'CS , -■

V- k V A N S S ^^A A w

f

m

v.

?

iS S & u g ;

fejggP ?

fy j m I *

M £££M e lll^SEBSBS

M as*

e/ &^ r


— 0 n d c r __ , ~ t~ r / ï ~'jiï**s£,'. tiiS S e

-\;r^ > v

<3-,&

l

S;®W

Bigax.s

bSSjAt ‘^ f ‘9 a

bf ..,•

1382 / let veengebied in de Spiegelpoldet: Fragment van kaart van Pieter Adriaansz. Ketelaar, 1769.

H. Missen zonden bijwonen / / In de zomermaanden komen daarenboven vele hatholijke turftrekkers en gras­ maaiers in deze Gemeente, die buiten de kerk M is­ komen.' -

Werk- en leefom stan d igh ed en H e t g ro o tste deei van de D uitse a rb e id e rs in N e d e rh o rst d e n B erg was w erkzaam in d e v eenderij. D e v ee n la n d e n lag en in d e Spiegel­ en B lijkpolder, d e o n tg in n in g was o o rsp o n k elijk b e g o n n e n v anaf d e O u d e G oog, d e g ren s m et A nkeveen, e n v o o rtg eg aan in oostelijke richting. Van de ruim 186 m o rg e n la n d in de B lijkpolder w aren e r in 1812 al 140 uitgeveend, e r re ste e rd e n n o g slechts 36 m o rg e n . V oor de S p ieg elp o ld er w erd in d a t jaa r o p g e ­

geven, d at e r van d e .305 m o rg e n n o g 22 v een ­ b a a r w aren, 183 m o rg e n w aren re e d s v eran ­ d e rd in w ater." O p 15 ap ril 1819 w erd g ec o n ­ sta te e rd dat d e verv en in g in N e d erh o rst d e n B erg (b in n e n d e o u d e g re n z e n van vó ó r 1811) b ijn a v oltooid was. T och w erd in 1827 n o g b eric h t, d at d e v een d erij het voornaamste vak van industrie is v o o r d e g e m e e n te ." T u rfb a g g e ren was z e e r zwaar w erk. Vaak sto n ­ d e n d e b ag g eraars d a g e n la n g to t aan h u n b o ­ v e n b e n e n in h e t water. H e t veen w erd m e t baggerbeugels u it h e t w ater ge trokken en o p h e t land u itg esp re id , w aar h e t m o e st d ro g e n . V ervolgens w erd h e t veen aan g estam p t. Als d e m assa vast ge­ n o e g was, w erd h e t g e d ro o g d e veen v ersn ed en . D e ald u s v erk reg en tu rv en w erd en op g esta p e ld o m v e rd e r te d ro g e n . De afvoer van d e tu r f g in g d o o r d e sluis in d e O u d e G( >
I’VE 15e jig. 1997

205

n a a rd e R eevaartol naarA n k ev een . Na 1 7 7 0 kon d e tu r f ook verv o erd w o rd en d o o r d e sluis tus­ sen d e S p ie g e lp o ld e re n d e B ergervaart, d ic h te r bi j D en B erg .1'1 G e d u re n d e h e t zom erseizoen, d a t veertien to t a c h ttie n w eken d u u rd e , k o n d e n d e b u ite n la n ­ d ers in de v eenderij te re c h t. Ze w erk ten in g ro e ­ p e n , van 4 u u r in de o c h te n d to t 8 u u r ’s avonds, zes dag en p e r week. O n d e rd a k k reg en ze in toch­ tige sch u ren van p lan k en , tu rk e n riet, vlakbij de v e e n g ro n d e n . E en g at in h e t d ak m o e st zo rg en v o o r d e afvoer van rook. De prim itiev e o n d e r­ kom en s s to n d e n ver van d e b ew o o n d e w ereld. D e veenw erkers zullen h o o g sten s o p zo n d a g in h e t d o rp versc h e n e n zijn om d e k erk te bezin ­ ken. D e hygiënische o m s ta n d ig h e d e n w aren al­ le rb elab b erd st. B ovendien was h e t veen een b ro ed p laats voor allerlei ziektekiem en. N iet elke H ollandgangerkwam aan h e t e in d e van h et sei­ zoen gezond in d e eigen om geving terug. H e t was d e B ovenlanders e r om te d o e n m et zoveel m o ­ gelijk geld n a a r huis te ru g te k e re n . D aarom ook n a m e n ze zoveel m ogelijk voedsel m ee van huis, vooral in d e vorm van spek, m eel en eieren (spekp a n n e n k o e k e n v orm den h e t dagelijkse voedsel) en gaven ze zo w einig m ogelijk uit. H e t lo o n , ver­ d ie n d in stu k lo o n , was ho o g . Van 1800 to t 1820 b e d ro e g d e d ag v erd ien ste van e e n tu rftre k k e r l'/a g u ld en . In vijftien w eken k o n e e n seizoen­ a rb e id e r d a n o n g ev eer 135 g u ld e n v e rd ien e n . V o o rd e reis h e e n en te ru g e n n o g wat o n k o ste n w erd o n g ev eer é é n d e rd e van d it b e d ra g u itg e­ geven, zo d at d e veen w erk er m e t circa 100 gu l­ d e n huisw aarts k on keren."' De n o o d zaak om n a a r H o lla n d te gaan m o e t wel z eer sterk aanw ezig gew eest zijn, a n ­ d ers zou m en zich n ie t in zulke zware o m sta n ­ d ig h e d e n begeven h e b b e n , m e t alle risico ’s van d ien . O o k zu ch t n a a r a v o n tu u r en d e m o ­ gelijk h eid tijdelijk uit de b e k ro m p e n thuisw ere ld te o n ts n a p p e n zullen, v ooral bij jo n g e m en sen , m e e g e sp eeld h e b b e n om zich in z o ’n ongew isse situatie te begeven. De B oven­ lan d ers kw am en in e e n to taal a n d e re w ereld te re c h t e n bleven a rm e b u ite n sta a n d e rs in ee n w elvarende o m g ev in g .17 Ze h e b b e n d an ook w einig sp o re n n a g e la ten in d e arch iev en en zeer zek er n ie t in d e B ergse b esch e id e n . E en o o rzaak h ierv an is o o k d a t belan g rijk ste w erkgevers, de vervening sb azen , g een B ergers w aren m aar aanvankelijk in A nkeveen e n la te r in L o o sd re c h t w o o n d en . 206

Bovenlandse Bergers E eu w en lan g zijn u it allerlei o v erw egingen en m et v ersch illen d e v erw ach tin g en v re em d e lin ­ gen, m e t n a m e lied en uit d e D uitse g e b ie d e n , n a a r d e N e d e rla n d e n g e tro k k e n o m zich d a a r d e fin ite f te vestigen. O o k in D en B erg kwa­ m en zij te re c h t. De b ew o n in g sg esch ied en is van fle B ergse b u ite n p la a tse n wijst h ie r ook op. Zo kw am en d e bew oners van hel b u ite n ­ plaatsje ‘S c lm lp e n b u rg ’ in O v e rm e e r m e re n ­ d eels uit D u itsla n d .1" O p d e b u ite n p la a tse n was vo o r b u ite n la n d e rs vo or la n g e re p e rio d e n w erk te v in d en . O o k nijv erh eid en m id d e n ­ sta n d b o d e n m o g e lijk h e d en aan w erklustige v re e m d e lin g e n . H ie r w o rd en een aan ta l van d eze im m ig ra n te n , d ie h u n sp o re n in d e a r­ c h ie v e n h e b b e n a c h te rg e la te n , k o rt g e­ n o em d . De M o ff in bergehuijse van de H e n Brands o p Pe­ tersb u rg , die in 1731 d rie g u ld e n b elastin g o p ’t gem aal m oest b e ta le n , zal g e en seizo en ar­ b e id e r gew eest zijn .19 C h risto p h V ogelen te r u it B re e m e n vestigde zich in 1733 in d e n Berg, in 1734 v ertro k hij n a a r O ost-Indië. jo h a n n E rnst, tu in m a n s k n e c h t o p d e Nes, d ie in m ei 1798 m e t a ttestatie van Kassei, lid­ m aat w erd van d e G e re fo rm e e rd e G em e en te zal wel d e b e d o e lin g h e b b e n g e h a d voor lan­ g ere tijd in D en B erg le blijven. T och vertro k hij in se p te m b e r 1799 al w eer wederwaarts. F ried rich W ursling u it W eisenstein w erkte van 179(1 tol 1793 o p d e Nes. D a arn a v ertrok hij n a a r ’s-G raveland. 9 Jo h a n n O tto V u rh o lte r (V o orholter) g e b o ­ re n te V alldorf, k a n to n V lotho, w erkte ja re n ­ lan g als tu in m a n bij d e h e e r P rins aan d e H in ­ d e rd a m . In 1821 v e rtro k hij m e t zijn gezin n a a r W cespcrkai spel.7 F rans O sth eijm er, g e b o re n te H o m b u rg , sto n d in 1813 te b o ek als garfon boucher. Zijn v a d er was slager. Zijn m o e d e r M arg a re th a M iesoo, o o k afkom stig u it H o m b u rg , h e r­ tro u w d e na d e d o o d van h a a r m an M iehiel m et Jan Siller, vleeshouw er, g e b o re n le Pfielsingo. In zijn o v erlijd en sak te in 1838 w ordt als g e b o o rte p la a ts o p g eg ev en W eich ersh eim , A m t M e rg e n th eim , k o n in k rijk W ü rtem b erg . C hristoffel H erg er, 20 jaar, afkom stig uit Koeboersel in het Wurtembergsche, als b e h a n g e r in

TVE lóe jrg. 1997

m

■

U I D El

ë»

Smits.1

ws™* *

...I-?'


4 Nederhorst dm Berg en omgeving. Cragment win kaart, van C.R.T. KrayeiduiJ], ISO1-)- 1S23.

d ie n st bij E vert G ro en aan d e V oorstraat, kwam o p 30 m a a rt 1819 o p trag isch e wijze om h e t leven d o o r een slag van e e n m olenw iek van de m o len o p het A n k e v een sep ad .23 Ja n T endiek, buitenlandsche arbeider, oud 48 ja m t, geboren te Merstsen onder Kwakkenbrugge. overleed alhier op tien 17den dezer maand mei des ’s morgeus ten zeven uren ten huizen van Hendrik Kruijswijk. L an d g en o o t Dirk T eepe d e e d a a n ­ gifte van h e t overlijden van d e h o ep elb u ig ersk n e c lu .21

Pour le service de la Garde Nationale (1 8 1 3 ) E en aan tal b u ite n la n d e rs vestigde zic h h ie r blijvend, n a m ogelijk é é n o f m e e rd e re seizoe­ n e n in h e t te e n gew erkt te h e b b e n , a n d e re n verbleven en k ele jaren in D en B erg o f o m g e­ ving om vervolgens n a a r eld ers te v erh u izen . De Controle nom inatif des Habitants de la Com­

mune de Nederhorst den Berg van 25 ap ril 1813 bevat 170 n a m e n van m a n n e n g e b o re n tussen 1 jan u ari 1773 e n 31 d e c e m b e r 1792. d ie in a a n m e rk in g k o m en vo o r d e Garde Nationale, d e n a tio n a le m ilitie.2 Van h e n zijn e r 77 (4ö% ) g e b o re n in N e d e rh o rst d e n Berg, te r­ wijl 22 m a n n e n (13% ) in D uitsland zijn g e b o ­ re n . Zij h e b b e n o p d a t m o m e n t e e n vaste ver­ blijfplaats in N e d e rh o rst d e n Berg. Van deze 22 zijn e r zestien g e b o o rtig u it d e Kreis O snab rü ck . E r w aren o ngetw ijfeld p e rs o n e n o n d e r d ie o p e e n o f a n d e re m a n ie r m e t d e veenderij te m ak en h a d d e n . ( tp v allen d is het aan ta l van e lf jardiniers (tu in lie d e n ). M et n a m e o n d e r d e zeven d a g lo n e rs k u n n e n (voorm alige) tu rfste ­ kers zijn geweest. O p d e lijst k o m e n veel mi­ m en voor, d ie in d e 19de-eeuwse B ergse a r­ chieven reg elm atig te ru g k e re n , zoals Van d e r B eek, K etelaar, P o o lm an , M eijer, N ieuw ede, O sth eijm ei, k lap h a k e , E ggelm eijer, B osm an en ten Dijk (ten D iek). E en v o o rb eeld van een se iz o e n a rb e id e r d ie zich u ite in d e lijk vestigde in d e g e m e e n te is m ogelijk H e n d rik E ggelm eijer. In 1813 w erd hij g e n o e m d als Henry, joumalier, m ariéen was in 1773 g e b o re n in B ram sche bij O sn ab rü ck . Hij zou o o k .la te r als d a g lo n e r w erkzaam blij­ ven bij de h e e r De Bas, een g ro o tg ro n d b e z it­ ter. T ot b eg in 1827 k o n hij in h e l o n d e rh o u d van zich zelf e n zijn vrouw N eeltje van d e H e u ­ vel voorzien, doch [is] sedert dien lijd mijmerende, tot den arbeid ongeschikt geworden. De h e e r De Bas h a d aanvankelijk d e g o e d h e id in h u n b e­ h o e fte n te voorzien m a a r in a p ril 1828 k lo p te H e n d rik to ch v o o r o n d e rs ta n d a a n bij d e g e­ m e en te. O m d at H e n d rik (zoals vele D uitse im m ig ra n te n ) L u th e rs was, p ro b e e rd e d e g e­ m e e n te tevergeefs d e kosten te v erh a le n hij de L u th erse d ia c o n ie te W eesp O p 1 1 juni 1839 o v erleed hij, Bo ja a r o u d , in 't huis staande in de Meerlaan no 16N' Een v o o rb ee ld van e e n im m ig ra n t d ie na e n k ele jaren w eer uit d e g e m e e n te v ertro k is G e rrit B osm an. Hij was g e b o ren in 1779 te Z u id lo h n in M u n sterla n d en w o rd t o p d e conscriptielijst g e n o e m d als Gerant, joumalier, ma­ nié, un enfant. In 1812 tro u w t hij m e t G rietje B esem er, d ie n stb o d e u it W eesp en w o rd t ta p ­ pet in D en Berg. In 1826 v ertrek t hij m e t zijn gezin n a a r d e g e m e e n te B ijlm erm eer.27

7VA’ 15ejrg. 1997

207

D uitse b ru id e n en b ruidegom s In de periode 1811-1830 w erden er op h et ge­ m eentehuis in N ederhorst den Berg 145 h u ­ welijken gesloten. Bij vijftien bruidsparen (ruim 10%) was één van de partners uit Duits­ land afkomstig, nam elijk dertien bruidegom s en twee bru id en ." De eerste Duitse bruidegom die werd inge­ schreven was Jan H endrik Schwarzberg , oud 37 jaar, gedoopt in 1774 te Bramsche, arro n ­ dissem ent O snabrück, van beroep tuinier. O n­ d er de naam 1Ienry Swaanberg kwant hij voor op de conscriptielijst van 1813 m aar hij diende niet in h et Franse leger. Zijn m oeder w oonde ten tijde van h et huwelijk nog in Bramsche en gaf via de notaris toestem m ing voor zijn huwe­ lijk m et Edelina Dogger, 36 jaar, dienstm aagd te Enkhuizen. O p 14 novem ber 1811 voltrok burgem eester Jan Schottelink het huwelijk. Tien ja a r later hertrouw de Jan, nu o n d er de naam Johann H einrich Schwarberg. Hij gaf op tuinm ansbaas te zijn en weduwnaar van Idalm a Doggers. De bruid was W illempje Knipmeijer, 39 jaar, dienstm eid, niet e e rd er gehuwd en ge­ b oren te Meppel. Als geboorteplaats van de bruidegom werd in de huwelijksakte vreem d genoeg H em bke bij H annover genoteerd. Soms ging de band m et de Heimat volledig verloren. Zo verklaarde Engel Sophie Pettig (42 jaar, geboren in Holtensen in het Hannnverse, weduwe van Pieter G reebe en w onende op de buitenplaats Schttlpenburg in O verm eer) bij haar huwelijk in 1820 m et Frans P orten­ gen, o n d er ede, dat haar onbekend was waar haar ouders en grootouders overleden of be­ graven waren.

De volkstelling van 1830 Bij de eerste volkstelling in h et koninkrijk der N ederlanden w erden in N ederhorst den Berg 769 inwoners geteld. Ze vorm den 177 huisge­ zinnen, die 175 huizen bew oonden.29 Voor 402 personen werd N ederhorst den Berg als geboorteplaats genoteerd, 22 waren geboortig van O verm eer en zeven van de H inderdam . In de gem eente w oonden dus 431 geboren Ber­ gers, 56% van alle inwoners. Uit het Vecht- en Amstelgebied (ongeveer de streek van Breitkelen tot M uiden, A bcoude en O uderkerk, 208

Loosdrecht en ’s-Graveland) waren 203 inwo­ ners afkomstig, uit Gooi en Eem land vijftien, uit Am sterdam en omgeving 41, uit U trecht en omgeving 23 en uit het veenw eidengebied tien. Twintig p ersonen gaven een Duitse ge­ boorteplaats op, vijftien m an n en en vijf vrou­ wen, ruim 2,5%. V erder stond er op de lijst een echtpaar van Deense origine, mogelijk verblijvend op een schip in de Reet tuu t o f de Stille Vecht. Hoewel het niet mogelijk is alle familiever­ houdingen te bepalen, komt een telling van inwoners, die Duitse ouders o f grootouders hebben, uit op 110 (ruim 15,5%). Dit zou kunnen betekenen, dat /o n 20% van de Ber­ gers in 1830 van Duitse afkomst was. O nge­ twijfeld hebben er naamswijzigingen plaatsge­ vonden, w aardoor de Duitse achterg ro n d niet m eer direct h erk en b aar is. H et percentage zal hoogstwaarschijnlijk gro ter geweest zijn. Zo laat H arm anus H oltkam p, metselaar, wo­ nende in de herb erg aan de Brug zich door­ gaans H outkam p noem en. " De Duitse her­ komst van H endrik Schoo, tuinm an op het kasteel, is ook moeilijk te h erk en n en . Zijn m oeder kom t uit H amnt in het graafschap M ark.'1 N am en als: Van Altona, Stiegheider, W inkelm eijer o f Sodenkam pf d oen op zijn minst een Duitse ach terg ro n d verm oeden. Ook zijn nog drie kandidaten voor de ((in­ scriptie van 1813 w oonachtig in den Berg in 1830, namelijk: Gei rit H endrik M eijer (uit V enne bij O snabrück, 49 jaar), H endrik Eggelm eijer (uit Bram sche bij O snabrück, 55 jaar) en H endrik Klaphake (uit Ankum Hij O snabrück, 53 jaar). De op één na oudste in D uitsland geboren inw oner was in 1830 H endrik Doos (Doods). Hij werd in 1755 geboren in Sudlohn (Zatloo, Zutloone) in Munsters en w oonde al vóór 1801 in N ederhorst den Berg. Aanvankelijk was hij koopm an. In 1811 was hij betrokken bij de stichting van de rooms-katholieke kerk in Ne­ derhorst den Berg. In 1812 noem d e hij zich fabrikeur en bezat ruim vier m orgen grond aan de M eeldijk. In 1815 trouwde hij, 60 jaar oud en zich wever noem end, m et zijn dienst­ m eid Antje Volkers, 37 jaar, doch ter van wa­ genm aker Volkers. Hij kocht drie woningen (genaam d de Zandkuil) ten n o o rd en van het kerkhof op de heuvel. Arm was hij niet, want in 1824 betaalde hij dertig gulden in de belas-

TVK 15ejrg. 1997

•tfgtffill

353^ 5*;

Tmmmm

üMd&Ê& p a n fr? *"■

B

^ypSipi I p ^ r

Jm.-.f: l *>

-

»

■

-

afiE ea

{ x jm . . -»....., 5 l S S IÊ

v

■?!

,=

1C1

sm nj

1

Iy

wsAm

n m m

IJP^léïÉififi

tsSSm mm

g X ^f

■ 7 -

a

rTJ&jp i*—g■Sie I=r tte f :rg S jr

v> .---:-

Turfwinning, detail Nieuwe haart van Mijnden ende Loosdrecht, /. Sjtruytenlmrgh, I 734.

tin g en on was d a a rd o o r kiesg erech tig d . Blijk­ b a a r ging liet h em la te r n iet m e e r zo voor­ spoedig w ant in 1825 w erd hij als arm lastig b e ­ schouw d. H et e c h tp a a r k reeg (oen van de ro o m sk ath o liek e a rm e n z o rg enig onderstand [ j uit hoofde van hun sober bestaat), vooral o m in h e t o n d e rh o u d van h u n onnozel d o c h te rtje te k u n n e n voorzien. H e n d rik s tie rf in 1831, hij was to en 77 jaar o u d . J E en n ieu w k o m er in 1830 was B ern a rd u s Belters. Hij w erd in 1822 in N e d e rh o rst d en B erg ingeschreven om aldaar zijn domicilium te houden en hel beroep van sehoenmakersbaas uit te oefenen. Hij kwam to en van k o e n e n aan de Vecht, was 24 jaar o u d , o n g eh u w d en g eb o re n in S en d en in M u n sterlan d . In 1824 tro u w d e hij m et M aria B ouw m an. Zijn o u d e rs w o o n ­ d en toen n o g in S en d en . De m o e d e r van B er­ n a rd gaf blijkens ee n translaat renet akte den dertigsten september laatstleden in Münster voor den Curat Kapelaan van de Heilige Liitlgerus Kerk gepasseerd to estem m in g v o or h e t h u w elijk .” In 1840 w o o n d e hij niet m e e r aan d e n Berg.

V olgens d e volkstellingsgegevens van 1840 wa­ re n e r w aarschijnlijk n o g steeds vijftien, uit D u itslan d g e b o o rtig e p e rso n e n , in d e g e­ m e e n te aanw ezig. De o u d ste o p d e lijst was O tto L ankm eijer, 86 jaar, g e b o re n in W arnd o rp bij O sn ab rü ck , w ed u w n aar t an Gijsje d e H aas. Hij w o o n d e to e n al la n g d u rig in d e g e­ m ee n te . O p d e co n scrip tielijst kwam hij van­ zelfsp reken d vanw ege zijn leeftijd n ie t voor. In 1816 tro u w d e zijn d o c h te r E m m etje m et de g e b o re n B e rg er H e n d rik P o rte n g e n . O tto stierf te n tijde van h e t verzam elen van d e volk­ stellingsgegevens, a c h te r zijn n aam o p d e lijst slaat: overleden. De v oorm alige d ag lo n er, aardw erk er en w erkm an stie rf in d e leeftijd van 87 ja a r o p 2 d e c e m b e r 1839 in h e t h uis g e n u m ­ m e rd 86. M isschien is m et h e m d e laatste o o r­ sp ro n k elijk e B o v en lan d er h e e n g e g a a n ."

TVK 15e jrg. 1997

209

Literatuur Franz Bölsker-Schlicht, Die Hollandgangerei im Osnabrückerland u n d im Emsland. Ein Beitrag zur Geschichte der Arbeiterwanderung vom 17. bis zum 19. Jahrhundert . Beitrage zur neu-

eren Geschichte, Band 3 (Sögel'1987). Franz Bölsker-Schlicht, U nsere V orfahren als Saisonarbeiter in H olland. In: Emslandische und Bentheimer Familienforschung 14, (1991). F.H. de Bruine, De Ronde Venen. Een sociaal-geografische studie van een gedeelte van het Hollands-Utrechtse weidelandschap. (1939). A. Einynck (red), Werken over de grens. 350 jaar geld verdienen in het buitenland (Assen 1993).

Hans van D eukeren, “Zegt dat den honger een scherp zwaard is”.In: jaarboek OudUtrecht (1991). J. Lucassen, Beschouwingen over seizoenge­ b onden trekarbeid naar het westen van Ne­ derland. In: TVSG, (1982). J.M.M. v.d. Meere, Gastarbeid in de omgeving van Maarssen in 1811. In: Tijdschrift van de Historische Kring Marossen (1980). Korn. M ulder, Hannekemaaiers en kiepkerels (Haren-GN 1973). H einrich Schulte, H ollandgangerei vor 200 Jah ren . In: HeimatJahrbuch des Kreises Bersenbriick, (1970).

16. J.M.M. de Meere, Gastarbeid ... (1980). 17. O.S. Knottnerus, Wanderarbeiter, p.19. 18. Els N.G. van Damme, Het buitenverblijf “Schulpenburg” in Overmeer. In: Werinon, nr 26, (1997). 19. SAGV, OA NdB, inv.nr. 35, Dorpslasten. 20. SAGV, archief Nederlands hervormde gemeente, inv.nr. 5, lidmatenregister. 21. SAGV, GA NdB, inv.nr. 9. Ingekomen stukken, 10 jan. 1822. 22. SAGV, GA NdB, volkstelling 1830. 23. SAGV, GA NdB, inv.nr. 58. Correspondentie. 24. SAGV, GA NdB, registers burgerlijke stand, akten van overlijden, 1819. 25. SAGV, OA NdB, inv.nr. 31. 26. SAGV, GA NdB, inv.nr. 10, 20 april 1828, en registers burgerlijke stand, akten van overlijden, 1839. 27. SAGV, GA NdB, inv.nr. 10, 19 aug. 1826. 28. SAGV, GA NdB, registers burgerlijke stand, akten van huwelijkssluiting. 29. SAGV, GA NdB, volkstelling 1830. 30. RANII, archief notaris Dirk v.d.Horst, Weesp, 3 maart 1841. 31. SAGV, GA NdB, registers burgerlijke stand, akten van overlijden, 1834. 32. SAGV, oud rechterlijk archief Nederhorst, inv.nr. 3359 (1801) / GA NdB, inv.nr. 7(1812) en inv.nr. 9 (1824 en 1825) / RANH, archief notaris R.Papegaay, Weesp, 3 mrt.1815) / Jan Baar, Nu, gij bouwt niet uit weelde (Ne­ derhorst den Berg 1990). 33. SAGV, GA NdB, inv.nr. 9 (1822). 34. SAGV, GA NdB, volkstelling 1840, en registers burgerlij­ ke stand, 1839.

N o ten J.M.M. de Meere, Gastarbeid ... (1980). Idem. J.Lucassen, Beschouwingen ... (1982). F. Bölsker-Schlicht, Onze voorouders als seizoenarbei­ ders naar Holland. In: A. Einynck (red.), Werken over de grens, p.25. 5. Franz Bölsker-Schlicht, Die Hollandgangerei.. (1987). 6. Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek te Hil­ versum (SAGV), Oud-archief Nederhorst den Berg (OA NdB), inv.nrs. 6, 39 en 40. 7. F. Bölsker-Schlicht, Unsere Vorfahren.... p.33. 8. O.S. Knottnerus, Wanderarbeiter. In: A.Einynck (red.), Werken over de grens, p. 17. 9. Rijksarchief in Noord-Holland (RANH), archief Depar­ tementaal Bestuur Zuiderzee, inv.nr 319. 10. Idem. 11. J. Krol, De geschiedenis van Nederhorst den Berg (Neder­ horst den Berg 1949). 12. Jan Baar, Nu, gij bouwt niet uil weelde (Nederhorst den Berg 1990). 13 SAGV, gem eentearchief Nederhorst den Berg (GA NdB), inv.nr. 9. Ingekomen stukken, 8 sept. 1824. 14. SAGV, GA NdB, inv.nr. 60. Correspondentie. 15. Evert Boeve, de Googelaars (1997) p. 130. 1. 2. 3. 4.

210

TVE 15ejrg. 1997

De b u iten p laats ‘O v e rm e e r’ in N eder-

horst den Berg, gebouwd en bewoond d o o r m ig ran ten , 1700-1845 Els N. G. van Damme

V anaf.de 16e eeuw h ad e r e en b elan g rijk e m i­ g ratie plaats v anuit h e l o o sten van d e R ep u ­ bliek en di- a a n g re n z e n d e g e b ie d e n in D uits­ land n a a r h e t w elvarende H o llan d . Veelal wa­ ren eco n o m isch e re d e n e n d e drijfveer voor h e t m ak en van d eze trek. In a n d e re gevallen w aren e r religieuze a c h te rg ro n d e n , zoals bij d e H u g e n o te n , die u it zuidelijke strek en kwa­ m en. In een stad als A m sterd am b e sto n d na 11)50 m e e r dan de h elft van d e b ew o n ers uit im m ig ran ten . In de 17e eeuw was o n g ev eer 60% van d eze nieuw kom ers van duitse n atio ­ n a lite it.1Veelal b ra c h te n zij vakkennis m ee die hel h e n m ogelijk m aak te vrij sp o ed ig a k tief deel te n e m e n aan on ze sam enleving. O n d e r h e n w aren vooral in d e stad veel am b ach tslie­ d en zoals bakkers, sch o e n m ak e rs e n k leerm a­

kers. O p h et p lattela n d , zoals in W eesperkarspel, vond m e n lan d b o u w ers en tu in lie d e n ’, m a a r o o k k o o p lie d en z o ch te n o n ze strek en op. N e d e rh o rst d e n B erg h e e ft ev en een s veel m ig ra n te n a a n g e tro k k e n .3 E en aan ta l van h e n h e e ft b ijg e d rag e n a a n d e v e rfraaiin g van d it d o rp d o o r het stich ten en o n d e rh o u d e n van b u ite n p la a ts e n , zoals " S c h u lp e n b u r g "1 en "S tilh o rn ”. 1 O o k de b ew o n in g sg esch ied en is van d e b u ite n p laa ts “O v e rm e e r” is d o o r d it in­ te re ssa n te tijd sv ersch ijn sel g e k le u rd en is d o o r V erschillende m ig ra n te n b ew o o n d ge­ weest . Een van d e p re n te n van P.J. L ingers in zijn “G czigten aan d e rivier de V echt” u it 1836

;

v

±V# j ;

* * * > --+ .M Ê fc t

MSW

smmm-

fel

I.H H

m Êm -

BÜ Fig. 1.

'ÊÊÈmë

Buitenplaats 'Ovenneer’, litho P.J. Lutgers, 1836.

TVK 15ejrg. 1997

‘t i

■

^ ppm pm m

^

m' m

>pSr p V 1

.: < i - ‘ :\

P r -’ P

V P?

■\\-"^N At

t& M ? ) m m

'%

_* r^ \W C '

PSSp4

V ,/ P ÏP

P k

- i | V ü« V u * V c : V4 ' - t v i l

- p

« a a S S S » » » ^ :

md

si«3 Ö? '1 : ': ^ '

'^ u

r~y

m' £W0 fJ i% f i P < p P |l i 7~-e e o f n r t t / j e

'© . o

,/^ -r tP

s * n m

P'L"

ifPsm?

P l p r 1-

JJfer

Fig. 2. Situering van de Hofsteden en Buitenplaatsen m ud Overmeer in 1769 (ARA, l)en Haag; OSK H50-1), niet ‘Overmeer’, ‘W ittenstein’, ‘Altoos Dankbaar’ ( I ), ‘S tilh o m ’ (2), ‘Schulpendm g’ (3) en ‘H uis de Nes’.

to o n t ons vaag de buitenplaats “O verm eer” te N ederhorst den Berg (fig. 1). Dit huis was prachtig gelegen aan de Vecht, langs het jaag­ pad in de buurtschap Overmeer. Aan de over­ kant lagen de H ofsteden “W ittenstein” en het nu nog steeds gave “Altoos D ankbaar”. Uit­ ziend naar rechts langs de Vecht zag m en de buitenplaats “S tilhom ” liggen op het “E iland” tussen de Vecht en de toenm alige Reevaart. Links waren de contouren van “Schulpenb u rg ” waar te nem en en even daar voorbij lag het huis “De Nes” (fig.2). Een prachtig en­ semble, waarvan heden nog slechts de twee genoem de H ofsteden zijn overgebleven. Zoals op de p re n t te zien is, was h et huis “O verm eer” omgeven d o o r een hek. Paarden trekken een groot zeilschip voort, en passeren ju ist de koepel van de buitenplaats. We zien vaag het dak m et de vier schoorstenen. D erge­ lijke schoorstenen had m en vaak in die tijd. 212

Het nabijgelegen “V reedenhorst” langs de Vec ht in V reeland ziet er bijvoorbeeld nog zo uit (fig.M). Zo’n dak vertelt ons niet hoe h et huis "O verm eer” er verder uitgezien kan heb­ ben. Daarvoor beschikken we slechts over een tweetal d o cu m en ten , boedelbeschrijvingen uit 1815 en 18 14T, waaruit wij een indruk kun­ nen krijgen over de indeling van het huis “O verm eer”. In 1815 wordt gewag gem aakt van een binnenkam er, een b in n en v ertrek (omschrijvingen die in de 18e eeuw gebruike­ lijk w aren), nog een an d er vertrek, een kelderkam er, een zolder en een slaapkamertje. Mogelijk had h et huis nog de traditionele in­ deling in een voor-en een achterhuis, een zo l­ d er en een kelder. In de beschrijving van de staat van bebouw de eigendom m en uit 1819, die werd gedaan ten behoeve van de belastin­ gen, w orden 21 d eu ren en vensters vermeld." In 1844 lijkt het huis uitbreidingen te hebben

TVE 15e jrg. 1997

mmm

i . ^V |

mm

■ V »

m

i

«U B I

m n

• I

■■ n» %* ■'•

EVr. '„ijmm *r ,

ktmt H

//:;. i.

M

sa :ïawjïfea $% m - * s r * £ !

iiiasi"-s:;i 0

v' IwW-wt-

.

:

:» g f = 'é ï& * ^ '- '-

‘VreedenhorsO in Vreeland.

o n d e rg a a n . E r w ordt e en zolder, e e n slaapka­ m er, ee n logeerkam er, een ‘H e e ren slaap k am e r’, een suite, een gang, e e n zijkam er en een k e ld e r b eschreven. De k e u k e n a ttrib u te n b et o n d e n zich in de kelder. Er w aren d u s d rie w oonlagen: e en so u terrain , een e erste v erdie­ ping en een zolder.

d e b e z itter ervan was v erp lich t jaarlijks 20 stui­ vers te b e ta le n aan d e kerk van N ed erh o rst. I Iet lijkt e ro p d at Isack S ch au ff h ie r d e kiem h e e ft g eleg d v o o r h e t la tere "O v e rm e e r”.

1700-172 3

Isack (van) S ch au ff was afkom stig u it S to lb erg in D uitslan d en w o o n d e n a zijn huw elijk m et C o rn e lia B ouw erije in A m sterd am o p d e Fluw elenburgw al nabij d e Pijlsteeg. E in d 1691 lie­ ten zij e e n langst lev en d e testa m e n t o p m ak e n , to e n C o rn e lia 'h e t uvterste sw an g er’ was." Zij k re g en u itein d elijk 9 k in d e re n .

H et o u d ste gegeven over deze b u ite n p la a ts d at in de archieven w erd te ru g g e v o n d e n , stam t uit 1700. P ie te r van E g eren , van wie we v e rd e r w einig w eten, k o o p t van d e sc h o u t van N e d erh o rst, (o h an van Soesdijk, in ju n i 1700 ' in O v erm eer ee n ‘g e d e stru e e rd e rfje ’, een stukje ru ig te w aarop v erm o ed elijk e e n bouw ­ sel g estaan h ad o f n o g sto n d , Servaes G rijpersc, d a a rto e g e m ac h tig d d o o r P ie te r van Ege­ ren , verkoopt in 171.'5 datze lfd e erfje aan Isack Schauff."1 H et erfje was g eleg e n tussen h e t zan d p a d langs d e V echt en d e W agenw eg en

De fam ilie B ouw erije h a d m e e r b ez ittin g en in O verm eer. Ten z u id e n van h e t e ig e n d o m van Isack S ch au ff lag ee n stuk la n d van Jo h an B ouwerije, een b ro e r van C o rn elia. Deze Jo­ h a n w o o n d e ook in A m sterd am e n w erd d a a r o p 7 n o v e m b er 1684 in hel p o o rte rsb o e k in ­ g eschreven, Hij was d ro o g s c h e e rd e r van b e ­ ro e p . Hij h ad d u s een b e d rijf w aar m e t b e h u lp van ee n lak en sc h aa r d e gew even lak en se stof­ fen w erd en g e sc h o re n . V ader B arth o lo m c u s B ouw erije liet in 17(19 na zijn overlijden e e n huis en e r f n a d at d e naam : ‘d e B ouw erije’

Bewoningsgeschiedenis

'I’VE 17e jrg. 1997

2 1:ï

d ro e g .15 D it huis is n ie t g e ïd e n tific e e rd en kan in die tijd al h eel o u d gew eest zijn, w an t e r b e­ s to n d e n reed s o u d e briev en v a n .12W ellicht b e­ tr o f h e t e e rd e r g e n o e m d e ‘g e d e stru e e rd e erf­ j e ’ dezelfde locatie, e n was d it o u d e gebouw in m id d els sterk vervallen. Isack S ch au ff is betrek k elijk jo n g g estorven. Hij w erd in 1721 in de O u d e K erk in A m ster­ d am begraven, zijn vrouw ov erleefd e h e m 24 jaar. Hij liet als e rfg e n a m e n n a zijn vrouw, d rie m in d e rja rig e k in d e re n : M ichiel, B artholom eus e n A gnita, e e n m in d e rja rig e zu ster C o rn elia S ch au ff en ee n b u ite n sla n d s verblij­ v en d e b ro e r F ran co is.13 O p 6 se p te m b e r 1723 v erk o ch t zijn w eduwe h a a r bezit aan H e n d rik N o p p e n ." H e t is d an n o g b o erd erij-ach tig , w ant h e t w o rd t o m sch rev en als ‘H uijsinge en b o o m g aart, m o estu ijn , b e p o tin g e e n b ep lan tin g e ’ te O verm eer. Zoals d a t vaak g in g m e t de b u ite n p la a tse n langs d e V echt en in h e t G ooi, ontw ikkelde zich in d e lo o p van d e 17e eeuw v an u it e e n b o e re n b e h u iz in g e e n m e e r o f m in ­ d e r prestigieuze b u iten p laats.

1723-1774 H e n d ric u s N o p p e n was w ijn k o p er in A m ster­ d am . Hij tro u w d e m e t B a rth a M aa ld rin (c )k , w aarschijnlijk afkom stig u it H e n g e lo ." Zij k re­ gen twee zoons en ee n d o ch ter. De fam ilie N o p p e n h e e ft m e e r d a n e e n halve eeuw in d it huis geresideerd . A anvankelijk d ro eg ‘de Plaats’ n o g g een naam , m a ar allengs steeg d e b ezittin g d o o r allerlei a a n k o p e n e n u itb re id in ­ gen in aan zien e n g ro eid e uit tot ‘O v e rm e e r’. Er w erd en stukken la n d b ijg ek o ch t o.a. in d e Meeru ijte rd ijk se -o f P ru tp o ld e r: P/ 2 m o rg e n " e n in d e B lijkpolder h e t z o g e n a a m d e ‘G e y e n la n d ’, ru im 4 m o rg e n ."’ In 1759 s tie rf H e n d ric u s N o p ­ p e n e n w erd begraven in d e Z u id e rk e rk in A m ­ sterdam . Zijn z o o n sG e rrite n H e n d rik jr. e rfd e n d e bezittin g en . G errit w o o n d e m e t zijn vrouw G eertru ij van C lijn e n b e rg h o o k in A m sterd am , w aar zij twee k in d e re n k reg en . G e rrit N o p p e n tra d als k o o p m a n in w ijnen in d e v o e tsp o re n van zijn v ad er e n b e k le e d d e in N e d e rh o rst d e n B erg h e t a m b t van sc h e p e n , dus d a a r zal hij o o k vaak verto efd h eb b e n . H e n d rik was van b e ro e p Staats Fiscaal en S ecretaris van de ‘C olonies d es B e rb ic e ’, ofwel d e S ociëteit van B erbice. D at was e e n k leine

214

N e d e rla n d se k o lo n ie g eleg e n aan d e m o n ­ d in g van d e rivier d e B erbice in G uyana. De k o lo n ie w erd g estich t in 1627 o p instigatie van d e Zeeuwse k o o p m a n A b ra h a m van P eere v o o r de h a n d e l m e t d e In d ia n e n en w erd van­ u it e e n d ire c tie in A m sterd am g e re g e e rd . T er plaatse lag h e t b e h e e r in h a n d e n van d e g o u ­ v e rn e u r en d e secretaris-fiscaal. U it d e leven­ d ig e beschrijving van B o sm an 17 blijkt wel dat dit e en ze e r zwaar leven gew eest m o e t zijn. De o rg an isatie liet alles te w ensen over, d e o n d e r­ k o m en s b e sto n d e n uit le k k en d e h u tte n , h et k lim aat was m o o rd e n d w aa rd o o r velen ten slach to ffer vielen a an tro p isc h e ziek ten ('n a a r d e barb iesjes g a a n ’), d e slaven d ie o p d e p la n ­ tages w erk ten kw am en g e re g eld in o p sta n d en in 1763, bij e e n g ro te slav en o p stan d , w erd en velen, o o k b la n k en , v e rm o o rd en w erd alles v ern ield . E en ja a r n a d e o p sta n d w erd en e n ­ kele nieuw e b e a m b te n aan g e ste ld o n d e r wie e e n secretaris-fiscaal; d a t was h o o g stw aar­ schijnlijk H e n d rik N o p p e n . Hij tro u w d e in 1764 m e t C o rn e lia R aap h o rst, d ie reed s een jaar la te r in B erbice overleed . O o k H e n d rik o v erleed in B erbice in 1772. Hij liet e e n d o c h ­ te r C o rn elia na, van wie e e n g e b o o rte d a tu m n ie t in A m sterd am is a a n g e tro ffe n . M ogelijk is zij in B erbice g e b o re n in 1865 e n is h a a r m o e ­ d e r in h e t k ra a m b e d o v erled en . C o rn e lia trad in h e t huw elijk m e t L odew ijk H e n d rik Buse, e e n zoon van H e n d rik Janse Buse, d ie h et in B erbice lo t p la n ta g e -e ig e n a a r b ra c h t en een h o g e a d m in istra tie v e post b e k le e d d e . D at b ra c h t rijkdom . In 1827 w ordt over zijn fam i­ lie g e sch re v en 17: 'In de om liggende weilanden graasden naar gis­ sing over de h o n d e rd koeijen, destijds het bezit van de weduwe Buse, welke dood-eenvoudigc, al­ tijd werkzame en handeldrijvend hoogzuinige vrouw, waarschijnlijk weinig gedachten had, dat eene partij ledigloopende aangehuw de zonen en kleinzonen thans in E uropa de g ebradene hanen zouden u ithangen m et de d o o r h aar zoo karig bijeengeschraapte m illioenen’.

G errit e n H e n d rik N o p p e n b re id d e n d e bezit­ tin g e n v e rd e r u it d o o r in juli e n au g u stu s 1759 stu k ken g ro n d bij te k o p e n 12 te n n o o rd e n van h u n ‘h o fs te d e ’, zoals die n u w erd o m sc h re­ ven. E én van d ie stukjes tvas afkom stig u it h e t bezit van d e R o o m s-katholieke k e rk en w erd verkocht:

TVE 15ejrg. 1997

'o p lasten d at d e H ut o f h e t b o u te h uisje tl.tt op dil e r f g estaan heeft en d o o r tie h e r e n N o p p e n ingevolge d e k o o p e e d u lle is vervoerd o p H u n e d . e rlje g eleg en vo o r 'l lan d g e n a a m t h e t H am m e tje o p laatstgenoem d e rlje zal m o e te n blijven staan zo lan g d e teg en w o o rd ig e b ew o o n ers W illem Slui­ te r e n G e e rtru id B eu k elm an ol éé n van b e id e n le re n z u lle n ’.

N og in 1772 w o rd t e en b o e re n h u is tuin liet b e­ zit to egev oegd m et alle to e b e h o re n , in clu sief k o e h o k k e n 19, m aar in d atze lfd e jaar ste rft H e n d rik in B erbice. Zijn tw eede vrouw: J o h a n n a Brouw er, stam ­ de u it U tre c h t en verk reeg n a zijn d o o d het p o o rte rsc h a p in A m sterd am o p 7 ap ril 177!).-'" O p 24 se p te m b e r 1774 v erk o o p t zij h a a r helft van h e t 'Plaatsje O v e rm e e r’ aan h a a r zw ager G errit N o p p e n .21 De a n d e re h elft was d o o r e r­ fenis til zijn e ig en d o m . E n k ele ja re n latei', o p 25 o k to b e r 1777, w erd d o o r n o taris Jan H arm sen uit A m sterdam in o p d ra c h t van G e rrit N o p p en d e ‘Plaats g e n aa m t O v e rm e e r’ ver­ k ocht aan Jean F rancois B e n tin k .22 G errit N o p p en m ach tig d e d e sc h e p e n Jan H ardew el om de verkoop te reg elen . W aarschijnlijk was h e t m et G en its g e z o n d h e id n ie t m e e r zo best gesteld. Hij w erd nam elijk k o rt d a a rn a b e g ra­ ven in A m sterdam o p 't D ro o g d o k in een eig en graf. O p .‘51 m ei 1780 v erk o ch t zijn we­ duw e de v e rd ere b ezittin g e n , o.a. h e t w eiland m et d e H ut, ook aan Jo an F rancois B en tin k .2’

1777-1806 Joan Francois B en tin k g in g w onen o p ‘De Plaats O v e rm e e r’. Hij was afkom stig u it Olden zaal en d a a rm e e ee n v o o rb eeld van een m ig ra n t u it h e t o osten van d e R ep u b liek d e r Zeven P rovinciën. M ein ard u s A lb ertu s Ben­ tink, zijn vader, was d a a r k o ster in d e Plet h e l­ m uskerk. Joan kwam o p zek er m o m e n t n a a r A m sterdam en w oonde e r o p d e A ch te rb u rg ­ wal. Ilij tro u w d e m et M aria G u rten iu s, de d o c h te r van d e A m sterd am se p re d ik a n t en h o o g le ra a r P rol.D r.P .T h.G urtenius, w o o n ach ­ tig op d e B in n en A m stel. Hij w erd e r in 1765 ‘(llerq te r T h e sa u rie O rd in a ir’2, e n la te r b o ek ­ h o u d e r en th e sa u rie r van A m sterd am . Zij k re ­ gen tien k in d eren . T oen Joan B entink o p 25 O ctober 1777 ‘de

Plaats g e n aa m t O v e rm e e r’ k o ch t om vatte h e t co m p lex een huis, e e n tu in m an sw o n in g , een tu in h u is, stalling, en e e n tu in m et b e p o tin g e n b e p la n tin g . H e t b esto n d uit vier p e rc e le n d ie e rfp a c h t v e rsch u ld ig d w aren a an h e t H uis N e d e rh o rst, jaarlijks./!) en 2 stuivers. B ehalve d eze b u ite n p la a ts schafte hij zich e e n blekerij a a n 26 e n n o g e e n b eh u izin g m e t vier m o rg e n la n d .27 E nige tijd la te r k o m t d a a r n o g d e b u i­ ten p laats ‘S c h u lp e n b u rg ’ bij.22 In 1805 kwam h e t e in d e v o o r Jo an F rancois B entin k . Zijn zo o n M ein ard u s A lbertus w o rd t d o o r d ie n s b ro e rs P etru s G u rten iu s en Joan F rancois jr. g em a c h tig d o m h e t bezit te verko­ p e n .21 Joan F rancois h e e lt ongetw ijfeld veel aan bet aan zien van ‘O v e rm e e r’ en d u s aan d e b u u rt­ sch ap O v e rm e e r b ijg ed ra g e n . H et huis was v e rd e r v e rfraaid to t e e n ‘b u ite n p la a ts’ m e t h e ­ re n h u is, tu in m an sw o n in g , k o etshuis, stallin­ g en , een koepel, m e n ag e rie, E ngels p la n t­ so en , slingerbosjes, m oes- e n b ro e itu in e n en v e rd e re b e tim m e rin g , b e p o tin g en b e p la n ­ ting. H et h uis w erd v erk o ch t o p 16 ju n i 1806 aan d e H e e r H e n d rik W illem H e n k e w o n en d e te A m sterd am ."1 IS06-IS08

H e n d rik W illem H e n k e b e h o o rd e to t d e Evangelist h -L u th erse kerk. O o k hij kwam uit e e n D uitse m ig ran te n fa m ilie . H e n d rik trouw ­ d e m et M aria d e G o rte r en h a a r m o e d er: Stts a n n e D esco u s, was van F ra n se a fk o m st (W aals-hervorm d). H e t huw elijk b le e f k in d e r­ loos. H e n d rik H e n k e was k a to e n d ru k k e r van b e ro e p en de d o o rb ra a k van d e m e ch an isatie in d e textiel-nijverheid in die tijd (d e in d u s­ triële rev o lu tie), zal h e m m ogelijk p a rte n h e b ­ b en gespeeld. Hij h ee ft ‘O v e rm e e r’ in elk ge­ val m a a r k o rt in zijn bezit g eh ad . In 1808 ver­ k o ch t hij h et al w eer aan 1le n d rik Eijm er, o o k u it A m sterd am , vo o r ƒ 2 0 0 0 .31 H e n d rik H e n k e o v erleed o p 31 d e c e m b e r 1831 in h e t ‘w erk­ h u is’, een strafin ric h tin g , d ie v o o rd ien b e­ k e n d sto n d als h e t ‘ra sp h u is’. D aar w e rd e n in h e t ‘W illige R asp h u is’ o o k m e n se n o p g e n o ­ m en die v e rp leg in g b e h o e fd e n . O o k H e n d rik H e n k e w erd als vrijwilliger in g é b ra c h t o p 23 se p te m b e r 18.3132 ‘m et een briefje van d e h e e r F ra te r’. Zijn vrouw was zes ja ar e e rd e r overle-

7’W; 15ejrg. 1997

215

noem de H endrik Eijm er zich bij de verkoop van 'O verm eer’ in 1812 koopm an. O ok toen hij op 28 februari 1811 als p o o rter in Amster­ dam werd ingeschreven37 gaf hij als beroep koopm an op, bij zijn trouwen n o em t hij zich kantoorbediende. Hij trouw de m et M artha Philippina van Voorst uit Dodewaard, d o ch ter van Dirk Cornelis van Voorst, die als pred ik an t van 1796 tot zijn dood op 81-jarige leeftijd in 1833 Amsterdam ;ils laatste standplaats had. 3 Reeds vóór zijn trouw en echter, werd de buitenplaats aan Ja­ cob S pöhler verkocht. v r

vi

1812- 1813

/7g. 7. Portret van Jan Jacob Spöhler, kunstschilder 1811-1861, door Jacobus Ludovicus Cornet.

den en verm oedelijk was er voor hem geen an d ere toevlucht dan deze inrichting. Hij stierf' e r op 63-jarige leeftijd aan ‘verval van krach ten’.34 1 8 0 8 -1 8 1 2

H endrik Eijm er werd geboren in A m sterdam als zoon van Johannes Eijmer. De familie Eijmer was ook weer uit D uitsland afkomstig. G rootvader H enderik Eijm er werd in 1742 in A m sterdam als broodbakker in de p o o r te r r e ­ gisters ingeschreven15 en was afkomstig uit H om bertin in Hessen. Hij had twee zoons. Zijn zoon A rnoldus was eveneens broodbak­ ker en zijn tweede zoon Johannes werd koop­ man in granen. De beide broers A rnoldus en Jo h an n es dreven later als com pagnons de ‘fir­ m a A rnoldus en Johannes Eijmer, negotie in G raan en ’.36 Na de dood van Arnoldus in 1804 werd deze handel voortgezet d o o r diens zoon H endrik. Ook Johannes had dus een zoon H endrik, m aar deze zes ja a r jongere H endrik Jzn. werd niet bij de zaak b etro k k en .’6 Toch 216

O p 24 juni 1812 gaat de ‘Buitenplaats Over­ m e er’ v o o r ./1500 over in h anden van Jacob Spöhler. Ook zijn vader: Jan Jacob, was weer van Duitse origine: hij kwam in 1773 naar Am­ sterdam uit W anger en was kleerm aker van beroep.36 Jacob was m akelaar te N ed erh o rst den Berg.16Gezien zijn beroep lijkt h et waarschijn­ lijk dat hij in h et p and als handelsobject geïn­ teresseerd was, o f hij er gewoond heel t is onzeker. Jacob kreeg m et zijn vrouw Maria Musculus vier dochters en een zoon, waarvan er twee (in 1805 en 1808) in A m sterdam wer­ den geboren, de an d eren daarna in N eder­ horst den Berg, evenwel al vóór 1812 toen het huis in zijn bezit kwam. Dus mogelijk werden deze kinderen in een an d e r huis geboren, misschien ook werd de buitenplaats aanvanke­ lijk d o o r Spöhler gehuurd. Jacobs vrouw stierf in 1833, waarna hij her­ trouwde met Hilkc Tobias. Zijn zoon Jan Ja­ cob (fïg.4), o p 7-11-1811 in N ederhorst den Berg geboren, werd een begenadigd kunst­ schilder. Van hem hangt een Winterlandschap in Teylers M useum in H aarlem ." Slechts één jaar na aankoop werd ‘O verm eer’ weer ver­ kocht aan Johannes de Wit uit Amsterdam voor ƒ 1100.43 1813- 1810

Johannes de Wit was m eestertim m erm an, w oonachtig aan de P rinsengracht in Amster­ dam. Hij ging de buitenplaats zelf bewonen

TVE 15e jrg. 1997

sam en m et zijn vrouw W illem iena van d e n W ijngaard en zijn o p 24 ap ril 1796 te A m ster­ d am g e b o re n d o c h te r W illem iena. D eze d o c h ­ te r tro u w d e in N e d e rh o rst d e n B erg m e t jan Ja c o b S ch o tlelin k e n uit d e v erd e re g e sch ied e ­ nis blijkt (kil dit e c h tp a a r o o k o p ‘O v e rm e e r' w oonde. V erschillende leden van de fam ilie Schottelink b e k le e d d e n in N e d e rh o rst d e n B erg voor­ a a n staan d e functies. D eze fam ilie kwam o o r­ sp ronk elijk u it Rijssen (Ov.). G ro o tv a d er Jan S ch o ttelin k m ig re e rd e n a a r N e d e rh o rst d e n Berg, w aar hij sc h ep en w erd. E én van zijn zoons: Jacob b ra c h t het to t 'secretaris d e z e r H e e rlijk h e id ', zijn zoon G e rrit h a d een n e g o ­ tie in tab ak in A m sterdam . H u n m o ed er, M a­ ria ten H ove, was een b u ite n g e w o o n lange vrouw, over wie in de overlijd en sacte staal: ‘NB staat boven o m d a t d e kist ex tra lan g wesen d o n d e r n ie t in k o n ’. De b e w o n e r van ‘O v e rm e e r’, Jan Jacob S chottelink , h a n d e ld e sam en m et zijn v ad er G errit Jan szo o n in tabak, m a ar niet lang. Na m in d e r d an één jaar huw elijk stie rf hij o p 214-1814 in e en huis aan d e W eesperstraal hij de K erkstraat in A m sterdam . H et is n iet d u id elijk o f d it e en b ed rijfsp an d was o f w ellicht een tw eede w oning. Er is veel aan h em g e d o k te rd : d e dokter, de ch iru rg ijn en twee a p o th e k e rs b ra c h te n sam en ruim ƒ69 in re k e n in g 1', wat v o o r die tijd een h eel b e d ra g was. Ie r vergelij­ king m oge d ie n e n h el jaarlijks in k o m en van een d ie n stb o d e , d at in die tijd v arieerd e van ƒ25 to t ƒ 4 7 ." J a n Jacob liet een m in d e rja rig e , zw angere vrouw na. H et kind, o o k Ja n Jacob g e h e te n , w erd o p 14 O ctober 1814 in N e d e r­ horst d e n B erg g e b o ren . O m d a t W illem iena d e Wit in g e m ee n sc h a p van g o e d e re n getrouw d was m oest e r een in ­ ventaris van d e n a la ten sc h a p van haat m an w o rd en gem aakt, m e d e ten b eh o ev e van hel p asg eb o ren zo o n tje ." Wij k rijgen d a a rd o o r ee n inzicht in de w elstand van d it jo n g e gezin. Wij treffen e r g een v o o rw erp en van c u ltu re le b etek e n is in aan, zoals sch ild erijen , b o e k e n o f m u z ie k in stru m e n te n . M en m o et e c h te r wel b e d e n k e n , d at in het alg e m e en d e m eu b ile­ ring van d e b u ite n h u iz e n n ie t opw oog teg en die van d e h u izen in d e sta d ." W ellicht ge­ b ru ik te m e n zelfs o u d m e u b ila ir u it h et stads­ huis. E r was op h e t b u ite n v e rb lijf m in d e r b e ­

h o e fte aan v erto o n en h e t a c c e n t lag vaak m e e r o p d e tu in , w aarin som s p rac h tig e o n t­ w erp en w erd en g erealiseerd . H et is evenwel o n z e k e r o f dit gezin o o k w eleens in d e stad w o o n d e, hoew el Jan Jacob bij zijn overlijden in A m sterd am vertoefde. De k o stb aarste m e u b e lstu k k e n die we o p de b u ite n p la a ts a a n tre ffe n zijn e e n k ab in et (ƒ60) en e e n c h iffo n n iè re (ƒ40), b e id e in ‘d e binn e n k a m e r’1', wat w aarschijnlijk h e t b elan g rijk ­ ste v ertrek was. In deze k am e r s to n d e n tw aalf sto elen en twee fauteuils; m e n was gew oon om in re p re se n ta tie v e v e rtre k k e n veel sto e le n v o o r d e ontv an g st van gasten te h e b b e n . Er b e v o n d zich ook serviesgoed, textiel en kle­ d in g in. E r w o rd t n ie t g esp ro k en over kasten of e e n k ab in et. In e e n a n d e r b in n e n v e rtre k sto n d e e n k ab in e to rg el (./80) en e e n b u re a u . Aan serviesgoed v in d en wij in d eze ru im te een p o rc e le in c n theeservies en e e n gelakt servies. In d e k e ld e rk a m e r sto n d e e n v u u rh a a rd en v e rd e r v in d en we d a a r een p e n d u le en twee schuiftafels. In een slaap v ertrek sto n d e e n b ed (./ 120), vanw ege d e ko stb are sto fferin g m eest­ al een d u u r stuk. B ed d e g o e d en textiel was in die tijd d u u r, o m d a t e r n o g veel m et d e h a n d gew even w erd. E r w o rd en a c h ttie n bedd elakens (/2 7 ) en 24 ku ssen slo p en (ƒ24) verm eld. D o o rg aan s bezat m e n g ro te h o e v e e lh e d e n ond e rk le d in g , o m d a t hel g o ed slechts en k ele m alen p e r ja a r w erd gew assen, m eestal in m ei als h e t snel ko n d ro g e n o p d e bleek. Zo vin­ d e n we h ie r o n d e r a n d e re 25 m a n s h e m d e n , 32 v ro u w e n h e m d e n , tw aalf w itte ro k k en , tien zijden en k a to e n e n ja p o n n e n en vier om slag­ d o e k e n . D e w aard e van alle m eubilair, servies e n textiel sam en b e d ro e g ƒ1200. A an go u d - zilverw erk en juw elen w o rd en ge­ n o e m d tw aalf zilv e re n lepels m e t h e t A m ster­ d am se g ro o tk e u r, w eg en d e n e g e n tig loot en tw aalf m essen m e t zilveren h e c h te n , z o n d e r keur. B ijzo n d ere ‘j u w e le n ’ zijn e e n g o u d e n zak h o rlo g e m e t d ito k ettin g , c a c h e t e n sleutel, een p a a r juw elen o o rh a n g e rs (ƒ275) en een g eza n g e n h o ek m et g o u d en slotjes, alles sa­ m en te r w aarde van.ƒ727 en elf stuivers. E r was e c h te r o o k e e n b elan g rijk e schuld aan h a a r v a d er J o h a n n e s d e W it van ƒ1400, hoew el deze n o g e ig e n a a r van h e t p a n d was. M ogelijk zat e e n o v ern am e van h e t h uis d o o r S c h o ttelin k in d e p e n . De b eg rafen isk o sten , d e rouw kosten vo o r d e weduwe e n d e kraam -

TVE 15ejrg. 1997

217

in to b b e n s'. Ju d ith B aasd o rp was d e e c h tg e n o ­ te van m ak e laa r G era rd u s B lancke en w erd d o o r h e m ‘to t h e t p asseren en te e k e n e n g e au ­ to ris e e rd ’ w aarn a d e o v e rd ra c h t plaatsvond o p 17 o k to b e r 1819. ' IX19-1H45

OVERMEER Fig. 5 . Tuin van ‘Overmeer’, naar kadaslerkaart ca 181 X::

k o sten e n d o k te rsk o ste n b e d ro e g e n ru im ƒ687. E r was g e e n geld in h uis e n h e t is d u id e ­ lijk d a t de jo n g e w eduw e n ie t in e e n co m fo rta­ b ele positie a c h te rb le e f e n w ellicht o o k h a a r v a d er niet. H e t Jtuis w erd d a n o o k sp o ed ig h ie rn a v erk o ch t (op 19 fe b ru a ri 1818) aan H e n d rik S p a a re n b e rg , m e e ste rm e tse la a r en P ie te r van L eeuw en, sm idsbaas, b e id e n u it L oenen.® Zij k o c h te n in deze om gev in g vaker h o fste d e n aan e n veelal was d a a rm e e h e t e in ­ de van h e t p a n d g e te k e n d . V oor ‘O v e rm e e r’ was de tijd e c h te r n o g n ie t g ek o m en . Vrouwe H e n d ric a Ju d ith B aasdo rp lie t h a a r o o g e ro p vallen. W aarschijnlijk h a d zij e e n g ro te v o o r­ liefde voo r d e tuin . En d e tu in zal in d ie tijd ook wel fraai gew eest zijn. U k d e kadasterk a a rt van ca 1818 en d e b ijb e h o re n d e b e­ sch rijv in g 17 k rijg en we d a a rv an e e n b e e ld (fig.5). E r w aren b o sp artijen , m o e stu in e n en ee n b o o m g aard , d o o rs n e d e n d o o r la n e n . J u ­ d ith B aasdorp k o c h t h e t h u is v o o r ƒ1900 m e t n o g e en g ro o t aan tal losse g o e d e re n ten b e­ d rag e van ƒ500, die to t d e aan v a a rd in g van de k o o p m o e ste n w o rd en g ere se rv e erd . D at wa­ re n m a terialen v o o r d e b ew erk in g van d e tu in , druiven- en p erzikenkassen , d ie re n h o k k e n , 150 p o tte n m e t b lo e m e n en ‘L a u rie rb o o m e n

218

De e c o n o m isc h e n e e rg a n g v ero o rzaak te bij velen in deze tijd fin an ciële p ro b le m e n . Vrij­ wel alle to e n b e sta a n d e b u ite n p la a tse n in Ned e rh o rs t d e n B erg vielen e ra a n ten slacht­ offer. Bij zulke g e le g e n h e d e n v ersch een m a­ k e laa r G erard u s B lancke. Hij b ez a t bij zijn d o o d in 1844, zo blijkt u it zijn n a la te n sc h a p 7, b ijn a alle b u ite n p la a tse n in N e d e rh o rst d e n B erg e n e e n g ro o t aan ta l h u iz e n in N e d er­ h o rs t d e n B erg e n in A m sterd am . In A m ster­ d a m h a d hij o o k e e n w oning o p d e O udezijds A chterb u rg w al bij h e t W aalse p lein tje. Hij was e e n rijk m an , h a d in A m sterd am e e n in b o e d el te r w aard e van ru im ƒ8600, sch ild erijen te r w aarde van ƒ2780 en bezat vo o r vele tie n d u i­ z e n d e n g u ld e n s aan effecten e n obligaties. De b u ite n p laa ts 'O v e rm e e r’ was é é n van de g ro te o b je c ten die d e fam ilie b e za t in N e d er­ h o rst d e n B erg en zij h e b b e n e r e e n g o e d le­ ven g eleid , w ant ‘O v e rm e e r’ w erd d o o r d e fa­ m ilie B lancke zelf b e w o o n d .7 De in b o e d e l d a a r w erd n a d e d o o d van G e ra rd u s g e ta x e e rd o p b ijn a ƒ4000. E r w aren veel m a h o n ie h o u te n sto elen en trek talëls, veel spiegels, servies­ g o ed e n glaswerk. In de kelder, w aar o o k de k e u k e n sp u lle n sto n d e n , b ev o n d zich e e n wijnv o o rra ad g esc h at o p ƒ550, b e sta a n d e u it ro d e wijn, c h a m p a g n e , rijnw ijn, m a d e ira en kirschwasser. E r sto n d e n in d e stal twee p a a rd e n , e e n calè ch e en een chaise en e r lie p e n 24 kip­ p e n ro n d . In d e k o ep e l sto n d e n d e tu in b a n ­ k en en -stoelen en v o e te n b a n k e n . G e ra rd u s B lancke was A m ste rd a m m e r van g e b o o rte. Zijn ee rste vrouw, M aria Bellosta, m e t wie hij d rie zo n e n kreeg, stie rf in 1812. Hij h e rtro u w d e m e t H e n d e ric a J u d ith Baas­ d o rp u it A m sterd am . Zij g in g e n w o n en op ‘O v e rm e e r’ e n k re g e n d a a r e e n zoon en een d o ch te r. B eide k in d e re n stierven e c h te r n a m in d e r d a n e e n m a an d . S p o ed ig n a d e d o o d van G e ra rd u s w erd en d o o r zijn zoons uit zijn eerste huw elijk alle b e z ittin g e n in o p e n b a re v erk o o p g e b ra c h t.1" D a a ro n d e r b e to n d zich o o k ‘O v e rm e e r’. Dit g in g v o o r ƒ5300 n a a r

TVE 15e jrg. 1997

L au ren s Krook, m e e s te r tim m e r m a n e n m o ­ le n m a k e r in L o e n e n . 1'1 Met was het e in d e van ‘O v e rm eer'. O p d o n d e r d a g 12j u n i IS 15 verscheen Aart Ja­ cob droll, notaris in A nkeveen o p d e b u ite n ­ plaats ‘O v e r m e e r ’ ten verzoeke van d e H e e r L a u ren s Krook ‘o m in p u b lie k e v eiling te v e rk o o p e n ee n partij afb ra ak van dezelve H o fsted e afkom stig, zo o m e­ d e ee n S te e n e n K oepel om a fg e b ro k e n te w or­ d e n " .'1

H e d e n rest ons slechts h et n o g b estaan de jaagpad als h e rin n erin g .

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

Bronnen

46.

1. Ad Knotter, ‘Vreemdelingen in Amsterdam in de 17e eeuw’, in: Holland 27 (1995) pp. 219-235. 2. Jan Lucassen, ‘Tijdelijke of perm anente vestiging van Duitsers in Holland’, in: Holland 27 (1995) pp. 254262. 3. Mededeling van Jan Baar. 4. Els N.G. van Damme, ‘Het buitenverblijf “Schulpenburg” in Overmeer’, in: Werinon 26 (1997) pp. 674686 .

5. Els N.G.van Damme, ‘Het buitenplaatsje “Stilhorn” in Nederhorst den Berg’, in: Werinon (in voorbereiding). 6. RANH, Not. Roelof Papegaaij, Weesp, 1815; 185:413. 7. GA Not. Daniël Cornelis Santhagens, Amsterdam, 1844; inv.nr.20237. 8. OA Ned.d.Berg 228. 9. SAGV, O RA Ned.d.Berg 3352:74. 10. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3352:177. 11. GA Not. Wilhelmus Sijlvius Amsterdam, 1691; inv.nr. 4901. 12. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3352:140. 13. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3353:6. 14. SAGV, Ned.d.Berg HG k l . 15. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:29. 16. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3356:77,78. 17. E. Bosman, Nieuw Amsterdam in Berbice (Guyana). De plan­ ning en bouw van een koloniale stad, 1764-1800, 1lilversum 1994. Zeven Provinciën reeks dl 9. 18. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:26,28. 19. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:239. 20. GA Poortersboek A’dam 26:35 (1775). 21. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3357:298. 22. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3358:82. 23. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3358:216. 24. Jonkhr. van Kinschot, ‘Aanteekeningen betreffende de afstammelingen van Gerrit Bentin(c)k’ in: Ned. Leeuw 1908, pp. 36-41. 25. GA Poortersboek A’dam 24:18 (1765). 26. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3359:241. 27. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3359:385. 28. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3359:59.

47. 48. 49. 50.

GA Not. Jan Frelich Amsterdam, 1806; inv.nr. 19302:33. GA Not. Jan Frelich Amsterdam, 1806; inv.nr. 19302:34. SAGV, ORA Ned.d.Berg 3360:167. GA inv.nr. 347:163. GA inv.nr. 347:135. GA inv.nr. 347:212. GA Poortersboek A’dam 28:109 (1783). GA Not. Pieter Berkman Amsterdam, 1804; inv.nr. 17655:350. GA Poortersboek A’dam 31:142 (1811). FA. van Lieburg, Repertorium van Nederlandse hewormde predikanten tot 1816, Dordrecht 1996. I: Predikanten. GA Poortersboek A’dam 26:310 (1773). GA Not. Salomon Dorper, 1812; inv.nr 19710:30. Teylers Museum Haarlem, Agenda 1997. RANH Not. Jacobus Brascamp, Weesp,1813; inv.nr. 185:5348. RANH Not. Roelof Papegaaij, Weesp, 1815; inv.nr. 185:413. G.J. Schutte, Een Hollandse dorpssamenleving in de late achttiende eeuw, Franeker 1989. Margo Hartevelt, ‘Tussen pracht en praal’, Doctoraal­ scriptie UvA, 1993. RAU Not. Johannes Sanderson, L oenen,1818; inv.nr. R34-1:998 nr.15. RANH Minuutplan Nederhorst den Berg ca 1818 (G3) en OAT. RAU Not. Johannes Sanderson, Loenen, 1818; inv.nr. R34-1:998 nr.106. GA Not. Daniël Cornelis Santhagens, 1844; inv.nr. 20238. RANH Not. Aart Jacob Croll, Ankeveen, 1845; inv.nr. 186.25:303.

Afkortingen bij bronver wij zingen: GA RANH RAU SAGV

Gemeentearchief Amsterdam Rijksarchief Noord-Holland te Haarlem Rijksarchief Utrecht te Utrecht Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum

Met dank aan Jan Baar voor het ter beschikking stellen van zijn gegevens over ‘Overmeer’.

TVE 15ejrg. 1997

219

Bijlage: Genealogische data van de achtereenvolgende bewoners/eigenaren van ‘Overmeer’ A.

Isack (van) Schauff, geb. Stolberg, begr. A’dam 17-5-1721; tr. A’dam 9-6-1691 Cornelia Bouwerije, geb.?, begr. A'dam 15-6-1747 Uit dit huwelijk ged. te A’dam: 1. Michiel, 17-11-1692 2. Bartholomeus, 5-7-1693 3. Isaak, 7-11-1694 4. Ageneta, 17-11-1697 5. Francois, 23-9-1699 6. Cornelia, 6-11-1701 7. Pieter, 29-4-1703 8. Anna Maria, 9-11-1704 9. Anna Maria, 13-1-1707 Hendrikus Noppen, ged. A’dam 19-12-1691, begr. A’dam 16-2-1759, zn. van Geraerd Claes/.. Noppen en Magdalena de Keijzer;tr. A’dam 113-1723 Bartha Maaldrin(c)ks, geb. wrsch. Hengelo. Kinderen ged. te A’dam: 1. Gerrit, 21-4-1724, begr. A’dam 9-12-1777 tr. Haar­ lem 14-6-1750 Geertruij van Clijnenbergh, geb. Haarlem, overl. Haarlem 26-6-1805 Kinderen ged. A’dam: - H endrina Bartha, 2-5-1751 — (an Melgior, 10-8-1753

Maria de Gorter, geb. A’dam 2.3-2-1766, overl. A’dam 24-12-1824' Het huwelijk was kinderloos. E.

Hendrik Eijmer, ged. A’dam 24-9-1788, overl. A'dam 6-7-1873, zn. van Johannes Eijmer en Anna Margarelha Stree; tr. A'dam 10-1 1-1813 Martha Philippina van Voorst, geb. Dodewaard 1791, overl. A’dam 21-1-1864 Kinderen ged. te A’dam: 1. Johannes Hendrik, 1-11-1814 2. Dirk Cornells, 15-5-1816 3. Jacob, 15-11-1817 4. Martha Philippina 23-5-1822

B.

2. Magdalena Maria, 20-6-1725, tr. Christiaan Albert Troichen 3. Hendrik, 29-1-1730, overl. Berbice, 20-11-1777 tr. 1) A’dam 26-12-1764 Cornelia Raaphorst, ged. A’dam 15-11-1737, overl. Berbice 10-12-1765 2) Johanna Brouwer, ged. Kind: Cornelia, geb. wrsch. Berbice ca 10-12-1765 Joan Frangois Bentink, ged. Oldenzaal 6-31743, overl. A’dam 19-2-1805, zn. van Meinar­ dus Albertus Bentink en Gijsebartha Johanna Reinjack: tr. A’dam 10-6-1765 Maria Curtenius, geb. Deventer 28-8-1743, begr. A’dam 1-6-1797 Kinderen geb. te A’dam: 1. Gisbertha Johanna, 26-1-1766 2. Catharina, 25-9-1767, tr. Nicolaas Obbes 3. Magdalena Albertina, 22-3-1769, ongeh. 4. Petrus Curtenius, 6-10-1772, tr. Gabrielle Wilhelmina Elizabeth Zanders 5. Maria, 29-8-1774 6. Joan Francois, 20-11-1776 7. Meinardus Albertus, 26-4-1778 8. Alijda, 15-7-1781 9. Gijsberta Jacoba, 25-6-1783 10. Petronella Abigail, 6-11-1770, tr. Hugo van Kinschc >t

F.

Jacob Spöhlcr, ged. A’dam 31-3-1780, overl. A’dam 26-7-1855, zn. van JanJacob Spöhlcr en Geertruij Hoopman; tr. 1) A’dam 19-10-1804 Maria Musculus, ged. A’dam 29-3-1775, overl. A’dam 25-118332) A’dam 10-3-1837 Hilke Tobias, wed. Fran­ soos van Teunenbn>ek, geb. Einden I 789 Kinderen (1): 1. Jacoba Geertruij, A’dam 1-9-1805 2. Maria, A’dam 29-12-1808 3. Susanna Helena, Nederhorst den Berg 2-10-1810 4. Jan Jacob, N.d.B. 7-11-1811, overl. A’dam 15-61866; tr. Catharina Wilhelmina Elisabeth Giet­ hoorn 5. Susanna Helena, N.d.B. 15-3-1813 G.

Johannes de Wit, geb. ca 1753; tr. Wilhelmiena van den Weijngaard Kind geb. te A’dam: Willemiena, 20-4-1796

C.

D.

220

Hendrik Willem Henke, ged. A’dam 20-5-1772. overl. A’dam 31-12-1831, zn. van Hendrik H en­ ke en Catharina Brötmans; tr. A’dam 17-2-1797

Jan Jacob Schottelink, overl. A’dam 21-4-1814; tr. Nederhorst den Berg 16-5-1813 Willemiena de Wil (zie g) Kind geb. te Nederhorst den Berg; Jan Jacob, 14-10-1814, overl. A’dam 1-11-1867

H.

I.

Gerardus Blanche, ged. A’dam 2-1-1769, overl. A’dam 16-6-1844, zn. van Bernardus Blancke en Elisabeth Kuytenbrouwer; tr. 1) A’dam 13-71792 Maria Bellosta 2) A’dam 11-3-1815 Henderica Judith Baasdorp, ged. A’dam 6-1-1786, overl. A’dam 9-6-1825 3) A’dam 11-7-1826 Eli­ sabeth Joanna Homan Kinderen ged. te Nederhorst den Berg (van 2): 1. I,conardus Jacobus, 14-8-1821, overl. 10-9-1821 2. Johanna Jacoba, 16-5-1823, overl. 17-5-182.3 J.

TVE ISejrg.

/

Laurens Krook, geb. Loenen 10-8-1822. overl. I.oenen 1-9-1864

997

A.J. Bakker, L arens eerste forens? De direkteur van een Drents glasimperium

W ie v an uit B nssum L are n b in n e n rijd t h eeft even h e t idee d a t de tijd is blijven stek en . De m e t klinkers b estrate N a a rd e rstra a t w o rd t o m ­ zoom d d o o r b o m e n , n et als h o n d e rd jaar ge­ led en . A an d e lin kerzijd e ligt, v ersch o len nis­ sen d e b o m e n , een o u d e b u ite n p la a ts ge­ n aam d L aren b erg . R echts ligt o p h et h o o g t v o o raan e en g ro o t b o sp erceel m et e e n en k e le bungalow . H et is op deze p laats d at m e e r d a n h o n d e rd ja a r g eled e n d e fam ilie B ak k er zich vestigde. A.J. B akker streek m et zijn gezin n e e r op h e t L a a rd erh o o g t, w erd raadslid in L aren en was d ire k te u r van e en g ro te glasfabriek in N ieuw B uinen. N u h e rin n e rt b ijn a niets m e e r aan d e ecu s zo m ach tig e A m sterdam se in d u s­ trieel, d ie L aren to t zijn d o rp m aakte.

D e fa m ilie

De heer Bakker, wonende op de Gelderschekade, redde lieden, legen hel m iddaguur een 8-jarigen knaap, die in de gracht was gevallen. Zonder aarzelen en geheel ge­ kleed sprong hij, den knaap in zinkenden slaat ziende, te water, en hraelU den drenkeling behouden aan wal.

De o n d e rsc h e id in g , d ie hij h ie rv o o r kreeg, d ro e g hij altijd o p zijn revers. L a te r kom t Bak­ k e r vaker in h e t nieuw s. Hij w o rd t niet alleen d ire k te u r-e ig e n a a r van e e n g la sim p e riu m , m a a r o o k g e m e e n te ra a d slid en b o v en d ien een p ro m in e n te L aarder.

Vestiging in Laren A n to n in s B akker is een h a rd e w erker. I lij werkt zo h a rd , dal h et leven in d e stad voor h e m e en last gaat w o rd en . Hij beslu it om b u i­ ten te g aan w o n en en d e ru st van d e n a tu u r te zo ek en . H e t eerste id ee is om n a a r B aarn te

A n to n in s J o h a n n e s B akker w ordt o p 3 m ei 1853 te A m sterdam g e b o re n . Zijn v ad er is C o r­ nells A n th o n iu s Bakker, zijn m o e d e r A rd in a van Welk H et gezin w oon t aan d e G elderse liekade, in een gro o t, typisch A m sterd am s g rac h ­ te n p a n d . O p 1 1 m ei 1876 huw t A.J. B akker in A m sterd am L o th a rin a W ilh elm in a M argareth a Ebell. De fam ilie E bell h e e ft e e n im p o rt be­ drijf. U it h et huw elijk k o m e n ach t k in d e re n voort, zes jo n g e n s en twee m eisjes, te weten: 1. J o h a n n e s H e n d rik u s (H e n d rik ) 2. A n th o n iu sJ o h a n n e s (Jo) 3. J o h a n n e s F red ericas (F red erik ) 4. A rdina (D ientje) 5. C o rnells A n th o n iu s (A nton) 6. L o th arin a W ilh elm in a M arg a re th a (Lotje) 7. F red ericu s Lodew ijk A ugustinus (G uns) 8. G eorge D ied erich (G eorge) H et w on en aan de g ra c h t zo rg t e rv o o r dat A.J. B akker in 1884 o p b ijz o n d ere wijze in h e t nieuw s kom t. De k ra n t d o e t verslag van d e vol­ g e n d e g eb eu rten is:

Karei L oeff

.

na ■

A .j. Bakker.

'IVF. 15e jrg. 1997

221

{

w

V

. - s

' -

'■

■

>

:

7

r/■ •

%rf: ^;2E

H#

C r;r '

t& ‘ ërff"'

k . . 1'"* '* * ‘! * :

WHm Bakker ontwikkelde zich tot een fervent liefhebber van de paardensport.

gaan. B aarn is al e e rd e r d a n L aren d o o r de o n tslu itin g van h e t sp o o r ee n aan trek k elijk e vestigingsplaats v o o r rijke in d u strië le n . Vele A m sterd am m ers vestigen zich in d e pas o n t­ w ikkelde B aarnse villap ark en , zoals h e t Amaliapark, h e t Prins H e n d rik p a rk e n h e t W ilhelm in ap ark . De fam ilie B akker zal B aarn e c h te r n o o it als vestigingsplaats kiezen. T ijd en s d e rit m e t h e t rijtuigje m ak en zij e en tu ssen sto p in L a re n en u ite ra a rd b e la n d e n zij in h e t h o te l van Ja n H am d o rff. H e t is H a m d o rff d ie d e fam ilie B akker u it h et h o o fd p raat o m in B aarn te gaan w onen. H ijzelf h e e ft b o v en d ie n n e t iets in d e a a n b ie d in g w at d e B ak k er’s wel zal a a n ­ sp rek en . E n zo g e b e u rt h et: H a m d o rll ver­ h u u r t aan d e fam ilie B akker v o o r d rie m a a n ­ d e n een h o u te n hu is m e t k o etsh u isje o p h e t L a a rd erh o o g t. E n d a a rv o o r o n tv a n g t hij m aa r liefst ƒ 3 0 0 ,-.

De bouw van een villa H e t bevalt d e B ak k er’s g o e d in L aren . Zo g oed, d a t m e n b eslu it h e t g e h ee l te k o p en .

222

H e t p e rc e e l bos w aarop h e t h uis staat telt z o ’n 24 h ec ta re. O ver h e t h o u te n h uis zijn ze e c h ­ te r m in d e r te sp rek en . E n zo k o m t h et d a t Anto n iu s B akker in 1889 b eslu it e e n ste n e n villa te la te n bou w en . De villa w o rd t a a n b e ste e d en d e h o o g ste in schrijver is B. van Schadew ijck te H ilversum , d ie h e t h u is wil b o u w en vo o r ƒ 8 .8 6 5 ,-. De laagste in sch rijv er is H.J. Wansing, d ie ruim d u iz e n d g u ld e n d a a ro n d e r zit. Hij zal d e villa b o u w en e n o n tv an g t d a a rv o o r ƒ 7 .6 7 4 ,-. S ch o o n h eid sco m m issies b e sto n d e n in d ie tijd n o g niet, m a a r arc h ite c t Ju rrie n s o o rd e e lt zelf in d e k ra n t over zijn eigen w erk 'd a t h e t e e n fraaie villa zal w o rd e n ’. De eerste steen w erd d o o r A rd in a, 6 ja a r o u d , g ele g d o p 12 fe b ru a ri 1890. B akker is e e n fan a tie k zw em m er, m a a r o n t­ w ikkelt zich o o k als een fe rv en t lie fh e b b e r van de p a a rd e n s p o rt. H e l k o etsh uis bevat z o ’n vier p a a rd e n , d ie b ehalve om d e rijtu ig e n te tre k k e n g e b ru ik t w o rd e n o m o p d e hei te g aan rijd en . B ehalve p a a rd e n fo k t B akker D een se d o g g en . N aast h e t h u is b e v o n d zich o p h e t gazon e e n duiventil. E en h in d e rn is o p h e l g azon m aak te h e t gras g esch ik t o m m e t de p a a rd e n te o efe n en .

TVE 15ejrg. 1997

Bakker’s werkzaamheid

-

!-;

W

'

-

rM > i.f i

_______

■_

■

■*

De villa ‘Laarderhoogt’.

De glasfabriek In 1891 w ordt A.J. B akker d o o r a a n k o o p dire k te u r van de eerste glasfabriek van Nieuw B uinen (g e m e e n te B o rg er). Deze glasfabriek was in 1838 gesticht d o o r d e uit P ru ise n afkom stige J o h a n n C hristiaan A n to n T h ö n e . In G ro n in g e n h a d d e n w ijn h a n d e la re n b e h o e fte aan glas, wat tot dan toe d o o r glasverkopers u it D uitsland w erd geleverd. N otaris J. Feresem a n n V iëto r u it W in sch o ten was beh alv e n o ­ taris tevens w ijn h an d ela ar e n d o o r zijn to e ­ d o e n vestigde T h ö n e zich in Nieuw B uinen. H et d o rp was een jo n g e v e en k o lo n ie e n de b ra n d s to f tu r f was volop aanw ezig. De p laats b leek dus een g o ed e locatie om e en glasfa­ briek te vestigen. De T h ö n e ’s h a d d e n invloed in de plaatselijke p o litiek en h e t g e m e e n ­ schapsleven, m a a r d it v e ra n d e rd e aan h et e in ­ de van de n e g e n tie n d e eeuw, to e n stak in g en u itb ra k e n en de m acht van d e fabrieksdirekte u re n o n d e r d ru k kwam te staan. T oen zoon J o h a n n H e n d rik T h ö n e overleed kon A.). B akker de fab riek k open. In 1891 w o rd t de fab riek d an o o k o m g e­ d o o p t in 'B akkers G lasfa b rie k e n ’. De glasfabriek van B akker b leek ee n g o ed e investering, m a a r h ad wel d egelijk last van c o n c u rre n tie . Al in 18 17 h ad d e B u in er la n d ­ b o u w er J a n M eursing in h et d o rp zijn eigen glasfabriek o p g erich t. En h e t is o n d e r a n d e re d e c o n c u rre n tie tussen d e vele g lasfabrieken d ie de o n d e rg a n g van d e fab riek zou b e te k e ­ n en . T och h e e ft de glasfabriek z o ’n v eertig ja a r o n d e r B akker’s leid in g g e p ro d u c e e rd .

In 1954 sc h re e f b u rg e m e e ste r R .Th. Bijleveld van B o rg er d e v o lg en d e k arak teristiek over Bakker: A.J. B ak k er was e e n au to c ra a t, hij kon g e e n zelfsta n d ig h e id en g e e n te g e n sp ra a k d u ld e n , hij h a d e e n w erkzam e geest. In het m aatsch ap p elijk v erk e e r to o n d e hij zich een h e e r e n vestigde d e in d ru k e e n m ark a n te p e r­ so o n lijk h eid te zijn. H o e g e h a a t hij o o k kon zijn bij d e arb eid e rs, hi j was e n b le e f m ijn h e e r Bakker, voor wie m e n an g st en o n tzag h a d ’. U it d eze schets k o m e n n ad ru k k e lijk d e eig e n ­ sc h a p p e n van B akker n a a r v o ren . E en k eu ri­ ge, h a rd w e rk e n d e m a a r eig e n z in n ig e m an. G eliefd o n d e r zijn g elijken, g e h a a t o n d e r d e arb eid e rs. H et verschil in ra n g e n e n stan d e n was in d ie tijd h e e l a n d e rs d an nu. De arb ei­ d ers h a d d e n e e n h e k e l aan B akker e n w erd en in h u n h a a t gev o ed d o o r de v a k b o n d sb e stu u r­ ders.

Verhouding werkgever-werknenrer B ak k er’s g ro o tste in v esterin g in d e fab riek was d e o p e n in g in 1902 van d e zo g en a am d e 'zwarte flessen fab riek ’. In d e vo o r die tijd u iterst m o d e rn e fab riek w e rd e n veel D uitse glasbla­ zers aan g esteld . E n d a a rm e e h aa ld e B akker o o k h et te r z e t in huis, w ant in D uitslan d wa­ re n d e vakbew egingen al m e e r ontw ikkeld. In te g en stellin g to t c o n c u rre n t M eursing w aren d e clu istelijk -g eo rg an iseerd en bij B akker in d e m e e rd e rh e id . Van d e w einige gegevens die over d e fabriek b e k e n d zijn is t eel afkom stig van o u d v ak b o n d sb estu u rd e rs e n arb eid ers. Die sc h ild e rd e n d e fab riek van B ak k er a f als on h y g iën isch , ro m m e lig en in slech te to e­ stand. Zijn z o n e n , die d e dagelijkse leid in g k re g en , h a d d e n feitelijk niets te zeggen. Bak­ ken zelf sp e e ld e d e a rb e id e rs en d e v o o rm a n ­ n e n uit volgens d e verd eel en h e e rs politiek. A c h te ra f w erd o p g e m e rk t d a t bij M eu rsin g de m e n se n m e e r b in d in g h a d d e n m e t d e fabriek, terwijl h e t bij B akker m e e r een d o o rg a n g sh u is was. Was e r bij T h ö n e sp rak e van g ed w on g en w in k eln erin g , B akker h ad eigen w o n in g en bij d e fab riek d ie aan d e a rb e id e rs v e rh u u rd w er­ d e n . De h u u r w erd in g e h o u d e n o p h u n lo o n , zo d a t velen - o m d a t o n tslag o o k v erh u izen b e­ te k e n d e - to c h bij d e fab riek bleven w erken.

T W liejrg. 1997

223

.

m aak te. De in v esterin g v e rb e te rd e B ak k er’s tra n sp o rtm o g e lijk h e d e n . H et w erd in g eze t tussen N ieuw B u in en en A m sterd am .

"

De produkten

* «erts* Eén van de auto's van A.J. Bakker. Dit exemplaar reed hij total-loss tegen de Gooische Stoomtram.

In 1891 b e d ro e g e n de d a g lo n e n v o o r m a n n e n 1,91 en e en halve cen t, v o o r vrouw en 0,55 c e n t, voor jo n g e n s 0,50 cen t e n v o o r m eisjes 0,32 en ee n halve cent. D u idelijk is d a t o o k tussen m a n n e n e n vrouw en n o g g e e n gelijk­ w aard ig h eid b esto n d . T och zijn d eze feiten in die tijd g e e n u itzo n d erin g . B ijna alle g ro te fa­ b rie k e n p asten ee n derg elijk e p o litiek toe. De v erh o u d in g w erkgever-w erknem er lag a n d ers, en d e v a k b o n d en h a d d e n d a n o o k n o g een lan g e w eg te g a a n . In B o rg er was o n g ev e e r 40 p ro c e n t van de inw oners in d ie tijd w erkzaam in d e g lasindus­ trie. In 1917 krijgt B akk er’s b e d rijf e e n g ro te klap te verw erken. E r b re e k t e en g ro te staking u it e n h e t w erk w o rd t e e n h a lf ja a r stilgelegd! Juist in d e o o rlogstijd was e r e c h te r e e n g ro te vraag n a a r p ro d u k te n . Veel van B a k k er’s w erk­ n em ers v ertro k k en n a a r D uitslan d , m a a r ook g in g en zij n a a r P hilips in E in d h o v en . H e t kan zijn d a t m e n in h e t G o o isch e n iets wist van d e w erk o m sta n d ig h e d e n van d e a rb e id e rs, m a a r h e t kan o o k zijn d a t m e n d eze als vanzelf­ sp rek en d accep teert. Im m ers, h oeveel artik elen w o rd en ook n u n o g teg e n h o n g e rlo n e n in d e r­ d e w e re ld la n d e n voor ons vervaardigd? D u id e­ lijk is in ie d e r geval d a t N ieuw B u in en en L aren twee g esch eid en w ereld en w aren, w aartussen al­ leen B akker zelf h e e n en w eer reisde. B akker zo rg t erv o o r d a t zijn in v esterin g in de fab riek in h e t w esten in d e k ra n t verschijnt. Zo w o rd t m e ld in g g em a a k t van e e n m o to r­ schip d a t nieuw gebouw d w ordt. D it g e b e u rt in M u id en bij d e sch eep sw erf van d e h e re n S ch o u ten . H e t is ee n k lip p e r van 100 to n , een ijzeren m o to rsch ip . B etrekkelijk nieuw voor S c h o u te n d ie eigenlijk alle e n h o u te n sch e p e n

224

O p 3 m ei 1926 (B akker is d a n 73) w o rd t d o o r d e k in d e re n e e n m o d e lb o e k a a n g e b o d e n . D aarin staan 393 vel sch ille n d e so o rte n flessen af geh eeld ! H ie ru it blijkt d a t d e glasfabriek van B ak k er e e n e n o rm e p ro d u k tie en ver­ sc h e id e n h e id h e e ft g ek en d . D e p ro d u k te n w erd en v oorzien van een eig e n m erk . A anvankelijk w aren dit in itialen , la te r w erd o o k een ste r m eeg e b lazen . De fab riek levert o n d e r a n d e re wijn- b ier­ en levertraan flesseb , w'ijd- en n au w m o n d sto p flessen, lam p eg lazen , wijn-, m ad eira- e n lik eu rg lazen , witte- en g ro e n e m ed icijn flessen en H a a rlem m e ro lie g la z en . O o k w e rd en eau d e co log neflaco n s, h aaro liellessen , p o m m era n sfle sse n , visglazen, vogelglaz.cn, illurnin e e rg la z e n , b o rstg lazen , inlegflessen, m aat­ glazen, p o e d e rc h o c o la d e fle sse n , spuitw aterflessen en zak- en zuigflessen g e p ro d u c e e rd . B ijzo n d er is e e n b rie f u it 1908 van d e V ereni­ g in g van G lasfab rik an ten te R o tterd am . Bin­ n e n ee n so o rt k artel besluit m e n in 1908 aan B akker ‘au th o risa tie te geven b e n e d e n lim ite te v e rk n o p e n aan d e F irm a B oldo o t te A m ster­ d am , m its d e d o o r U te leveren flesschen u it­ slu ite n d in h et b e d ry f van g e n o e m d e Firm a w o rd e n g e b ru ik t’. V oor B akker zal d it e e n bij­ z o n d e re a fzetm o g elijk h eid h e b b e n g e b o d e n en e e n p erso o n lijk e o v erw in n in g zijn geweest. Zijn c o n tac ten -n etw erk h a d resu ltaat.

Familie imperium V oor d e afzet van d e p ro d u k te n h a d B akker e e n n etw erk van v e rk o o p k a n to re n o p g e rich t. Dit liep o p lol h e t in d ru k w e k k en d e aan ta l van vijf vestigingen. E r w aren k a n to re n te A m ster­ d am (G eld e rsc h ek a d e 97), G ro n in g e n (G ed. Z u id e rd ie p 39). R o tterd a m (H arin g v liet 2729) en la te r o o k te Zwolle (D iezerstraat 5) en A rn h e m (D e n d e rm o n d sp le in 12-15). B akker zelf g in g dagelijks n a a r d e A m ster­ d am se vestiging, en w erd la te r opgev o lg d d o o r zoon A n to n . D e jongste zoon G eorge

TVK He jrg. 1997

kw am en b ijv o o rb eeld K rasnapolsky e n O scar C a rré bij B akker in L aren langs!

Larens belang en., het transport

djpfifejLri A .J . B A K K E R . N!.„*A.mBT ,

O P Q E R IC H T 1 M B

He! logo mol do fabnok le Nieuw-Buinen.

(die tol 1919 ritm eester bij d e cavalerie was) w erd d ire k tc u r van d e R o tterd am se vestiging. Hij kwam o n g elu k k ig aan zijn ein d . N ad at hij d o o r e en luik gevallen was b leek hij verlam d. Ilij ging inw onen in ‘He V iersp ro n g '. D aar w oonde zijn zus A rd in a d ie g etro u w d was m et Jan S u rin g ar die com m isaris was in h e t b e­ drijf. G eorg e stie rf aan e e n n iervergiftiging, e e n gevolg van d e verlam m in g . B ro e r Jo was de enige zoon die niets m e t h e t b e d rijf te m a­ k en b ad , hij w erd k u n stsc h ild e r en g in g later in K nokke w onen:

Larense reputatie De L arense b u re n , de fam ilie De G raaff van ‘D e k o rte W ijn e n ’ k e n d e n B akker n a tu u rlijk ook. N et als de b u rg e m e e ste r van B o rg er von­ d e n ook zij h em e e n m a rk a n te p erso o n lijk ­ heid: ' Hij d ro e g in de zo m e r slo b k o u sen , witte h a n d sc h o e n e n en ee n lichte b o lh o e d . Ie d ere week g in g hij e en d ag n a a r N ieuw B uitten. Hij reed dan m et ch a u ffe u r Jo h a n in e e n d o n k erg o e n e B razier c o u p é cab rio let. H e t d in e r w erd g eb ru ik t bij De W itte in A m e rsfo o rt.’ De overige d a g en w erkte hij in h e t v erk o o p k a n ­ to o r in A m sterdam , d a t gevestigd was in zijn o u d erlijk huis. B akker m o est niets h e b b e n van d e v e ro u d e r­ de d ien st van de sto o m tram . Hij liet d a t aan ru stig er m en sen ov er. Z elf re e d hij ie d e re m o r­ g en m et de D ogcar (een tweewielig rijtuigje) n a a r B ussum . D aar g in g bij 'd e o c h te n d - en av o n d so eiëteit in ’, zoals hij d e lb re n z e n trc in n o e m d e . In de praktijk kwam het n e e r o p de o c h te n d tre in van 8.34 en d e a v o n d trein te ru g van 18.30 uur. B akker leerd e d o o r d ie sociëteit, zoals hij h e t zelf n o e m d e , veel m en sen k e n n e n . De m eesten w o o n d en in B ussum , m aa r ook

In 1911 w o rd t B akker raad slid te L aren. Dit blijft hij m et e n th o u sia sm e d o e n to t 1922, w a n n e e r hij zich te ru g tre k t uit o n v red e over d e politiek. Z e lfh e e ft hij h e t la te r w einig over d e po litiek in h e t d o rp , behalve d at hij h et een m oeilijk pu n t vindt... T ijd en s W O I is hij g e d u re n d e twee jaar le id e r van h e t d istrib u tie­ c e n tru m v o o r lev en sm id d elen . B akker sp a n d e zich zeer in v o o r e e n g o ed e hyg iën e in h e t d o rp . Hij was e e n fan atiek v o o rsta n d e r van e e n g o ed e w aterleid in g en gasvoorziening. O p v allen d is zijn g e sc h e n k a a n het d o rp . B akker g eeft d e g e m e e n te La­ re n een ro lb ezem w ag en kado. D ankzij B akker k reeg d e sto o m tra m een ra n g e e rp le k v o o r g o e d e re n w ag o n s bij h e t sta­ tion. M aar zoals al e e rd e r b leek h a d hij niets o p m e t h e t in zijn o g en v e ro u d e rd e systeem van p e rso n e n v e rv o e r p e r tram . Hij was in de ja r e n tw intig e e n sterk e v o o rsta n d e r van het verv o er p e r au to b u s, en stak d a t in interview s n ie t o n d e r s to e le n o f b a n k e n . Zelfw as hij e e n van d e e e rsten m e t e e n ‘a u to ­ m o b ile ’. Hij h a d e r versch illen d e. In 1910 bezat hij een Fiat, in 1920 e e n H ach ett. D aarn a h a d hij n o g e e n Brazier, m a a r d a a rm e e h a d bij m in d e r geluk. Hij re ed e rm ee tegen d e tram : d e au to was total loss. M aar e r zijn m e e r d ie p te p u n te n . O p 9 n o v e m b e r 1913 ste rft zijn vrouw. V ijfjaar la te r w o rd t B akker ern stig ziek. Hij krijgt e e n 'vleesv erg iftig in g ’, w aarn a bij voor d e rest van zijn le­ re n v eg eta riër zal blijven.

De laatste vijfjaren O p 19 d e c e m b e r 1928 v ersch ijn t over B akker in d e T eleg raaf e e n g ro o t artikel. D aarbij g aat h e t over d e to e n e m e n d e d ru k te in L aren , de jazz, die d o o r h e m v erfo eid w ordt, m aa r ook over zijn huis e n h o e hij e r te re c h t kwam. Bak­ k er zegt vol trots: ‘H et p a n d staat h o o g : O p h e tz e lfd e niveau als d e spits van d e N a a rd e r k erk !’ ... ‘V ro eg er g in g ik m et m ijn gezin ie d e r j a a r e e n w eek o f d rie n a a r b u ite n , n a a r ( h e r t e e lt of H ilversum , m a a r ik b e n

TVE 15e jrg. 1997

225

GLASFAim lEKEN

A. J. H A K K E R

AMHTEHDAM OKLDER8CHRKADE 07 ROTTERDAM HARINGVLIET 87-20 TELEFOON 18101

G R O N IN G E N OED.ZUIDBRDIEP 30 TELEFOON 703

Logo, gebruikt voor verpakingen, en een visitekaartje.

e e n e c h te n a tu u r lie fh e b b e r e n al gauw w erd ’t m e d a a r te d ru k . H e t id e e kwam to e n bij m e o p om m a a r h e le m a a l b u ite n te g a a n w o n en e n zo kwam ik als e e rste fo re n s in L a re n te re c h t, wat m e n o o it e e n o g e n b lik g e sp e te n h e e f t.’

Vanaf d at ja a r stopt Bakker overigens m et het heen en weer reizen naar A m sterdam en Nieuw Buinen. In Laren w ordt (toevallig o f niet) dan ook een nieuwe telefooncentrale geplaatst, en Bakker wordt... telefoonforens. Als gedelegeerd commissaris blijft hij zich intensief bezighouden m et de zaak. Kennelijk voelt hij aan d at h et niet b o tert tussen de broersJ. 11. (H endrik) enJ.F. (Frederik), die de zaak overnem en. Hij h o u d t daarom zelfde touwtjes strak in handen. V ijfjaar later sterft A ntonius Johannes Bak­ ker te Laren, op 7 februari 1933. Hij overlijdt in h et harnas. Als bijna 80-jarige is hij nog steeds aan het werk voor de glasfabriek. De begrafenis vorm t in het dorp een enorm spek­ takel. De teraardebestelling geschiedt vanuit h et huis m et een open landauer, beladen m et bloem en en kransen. D aarachter kom en acht volgrijtuigen en tien particuliere a u to ’s. De Requiem -m is w ordt behalve d o o r pastoor H endriks opgedragen d o o r kapelaan Janm aat als diaken en kapelaan H eining als subdiaken. O n d er de aanwezigen bevonden zich uiter­ aard de burgem eester, secretaris en de wet­ houders, m aar ook bijvoorbeeld kunstenaar Frans Langeveld, architect W outer H am dorff en de schrijver A lberdingh Thijm.

ouderd. De concurrentie tussen de glasfabrie­ ken is m oordend. De NV V ereenigde glasfa­ brieken in Schiedam n eem t de fabriek van Bakker in 1937 over. H et bedrijf w ordt h et jaar daarop gesloten en enkele jaren later m et de grond gelijk gemaakt. H et bedrijf van co n cu rren t M eursingwas in­ m iddels de NV Nieuw Buiner Glasfabriek gaan helen. Dil bedrijf werd in 1938 d o o r de Schiedam m ers overgenom en. Kennelijk wilde m en op deze wijze de crisis in de glasindustrie o n d er controle krijgen. In tegenstelling tot de fabriek van Bakker w ordt deze fabriek echter niet gesloten. In 19(i4 wordt de produktie vol­ autom atisch, maai' h et mag niet m eer baten. In 1964 verdwijnt de glasindustrie voorgoed uit Nieuw Buinen. De villa in L aren wordt na de tweede we­ reldoorlog verkocht en gesloopt. H et perceel w ordt in vieren gedeeld. Er m ogen in het ge­ bied m aar drie huizen w orden gebouwd: één aan de Lange W ijnen, ook L aarderhoogt ge­ noem d, één aan de H ector T reublaan en één aan de Rijksweg/.ijde. Alleen de hekpijlers van de villa ‘L aarderhoogt’ vorm den nog enige decennia de getuigenis van deze eens zo be­ langrijke industrieel...

Literatuur

H et ein d e van h et glasim perium

R. O otjers (redactie), l)egeschiedenis van Borger (M eppel 1994) 172-180; 246-249, 258-260. H. Schuurm an, J. Pranger, Nieuw Buinen, waar de tu rf verdween (Stadskanaal 1973) 40-55.

De glasfabriek h o u d t het niet lang m eer vol. H et is crisistijd, de broers zijn het niet m et el­ kaar eens en de fabriek blijkt sterk te zijn ver­

Met speciale dank aan mevrouw J. WoutersBakker voor het ter beschikking stellen van haar uitgebreide docum entatiem ateriaal.

226

I'VE 15e jrg. 7 997

H ilversum als ‘d e p e n d a n c e ’ van de A m sterdam se d iam an tin d u strie C .M . v a n der Voort

Ouderen zullen zich nog herinneren dat er oudstijd in ons dorp verschillende diamantslijperijen waren. Bijvoorbeeld in de Liebergerweg, de Leeghwaterstraal, de Floralaan, de Kerklaan en op de hoek van Gijsbrechl en Hortensiastraat. Die brachten vele Amsterdammers naar Hilversum. Vooral in de Gijsbrecht woonden verscheidene diamantbewerkers. Zij verdienden grof geld: sommigen wel zo’n f1 2 5 per week. En dat voor die tijd! Zij namen het er mirakel goed van, vooral wat eten en drinken betreft. Dat kon trouwens ook wel, want een pond schouderkarbonade (en wat voor idees) kostte 35 cent, een pond runderlappen 45 cent. Biefstuk vond men toen al hoog aan de prijs liggen: een pond van de beste bief­ stuk van de haas kostte 90 cent. Kom tiaar vandaag de dag eens om! De diamantslijpers smeten met geld. Was een van hen dronken dan liet hij zich deftig in een rijtuig naar huis brengen, het kón niet op, man! A ldus d e schrijver G. van B okhorst, in Wij in Hilversum van m aart 1969. B esch reef B okhorst h ie rm e e de w erkelijk­ h eid s W aren d e d iam an tb ew erk ers in d e rd a a d de elite o n d e r de a rb eid e rs e n w aren ze w er­ kelijk voor h et g ro te geld n a a r H ilversum ver­ huisd, ol' h a d d e n zij d a a r a n d e re re d e n e n voor? We zullen zien dat veel d iam a n tb e w er­ kers v ertro k k en o m d a t ze in A m sterd am se slij­ p erijen n ie t m e e r w ilden o f m o c h te n w erken. Vaak was ee n p e rio d e van g esch illen en boy­ c o t voorafgeg aan aan d e v erh u izin g n a a r H il­ versum .

m antslijp erij te m o g en bouw en. J a s p e r L uite Jasp ers, zijn zw ager e n tim m e rm a n / m ake­ laar van b e ro e p , was in juli 18,SI v an u it A m ­ sterd am in H ilversum k o m en w onen. Sam en h a d d e n zij h el p lan opg ev at o m b u ite n A m ­ sterd am een m o d e rn e slijperij o p te ric h te n . Zij w isten d a t in d e slijperij g o e d v e rd ie n d w erd en w ilden d a a r o o k een a a n d e e l in h e b ­ b e n . In de d iam an tslijp erij sto n d e e n sto o m ­ m a ch in e van 6 PR v o o r d e aan d rijv in g van de slijpm olens. H e t g ebouw was e ig e n d o m van Jaspers en d e in ric h tin g was b etaa ld d o o r B oonacker. Hij zou o o k o p tre d e n als v e rh u u r­ d e r van d e slijpm olens. G een van b e id e n ver­ sto n d z e lfd e k u n st van h e t d iam an tslijp en . Dit v e rk laart w ellicht o o k d e w at h o o g g e sp a n n e n v erw ach tin g en d ie zij van h u n b e d rijf h a d d e n . Ze v erw ach tten d a t h e t v o o r A m sterd am se d ia­ m an tb ew e rk ers h eel aan tre k k e lijk zo u zijn om n a a r H ilversum te k o m en . De d iam a n tslijp e ­ rijen h a d d e n h e t n a d e K aapse tijd e c h te r steeds m o eilijk er g ek reg e n . W erk was e r n o g wel m a a r d e tariev en w aarvoor gew erkt w erd w aren z e e r laag. E r bleek w einig a n im o te zijn o m in H ilversum te gaan w erken. De w einige g e ïn te re s se e rd e n hieven n iet la n g e r d a n e n k e ­ le ja r e n en vaak slechts en k e le m a a n d e n . O n ­ d e rs ta a n d e o p so m m in g m e t d a ta van a a n ­ kom st en v e rtre k laat zien h o e m o eilijk h e t was vo or d iam an tb e w e rk e rs om in d e jare n n e ­ g en tig van d e vorige eeuw in H ilversum e e n b estaan o p te bouw en:

D e eerste slijperij in H ilversum

Emanuel Degen. Diamantslijper, geboren te Amsterdam 15-10-1863. Vestigde zich va n u it Amsterdam 03-04-1891 in Hilversum, Langeslraat B 21. Vertrok naar Amsterdam 27-05-1801.

D e eerste p o g in g om A m sterd am se d ia m a n t­ bew erkers v o o r H ilversum te w erven w erd in 1887 o n d e rn o m e n d o o r Jasper L u ite Jaspers e n Ja c o b R ijnard B oonacker. In d a t ja a r vroeg B oonacker, tim m erm an en aa n n e m e r, v erg u n ­ n in g bij b u rg e m e e ste r e n w e th o u d e rs van I lilversum , om aan d e N o o rd e rw eg 28 e e n d ia­

A dolf Wilhelm Eliza Douwe. Diamanlsnijder, geboren te Oostwouel 05-09-1861. Vestigde zich vanuit Amsterdam 17-03-1892 in Hilversum, Korte Achterom H 109. Vertrok roar Amsterdam 29-08-1892. D avid Jacob Duitz. Diamantklover, geboren te Weesp 1312-1859. Vestigde zich vanuit Amsterdam 11-11-1892 in

TVE 15e jr g 1997

227

Hilversum, Vaartweg D 34. Vertrok naar Amsterdam 2604- 1X94. Hartog Groen. Diamantslijper, geboren te Den Helder 0812-1861. Vestigde zich va nuit Amsterdam 20-03-1X88 in Hilversum, Herenstraat 14. Vertrok naar Amsterdam 2905- 1888. Israël Jacob HameLDiamantslijper, geboren te Amsterdam 14- 09-1868. Vestigde zich va n uit A msterda m 11-04-1890 in Hilversum, Korte Achterom G31. Vertrok naar Amster­ dam 09-08-1890. Marcus Hillesum. Diamantslijper, geboren te Amsterdam 15- 08-1866. Vestigde zich van uit Amsterdam 31-07-1X91 in Hilversum, Bussummerstraal/Noordsche Bosje 30b. Verhuisde naar Diamantstraat 40. Vertrok naar Amster­ dam 22-10-1898. Getril Jan Hogebirk. Diamantslijper, geboren te l.oosdreehl 07-06-1875. Vestigde zich vanuit l.oosdreehl 10-06-1X87 in Hilversum, Violenstraat 20. Verhuisde naar Rozen­ straat 19. Vertrok naar Amsterdam 27-10-1X90. Gerrit Kraijenhof. Diamantslijper, geboren te Harderwijk 16- 05-1844. Vestigde zich vanuit Blarirurn 20-05-18X7 in Hilversum, Groest wijk H X. Verhuisde naai Hoarderweg G 6. Vertrok n a a r Amsterdam 30-12-1890. Hendrik Andries Albertus Knijper. Diamantslijper; gebo­ ren te Amsterdam 20-12-1866. Vestigde zich va n u it A m ­ sterdam 14-07-18X8 in Hilversum. Vertrok naar Amster­ dam 25-04-1890.

Diam antbew erkers die in A m sterdam bleven w onen en in Hilversum werk hadden, kwa­ m en elke dag m et de trein naar Hilversum. Dat hield m en niet lang vol bij een werkdag van twaalf uur. Vaak m aakten ze nog langere w erkdagen om aan extra verdiensten te ko­ m en. De werkweek kende toen zes dagen. De prijs van het treinkaartje m aakte het er niet m akkelijker op. Om aan het tekort aan perso­ neel iets te doen probeerde m en via de De Gooi- en Eemlander slijpersleerlingen te werven in Hilversum m aar dat leverde niets op. Dia­ m anten die geslepen m oesten w orden w erden meestal door juweliers of d iam anthandelaren aan slijpersbazen aangeboden w aarna in onderh andeling bepaald werd voor welke prijs de diam ant bewerkt zou worden. Jaspers en Boonacker waren geen slijpersbazen en mis­ ten elke onderhandelingservaring, wat hun waarschijnlijk d u u r te staan kwam. Jaspers verhuisde in 1889 naar Poortugaal; voor B oonacker was het toen niet langer m o­ gelijk om h et bedrijf draaiende te houden. Een d ure stoom m achine, te weinig personeel en slechte verdiensten w aren de oorzaken dat de slijperij in 1891 werd opgeheven. Kort hier­ 228

na werd het pand m et de stoom m achine ver­ kocht aan Julius Doijer, die er een stoomtimm erfabriek in vestigde. H ierm ee was h et tijd­ perk van de diam antbew erking en h et kom en en gaan van diam antbew erkers naar Hilver­ sum ech ter nog niet afgesloten.

Minder kwaliteit, minder verdiensten Na 1890 verm inderde de vraag naar kwalita­ tief goed geslepen diam ant zodanig d at werk­ gelegenheid in deze branch steeds verm inder­ de. Naar diam anten van slechtere kwaliteit was nog wel vraag m aar de beloning voor dat werk was gering. H et chips-fabrikaat, dat vóór 1890 nauwelijks gem aakt werd, kreeg nu m eer aandacht. Chips betekent letterlijk: splinters. H et wa­ ren slechte, onregelm atig gekristalliseerde en moeilijk te bew erken stukjes diam ant. Vaak was h et kloversafval, de onbruikbare stukjes dia­ m ant die de klovcr van een grotere diam ant af­ haalde, om zo aan de Ie bewerken diam ant een bepaalde grondvorm te geven. (Deze grond­ vorm was nodig om zonder veel gewichtsverlies van een ruwe diam ant een m ooie briljant te kunnen slijpen.) Daarnaast waren het ook stukjes diam ant waarin insluitingen zaten die de helderheid van een geslepen diam ant nade­ lig beïnvloedden. Chips werden voordien in m etalen m ortieren tot p oeder gestam pt. Dit diam an tp o ed er werd boort genoem d en werd m et fijne olijfolie tot een pasta verwerkt. Deze pasta werd in kleine hoeveelheid op de slijpschijf aangebracht om als slijpmiddel te die­ nen, w ant diam ant kan alleen m et diam ant ge­ slepen worden. De juw elier gaf bij een te slij­ pen partijtje diam anten ook de benodigde hoeveelheid boort om de diam anten te kun­ nen slijpen. De prijs van boort was in die tijd ƒ 1,50 p er karaat m aar de slijpers betaalden aan de juwelier voor wie gewerkt werd ƒ3,50 p er ka­ raat: h et zogenaam de verplicht hoort nemen. Van de chips w erden na 1890 hele kleine briljantjes o f roosjes geslepen. Meestal roosjes, deze h ad d en een plat grondvlak (kollet), ter­ wijl de bovenzijde de vorm had van een kleine piram ide. Deze roosjes waren zeer geschikt en goedkoop om naast briljanten in sieraden ver­ werkt te worden. D oordat de te slijpen stukjes diam ant allerlei vorm en had d en , m oesten

TVE 15c jrg. 1997

[tj Lp „ C U L L I N A N . ” |

i

Slogntdiatitatitslijperij „CULLINAN.":: HILVERSUM. ;; In te rc o m m . T elep h o o n 0 4 .

i T arief:

X+

1•f ♦

Mt

■>

Molenhui!! paf dag en pei molen 60 cent, ■; Verstelpitten „ „ „ „ pit 12 „ >> <<■

R u im e L o k alen . ;; G e z o n d e V e n tila tie . C e n tra le V e rw arm in g . E le c tr is c h e L ic h tin sta lla tie . •• Ie k l a s s e M a c h i n e s . ♦ +

X

n*

N. V. M aatschappij tn t Fvpinitntiiutan;

DlamantaltJpertJen.^vCULUNAN’^ e Hilver­ sum, zou g a a r n e In relatie tred en m e t een b a a s o fw e rk g e v e r, d l e - g e n e g e n Is o p h are te Hilversum gevestigde fabriek m e t een a a n ta l molens te komen werken.

Reflectant zou dan tevens belast kunnen wwordemnet" heGverdere beheerderfabrlekr ZIJ, die bekend zijn met administratie, g e­ nieten de voorkeur. 1 Opgave aan

DE DIRECTIE.

t

Advertenties van diamantslijperij ‘C u llin a n ’ aan de Oude Torenstraat uit het ‘Weekblad’ van de A.N.D.B.

X■f

en d a a rv o o r w erd d a n wel e e n iets h o g e r ta rie f b etaa ld . De o n k o ste n re k e n in g vo o r d e slijpers was in 1894 g e m id d e ld ./24 p e r w eek v o o r m olenh u u r, h e t reg elm atig laten o p sc h u re n van d e slijpsehijf en d e a a n k o o p van b o o rt. D aarn aast m o e st v erstellerslo o n b e ta a ld w o rd en . Dia­ m a n te n m o esten n a h et slijpen van elk facet steeds in d e slijp d o p versteld w o rd en zo d a t e e n v o lg en d facet g eslep en kon w o rd en . H et verstellen d e e d tie slijp er vro e g e r niet zelf o m ­ d a t hij zijn a a n d a c h t o p h e t slijpw erk m oest h o u d e n e n hij en k ele slijp d o p p e n tegelijk o n ­ d e r h a n d e n h ad . d a a rv o o r w erd e e n v ersteller in g e h u u rd . Naast al deze kosten w erd d o o r de m o le n v e rh u u rd e r o o k n o g 1% van hel b ru to lo o n in g e h o u d e n vo o r h e t zo g en a am d e meid e n g e ld . Aan g e e n en k el dien stm eisje w erd o o it e e n c e n t van deze in h o u d in g u itg e k e e rd , h e t was eigenlijk e x tra in k o m e n vo o r d e slijpersbaas. In 1894 w aren d e v e rd ie n ste n vo o r d e roosjesslijpers zo m in im aal g ew o rd en , d a t m en z ee r lan g e d a g en m oest m ak en om tot e e n re ­ delijk w eekloon te k o m en . W erkdagen van v eertie n u u r kw am en d aarbij reg e lm a tig voor. O o k w aren e r teveel lee rlin g en d ie d a t slijp­ w erk m aak ten v o o r e e n lag er loon.

♦

I 1

]1.11. [liamantbewerkers!

G rootste B edrijfszekerheid.

,. E v e n tu ee le Inlichtingen verstrekt . . gaarne

DE D IR E C T IE .

J

X

j| j

d iv e eerst d o o r d iam an tsn ijd e rs o f -snijdsters van een g ro n d v o rm voorzien w o rd en en o n t­ d aan van de in slu itin g en d ie d e h e ld e rh e id van d e g eslepen d ia m a n t zou b ein v lo ed en . Deze voorbew erkte stukjes d ia m a n t m o esten wel o p d e ju iste wijze in een slijp d o p gezet w orden. G e b e u rd e d at n iet d a n v ero o rzaak te h e t d ia­ m antje krassen in de slijpsehijf en d eze m oest d an o p n ieu w vlak g e sc h u u rd w o rd en waarbij o o k het b o o rt v erlo ren ging. ( )ok h el d ia m a n t­ je zelf k o n w o rd en b eschad ig d . De d iam an tjes w aren zo klein d at een nieuw e p o g in g o m h et te slijpen n ie t re n d a b e l m e e r was. H et roosjes slijpen zelfw as b etrek k elijk e e n ­ voudig e n kon d o o r m in d e r g e o e fe n d e slij­ pers g e d aan w orden. D e tijd die n o d ig was om elk d iam an tje te c o n tro le re n b e ïn v lo e d d e wel d e v erd ien ste n . De d iam a n tjes w erd en p e r partijtje a a n g e b o d e n e n b ew erkt v o o r een vastgesteld tarief. E en 'p a rtijtje 40-4' wil zeg­ g en veertig stukjes d ia m a n t m e t ee n to taal ge­ wicht van I karaat. Dat b e te k e n d e g e m id d eld tien stukjes d iam an t p e r 0.205 gram . M aar e r w aren oo k p artijtjes van 70-4 en zelfs van 100I. D ergelijke partijtjes w aren e rg bew erkelijk

V erbeteringen, b evoch ten in verdeeldh eid In 1894 b esto n d e n e r al v ersch illen d e diam an tb ew e rk ei sv eren ig in g e n d ie alleen de be-

TVE l ï r jrg. 1997

999

lan g en van h u n eig en le d e n b e h a rtig d e n . Zo w aren e r d e N e d e rla n d se D iam an tb ew erk ers V e re n ig in g , d e V e re n ig in g H a n d w e rk e rs V rien d en k rin g , d e R oosjesslijpers V ereniging, d e r.k. D iam an tb ew erk ersv eren ig in g ‘St. Edua rd u s ’, d e B riljantsnijdersv eren ig in g , d e Brilja n tslijp e rsk n e c h te n e n d e In te rn a tio n a le Ver­ stellers V ereniging. D e W e re ld te n to o n ste llin g in A n tw erp en in 1894 g a f e e n nieuw e im puls aan d e vakverenig ingen . D aar w erd in d e zo­ m e rm a a n d e n van d a tja a r ee n co n g res g eo rg a­ n iseerd d o o r d e A ntw erpse D iam an tb ew er­ kers V ereniging. H ierbij w aren o o k N e d e r­ lan d se v e re n ig in g en u itg e n o d ig d , aanw ezig w aren d e A lg em en e N e d e rla n d se D iam a n tb e ­ w erkers V ereniging, o p so ciaal-d em o cratisch e grondslag, en d e V eren ig in g H an d w erk ers V rien d en k rin g . D eze laatste was een m e e r al­ g e m e n e v e re n ig in g v o o r v e sc h ille n d e b e ­ ro e p sg ro e p e n . A an h e t e in d e van h e t c o n g res w erd en d e v o o rn aam ste b eslu ite n e n actie­ p u n te n b e k e n d gem aakt: 1. In v o erin g van ee n m in im u m tarie f; 2. E en le e rlin g e n sto p om e e n e in d e te m ak en aan h e t o n g e b re id e ld aan stellen van g o e d ­ k o p e le e rlin g e n . (De h e e r F. S m a d e n , c o n ­ greslid v o o r d e D iam an tn ijv erh eid Z iek en ­ bus van A n tw erp en , lich tte d it als volgt toe: Doch de straffe van dezen, de grootsten der bega­ ne misstappen, liet zich niet lang wachten. Dit monster baarde schrikwekkende jongen; minstens zo erg als de plaag der sprinkhanen in Egypte, verspreidde zich de plaag der leerlingen, uit hare schoot gesproten. Niets goeds stichtte zij. Neen! Slechts vernedering voor d ’eenen, werkgebrek voor d ’anderen.); 3. A fschaffing van h e t verplicht boort nemen', 4. S treven n a a r ee n a c h tu rig e w erkdag. Dit was e e n g ro te stap, m en sp rak a f te b e g in ­ n e n m e t tw aalf u u r p e r d a g o m d a n vervol­ gens te p ro b e re n liet a a n ta l u re n te ver­ m in d e re n . M en h o o p te zo m e e r d ia m a n t­ bew erkers aa n w erk te la te n k om en; 5. A fschaffing van v ro u w en arb eid . V rouw en w erkten voor h e t halve lo o n van e en m a n ­ nelijke w erknem er. E r b e sto n d in d ie tijd ee n a lg e m e e n strev en om v rouw en en m eisjes u it d e bedrijv en te w eren; 6. H et teveel aan slijpm olens to t een a a n ­ v a a rd b a a r aan ta l te ru g b re n g e n ; 7. O v erh eid sco n tro le o p d e w erk o m stan d ig ­ h e d e n in d e bed rijv en , a rb eid sin sp ectie. 230

Al d eze a c tie p u n te n zo u d e n n iet a lleen m o e­ te n g e ld e n v o o r d e B elgische d iam an tb e w e r­ kers m a a r o o k voo r d e arb e id e rs in N e d e r­ lan d , D uitsland en alle a n d e re o m lig g en d e la n d e n w aar d iam an tb e w erk e rs o n d e r m oeilij­ ke fin an ciële o m s ta n d ig h e d e n h u n w erk ver­ ric h tte n .

De staking van oktober 1894 D o o r h e t p e rso n e e l van d e firm a Slijper en Abas, w erk e n d o p d e slijperij ‘De M aatschap­ p ij’ te A m sterd am , w erd gek laag d over de slech te v erd ien ste n . H et g e b e u rd e reg elm atig d a t d e d ia m a n t m oeilijk te b ew erk en was zo­ d a t alle en m et e x tra tijd en o n k o ste n e e n g o e d resu ltaat b e re ik t kon w o rd en . V erd ien ­ sten bleven e r d an nauw elijks m e e r over. N a o verleg m e t d e o p d rach tg ev ers, d e ju w eliers van d e firm a S tu rk o p e n Strelitsky, w aren deze b e re id om een b e te r ta rie f te b e ta le n m its o o k d e a n d e re juw eliers d a a rto e v e rp lich t w erden. O n d e rh a n d e lin g e n m et d ie a n d e re juw eliersb ed rijv en le id d e n e c h te r to t niets. E r w erd b e­ slo ten to t e en stak in g m e t als in z et e e n b e te re b e lo n in g en de in v o erin g van d e b e slu iten die in A ntw erp en g e n o m e n w aren. O m d a t het p e rso n e e l n ie t d e m o g elijk h eid h a d o m d e sta­ k in g g ro o ts o p te zetten w erd d e h u lp in g e­ ro e p e n van d e N e d e rla n d se D iam an tb ew er­ kers V eren igin g om d e stak in g te leid en . O p 7 n o v e m b e r w erd e e n co m ité g ev o rm d d a t de b e la n g e n van d e v e rsch illen d e v e re n ig in g e n zou b e h a rtig e n . T ot v o o rzitter w erd geko zen Jan A. van Z u tp h e n en to t secretaris H e n ri Po­ lak. Dit was de aan zet lol o p ric h tin g o p 18 n o ­ v e m b e r 1894 van e e n fed eratiev e b o n d , d e Al­ g e m e n e N e d e rla n d s e D ia m a n tb e w e rk e rs B o n d (A .N.D .B.). H ie rin zou d e N ed erlan d se D iam an tb ew erk ers V eren ig in g wel d e g ro o tste in v lo ed g aan u ito e fe n e n . E r w erd gestaakt. D aarbij w erd en resu lta ten g e b o e k t d ie de w e rk o m sta n d ig h e d e n e n ver­ d ie n ste n n ie t o p v allen d v e rb e te rd e n m a a r een h a lt to e rie p e n aan v e rd e re v erslech terin g . E en a an ta l juw eliers b le e f dw arsliggen. Ze p ro b e e rd e n o n d e r h e t b e te re ta rie f u it te ko­ m e n d o o r h u n o p d ra c h te n n ie t m e e r aan de g ro te slijperijen, die o n d e r c o n tro le van d e d ia m a n tb e w e rk e rsb o n d vielen, d e z.g. bondsfab rie k e n , te geven. Ze z o ch te n k le in e re be-

TVh löe jrg. 1997

/- n \

Bouwtekening van de wel heel eenvoudige slijperij van De H aan aan de Violenstraat te Hilversum. Voorgevel en doorsnede.

-

drijfjes d ie h e t n ie t zo nauw n a m e n m e t de d o o r d e b o n d afg esp ro k en v o o rw aard en en tarieven. H e t w erk w erd bij deze zo g en a am d e ‘eig en w erk m ak ers’ o n d e r g e b ra c h t. D eze k re ­ g en h ie rd o o r de n aam o n d e rk ru ip e rs en w er­ d e n m e te e n geboycot d o o r d e B ond.

‘Onderkruipers’ E in d 1895 liep en de sp a n n in g e n zo h o o g op d at en k ele o n d e rn e m e rs b u ite n A m sterd am n a a r ru im te zo ch te n om d a a r b edrijven te starten . De v o o rk eu r g in g al snel n a a r H ilver­ sum uit o m d a t d a a r to en n o g en ig e d ia m a n t­

bew erkers w o o n d en . Zo kwam h et d a t d e ju­ w elier A.W. van R h e e n e n w erk gaf aa n d e d ia­ m a n tb e w e rk e r W. Schouw, lid van d e c h riste­ lijke d iam a n tb e w e rk e rsb o n d ‘P a trim o n iu m ’, d ie d a a rv o o r in H ilversum g in g w o n en aan d e L arensew eg, wijk I, n u m m e r 19a. Hij h u u rd e een ru im te in e e n lo o d s van d e ijzergieterij E nsink aan d e L arensew eg, en p laatste d a a r n e g e n slijpm olens. H e t was e e n ru im te die de n aam slijperij nauw elijks v erd ie n d e. H ie r g in ­ gen d e d iam an tb e w e rk ers n a a rto e d ie o n d e r d e v e rp lic h tin g e n van d e A.N.D.B. u it w ilden e n zij d ie h u n eig en v ere n ig in g o f b o n d trouw w ilden blijven. D at w aren vaak d e christelijke en ro o m s-k ath o liek e d ia m an tb ew erk ers, hoe-

1'VE \7ejrg. 1997

231

wel ook, m a a r in m in d e re m ate, jo o d s e d ia­ m an tb ew e rk ers n a a r H ilversum tro k k en . Er w erd o n d e r d e vastgestelde tarieven gew erkt, m e n h a d e c h te r m in d e r k o sten o m d a t g e e n b ijd rag e b e ta a ld w erd aan d e vakvereniging. H e n ri Polak, d e v o o rzitter van d e A.N.D.B. vroeg zich a f w at d e m o tiev en v o o r d e v erh u i­ zing w aren: Gebrek aan molens is in onze stad niet. Waarom er dan wel te Hilversum gewerkt moet worden is voor ons een raadsel. Zes molens te Hilversum zijn bezet. De heer W. Schouw, lid van 'Patrimonium’zit daar met een stelletje volgelingen te werken aan het werk van de heer . 1. 11' van Rheenen, dat hier dom tal van werklieden gewei­ gerd is geworden, omdat deze onder hel loon aanbood. Genoemde heer A.W . van Rheenen is notabene lid van de commissie van de 24, die o.m. tol taak heeft de be­ slaande lonen te handhaven en Schouw is niet geban­ nen u it ‘Patrimonium ’, doch moest alleen als bestuurder aftreden.

In h e t b e d rijf aa n d e L arensew eg w e rd e n ook, g eh e e l te g e n d e b o n d sa fsp ra k e n , k lan d estien le e rlin g e n o p g eleid , zoals d o o r d e roosjesslijp er-eig en w erk m ak er G.T. d e H a a n . Hij kwam d a a rv o o r o p 26 se p te m b e r 1898 u it A m ster­ d am n a a r H ilversum . O p 10 m ei 1899 g in g hij w eer n a a r A m sterdam teru g . In d e tu ssen tijd h a d hij zijn zoon h e t roosjesslijpen g elee rd . O o k d e geboycotte roosjes-eig en w erk m ak er A. Polak w erkte en ig e tijd te H ilversum , w aar ook hij zijn zoon h e t roosjesslijpen leerd e. E nige tijd la te r zou H e n ri Polak over d e kland e stie n e o p leid in g sp rak tijk e n schrijven: /e moet als ouders wel van je zinnen beroofd zijn om in deze tijd nog jongens te laten opleiden in een beroep waar geen droog brood meer te verdienen valt.

L e d e n van d e A.N.D.B. v o eld en zich steeds ste rk e r staan in d e strijd v o o r h e t b e h o u d van h u n v erd ien ste n . O p z o n d a g 6 se p te m b e r 1896, was e r e e n k lein e w erkstaking, g e o rg a n i­ seerd d o o r le d e n van d e A.N.D.B., in d e lab riek van d e G ebr. Boas in A m sterd am . D aar w ilden de o n d e rk ru ip e rs L o o n stein en Ba­ ru c h h e t w erk o p d ie d a g w eer h e rv a tte n . Na­ g e n o e g alle w erk lied en sto p te n to e n en d ro n ­ gen e r bij d e d ire c te u r o p aan d e geb o y co tte slijpers van d e fab riek te v erw ijderen. De d i­ rectie zegde h e n teg en h e t e in d e van d e week d e h u u r op. L o o n stein e n v ad er en zoon Ba­ ru c h g in g e n to en n a a r H ilversum o m o o k in

232

d e diam an tslijperij E nsink te gaan w erken. H u n p a tro o n , E m a n u e l Kalker, h a d h e n v o o r e e n ja a r w erk g e g a ra n d e e rd . E nige tijd la te r w erd L o o n stein o o k in H ilversum w eggejaagd. Hij h a d h e t in H ilversum o p d e onderkruipersciladel van Ensink zo b o n t g e m a a k t d a t ze h em zelfs d a a r n iet m e e r w ilden h a n d h a v e n . O m ­ d at hij n e rg e n s m e e r te re c h t k o n ric h tte hij in A m sterd am e e n klein slijperijtje o p , o m vo o r zijn b e sc h e rm h e e r K alker slijpw erk o n d e r h e t ta rie f te k u n n e n m ak en .

Opnieuw vestigingen in Hilversum D o o r e e n g ro te stak in g in 1898 en h e t d aarbij sterk o p d e v o o rg ro n d tre d e n van d e A.N.D.B., o n ts to n d e r e e n tw eed elin g in d e g e le d e re n van d e d iam an tb ew erk ers. E nerzijds d e dia­ m an tb ew e rk ers o n d e r leid in g van d e A.N.D.B., w erkzaam in d e zo g en a am d e b o n d sfa b rie k en . A nderzijds e e n deel van d e room s-katholieke, christelijk e en joo d se d iam an tb ew erk ers, die niets van d e A.N.D.B. w ilden w eten o m d a t deze b o n d steeds m e e r h e t k a ra k te r k ree g van een socialistische b o n d . D aar v o eg d en zich die d ia­ m an tb ew e rk ers bij, d ie h elem aa l g e en lid van een o rg an isatie w ilden zijn. Vaak w aren dit eigenw erk m akers, d ie zelf d ia m a n t k o ch te n , deze lieten bew erk en d o o r h u n p e rso n e e l en h et g eslep en w erk w eer v erk o c h ten aan juwe­ liers o f d ia m a n th a n d e la re n . D eze g ro e p afkerigen van d e B ond w aren h e t die slijperijen b u ite n A m sterd am o p g in g en rich te n . H ilver­ sum en B ussum w erd en d e vestigingsplaatsen vo o r deze nieuw e fab riek en . A an d e D ia m a n tstraa t te H ilversum was al in 1897 e e n d iam an tslijp erij o p g e ric h t m e t de n a a m ‘D e B lo em ’. D eze was g eb o u w d d o o r J.R. B oonacker, d ezelfd e d ie o o k d e in m id d els o p g eh ev en slijperij aan d e N o o rd e rw e g h ad gebouw d. H e t e erste b o u w p lan v o o r d e Dia­ m a n tstra a t voorzag slechts in é é n bouw laag geschikt vo o r tw aalf slijpm olens. W aarschijn­ lijk was d it to c h te w einig re n d a b e l w ant e r w erd gebo u w d in twee lag en , v o o r 24 slijpm o­ lens. D eze m o len s w aren to e n n o g van h o u t. D e aan d rijv in g g esc h ie d d e d o o r e e n CrossleyÖ tto g a sm o to r van vijf p a a rd e n k ra c h te n . O p ­ d ra c h tg e v e r was S alo m o n s M eijer, d ia m a n t­ h a n d e la a r en v e n n o o t van d e firm a S alom ons & d e Pauw te A m sterd am . Bij nav raag d o o r

TVP, lb e jrg. 1997

Bouwtekening van de grote diamant)abriek 'Flora' aan de 2 Nieuwstraat te Hilversum. Zijgevel en doorsnede.

lu i b e stu u r van d e A.N.D.B. bij S alom ons, b e ­ w eerde d eze de slijperij te bouw en o m te o n t­ k o m en aan d e w illekeurige v erh o g in g van de m o le n h u u r d o o r de fab rie k se ig e n a re n . Hij stelde d a t d e m o le n v e rh u u rd e rs van d e e n e o p de a n d e re d ag de h u u r h a d d e n v erh o o g d to t 75 c e n t p e r d ag e n d a n vervolgens in staat w aren om b in n e n en k e le d ag e n te b eslu iten to t e en v erd ere v erh o g in g n a a r bijv o o rb eeld ƒ1,25. H oew el deze v ero n d e rste llin g n iet ge­ heel juist was (de A.N.D.B. zou d a a r im m ers óók ee n w oordje in m e e sp re k e n ) kon d e b o n d wel b e a m e n d a t v e rh u u rd e rs m a a r een s over h u n tariefsverhoging m o este n n a d e n k e n . Dat d e B ond h et vertrek van S alom ons niet o n m id d elijk afk e u rd e blijkt u it h et v o lg en d e b e ric h t in h e t Weekblad, h et b o n d so rg a an van 5 n o v em b er 1897: De hr. Salomons die om parti­

culiere reden naar Hilversum verhuisde en een goe­ de vriend van onze hond is, wensen wij veel voor­ spoed op zijn jonge onderneming. V oor liet o n tw e rp e n en b o u w en van deze d iam an tslijp erij h eeft J.R . B o o n a c k e r w aar­ schijnlijk h e t o n tw erp vo o r d e N o o rd e rw e g g e b ru ik t. Zo kan m en zich o n g e v e e r e e n voor­ stelling m ak en h o e deze e r u it g ezie n m o e t h e b b e n . De tw aalf slijpm olens m o len s w erd en g e h u u rd d o o r twee slijpersbazen / eigenw erkm akers: G errit V eerm an en P hilip C oezijn. Zij ro n se ld e n h u n p e rso n e e l o n d e r w erkloze o f g ero y e erd e d iam an tb ew e rk e rs in A m sterd am . Dat p e rso n ee l kwam d a n 's m o rg e n s m e t de tre in van A m sterd am en g in g 's avonds w eer teru g , wat m e t d e lang e w erk d ag en van to e n n ie t erg a an trek k elijk was. Als ze in H ilversum w ilden g aan w o n en k o n d e n ze b e sta a n d e wo-

TVE D e jrg. 1997

235

n in g e n o f é é n van de nieuw e, d o o r B o o n ack er gebouw de h u iz e n aan d e D ia m a n tstra a t h u ­ ren. In 1899 w erd o o k d o o r J.C . Ja ak k e v e rg u n ­ n in g gevraagd om ee n d iam an tslijp erijtje m et vier m o lens, a a n g ed rev e n d o o r e e n g asm otor, te m o g en o p ric h te n aan d e H av e n stra a t 99. Jaakke was zelf slijpersbaas e n eigenw erkm aker. H e t bedrijfje w erd a c h te r zijn w o n in g ge­ bouw d. E in d 1899 vroeg hij w eer v e rg u n n in g aan, n u v o o r n o g e e n nieuw e slijperij aan de K erklaan 1. D eze h a d tw aalf m o len s, aa n g e­ d rev en d o o r twee k lein e g asm o to re n . H ie r fu n g e e rd e J.C. Jaak k e als slijpersbaas ' eigenw erk m ak er en m o le n v e rh u u rd e r. In 1905 ver­ tro k hij n a a r A m sterd am en v e rk o c h t d e slij­ perij aan H .C. L o d d en .

U itbreid in g van h et aantal slijperijen in H ilversum N a 1900 w erd en e r n o g m e e r d iam an tfa b rie ken o p g e ric h t in H ilversum . E n k ele k leine m e t vier o f vijf slijpm olens, m eestal in g e ric h t v o o r e e n roosjes-eigenw erk m ak er m e t en k ele slijp ersk n ech ten en e en versteller. D aarn aast w erd en o o k e e n aan ta l g ro te re d iam an tfab rieken gebouw d. De e ig e n a a r h a d vo o r e en d eel zelf de slijpm olens in g eb ru ik bij eig en p e rso ­ n eel e n v e rh u u rd e de overige m o len s. O p 1 ja­ n u a ri 1910 w aren e r in H ilversum zek er 282 slijpm olens. H ie ro n d e r w o rd e n d e slijperijen e n h u n u itb aters o p geso m d . Abram Asscher. 'De Bloem’D iamantstraat 46, 24 slijpmo­ lens, aangedreven door een gasmotor. Pieter Buijs. Violenstraat 88a, achterlijn woonhuis, v ijf slijpmolens, aangedreven door een gasmol ar ‘D e C u llin a n ’ Oude Torenstraal 19a, zestig slijp molens, aangedreven door een stoommachine. Andreas Leonardus Danko. Slijperijen aan de Geuzenweg 85a, onbekend aantal molens aangedreven door een stoom­ machine; en aan de Leeghwaterstraat 42, onbekend aan­ tal molens, aangedreven door een gasmotor. M atheus Demmendaal. Hoge Larenseweg 79, vier molens, aangedreven door een gasmotor. Johannes Ferree. ‘De Gijsbrecht’ Hortensiastraat 35, 47 slijpmolens, aangedreven door een gas motor. Gerardus Thomas de H aan. Violenstraat 88. Kleine slijpe­ rij. Vervolgens Roeltjesweg 21, achter zijn huis, vier slijp­ molens, aangedreven door een 2 PK gasmotor. F. Keune. Eikbosserweg 120, vier slijpmolens, aangedreven door een gasmotor.

234

Hendricus Keune. Eikbosserweg 106, tw aalf slijpmolens, aangedreven door een gasmotor. Franciscus Ferdinand Kramer. 'De Volharding’. Hebergerweg 3. 42 slijpmolens, aangedreven door een gasmotor Henri Corn elis Lorttien / firma H.C. Loeiden Cr Co. 'I)e Voelbal’ Kerklaan. 1, tw aalf slijpmolens, (omgedreven door twee gasmotoren. H.C. l.odtlen Cf Co. ‘Flora’ 2 Nieuwstraat 44, 52 slijp­ molens, aangedreven dooi een gasmotor. Roelof Wouters Cf Co. Leeghxoaterslraat HUI, twintig slijp­ molens, aangedreven door een gasmotor.

Een b eze ttin g van een slijperij, een personeel ge­ n aam d , b e sto n d uit een slijpersbaas, p a tro o n g e n o e m d , vier tot vijf slijp e rsk n e c h te n , even­ zoveel slijpm olens e n e e n versteller. Bij e en slij­ perij van en ig e o m v an g b e h o o rd e o o k e e n m a­ chin ist tot d e vaste p erso n ee lsb e z ettin g . Deze h a d de zorg vo o r h e t g e h ele m a c h in e p a rk en v o o r liet g o e d aan v eg en van de v ersch illen d e slijplokalen. Dit aan v eg en g e b e u rd e o m zoek­ g eraak t e n w eg g esp ro n g en d ia m a n t te ru g te v in d en . Vaak h a d hij o o k to t taak n ieu w p erso ­ n eel aan te n e m e n . D an w aren e r n o g d e lo o p ­ k n e c h te n die h an d - en sp a n d ie n ste n v e rric h t­ ten en h e t k a n to o rp e rso n e e l. M en kan e r o p basis van deze gegevens van u itg a a n d a t e r in 1910 z o ’n 375 tot 400 p e rs o n e n w erk v o n d en in d e H ilversum se d iam an tslijp erijen .

P ersoneelsw erving Bij k lein e slijperijen zo rg d e d e eigenw erkm ak er d a t zijn p e rso n e e l v an u it A m sterd am m et h em m ee v erh u isd e n a a r H ilversum . T oen de roosjesslijpers / eig en w e rk m a k e rs G.T. de H a a n e n P.Buijs h u n eig e n slijperijtje in H il­ versum aan de V io len straa t b e g o n n e n , w aren d a a r d o o r de u it A m sterd am afkom stige tim ­ m e rm a n B aren d V isser al w o n in g e n gebouw d m e t d a a ra c h te r k lein e gebouw tjes, g esch ik t om e e n slijperij te b e g in n e n . O o k k o n d e n zij v o o r h e t m e e g e n o m e n p e rso n e e l in d e V iolen­ straat en in o m lig g e n d e stra ten gem akkelijk h u isvesting v in d en . De e ig e n a re n van d e g ro ­ te re d iam an tslijp e rije n p laatsten a d v erten ties in h e t Weekblad, w aarin slijpersbazen m e t h u n p e rso n e e l w e rd e n u itg e n o d ig d om in d e n ie u ­ we fa b rie k en te k o m en w erken. O o k vo o r het p e rso n e e l van deze g ro te re fa b rie k en k o n m en in d e d ire c te o m geving van d e fa b rie k m e tee n over g o e d e w o n in g en b esch ik k en .

'l'VF 15e/rg. 1997

HILVERSUM. Diamantslijperij „FLORA” 2e Nieuwstraat

Molens te huur è f 0.60 per dag Noorderlicht H. LODDEN & Co. Advertentie van de ‘Flora’ aan de 2 Nieuwstraat te H il­ versum.

E en aan ta l slijpersbazen g in g o p d e adver­ ten ties van de fab riek seig e n a re n in en vestig­ d e zich in H ilversum . D o o r d e groei van d e w erkvoorraad m aar o o k d o o r h e t v erlo o p o n ­ d e r h e t p e rso n e e l m o est steeds w eer nieuw p e rso n e e l gew orven w ord en . Zoals bijvoor­ b eeld d o o r A. W itsche en J.B. van W illingen, slijpersbazen d ie op d e fab riek ‘De C u llin a n ’ w erkten. Zij v ro eg en en ig e g o e d e briljanlslijpers voor klein gaafw erk. H et v erp lich te ta rie f zon m et 20 en 25% v erh o o g d w o rd en , z o n d e r d a t b azen g eld versch u ld ig d was. E en m ogelij­ ke v erh o g in g van h e t lo o n w erd in h e t vo o r­ u itzicht gesteld. P erso n eelsad v erten ties o p g e ­ n o m e n in het Weekblad van 1910, geven ook enigszins e e n in d ru k van h e t diam an tslijp w erk dat in H ilversum gem aak t w erd. G evraagd w erd en o n d e r m eer: Enige goede aeklkantslijpers met versteller, goe/l fabri­ kaat. Loon 0. 85-0. 90 gaafwerk, zoneter bazengeld. Ver­ steller 5 en 7 '/ ? rent. Fabriek De Cullinan, bij de maehinist. Briljant en achlkanlslijper en versteller, njt garantie loon. Hij: Th. de Paus. fabriek Cullinan o f Rozenstraat 123, Hilversum. Een goede versteller gevraagd drie molens achtkant, toe­ slag 7 '/ 2 cent. Fabriek Cullinan, vervoegen bij de mathinisl o/jzirltler Briljant- en aehlkanlversleller heeft gelegenheid om een alleen werkende slijper mede ie nemen. (Werktijd M aan­ dag tol Zaterdag) Fabriek .\.T . Danko & Co. Briljant- en aehtkanlslijpers en versteller. (Hoog loon) Ook enige molens te buur, met Noorderlicht. Fabriek A .L. Danko, Geuzenweg 83, Hilversum. Ceroutineerd versteller voor vier molens, drie briljant een achtkant. Zo nodig meer molens, adres: diam ant­ slijperij Todden Cf Co. ej Oude Amers/oortseweg 7a. Briljant- en aeklkantslijpers. Can/werk, goe/l loon. Ook nog enige molens te huur. Ook voor alleen zilte tule ba­ zen. Zwei goede verstellers aanwezig, voor alle soorten werk. Diamantslijperij Flora. II. Todden Cf Co.

Ten roosjes-versteller kan nog een molen meenemen, niet kleiner dan 200-1. Fabriek De Cijsbreeht, Een aehtkantslijper viel. versteller, 7 ' / i rent toeslag voor­ de versteller. Adres: H. Keune, G.v.Amstelslraat 147, Hilversum. Vier d v ijf briljantslijpersknechten, met een versteller. Sortering 30 tot 80-4 karaat, burger fabrikaat op ga­ rantie oj vastgeld. Zich te vervoegen bij F. Kramer, fa ­ briek de Volharding, Tiebergerweg 3. O f St.Annaslraal Ce

Knechten en verstellers in een vastgeld personeel. Acht­ kant en briljant. Fabriek Kramer, Tiebergerweg 3, H il­ versum. Roosjesversteller voor twee d drie molens, o f aankomend leerling. Zich per brief ol persoonlijk te vervoegen: Fa­ briek Wouters, I.eeghwaterstraat 100, Hilversum, 'Twee mosjesslijpers gevraagd te Hilversum Fabriek Wouters. Teeghwalerstraat WO, o f Ceuzenweg 43, Hil­ versum. Briljanlslijpers 3 5 % zonder bazengeld, Zich 1e vervoe­ gen bij de portier van De Cullinan, oj Tulpstraat 34.

In 1910 w o o n d e in H ilversum e e n g ro o t a a n ­ tal d iam an tb ew erk ers, d at b e te k e n d e e c h te r n ie t d a t ze o o k allen d a a r w erkten. E en aan tal van h e n h a d d o o r g o e d e v erd ien ste n in A m ­ sterd a m , een w o ning ‘b u ite n ’ k u n n e n b e tre k ­ ken. Ze reisd en d an elke w erk d ag m e t d e tre in n a a r h et w erk in A m sterd am . O o k w aren e r wel w erk n em ers d ie in H ilversum h u n w erk h a d d e n m aa r in A m sterd am w o o n d e n . De re­ d e n d aarv an k o n zijn d a t e r g e e n vast w erk te v in d en was o f o m d a t ze v an u it A m sterd am tij­ delijk w aren 'u itg e le e n d ’. E en a n d e re re d e n k o n zijn d at d e ko sten van v erh u izin g n a a r H ilversum te bezw aarlijk w aren. H et dagelijks reizen p e r trein w erd wel bezw aarlijk gevon­ d e n m a a r ee n e n k e le k ee r h a d m e n e r ook p lezier in, zoals blijkt uit een verslag in h e t Weekblad van 25 m a art 1904: Feest te Hilversum. Hen personeel, lijdelijk le Hilversum werkende, bad jd , vrijdag een jubilaris in zijn midden. Feu daar werkende knecht vierde zijn 30en verjaardag: 's Morgens om zes uur in de trein maalde men zich mets te welen, doch zodra in Hilversum aangekomen en uil de trein geslapt, werd de jubilaris een papieren krans omgehangen en een borstlap met medailles aangespeld en mei een bordpapieren vaandel, waarop “lln ld e aan den jubilaris”, werd in ojilorht, vergezeld door een mas­ sa andere werklieden, zoals timmerlieden, metselaars enz. de weg naar tiefabriek aanvaard. Aldaar aangeko­ men de molen, waarop de jubilaris werkte, door de Hilversum.se kameraden mei sparregroen versierd. Toen be­ gon de eigenlijke hulde; een cadeau van het perstmeel,

TVK 15e jrg. 1997

235

Overzicht van het aantal diam antbew erkers te Hilversum in h e tja a r 1910 volgens bevolkingsregister. Alleen hoofdbew oners en kostwinners. g ev e stig d in 1910

o p 1 ja n . 1910 1 1 1

b e r o e p v o lg e n s b e v o lk in g sre g iste r

Briljantslijper Briljantversteller Commissionair in diamant Diamantbewerker Diamantklover Diamantslijper Diamantsnijder Diamantsnijdster Diamantversteller Diamant/ager Klerk Diamantslijpersbond Koopman in diamant Loopknecht Machinist Roosjesslijper Roosj esversteller Sch ijvensch u urder

v e rtro k k e n in 1910

3 1 1 1

28 1

15

32 4 2 4

1 1

0

166 6

1

22

1 1

1

to ta a l

6 3

3 4

1

1 234

56

32

De diam antbew erkers die zich buiten A m sterdam vestigden b eh o o rd en in de begintijd niet tot de A.N.D.B. m aar waren vaker lid van room s-katholieke o f protestante verenigingen. Dit had torspronkelijk te maken m et hun afkeer van h et socialistische karakter van de Bond en hun weigering zich aan de arbeidsvoorwaarden van de A.N.D.B. te conform eren . H et aantal joods e diam antbew erkers dat zich buiten A m sterdam vestigde was veel geringer. De A.N.D.B. kende een in verhouding veel groter aantal jo o d se leden. g e lo o fs g e m e e n s c h a p v o lg e n s b ev o lk in g sre g is te r

o p l j a n . 1910

2 2 9 41 93 24 2

Apostolisch Doopsgezind Gereformeerd Luthers Nederlands hervormd Nederlands Israëlitisch Portugees Israëlitisch Remonstrants Rooms-katholiek Waals Zonder

0

35

g ev e stig d in 1910

2 1

0

4 19 14 3 3 6

4

7

13

0

1

to taal

v e rtro k k e n in 1910

25

f)

1

234

56

32

De in 1910 in Hilversum w onende diam antbew erkersgezinnen telden gezamenlijk 479 dochters en 482 zonen. Zes meisjes kregen een opleiding tot diam antbew erkster, m eestal diam ansnijdster, en 37 jongens weiden opgeleid tot diam antbew erker. De diam antbew erkers w oonden tam elijk g econcentreerd bij elkaar, dit zal te m aken hebben gehad m et de m ogelijkheid om woningen in de b u u rt van de slijperij en te huren. H iero n d er een overzichtje van de grootste concentraties: G ijsbrecht van Am stelstraat Rozenstraat Hilvertsweg

75 gezinnen 49 gezinnen 40 gezinnen

I

I

1

236

1

f

De Begoniastraat, Bosdrift, D iam antstraat, D ahliastraat, E gelantierstraat, Eikbosserweg, Ericastraat, Faisantenstraat,Geuzenweg, H oge Larenseweg, Leeghwatcrstraat, Neuweg, Pauwenstraat, T ulpstraat en de Violenwaren e r nog straten, vooral in h et Bloemenstraat telden tussen de tien en de vet kwartier, waar één enkele diam antbew erker m et zijn gezin woonde.

TVE 15e jrg. 1997

dito van een ander personeel, toespraak tot de jubilaris, enz. Nu kwam het trade ment aan de beurt. Bolussen moesten het zijn: alle daar werkenden werden getracteerd. Des avonds werd hel feest bij dejubilaris ten huize voortgezet. Dat hel hem gegeven moge zijn deze dag nog jaren te herdenken.

10 October a.s. (invoering S '/r urige arbeidsdag) een ver­ andering in de treinloop ie verkrijgen, die de te Bussum en Hilversum wonende doch in Amsterdam werkende vakgenoten een gemakkelijker verbinding zal bezorgen, dan thans het geval is. De directie der H.IJS.M. is niet ongenegen in deze richting hare medewerking te verlenen, doch wenst daartoe te weten hoeveel personen bij de zaak hel rokken zijn. Desha truc worden de betrokkenen uitgeno­ digd, binnen drie dagen na het verschijnen van dit blad daarvan kennis te geven aan de bondsvoorzitter.

Kortere werkdagen en verbeterde reistijd E én van de o p hel con g res van IS!) 1 g e n o m e n b eslu iten b e tro f h e t streven n a a r e e n a c h tu rig e w erkdag. In 1910 h ad d e A.N.D.B. al veel bereik t voor h a a r le d e n , de arb eid stijd was to t e e n re­ delijk aantal u re n teru g g eb rach t, d e v erd ien ste n w aren v erb eterd e n e r was e e n verp lich tte schaft­ tijd g ek o m en , m ed e w aard o o r o o k de g e z o n d ­ h e id van de diam an tb ew erk e rs v e rb e te rd e . E en ach tu rig e w erkdag was e c h te r n o g n ie t bereik t. Wel w erden e r i n h e t vo o rjaar van 1910 b e sp re­ k in g en g ev o erd tussen de w erkgevers en v erte­ g en w oordigers van d e w erk n em ers, om tot ver­ d e re arb eid stijd v erk o rtin g te k o m en . D eze b e ­ sprekingen leidden tot een voor d ie tijd zeer g u n ­ stige w erkdag van 8 '/•_• uur. O p 10 o k to b e r 1910 zou d e nieuw e arb eid s­ tijd w o rd en ingevoerd. E r was e c h te r een klein p ro b leem voor d e fo ren zen . De nieuw e arb eid stijd zou als gevolg van d e b e staan d e tre in d ie n stre g c lin g voor h e n n ie t g u n stig u it­ vallen. E r w aren twee m o g elijk h ed en : ’s m o r­ gens d e eerste trein n e m e n n a a r A m sterdam e n d a a r d an w achten lot m en aan het w erk m ocht gaan (dit zou d e w erkdag alleen la n g e r m ak en en d at was juist n ie t d e b ed o e lin g ) o f m en kon ee n trein la te r n e m e n , d a n zou m en te laat o p het w erk k om en . D o o r het h o o fd b e s tu u r van d e A.N.D.B. w erd e en b rie f geschreven n a a r d e H.IJ.S.M. w aarin gevraagd w erd om aan p assin g van de nieuw e w in ter-d ien streg elin g d o o r ee n ex tra trein v anuit H ilversum n a a r A m sterd am te la­ ten rijd en . De H.IJ.S.M. wilde eerst w eten om hoeveel reizigers h e t zou gaan. H el h o o fd b e ­ stu u r plaatste in h e t Weekblad van 24 ju n i een o p ro e p om zo tot inzicht te k o m en hoeveel d iam an tb ew erk ers g eb ru ik z o u d en m ak en van d e g unstige reis m ogelijkheid: Bondsleden Ie Bussum en Hilversum. Ons bestuur heef} bij de directie van de H.IJ.S.M. slappen gedaan om op

O p basis van d e reacties sc h re e f d e H .lj.S.M . b e re id te zijn o m e e n trein om 6.54 u u r van H ilversum te laten v ertrek k en . Deze zou om 7.04 u u r van N aa rd e n / B ussum v ertrek k en en om 7.SO u u r te A m sterd am aa n k o m e n . U it b o v e n staan d e blijkt wel d a t d e A.N.D.B. over e e n tam elijk g ro te invloed beschikte.

Energieschaarste D oor d e o n ru st o p d e w ereld m ark t w aren er na 1910 g o ed e en slech te tijd en vo o r d e d ia­ m a n tin d u strie in A m sterdam e n H ilversum . Er was werk, m a ar n ie t altijd v o o r ie d e re e n in vol­ d o e n d e m ate. In 1916 v erslech terd e d e to e­ stan d d o o rd a t d e aan v o er van d iam a n t en steen k o len (b e n o d ig d voor d e m o to re n ) stag­ n eerd e. Een b esp a rin g van ten m inste 2 5 '7 o p h el e n e rg ie g e b ru ik p e r b e d rijf m o est uitkom st b ied en . Dat leid d e in eerste instan tie tot h e t in k o rte n van d e schafttijden e n h et zoveel m o ­ gelijk c o n c e n tre re n van d iam an tb ew erk ers in g ro te re b e staan d e fabrieken. In 1917 w erd d o o r d e reg erin g een strak d o o rg e v o e rd e b e ­ zuiniging v erplicht gesteld. F ab riek en m o es­ ten to en ten m inste 25% van d e w erktijden in ­ leveren. V oor d e d iam an tb ew erk ers leid d e d it to t e e n v erd ere a c h te ru itg a n g in d e in k o m ­ sten. D o o r h et b e stu u r van d e A.N.D.B. w erd e e n com m issie sam en g e ste ld die h e t b e sp a re n van e n e rg ie m oest b e v o rd e ren . De n a a m was Com­ missie lol Regeling van het Kolen en Stroom ver­ bruik, la te r v e ra n d e rd in Commissie tot Concen­ tratie in de Diamantindustrie. Deze com m issie d e e d h et Rijks k o le n d istrib u tie b u re a u h e t voorstel om n iet p e r fab riek m a a r v o o r d e h ele b edrijfstak d e 25% -norm te b e re k e n e n . Dit zou h et m ogelijk m ak en o m e e n b e p e rk t aantal fabrieken v o o r 100% in g e b ru ik te hou-

TVE Heng. 1007

TM

Een diam antslijperij in Bussum

mt \

-

»

-

De slijpersbaas H ij man D aniël Sjouwerman, die de slijpe­ rij te Bussum overnam van H .M .A . Philippeau.

den. H et betekende wel dat van de ongeveer h o n d erd fabrieken in A m sterdam nog m aar 24 fabrieken open m ochten blijven. In Hilver­ sum waren dat m aar twee fabrieken. De fa­ briek ‘De G ijsbrecht’ aan de H ortensiastraat en.de fabriek ‘Flora’ aan de 2‘ Nieuwstraat. D oor deze m aatregel ontstond er een over­ schot aan diam antbew erkers die aangewezen waren op een uitkering van de A.N.D.B. Deze was niet voldoende om in h et levensonder­ h o u d te voorzien. Voor velen was dit reden om tijdelijk o f definitief naar andersoortig werk om te zien. De besparing die werd be-, reiki in de diam antindustrie bedroeg door h et ingrijpen van de A.N.D.B. 65% kolen, 439- stroom en 40% gas. Na deze moeilijke tijd waren er in Hilversum nog m aar enkele fabrieken die slijpwerk ver­ richtten. De m eesten waren na h et einde van de bezuinigingsperiode in 1918 niet weer in bedrijf gegaan m aar w erden verkocht en tot an d ere bedrijven omgebouwd. H et du u rd e tot circa 1935 voordat de laatste diamantfabriek zijn d eu ren sloot. N adien waren er nog steeds diam antbew erkers in Hilversum woon­ achtig m aar die werkten allen in Amsterdam, o n d er m eer bij de firm a I.J. Asscher, vaak met extra financiële steun van de Hilversumse en Rijks overheid. 238

In de tweede helft van h e tja a r 1900 werd ook in Bussum een diam antslijperij opgericht. Dat liet bij één bedrijf is gebleven kan verschillen­ de oorzaken hebben. Ten eerste w oonden er in Bussum bijna geen diam antbew erkers. Om toch een slijperij te starten die op voldoende vakkundig personeel kon rekenen m oest deze wel de kritiek van de A.N.D.B. doorstaan en kon m en dus geen geboycot o f geroyeerd per­ soneel aannem en. Ten tweede voerde h et ge­ m eentebestuur van Bussum in die tijd een strikt vestigingsbeleid voor bedrijven. Bussum m oest een w oondorp blijven m et m ooie wo­ ningen en vooral veel groen en parken. De o p rich ter van de slijperij, J. Buijs, begon in een klein gebouwtje achter zijn woning aan de Melkweg 19, wat vanaf de straatzijde niet opviel. De slijperij bestond aanvankelijk uit ongev eer twaalf slijpm olens, aangedreven door een kleine stoom m achine. De stoom m a­ chine die hij gebruikte voor de aandrijving was in h et begin niet groot, daarvoor waren geen extra voorzieningen nodig. Dat alles m aakte de vergunningverlening eenvoudiger. Buijs was eerd er dat jaar gebovcot d o o r de A.N.D.B die daar op 6 april in h et Weekblad m ededeling van deed: Verbod van werken. Het hoofdbestuur herteld hierin/, dat bij, met oj"voor de briljantslijpersbaas /a n Buijs, in­ clusief zijn personeel, werkzaam op de fabriek van Abbe te A msterdam, van a f heden niet gewerkt mag worden. Zij die dit besluit mochten overtreden, zulten voor de boycot worden voorgedragen. W aarvan publicatie in het ‘ Weekblad.’ zal geschieden. Het hoofdbestuur van de ANDB. Henri Polak, voorzitter, fa n A . van Zutphen. secretaris.

Dat was een duidelijk signaal aan Buijs. Door deze boycot werd h et hem onm ogelijk ge­ m aakt nog slijpmolens te h u ren op een van de grote diam antfabrieken te A m sterdam om daar m et zijn personeel te gaan werken. Wilde hij het diam antslijpen voortzetten dan m oest hij zich wel buiten A msterdam begeven. Buijs was waarschijnlijk lid van de Diamantslijpcrsvereniging St. E duardus en kon zich niet ver­ enigen m et de socialistische opvattingen van de A.N.D.B. Hij vestigde zich op 24 augustus 1899 m et zijn gezin in Bussum en richtte sa­ m en met de slijpersbaas H.M.A. Philippeau

TVK 15e jrg. 1 997

ÈÊËËËÊ

r ^

iSSSSlMMI

I

*j| lH Se*£

J u »

fSjL-Jf ir l

;

W

Öd ’ „ _ r r 'm^>

.s

Ph ■

M EIA iiS

iSM?b%7iMi f

3 7 .

§ s :s i

.* 61- «as»

:.

«K jjS j

-

De enige diamantslijperij te Bussum aan de Melkweg / 9.

hel bedrijfje op. D oor de sam enwerking mei Buijs werd Philippeau d o o r de A.N.D.B. ook m eteen geboycot, evenals de diam antbew er­ kers die bij hen aan het werk gingen. Buijs heeft niet lang van zijn diamantslijperijtje gebruik kunnen m aken, hij overleed op 18 ja n u ari 1901. Na zijn overlijden verscheen in het Weekblad een waarschuwing tegen werk­ nem ers van het bedrijf: Geboycotlen. De lezers zullen ziek herinneren, dat gerui­ me tijd geleden het personeel van de baas Jan Buijs, toenmaals werkzaam op de fabriek van Abbe, inclusief de baas geboycot werden. Daarna stichtte de. heer f Buijs een fabriekje te Bussum, waar hij met zijn luitjes ging werken. Buijs is n u een dezer dagen overleden. Dien ten gevolge is het niet on mogelijk, dal de geboycotten zullen trachten aan het werk te komen. Ten einde dat te belet­ ten worden hier hunne namen gepubliceerd: H .A. Tideman, Amsterdam; A. Rozenstrater,Amsterdam; H .E de Fransche, Amsterdam; W.J. Jansen-Heilmeijer, Amster­ dam; F. Schaefer, Hilversum; F. Wolf, Amsterdam; G. Nijenhuis, Amsterdam; F!. Roos., Fandstraat 16; j.A. Loohuis, Amsterdam. Flel is verboden, voor, hij o f met deze lieden te werken.

De aandacht van de A.N.D.B. bleef bij voortd­ uring gevestigd op de slijperij in Bussum, die nu o n d er leiding van Philippeau voortgezet werd, blijkens een bericht van 28 februari 1900: Aankondiging van uitbreiding va n de slijperij en de vraag naar meer personeel. De hr. Philippeau zal naar wij vernemen zijn slijperij te Bussum, tot circa zestig molens vergroten, dit als gevolg van de vele, aanvragen die hij van slijpers ontvangt om op zijn fabriek molens te huren. Daartoe beslaat reu echter geen gelegenheid.

Personeel Een uitbreiding van het aantal m olens was in­ middels goed mogelijk. H et aantal diam antbe­ werkers dat in Bussum w oonde was op 1 ja­ nuari 1906 volgens het bevolkingsregister al gegroeid tot 32 (zeventien diamantslijpers, elf diam antbew erkers, drie diam antsnijders en een diam antsnijdster). D e/e zullen niet allen in Bussum gewerkt hebben. In de slijperij aan de Melkweg werkten ech ter toch wel drie slij-

TVF Ibe jrg. 1997

239

p ersb azen m e t h u n p e rso n e e l en d a a r w aren vijftien slijpm oien s voor n o d ig . De slijperij was in d e rd a a d v e rg ro o t m aa r n ie t to t zestig m o ­ lens. W aarschijnlijk is e r e e rst o p h e t b e staa n ­ d e gebouw e e n v e rd iep in g g eb o u w d e n w erd la te r aan d e zijkant n o g e e n u itb re id in g g e re ­ aliseerd. D o o r h e t strin g e n te b ele id van h e t g e m e e n te b e s tu u r van B ussum was e e n sterke v e rg ro tin g van h e t b e d rijf n ie t to eg estaan . In ee n la te r stad iu m zijn e r n o g wel p la n n e n ge­ w eest om aan d e L a n d straa t e e n nieuw e slijpe­ rij o p te ric h te n voo r zestig slijpm oiens, m e t m o g elijk h eid voor u itb re id in g to t h o n d e rd slijpm oiens, m a a r die zijn n ie t verw ezenlijkt. N a aan k o n d ig in g van d e p la n n e n o m d e b e ­ staan d e diam antslijperij in 1906 te v erg ro ten , volgde e en to e n a m e van n ieuw p e rso n e e l. De d ru k van d e A.N.D.B. was v e rm in d e rd , m en was to t in zich t g ek o m en d a t sam en w erk in g to t e e n b e te r re su lta a t zou le id e n . S lijpersbazen / eigenw erkm akers k o n d e n o n d e r eig en n aam p e rso n eelsad v erten ties p laa tse n in h e t Week­ blad. U it d e ad v erten ties is o p te m ak en w elke m o g elijk h ed en de slijperij b o o d en welk w erk e r geslep en w erd: Stoom-diamantslijpaij te Bussum. Molens te h u u r 60 cent per dag. Centrale verwarming. Melkweg 19. Een versteller voor drie molens, klein briljant en acht­ kant. Een bekwaam briljant-versteller. Voor v i n d vijf molens 20-4 tot 120-4. Drie o f suer briljanlslijpers en een versteller, 40-4 tot 100-4. Gevraagd slijper/klover. voor Philippeau, Melkweg, Bussum. Een briljantslijper om dooreen versteller meegenomen Ie worden. Sortering 80-4. Alle soorten fabrikaat. Bekwaam klein versteller, loon gegarandeerd. Ook kleinslijpers kunnen geplaatst worden. Guafwerk bij K. Fraaij, Berensteinlaan 43.

p lee g d te w o rd en . De leid in g w erd o v erg en o ­ m en d o o r d e slijpersbaas H ijm an D aniël Sjou­ w erm an. Tot v e rd e re u itb re id in g van h e t b e­ d rijf is h e t n iet m e e r g ek o m e n . W aarschijnlijk is h e t b e d rijf tijdens o f sp o ed ig n a d e E erste W e reld o o rlo g g eslo ten .

Bronnen I.I.S.G. A m sterd am . Het Weekblad. Orgaan van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond; a rc h ie f A.N.D.B. S tad sarch ief N a a rd e n (SAN). B evolkingsregis­ te r Bussum . SAN. De Gooi en Kernlanden S tre e k a rc h ie f G ooi en V ech tstreek te H ilver­ sum (SAGV): B ev o lk in g sreg ister H ilver­ sum . SAGV. D ossiers vervallen b o u w v e rg u n n in g e n H ilversum SAGV. D ossiers vervallen H in d e rw e tv erg u n ­ n in g e n H ilversum . D ien st S tadsontw ikkeling g e m e e n te H ilver­ sum . D ossiers v ig eren d e b o u w v e rg u n n in ­ gen. Wij in Hilversum. U itgave g e m e e n te H ilver­ sum , 1969. F. Leviticus & H e n ri Polak. Encyclopedie der Dia­ mantnijverheid. (H aarlem 1908) O. M o n tag u e, J o h a n W in k ler e .a. Doctor lleuri Polak. Van het vu u r dal in hem brandde. (Am­ sterd am 1948) G. A. van d e r V elde. l)e A.N.D.B. Een Overzicht van zijn ontstaan, ontwikkeling en betekenis. (A m sterdam 1925)

H e t verlo o p o n d e r h e t p e rs o n e e l was fors. In 1906 v estigden zich 25 nieuw e d ia m a n tb ew e r­ kers in B ussum . Van deze 25 v ertro k k e n e r in d ezelfd e p e rio d e w eer d e rtie n n a a r e e n a n d e ­ re plaats. N aast e en o n b e k e n d aan ta l d ia m a n t­ bew erkers d a t v anuit A m sterd am m e t d e trein n a a r B ussum kwam om te w erk en , was e r ook ee n b e h o o rlijk aan tal d a t n a a r B ussum ver­ h u isd e m a a r in A m sterd a m d e b le e f w erken. In 1916 v ertro k P h ilip p e au n a a r B loem cndaal om d a a r in h e t gesticht M o e ren b u rg ver­

240

TVE Dejrg. 1997

Goois M useum 'ö - □ ~ö \

W onen en w erken in H ilv ersu m , 1850-1960 g ed eeltelijk vernieuw de p e rm a n e n te p re se n ­ tatie

ne. W o n in g en w erd en to eg eru sl m e t d o u c h e , toilet, w asg eleg en h eid en som s zelfs ce n tra le verw arm ing.

v an af 29 n o v em b er 1997

E en k o rte, h e ld e re d ia p re se n a tie to o n t aan h e t b eg in van d e te n to o n ste llin g d e v e ra n d e ­ rin g van d e vorm van H ilversum o p p latte­ g ro n d e n . V ervolgens w o rd t d e b e z o e k e r zig­ zag g en d langs d e p a n e le n , d e verrassingsvitrines en d e th e m a tafels 'd o o r d e tijd ’ geleid. De exp o sitie g eeft in zich t h o e H ilversum zich u itb re id d e van 1850 to t 1960. Te zien is o o k d a t H ilversum d aarb ij v errijk t is m e t een k e u r aan a rc h ite c tu u rstijle n . V erd eeld over vijl p e ­ riodes w o rd en d e b elan g rijk ste o n tw ikkelin­ gen g e to o n d m e t fo to 's, te k e n in g e n , a u th e n ­ tieke k a a rte n , p la tte g ro n d e n e n re p ro d u cties. O b je cte n als m o d e lle n , d rukw erk, H ilversum sc p ro d u c te n , h e rin n e t in g sm edailles en tal van a n d e re v o o rw erp en illu streren naast d e leestafels d e v ersch illen d e p e rio d e n .

De nieuw e p re se n ta tie in h e t G oois M useum to o n t h e t b eeld van H ilversum in vijf th e m a ’s, le d e r th e m a is g e k o p p e ld aan ee n k arak teris­ tieke p e rio d e in de tijd sp an n e 1850-1960. E ind n e g e n tie n d e eeuw was h e t ag rarisch e ui­ terlijk van H ilversum n o g wel aanw ezig m a a r al lan g n ie t m e e r in o v e re en stem m in g m e t de nijverheid die in d e o u d e b eh u iz in g was o n t­ staan. De tex tielin d u strie o n tw ikkelde zich ex­ plosief. H ie rd o o r v e ra n d e rd e h e t aa n zien van H ilversum in e e n in d u strie d o rp . H ilversum , ook wel d e tu in van A m sterd am g e n o e m d , kwam in de tw eede h elft van d e n e g e n tie n d e eeuw in trek als plaats om ’b u ite n ’ te g aan wo­ n en . Rijke A m sterd am m ers h eten b u ite n h u i­ zen en villa’s bouw en. De a an le g van d e sp o o r­ lijn in 1874 versnelde d e in d u strialisatie en b ra c h t n o g m e e r A m sterd am m ers n a a r H ilver­ sum . H et d o rp g ro eid e uit to t e e n fo re n z e n ­ d o rp . M et d e kom st en d e gro ei van d e o m ­ ro ep , vlak v o o r d e T w eede W ereld o o rlo g , w erd H ilversum o m ro e p sta d van N e d e rla n d . De b ezo ek er kan o n d e r a n d e re zien h o e het w o o n co m fo rt van d e a rb e id e r v e rb e te rd e . E ind n e g e n tie n d e eeuw b ew o o n d en m e e rd e ­ re fam ilies o u d e, on h y g iën isch e b o e rd e rije n . De h u isn ijv erh eid vond plaats in de leefru im ­ te. F ab rik an ten en kerkelijke in stan ties bouw ­ d e n w o n in g en v o o r de allerarm sten , als vorm van liefdadigheid. A rchitect D udok was b e­ gaan m e t het lot van de a rb e id e r en bouw de in h e t b egin van de tw intigste eeuw v o o r h e n g o ed e, m ooie w o n in g en in gezellige b u u rte n . De m en sen k re g e n ee n huis m et e e n tu in tje en e r w erd ’g r o e n ’ aan g ek o c h t zoals h e t Spandersw oud. Na de T w eede W ereld o o rlo g kwam e r m e e r a a n d a c h t voor w oo n co m fo rt en hygië­

E n gelenw erk 29 n o v e m b e r 1997 t/ m 15 m a a rt 1998 In d e te n to o n ste llin g “Engelenwerk” w o rd t een b e e ld gegeven van d e v ersch illen d e so o rte n e n g e le n m et h u n tak en en w erk zaam h ed en . E n g elen zijn d e in te rm e d ia ir tussen G od en d e m en s en k o m en in die rol, en in a n d e re , v o o r in verhalen uit d e bijbel en ap o c rie fe ge­ sch riften . De te n to o n ste llin g g eeft e en over­ zicht van verh alen w aarin e n g e le n e e n actiev e rol spelen. E n g elen m ak en d eel u it van e e n g e lo o f en zijn een volksoverlevering. H et e n g e le n d o m h eeft e e n ste rk h iëra rc h isc h karakter. Deze hem else h ië ra rc h ie is o p g esch rev en in d e vijfde eeuw na C hristus d o o r een leerlin g van Patilus die zich v o o rd e e d als Dionysius d e A reo p ag iet. Hij o n d e rs c h e id d e n e g e n so o rte n en g e le n w aarvan h e t h o o g ste k o o r’ h et d ich tst bij G od slaat en h et laagste d ic h te r bij d e m ens. H et

TVE 15e jrg. 1997

241

'

.

M

T

V

'

:

- « 1 ^ 1

v

’*

ê* f \M *:

'

I1

» m Ë Ê .

§ M m m

'» ■ . t

/M I

*

#

ï f

^

s

&* 4 ^ r,„ .

,

ssprr*

1 ^ 1

t a s »

lÈ ilf

i^ C

-V

($)>

'-. A f-;Uai<\ \f(,*i{J. >t/f(

:/<>/COM4 Tobias met vis, begeleid door de engel. G ravure A . G oudt v o o re e n tekening van f l. Elsheimer, 10/IS.

systeem w erd, d o o r de K atholieke K erk in W est-E uropa, eeuw en lan g in k unst en lite ra ­ tu u r aan g eh aald . O ver h e t u iterlijk van d e e n g e le n lo p e n d e m e n in g e n sterk u ite e n . S om m ige e n g e le n zijn ro o d afg eb eeld vanw ege h u n vurige liefde v o o r G od. A n d e re zijn blauw van k le u r d o o i­ d e w ijsheid van G od d ie ze o n tv an g e n en d o o rg ev en a an lagere k o re n . E n g elen u it h e t laagste k o o r zijn de b o o d sc h ap p e rs. O n d a n k s d a t deze e n g e le n eigenlijk g e e n vleugels n o ­

242

d ig h e b b e n , als gevolg van h u n onstoffelijk­ h e id bew egen zij zich z o n d e r en ig e m o eite, w o rd e n ze m eestal wel m et vleugels afg eb eeld . H o g e re e n g e le n h e b b e n twee to t zes vleugels. O n d a n k s d a t e n g e le n m a n n e n n o g vrouw en zijn, w o rd en ze m eestal afg eb eeld als b a a rd lo ­ ze, b lo n d e jo n g e m a n n e n . A an b o d k o m e n o o k d e ’gevallen e n g e le n ’. Deze re b e lle re n d e e n g e le n zijn ooit d e h em el u itg e g o o id . D e te n to o n s te llin g to o n t e e n p ra c h tig e v erzam elin g v e rh alen , a fb e e ld in g e n k u n stw erk en en a n d e r en g elen w erk .

TVE 15e jrg. 1997

U it de tijdschriften

“B a e rn e ”, H istorische K lin g “B a e rn e ”, ja a r ­ g ang 21, n u m m e r 3, se p te m b e r 1997

H isto risc h e K rin g “B u ssu m ”, C o n ta c tb la d ja a rg a n g 13, n u m m e r 2, se p te m b e r 1997

O n d e r de tilel “Een Baarnse eend in een Eemdijkse bijt” beschrijft J. K ru id e n ier d e g esch ie­ d en is van e e n huisje, d a t v ro e g e r n a a st h e t lo­ g em en t G ro en ev eld sto n d en u itein d elijk aan de E em dijk te re c h t kwam. O p h e t o g en b lik /iel /ijn toekom st e r tam elijk ro o sk leu rig uit. O ver h e t “Landgoed Pijnenburg” en /.ijn bew oners g aat ee n artikel van H . B ro n k h o rst. Dit la n d g o e d h e e ft ee n rijke g esch ied en is en e r is re d e n to t v reu g d e d a t huis, p a rk en la n d ­ g o ed n a m e e r d an d rie eeu w en n o g bestaan. H et, in m id d els v erg ro te huis, w ordt sinds 1860 d o o r d e fam ilie In sin g e r bew oond.

In a d e B eer schrijft over d e “De Bakkerij van Bre­ m en, vier generaties vers” . W ie d a c h t d a t e r over e e n bakkerij n iet zoveel te v ertellen zou zijn zal n a lezing van d it artikel wel e e n w at a n d e re in­ d u ik g ek reg en h eb b e n . M aar o f d e d itja a r te ver­ w ach ten vijfde g e n eratie o o k b ak k er zal w orden, zal in d e v o lg en d e eeuw pas blijken. H e n ri van W erm esk erk en was d e zoon van d e ro m a n sc h rijfste r J o h a n n a van W onde (“Jo­ h an W ilhem H e n ri van W erm esk erk en , 18821937"). M.J.A. van d e r H eid e sch rijft ee n uit­ voerig artik el over d e m o ed er, Johanna van W oude, en over de zoon Van W ermeskerken. Deze laatste sc h re e f e e n vervolg o p h e t Hol­ lands Binnenhuisje, het su c c e sn u m m e r van zijn m oeder. M aar o o k o p zijn eig en w erk sch re e f hij e en vervolg. O o k to n e e l sc h re e f hij, d at hij d a n liet volgen d o o r een ro m a n over h etzelf­ d e o n d e rw e rp e n o n d e r dezelfd e titel. Een g ra p p ig e volgorde!

M e d e d e lin g e n b la d van d e H isto risch e K ring B laricum , n u m m e r 26, se p te m b e r 1997 H et “E rfgooiersgeslacht de Graaf uit Blaricum ” g e e lt tien g en eratie s w eer over globaal d rie h o n d e rd jaar. In d e rd a a d , e en k n a p p e stu­ die, die veel g en ealo g en /al in te re sse re n . D an is e r uit h e t kerkelijk a rc h ie f van d e St. V itu sp aro ch ie in B laricum e e n g ed e e lte van h e t s c h o o la rc h ie f tev o o rsc h ijn g e k o m e n . D aaru it h eeft G .T h. A dem a e e n overzich t van d e g esch ied en is van d e ’B e rn a rd u ssc h o o l’ sa­ m engesteld. De O p e n M o n u m e n te n d a g 1997 h a d h e t th e m a “school als m o n u m e n t”. D aaro m is een fietsto ch t-ro u te sam en g este ld d ie in d e o m g e­ ving van L aren e n B laricum langs v o o rb ee l­ d e n van o p e n b a re en b ijzo n d e re sch o len gaat. P er fiets e en klein uur, ru stig lo p e n d ruim twee uur. T ijd en s d e O p e n M o n u m e n te n d a g /e lf is e e n kleine te n to o n ste llin g in g e ric h t over de L a a rd e r e n B laricum m et sch o len .

H isto risch e K ring “E e m n e s”, ja a r g a n g 19, n u m m e r 2, se p te m b e r 1997 “Korte gesch ied en is van het geslacht Van Oostrum ” . A lw eer een /e e r lang artikel, dat ca. 1560 b e g in t en tot o p d e h u id ig e tijd d o o r­ lo o p t. E r is zelfs ee n fam ilieveren ig in g O osterh e em , te B erg en o p Z oom , te le fo o n n u m m e r: 0164-253205, v o o r ie d e r m et d e n a a m Van O o stru m , O o stro m , O o ste ro m en alle d a a ro p lijk en d e n am en ! V erd er e e n reeks h e rin n e rin g e n ; /o “O or­ lo g sh erin n erin g en ” van J o k e P ot-van d e n H t*rk: over d e sp iritu sd rin k e r “H enk de Bak­ ker”, d o o r C hris R o o d h a rt, g esch rev en m e t d e m ed ew erk in g van M evrouw H. R uizendaalS ch o tsm an ; en te n slo tte d e serie “O ud Eemnesser...”, over h et b o e re n le v e n in E em n es v ro eg e r e n n u , d o o r I le n rie t Liscaljet.

TVE lïe jrg. 1997

243

E igen Perk, uitgave van d e H isto risch e K ring “A lbertus P erk ”, ja a rg a n g 17, n u m m e r 3, sep ­ te m b e r 1997

H isto risch e K ring “H u iz e n ”, H u iz e r Kr ing Be­ ric h te n , ja a rg a n g 18, n u m m e r 3, se p te m b e r 1997

D at d e schrijver A n to o n C o o len van 1920 to t 1938 in H ilversum h e e ft g ew o o n d , is e e n m in ­ d e r b e k e n d feit, w aarover P. T im m e r e e n a a r­ dig artikel schrijft. F.F.M. R ep k o v in d t d a t h e t k ara k te r van de K erk b rin k h e rste ld m o e t w or­ d en . A lbertus P erk h e e ft e r v ertro u w en in d a t d e h e rin ric h tin g van h e t g e h e le g e b ied in g o e­ d e h a n d e n is. En h a d h e t “H o f van H o lla n d ” e e n voorlo­ p e r in d e O u d e T oren straat? E en in te re ssa n te vraag d ie d e h e re n H .J.T h. van d e r V oort en F.F.M. R ep ko tra c h te n o p te lossen. H e t g e­ b ie d h o u d t ze wel bezig! Van d e r V oort m aak­ te e e n w an d elin g d o o r d e 18e-eeuwse O u d e T o ren straat. E r is sinds d e 18e eeuw veel ver­ a n d e rd . E n d a t b re n g t ons te n slo tte o p d e d ia­ m antslijperij “D e C u llin an ” , en n o g twee b e­ drijven (a u teu rs J.E. L am m e e n C. van d e r V oort). E en bew ogen g e sch ied en is van d e O u d e T orenstraat!

“ E en halve eeuw g ele d e n w erd d e sto o m tra m o p g e h e v e n ” . H . van d e r 1luist Pzn. schrijft dat liet o p 5 o k to b e r 1997 vijftig jaar g ele d e n was d a t d e tram zijn laatste rit d o o r h et G ooi m aak te. H e t o n d e rw e rp is teg en w o o rd ig ge­ liefd. E n d e schrijver g eeft een g o e d o verzicht van al h e t wel e n w ee van d e tram , in h e t be­ gin vooral van h e t wee! In 1993 m aak te hij n o g h isto risch e ritjes, b ijv o o rb eeld van H o o rn n a a r M edem blik. V e rd er in d it n u m m e r “E en kijkje a c h te r d e s c h e r m e n bij d e K le d e rd r a c h tg ro e p ” e n “W alm ” , ee n verh aal in H u iz e r d ia le c t van A artje R ruijning-T eeuw issen, w aarin u uw k e n ­ nis van h e t H uizens k u n t b e o o rd e le n .

In d e G loriosa, H istorisch e K rin g “A nkeveen, ’s-G raveland, K o rte n h o e f’, ja a rg a n g 14, n u m ­ m e r 2, m ei 1997

In d e ru b rie k “ H e t la n d van MAUVE” g eeft K arei Loeflf e e n k o rte levensbeschrijving van d e sch ild eres e n sch rijfster Wally M oes. Zij is n ie t ze e r b e k e n d , al is e r e en Wally M oesweg in L are n , m aa r ze h eeft, n aast m in d e r b e lan g ­ rijke, o o k z e er fraaie d in g e n g esch ild erd . I la a r - la te r g e c o m p ile e rd e - “D o rp sv ertellin ­ g e n ” en h a a r a u to b io g ra fie “H eilig o n g e d u ld ” zijn h e t lezen zeker w aard. E en a a rd ig verhaal over “De G o o isch e tra m ” van H ild e Boef-Keld e rm a n , h e e ft e e n p erso o n lijk e kleur. V erd er tw ee a rtik e len , é é n over d e d o rp s h e rb e rg “ H e t b o n te p a a rd ” (a u te u r A.H.F. d e Boer) e n h e t a n d e re over re s ta u ra n t “D e vrije H eer e ” ; juist de n aam “De vrije 1leerc" geeft de a u te u r a a n le id in g to t e e n w at uitvoerige ge­ sch ied en is. (a u te u r B.J. Vos)

“H o e e en h ek een tak ving. E en sp ro o k je ” . Dit sprookje w o rd t v erteld d o o r n ie m a n d an d e rs d a n F rans E rn st Blaauw e n hij sch reef h e t in 1917. We z o u d e n e e rd e r e e n sto ere p a a rd e n v e rte llin g van h e m v e rw a c h te n , m a a r hij s c h re e f h e t h eu s, zegt d e a u te u r D. B u iten ­ huis. M aar n u g aat deze laatste v e rd e r en v erh aalt h o e e en e ik e n b o o m ee n stuk rail tot zijn ge­ v an g en e h e e ft gem aakt. E en stuk rail van de ’s-G ravelandse p a a rd e n tra m n o g wel! En wie h e t n ie t g e lo o ft kan h e t bewijs zien in d e ver­ zam eling historische v o o rw erp en in h e t ge­ bouw van d e H istorisch e Kring. H e t v ro e g e re “ K o rte n h o e fs e p o ld e r-g e m e e n te h u is” , gebouw d in 1910, is h e t o n d e r­ w erp van ee n artikel van J. Im m e rz e e l, en is éé n van ee n reeks a n d e re w elke d e in h o u d van d it n u m m e r vorm en .

244

H isto ris c h e K rin g L a re n N o o rd -H o lla n d , K w artaalbericht, jaarg an g 16, n u m m e r 61, se p te m b e r 1997

H isto risch e K ring L o o sd re ch t, ja arg a n g 24, n u m m e r 114, se p te m b e r 1997 D e k rin g b estaat 25 jaar en dat w o rd t te re c h t h e rd a c h t, w ant h et g a a t g o e d . V o o rz itter D oets v erm eld t d at d e kring, n a a r het zich laat a an zien , één van d e nieuw e b ew o n ers van e e n m u lti-fu n ctio n eel g ebouw zal zijn: h e t leden-

I'VE 15e jrg. 1997

aan ta l blijft stijgen e n b e d ra a g t n u VOO. In ee n uitvoerig artikel, w aarin d e levens­ lo o p van de ja rig e tot in d e d etails v erteld w ordt, g aat J. M ol n a d e r in o p d e zaak. ‘C h in e de c o m m a n d e ’ was e en a p a rte g ro e p e x p o rtp o rc e le in , w aarbij d e voo rstellin g o n t­ leen d is aan w esterse v o o rb ee ld e n en dat ook v o o r de w esterse m ark t is g em aakt. Wat v o o r m o eilijk h ed en e r zich daarb ij k o n d e n voor­ d o e n b esch rijft C.G. B oog aard . V anaf h e t e in ­ de van d e 17e eeuw z o n d e n E ngelse k o o p lie­ d en p re n te n en te k e n in g e n n a a r C h in a o m ze te laten uitvoeren in o n d e rg la z u u r blauw. M aar som s leverde d at m erkw aardige m isver­ sta n d e n op. (D rie H o llan d se ta ferele n o p ch i­ n ees p o rselein ).

De O m ro e p e r H istorisch e T ijd sch rift vo o r N aard en , ja a rg a n g 10, n u m m e r 4, o k to b e r 1997 “H e t u itzicht van w eleer. S p e u rto c h t p e r v e r­ rek ijk er v an af d e N a a rd en se to re n in d e j aren v e e rtig .” B o eien d is wat C. M u ld er h iero v er schrijft en laat zien aan d e h a n d van een serie o u d e foto's. M evrouw A.P. K o m m an - van Rossuin schrijft over h et vrien d elijk e h uis “De N ach teg aal” bij O u d V alkeveen, dat in 1917 v o o r d e c o m p o n ist B e rn a rd Zweers (18541924) e n zijn vrouw D ora M aria d e Louw w erd gebouw d. Sinds d e laatste v erk o o p is h e t p e r­ ceel in tw eeën gedeeld. Dit voo rjaar w erd d e b e h e e rd e r van d e ves­ ting o p g esch rik t d o o r een groot gat in het aardw erk van de borstw erin g van d e re c h te r s c h o u d e r van bastion N ieuw M olen. Bij de h erstelw erk zaam h ed en w erd ee n w e n te ltra p b lo o tg eleg d die leid d e n a a r d e w a te rp o te rn e u it d e tijd van de aanleg van d e vesting. H ie r­ over schrijft David Kips.

Villa A m uda, H istorische K ring Stad M uid en , ja a rg a n g 10, n u m m e r 4, ju n i 1997

d o o d v o n n is bij loting tr o f h e m en n o g e e n collega: “twee su llen tre k k e n die m e t d e n k o o rd e d o o r d e n s c h e rp re c h te r sullen w or­ d e n gestraft d a tte r d e d o o l o p v o lg en ”. E en triest b eg in, m a a r d e fam ilie kwam h e t te b o ­ ven en flo ree rd e verder, to t o p h e d e n toe. V erh e u g e n d is d at d e k rin g n u in d e rd a a d e e n eig en b eh u iz in g h eeft, nam elijk d e Cap o n n ié re (d e zo g en a am d e Puist) van h et Muizen fo rt. M aar e r m o e t n o g e en h e le b o e l w erk verzet w o rd en (o o k letterlijk) om d e zaak aan te k led en .

W erin o n , H isto risch e K ring N e d e rh o rst d e n B erg, n u m m e r 25, m a a rt 1997 M e rk w aa rd ig o m te lez e n in h e t a rtik e l van jan B a ar “ N e d e rh o rs t d e n B e rg z e lfs ta n ­ d ig ” , h o e d e z u c h t to t sa m e n v o e g in g van g e ­ m e e n te n en v e r a n d e r in g van g e m e e n te ­ g re n z e n e e n in h e e m s e kwaal lijkt te zijn. H e t b e g o n al in 1811, to e n bij K eizerlijk D e­ c r e e t N e d e rh o rs t d e n B erg m e t A n k e v e e n e n N ig te v e c h t e e n n ieu w e b e s tu u rs e e n h e id m o est w o rd e n , m e t d e n a a m N e d e rh o rs t d e n B erg. E e rst bij N oot d -H o lla n d h o re n d , w erd in 1814 h e t v e rg ro te N e d e rh o rs t d e n B erg bij U tre c h t g ev o eg d . E n zo g in g h e t d o o r, to t 1968. (H ie r e in d ig t h e t e e rs te d e e l van d it a rtik e l.) In e e n aard ig stukje over “ B arm h a rtig h e id aan d e H in d e rd a m in d e ee rste h e lft van de 18e eeu w ” g eeft Els N.G. van D am m e uitv o eri­ ge gegevens o v er “In k o m sten en 1 ütgaven van d e D ia c o n ie”. Zo w o rd t e r g ezo rg d vo o r een rijglijf vo o r Aaltje jans; e n G riet P ieters kreeg g eld vo o r h a a r kost bij d e m a jo o r van h e t F ort aan d e H in d e rd a m ; en wol “v o o r een boeselaar en d e h em p t, m a a r zal het zelf m o e te n s p in n e n ”. “Van o m w eg en ” (a u te u r G e ra rd Baar) gaat over slu itin g van d e b ru g , h e t m ak en van de d am e n d e d a a ro p gevolgde d e m p in g van de Ree vaart. E en n o g steeds actu e el o n d erw erp ?

In d it n u m m e r k o m t de g en ea lo g ie van d e fa­ m ilie B uitenw eg aan d e o rd e. De lie e r van Diest d o e l dit uitvoerig van é é n van de o u d ste, zo niet d e o u d ste fam ilies van M uid en . H et g aat te ru g to t 1668, en ree d s d ire c t in h e t b e­ gin liep h et slecht m et zoon P iete r af; een

TVE 15ejrg. 1997

O k to b e r 1997 M.W.J.

245

Actualiteiten

Genealogische Contactdag Midden-Nederland op 21 maart 1998 in de Scholenge­ meenschap Laar & Berg, Langsakker 4 te Laren. Ope­ ningstijden van 10 tot 16 uur, entree ƒ 5,- inclusief program­ mablad. O p zaterdag 21 m aart zal de vierde genealogi­ sche contactdag M idden-N ederland worden g eh ouden. Deze dag wordt georganiseerd d o o r de afdelingen A m ersfoort e.o., Gooi en E em land en U trecht van de N ederlandse Ge­ nealogische Vereniging. Zoals gebruikelijk zullen er op deze contact­ dag weer zeer veel instellingen aanwezig zijn, zoals bijvoorbeeld de diverse archiefdiensten en een aantal historische verenigingen uit M idden-N ederland. O ok landelijke groepen zijn uitgenodigd, evenals een aantal familie­ verenigingen. U kunt ook rekenen op uitge­ breide inform atie over com putergenealogie en de verzam elingen van de NGV. V erder is er een speciale stand waar beginnende genealo­ gen inform atie en advies ku n n en krijgen over de aanpak van h un onderzoek. Tevens zal er een m eeting-point w orden ingericht waal­ m ensen m et gelijkgerichte belangstelling el­ kaar k unnen treffen. De h eer H oogendijk uit Leusden zal een lezing m et dia’s geven over familie- en gem eentew apens in de provincie U trecht. Inform atie is te verkrijgen bij het secretariaat van de Stuurgroep G enealogische Contactdag M idden-N ederland K.D. Renem an, B angkokdreef 129, 3564 SJ U trecht, telefoon 030-2610633.

Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek De Stichting O m gevingseducatie werkt mo­ m enteel hard aan de ontwikkeling van Streekreeks deel 4: W onen, werken, mobiliteit (werk­ titel). Vier auteurs, docenten die in de regio werk­ zaam zijn, schrijven het materiaal. H et them a w ordt verdeeld in subthem a’s, zoals wonen, wer­ ken , verkeer, groenvoorzieningen en inrichting. De leerlingen gaan met de onderzoeksop­ drachten de wijk van hun dorp ol stad in. Ze gaan bro n n en , beelden en inform atie verzam elen bij musea, historische kringen, archieven, bedrijven enz. De historische kringen worden op de hoog­ te gehouden van de onderzoeksopdrachten, zo­ dat zij weten welke soort vragen zij k unnen ver­ wachten van de docenten en leerlingen. In maart a.s. w ordt h et m ateriaal gepresenteerd. De his­ torische kringen ontvangen daarvoor te zijner tijtl een uitnodiging. S tic h tin g O m g e v in g se d u c a tie G o o i, Vecht- e n E e m s tre e k

Doel: -Jongeren betrekken bij hun eigen omgeving -De integratie tussen CULTUUR en SCI IOOL be­ vorderen Hoe: -Lesmateriaal ontwikkelen samen met docenten en culturele instellingen -De vraag van de scholen en bet aanbod van de instellingen/bedrijven op elkaar afstemmen -Kennismakingsbijeenkomsten en workshops voor docenten organiseren in of bij: musea, archieven, historische kringen, architectuureer!tra en andere instellingen voor cultureel erfgoed Beschikbaar: Streekreeks deel 1 - prehistorie deel 2 - ontwikkeling van steden en dorpen deel 3 - verdedigingswerken Het materiaal bestaat uit een dia-serie/video, een map met de docentenhandleiding, bronnenbrieven en een leerlingenwerkboekje. Mei de “museiim/egel” kunnen ze twee keer gratis een museum naar keuze bezoeken. 1let lesmateriaal is geschikt voor VBO/Mavo-Havo/VWO. Informatie: Alice Geijsel, projectleider Lieven de Reviaan 41, 1222 LD Hilversum tel/fax 035-6857598

246

I'VE 15ejrg. 1997

B estuur en redactie Tussen V echt en Eem Leden dagelijks bestuur

N e d e rla n d s e G e n e a lo g isc h e v e ren ig in g , a fd e lin g
drs M aria W.J.L. B oersen (voorzitter) A. P aulow nalaan 5 1112 AK N aa rd e n 035-6946920 T. Kruijmer-Vos (secretaris) B o lterstraal 7a 1271 XL H u izen 035-5251713 F dl. Bos (p e n n in g m e e ste r) S targ ard laan 10 1104 BD Bnsstim 035-6941382

Redactie ruw ( l.M. A brahatnse D iep en d aa lselaan 294 1215 KI 1 1lilversum 035-6292646 (k an to o r)

P.J.C. Korvet; N aa rd e n , 035-6945242 L. L ankreyer-van Eijle, F.emncs, 035-5389198 drs K. Loeff, L aren ' 035-5380474 P.J. T im m er, L o o sd rech t, 035-5823412 lie t algem een bestuur b estaat uit v erteg en w o o rd i­ gers van: H isto risch e kl in g “B a e rn e ” H isto risch e k rin g Bussum H isto risch e k rin g B laricum H isto risch e kl in g E em n es H isto risch e k rin g “In d e G lo riosa” A nkeveen, ’s-Grav elan d , K o rte n h o e f H ilversum se histo risch e k rin g “A lbertus P erk ” I listo risch e k rin g 1lu izen H isto risch e k rin g L aren H isto risch e k rin g L o o sd rech t H isto risch e k rin g M u id en S tich tin g “C o m ité O u d M u id e rb e rg ” V eren ig in g W erk g ro ep V estingstad N aard en H isto risch e k rin g N edet h o rst d e n B erg H isto risch e kring W eesp A rch eo lo g isch e W erk g em een sch ap voor N e d e rla n d , afd elin g N a e rd in c k la n t S tre e k a rc h ie f vo o r h e t Gooi en de V echtstreek, H il­ versum S ta d s-e n S tre e k a rc h ie f N a ard en , M u id e n , B ussum te N aard en S tad sa rch ief W eesp V eren ig in g C u rtev en n e, 's-G raveland V eren ig in g van V rien d en van h e t G ooi U itdok S tich tin g , I lilversum

d rs M aria W.J.I.. B oersen A. P aulow nalaan 5 1412 AK N aarden (1354)9 16926 th ■J .D .C B r a n g e r Postiljon 56 1251 TM L aren 035-5310823 D. D e k e n ia

D rossaard 30 1112 NS N aarden 035-6940760 L.R. H u esc-R om m erts (secretaris) Van G eld erlaan 74 1215 SP H ilversum 035-6219279 th P.H.D. L tatpen Burg. L am botn laan 15 1217 LB H ilversum 035-6245701 E. E. van M enscli (voorzitter) J! IB K o e k k o e k s l i a a l 26

1211 AD H ilversum 035-6292826 (k a n to o r), 035-6234913

74 7; / v / r g , I W7

247

Varia

Jan Baar (gel). 1941) is leraar aan een basisschool in N ederhorstden Berg. Studeerde M O-geschiedenisaan de Vrije L eergangen te A m sterdam . Bestuurlid van de Historische Kring N ederhorst den Berg. A uteur van Nu, gij bouwt niet uit weelde, rond de bouw van de room s­ katholieke kerk te N ederhorst de Berg (1990). Heef t verder onderzoek verricht naar de zandwinning en was­ serijen in N ederhorst den Berg. Is w oonachtig in Ne­ derhorst d en Berg.

Rectificatie: Door een fout bij het omzetten van de tekst zijn in liet arti­ kel van P. Leupen Wennon, Willibrord en Liudger (TVE 15e jrg. nr. 3, september 1997) de noten weggevallen. Pagina 154, noot 1: Dit artikel is een omgewerkte lezing, ge­ bonden op 7 december 1995 voor de 1listoriscbe Kring Ne­ derhorst den Berg en vervolgens eerder geplaatst in Werinon, september 1996 nr 2, pp. 578-589.

Rob H ufen H zn (geb. 1948) voorouders w oonden tussen 1797 en 1903 te N aarden. Zij o efenden er h et b eroep uit van: ‘schermmeester op de Hamburgerwagen \ poortw achter, aannem er, gem eentebode, ‘organist-directeur' van h et zangkoor St. Vitus, e.d. R ob’s naspeuringen brachten hem óók te N aarden en bij H enk Schaftenaar, in wiens Omroeper hij over de H am burgerpostw agen en andere onderw erpen kon publiceren. Hij vervolgde dit in h e t DeventerJaarboek 1995 en dat van 1996 d e r Vlaamse vereniging 'Zon­ nekin \ Zijn dagelijks werk is hoofd verkoop o n ro e re n d goed bij een w oningcorporatie te U trecht.

Pagina 157, noot 2: Na afloop van de lezing attendeerde D.P. Blok mij er op dat in de Utrechtse goederenlijst sprake is van Suegsna (goederenlijst Werden: Suecsnon), hetgeen ook gelezen kan worden als Suegon en niet als Zwesen. We hebben dan te maken met een onbekende plaats in Utrecht die in een oorkonde van 918-948 nog eenmaal voorkomt, zie: R.F. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoef, lexi­ con van Nederlandse toponiemen tot 1200, Amsterdam 1988, p. 335.

d r Els N.G. Joosse-Van Dam me (geb. 1931) is sedert 1991 em eritus hoogleraar in de D ieroecologie aan de Vrije Universiteit te A m sterdam en heeft in dit vakgebied diverse publikaties op haar naam staan. Maakt sedert 1991 een studie van oude lokaties in N ederhorst den Berg, waarover verschillende arti­ kelen zijn verschenen. W oont aan de H inderdam in N ederhorst den Berg.

Titelpagina: coll. C.M. van der Voort

drs Karei L oeff (geb. 1969) is architectuur-historicus en is werkzaam aan het M onum enten Selectie Project van de Provincie U trecht. Hij is bestuurslid van Tussen Vecht en Eem en tevens voorzitter van de H istorische Kring Laren. C.N.M. van d e r Voort (geb. 1934) voltooide in 1954 een grafische opleiding tot offsetdrukker en in 1958 tot leermeester-gezel offsetdrukker. Hij werkte als offsetdrukker bij een uitgeverij-drukkerij in Baarn. Hij verdiept zich al ruim vijftien ja a r in de cultuur, kunst en geschiedenis van de joden in N ederland en geeft a f en toe lezingen over verschillende aspekten van het joodse leven.

Verantwoording illustraties ( hnslag: coll, (ioois Museum

Voorwoord: coll. (ioois Museum 'Pussen Naarden ....: kopieën collectie auteur Bovenlanders ....: pag. 205 Alg. Rijksarchief , GF 91 - 148, ÖSK 1150-1 pag. 207 CIU-IX BA2 - blad 14 kast 22, 14.73.07 pag. 209 F.. Boeve, De Googelaars Buitenplaats Overmeer ....: 1.-3. kopieën coll. auteur 4. coll. Rijksmuseum Amsterdam nr. RP-T-1940-316 5. tekening auteur A.J. Bakker ....: kopieën coll. auteur naar foto’s fam. Bakker Diamantindustrie ....: kopieën coll. auteur pag. 238, 239 coll. M.J.M. Heijne, Bussum (ioois Museum: coll. Museum Gatharijneconvent, Utrecht

248

TVE 15ejrg. 1997

Uitgeverij Verloren: MAAKT GESCHIEDENIS Larenseweg 123 - 1221 CL Hilversum - ^035-6859856 -EI035-6836557 UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HOLLAND, HILVERSUM EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS: Gesticht in de duinen. De geschiedenis van de provinciale psychiatrische ziekenhuizen van Noord-Holland van 1849 tot 1994. Redactie J oost V ijselaar 320 blz., gebonden, geïllustreerd, isbn 90-6550-541-5, ƒ 39-/BF780

De provincie Noord-Holland was de enige provincie die zelf psychiatrische ziekenhuizen oprichtte en (tot 1994) beheerde: Meerenberg (1849, later omgedoopt tot Provin­ ciaal Ziekenhuis Santpoort), Duin en Bosch (1909) en Medemblik (1923). In de geschiedenis van deze heel verschil­ lende ziekenhuizen - voorloper Meerenberg, volger Duin en Bosch en achterblijver Medemblik - weerspiegelen zich de grote trends in de intramurale psychiatrie in Nederland. De geschiedenis van de psychiatrie is er een van voort­ durende spanning tussen therapeutisch optimisme en ont­ nuchterende werkelijkheid, tussen geneesbaarheid en ongeneeslijkheid, tussen hooggestemde plannen en eeuwi­ ge tekorten aan geld en menskracht. Zij laat zien hoe de psychiatrische perspectieven op de verhouding tussen lichaam en geest, individu en samenleving per periode wis­ selen en hoe maatschappelijke en culturele ontwikkelingen hun stempel zetten op de visie op en de omgang met psy­ chiatrische patiënten.

R o n a l d P. d e G r a a f , Oorlog om Hol­ land 1000-ijyy msb

48, 494 blz., geïllustreerd, isbn 90-6550-278-5, / 6 9 ,- / b f i 38o

O p religieuze taferelen na, is op middeleeuwse miniaturen geen enkel onderwerp zo vaak afgebeeld als oorlog. Ook in Holland kreeg men van hoog tot laag met oor­ log te maken. Maar liefst acht van de ruim twintig graven en gravinnen die Holland tussen de 10e en de 14e eeuw bestuurden, vonden hierdoor de dood. Ondertussen groei­ de het graafschap, gestuwd door de motoriek van de krijg, uit tot het machtigste gewest van de Noordelijke Neder­ landen. De Graaf beschrijft in zijn bijzonder boeiende studie de oorlogen die om Holland gevoerd zijn tussen 1000 en 1375: de Stichtse conflicten, het conflict Zeeland bewester Schelde, de Westfriese guerilla, de slag bij Staveren en de Hollandse successie-oorlogen (de Loonse oorlog en de eerste fase van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten). De Graaf analyseert de strijd op twee niveaus. Het eerste is dat van de grand strategy: het grote geheel van politieke, eco­ nomische, sociale en mentale ontwikkelingen in middel­ eeuwse tijd en ruimte. Het tweede niveau is dat van de militaire strategie, de krijgsoperatiën, de combats.

er

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op onze verzendlijst.

«*'*.'4

' '

Y k53ï f ,M & u

h w

r "' I* ‘i ; : ff r

;; '

^ ity ttó r !>»: -

*1 v

Ej»

Sol, -. J £ |S| ‘ ■n w f c » > i

i: %é

*"5 % '4 v »vf

, f"'" fJE Jt

B « re use

„Borlitniêf

>>yk ■•(..•

N

ITytarJ \ % **?*/«

A X T S V HI X >

-

a a r d ei

’Ü ' 'I

f t 'i i s

""EÏR

BiUer A /e t «:<•' e 1 cl .1 i .e n

U
"’

F S A "N V C1m /€ /•" /* t - r / & n

Kxvrw jr

:

Z and
^

7*v

«vei’ïs: ƒ

7!

N

ïïyvirrrïïïv..»»»-•— -■-■.. ..... *

j -

fA*

‘

y "

J

!‘ IÏs ; . Mi tR

■

.;!(

'i

Vrtilwïd

\ \ 'f

':

^ Kortchofli W-A

J| ■:■■■■■■.

' -/

;

.

'

‘

'i- -